|
|
|
|
(tudalen 00a) (Yr Iaith
Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can Mlynedd. 1886.) (delwedd J6640)
|
YR IAITH GYMRAEG.
1785, 1885, 1985!
NEU, TAIR MILIWN O GYMRY DWY-IEITHAWG MEWN CAN
MLYNEDD.
Cyfres o Lythyrau GAN D. ISAAC DAVIES, B. Sc.
GYDA HANES SEFYDLIAD CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG, &c.,
&c., &c.
O “BANER AC
AMSERAU CYMRU.”
DINBYCH: CYHOEDDWYD GAN T. GEE A'I FAB.
1886.
Pris 6ch.
|
|
|
|
|
 (tudalen
00b) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6641)
|
HARVARD COLLEGE LIBRARY FROM THE FUND
GIVEN IN MEMORY OF
GEORGE SILSBEE HALE
AND
ELLEN SEVER HALE
|
|
|
|
|
 (tudalen
00c) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6642)
|
YR IAITH GYMRAEG.
1785, 1885, 1985!
NEU, TAIR MILIWN O GYMRY DWY-IEITHAWG MEWN CAN
MLYNEDD.
CYFRES O LYTHYRAU GAN D. ISAAC DAVIES, B. Sc.
GYDA HANES SEFYDLIAD CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG, &c.,
&c., &c.
O “BANER AC
AMSERAU CYMRU.”
DINBYCH: CYHOEDDWYD GAN T. GEE A'I FAB.
1886.
|
|
|
|
|
 (tudalen 01) (Yr Iaith
Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can Mlynedd. 1886.) (delwedd J6643)
|
AT FY NGHYDGENEDL.
Dau beth yr ydwyf yn gobeithio am danynt eleni: —
1. Ffurfiad Cymdeithas, er mwyn trefnu moddion i wneyd y fath ddefnydd
rhesymol o’r Gymraeg yn ein hysgolion o bob gradd ag a duedda i'n codi i
safle uwch yn mhlith cenhedloedd eraill.
2. Penderfyniad yn yr etholwyr newydd i beidio anfon unrhyw aelod i’r senedd
heb roddi gwybodaeth iddo am ffurfiad y fath Gymdeithas, a bwriad
diysgog y genedl Gymreig i sicrhau llwyddiant i’r mudiad cenedlaethol hwn.
‘A ydych am i ni bleidleisio dros Gymry yn unig?' medd
rhywun. Dim o’r fath beth. Policy gwahanol a lwydda
oreu. Pan y bydd Sais, Ysgotyn, neu Wyddel, yn ymsefydlu yn Nghymru,
ein hamcan a ddylai fod, i'w ddenu i'n hochr ni. Ein
gofyniad a ddylai fod — nid ‘A ydych chwi yn medru Cymraeg?’ ond
'A wnewch chwi ofalu fod eich plant, eich ŵyrion, a'ch gorŵyrion
yn cael cyfleusderau i ddysgu Cymraeg?'
Yn ol pob tebyg, bydd mwy na thair miliwn o bobl yn Nghymru yn 1985. A
fyddant hwy oll o deimlad Cymraeg, a lliaws o honynt yn medru Cymraeg?
Dyna'r nôd y carwn i ni, fel cenedl, i ymgyrrhaedd
ato.
Yr eiddoch yn gywir,
D. ISAAC DAVIES.
Llangwyddfan, Llandybie, Awst 19eg, 1885.
|
|
|
|
|
 (tudalen
02) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6644)
|
AT Y CYMRY YN MHOB MAN.
Y MAE y
ddau beth pwysig y cyfeiriais atynt yn anerchiad Awst diweddaf yn awr yn
ffeithiau.
Y mae ‘Cymdeithas yr Iaith Gymraeg' wedi ei
ffurfio, a phob aelod seneddol dros Cymru a Mynwy yn gwybod am awydd y Cymry
i wneyd defnydd synhwyrol o'u hen iaith yn Ysgolion Dyddiol eu gwlad.
Gosodir dau nôd amlwg ger ein bron gan y flwyddyn newydd. Gyda bod 1886 yn
agor ei llygaid, syrthiant ar ‘The Royal Commission on Elimentary
Education in England and Wales' — ‘Y
Ddirprwyaeth Freiniol ar Addysg Elfenol yn Lloegr a Chymru.’ Yn
mysg yr un aelod ar hugain, gwelaf arweinydd y Blaid Gymreig — y Cymro
profiadol a thwymngalon, Henry Richard, Ysw., A.S. dros
Merthyr Tydfil. Y mae efe bob amser yn barod i wasanaethu ei gydgenedl. Wrth
ddrws y Cymry eu hunain y bydd y bai, os na ddangosir yn amlwg, drwy
gyfrwng Cynnrychiolydd Cymru, ddiffygion y
cynllun presennol o addysg, a'r modd i'w gyfaddasu i wir anghenion ‘Gwlad
y Bryniau.' Da fod 'Cymdeithas yr laith. Gymraeg' yn barod i arwain y genedl
yn y cyfeiriad yma.
Ein gorchwyl pwysig arall yn 1886 ydyw profi fod
gallu yn y Cymry i ddyfal-barhau — i weithio gyda chyssondeb, i sylweddoli
bwriad dymunadwy, yn ogystal a'i amgyffred gyda brwdfrydedd teimlad ar dân
pan y byddo o hir bell, cynnyddu nifer aelodau ‘Cymdeithas
yr Iaith Gymraeg,' dal i fyny ddwylaw ei swyddogion medrus,
lledaenu gwybodaeth am ei hamcanion yn mhob cymmydogaeth, a chwanegu at ei
nerth yn mhob rhyw ddull a modd. Dyna y gwaith arall a ddylid ei wneyd o
ddechreu i ddiwedd y flwyddyn sydd newydd ddechreu.
Y mae y Gwyddelod yn anfon cynnorthwy i’w mudiad cenedlaethol
o Brydain Fawr, America, Awstralia, a phob cẁr o’r
byd. Ai yn ofer y disgwylir am gynnorthwy y
Cymry gwasgaredig yn mhob gwlad dan haul i’r
gymdeithas hon?
Mewn gobaith am bethau gwell nag oerni a difaterwch cenedlaethol,
arosaf,
Yr eiddoch yn wladgarol,
D. ISAAC DAVIES.
Caerdydd, lonawr, 1886.
|
|
|
|
|
 (tudalen
03) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6645)
|
Y LLYTHYR CYNTAF.
FONEDDIGION,
Gyda'ch caniatâd, bwriadaf anerch fy nghydwladwyr ar Gymru yn 1785, yn 1885,
ac yn 1985, mewn chwech o lythyrau — dau lythyr ar bob cyfnod.
Nid oes genyf, O Gymro! unrhyw hawl i
wrandawiad o herwydd fy mod wedi ennill enw fel llenor Gymreig. Nis gallaf
gofio i mi geisio ysgrifenu erthygl Gymreig hyd yr wythnos olaf o fis Mai y
flwyddyn hon — yr hon a ymddengys yn ‘Y Geninen’ am fis
Gorphenaf. Ychydig iawn a ysgrifenais i'r wasg Saesnig. At
Fesuroniaeth a Gwyddoniaeth y mae fy nhuedd wedi bod yn cyfeirio — ac nid
at lenyddiaeth. Bydd amyneddgar, gan hyny, gyfaill, a bydded i ti oddef iaith
gyffredin er mwyn y pwngc yr ydwyf yn myned i ymdrin âg ef.
Nid bardd, na llenor, nac eisteddfodwr o’r hen ysgol, sydd yn dy anerch; ond
un sydd wrth fodd ei galon pan yn ceisio argraphu yn
feunyddiol ar feddyliau plant y Cymry, a chyfeillion addysg yn ein gwlad, y
pwys o ddysgu Saesneg, a Chelf, a Gwyddor. Y mae fy mywyd wedi
ei gyssegru i ledaeniad yr anhebgorion hyn. Troi allan o
fy llwybr arferol yr ydwyf eleni, o herwydd dwysder argyhoeddiad a
phwysigrwydd y cyfnod hwn yn ein hanes fel cenedl, i ddyweyd gair fel
addysgwr; o herwydd nad oes neb, sydd wedi mwynhau yr un cyfleusderau, yn
barod i anerch y Cymry ar y mater sydd yn fy nghyffroi i
hyn o weithred; sef, ‘Ai ni ddylai gwybodaeth o ddwy iaith
— y Saesneg a'r Gymraeg — fod yn fanteisiol iawn i’r Cymro?'
Y mae yn well i mi gyfaddef y tri pheth canlynol cyn myned gam yn mhellach:
—
1. Er nad ydwyf, mewn unrhyw ystyr, wedi bod yn un o deulu ‘Dic-Sion-Dafydd,'
fe'm meddiannwyd gynt am dymmor maith â'r
syniad sydd i'w gael yn lled gyffredin; sef, y byddai difodiad yr Iaith
Gymraeg yn fanteisiol ar y cyfan i’r Cymro.
2. Nid wyf yn awr yn credu yn gadarn yn ‘Oes y
byd i’r laith Gymraeg;' o herwydd, fel y ceisiaf ddangos yn mhellach yn
mlaen, fod ymddygiadau llawer o’r Cymry tuag ati yn dangos eu bod yn hollol
ddifater o honi, os nad yn wrthwynebol i'w chadwraeth.
3. Er hyn oll, nid wyf wedi llwyr golli gobaith chwaith, gan fod y
|
|
|
|
|
(tudalen 04) (Yr Iaith
Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can Mlynedd. 1886.) (delwedd J6645b)
|
4
Gymraeg fel pe byddai yn chwanegu nerth a
dylanwad y dyddiau hyn, er gwaethaf esgeulusdra a gwrthwynebiad y rhai a
ddylent ei hamddiffyn a'i phleidio. Eisiau gwasgaru gwybodaeth sydd am y
bendithion sydd wedi deilliaw i ni fel pobl drwy'r hen iaith, ac am y
possiblrwydd o gael llawer o bethau da eraill drwyddi yn yr amser a ddaw.
Dychymygaf fod un o honoch yn gofyn - 'Paham,
gyfaill, yr ydwyt yn dewis y flwyddyn hon i ddwyn achos y Gymraeg ger ein
bron?' Gofyniad teg ydyw hwn, ac un sydd yn teilyngu attebiad.
Yn y lle cyntaf, eleni y mae is-bwyllgor
Cymdeithas Anrhydeddus y Cymmrodorion yn Llundain wedi ei ddewis i ddwyn y
cwestiwn a godwyd i'r gwynt gan ddau Gymmrodor, sef y Parch. D. J. DAVIES a'r
Proffeswr POWEL, ger bron
athrawon dyddiol y Dywysogaeth.
Yn ail, ac yn fwyaf neillduol, o herwydd mai
eleni y cynnelir Cyfarfodydd Canmlwyddol Ysgolion Sabbothol Cymru.
Y mae'n hysbys i ddarllenwyr y ‘Cymmrodor,' fod pobl yr Iwerddon wedi ffurfio
'Cymdeithas er cadwraeth yr Iaith Wyddelig.' Ac y mae un peth yn ein gwlad
wedi tynu sylw neillduol ein brodyr Gwyddelig. Gwelant fod y Gymraeg yn
llawer mwy byw yn awr na'r Wyddelaeg, er eu bod yn ystyried fod y ddiweddaf
wedi bod yn fwy llewyrchus na hi ar un adeg. Paham y mae cymmaint o
wythnosolion, misolion, a chwarterolion yn y Gymraeg, ac mor lleied yn y
Wyddelaeg? Paham y cyhoeddir mwy o lyfrau Cymreig, y pregethir mwy o Gymraeg,
ac y cenir mwy o Gymraeg, nag a gyhoeddir, a bregethir, ac a genir yn iaith
yr Ynys Werdd? Gofyniadau gwerth sylw yw y rhai hyn, onid ê?
Gwnaed ymchwiliad am attebion i'r cwestiynau hyn,
a gwelir ffrwyth yr ymgais yn yr unfed rhifyn ar bymtheg o'r 'Gaelic
Journal,' am ba un yr ydwyf yn ddyledus i'r Proffeswr Powel. Cyhoeddir y misolyn hwn gan y Gaelic Union, 19,
Kildare street, Dublin. Ac ynddo gwneir dyfyniadau helaeth o'r ohebiaeth a fu
rhwng y diweddar Barch. THOMAS CHARLES, o'r Bala, a CHRISTOPHER ANDERSON yn y
flwyddyn 1811.
Gan ein bod, fel cenedl, ya myned i ddwyn enw a
gwaith y Cymro enwog a nodwyd i sylw neillduol y mis hwn, yr wyf yn hyderu na
bydd neb yn cyfodi i fyny i'w fawrygu heb drwytho ei feddwl mewn un
gwirionedd neillduol sydd wedi taraw meddwl yr ymchwilwyr Gwyddelig. Yr oedd
yn amlwg iddynt hwy mai cuddiad cryfder dylanwad a llwyddiant CHARLES o'r
Bala fel addysgwr oedd, ei fod wedi bod yn ddigon llygadgraff i ddefnyddio y
Gymraeg - iaith y werin - fel cyfrwng
i gyfranu gwybodaeth i'r bobl. Ond gadawn i'r Gwyddelod siarad eu syniadau eu
hunain:
|
|
|
|
|
(tudalen 05) (Yr Iaith
Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can Mlynedd. 1886.) (delwedd J6645c)
|
5
'Common sense prevailed in Wales. The people saw
by experience that the only rational way to instruction was through the
language understood by the learners. They got up Sunday Schools to carry on
this system; and these schools, as was seen, stamped out the ignorance and
stupor that was general throughout the Principality. These Sunday Schools are
at full work, and with the same beneficial results.
'Had the system of trying to teach the Welsh
children through the medium of the English been persevered in during the last
150 years (as in the 100 years preceding the time of GRIFFITH JONES of Llanddowror)
the people of the Principality would now have been as low - at least in
respect of education - as the people of Donegal and Connemara. But they were
saved from this fate by the exertions of two good clergymen: -men without either money or influence, except
what they obtained by their piety and unselfishness. These men showed the
Welsh people how to educate themselves - first in their own language, and afterwards in
English.
'Some persons, commenting on this fact, have
asked, Why have not the people of Ireland educated themselves in the same
way, and at their own expense, like the people of Wales? Well (1.) there was neither a GRIFFITH JONES nor a THOMAS CHARLES in
Ireland.'
Y mae y dyfyniadau uchod yn Gymraeg yn debyg i
hyn:
'Yr oedd synwyr cyffredin yn ffynu yn Nghymru. Yr
oedd y bobl wedi dyfod i weled trwy brofiad mai yr unig ffordd resymol i
addysgu ydoedd, trwy yr iaith a ddeallid gan y rhai a ddysgid. Yr oeddynt
wedi codi Ysgolion Sul i ddwyn y trefniant hwn yn mlaen; a darfu i'r ysgolion
hyn, fel yr ydys wedi gweled, ddileu yr anwybodaeth a'r marweidd-dra oedd yn gyffredinol trwy y Dywysogaeth. Y mae
yr Ysgolion Sabbothol hyn mewn llawn gwaith yn awr, a'u canlyniadau yr un mor
fendithiol.
Pe buasai y cynllun o geisio dysgu plant y Cymry
trwy gyfrwng yr iaith Saesnig wedi cael ei barhau ar hyd yr 150 blynyddoedd
diweddaf (fel yn y 100 mlynedd blaenorol i amser GRIFFITH JONES,
Llanddowror), buasai trigolion y Dywysogaeth yn awr mor isel - o'r hyn
lleiaf gyda golwg ar eu haddysg - ag ydyw pobl Donegal a Connemara. Ond gwaredwyd
hwy rhag y dynged hon trwy ymdrechion dau glerigwr rhagorol - dynion heb nac arian na dylanwad, oddi eithr yr
hyn a ennillasant trwy eu duwioldeb a'u hymaberthiad. Dangosodd y gwŷr hyn i'r
Cymry pa fodd i'w haddysgu eu hunain — yn gyntaf
yn eu hiaith eu hunain, ac wedi hyny yn yr iaith Saesnig.
Wrth sylwi ar y ffaith hon, gofynodd rhai pobl,
paham na buasai pobl yr Iwerddon yn addysgu eu hunain yn yr un modd, ac ar eu
traul eu hunain? Wel (1), nid oedd yr un GRIFFITH JONES na THOMAS CHARLES yn
yr Iwerddon.'
Yna y mae yr ysgrifenydd yn myned rhagddo i
ddangos mai tlodi y bobl, a'r gwaharddiad gan gyfraith y wlad o bob addysg yn
|
|
|
|
|
 (tudalen
06) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6646)
|
6
tarddu o ffynonellan
Catholig Rhufeinig, oedd y ddau achos
arall o'r gwahaniaeth sydd yn bodoli yn awr rhwng Cymru Gymreig a'r Iwerddon
Wyddelig; hyny ydyw, rhwng Cymru Orllewinol a'r Iwerddon Orllewinol.
Ac fel hyn y dywedant: —
‘Put out the light of
leaming in a country or district, and it is almost as hard to rekindle it as
to restore the vital spark. All through the poor congested sea-board of
Ireland, where the sparks of knowledge
were trampled out, what could even a Griffith Jones do
then?’
Yn Gymraeg, y mae y llinellau uchod fel y
canlyn: —
'Diffodder goleuni dysgeidiaeth mewn gwlad neu ddosbarth, a bydd yn
mron mor anhawdd ei ail gynneu ag adferu y wreichionen fywydol. Ar hyd
arfodir tlawd a gorboblog yr Iwerddon, lle y mathrwyd
gwreichion gwybodaeth allan, pa beth a allai hyd yn oed Griffith Jones ei wneyd?’
Yn y llythyr nesaf, ceisiwn ddangos, yn ngeiriau Griffith Jones a Charles o’r
Bala, paham y darfu i'r apostolion hyn ddyfod i'r
penderfyniad, mai trosedd yn erbyn deddfau Rhagluniaeth fuasai esgeuluso
iaith y werin mewn cyfundrefn addysgol,
yr hon oedd â lles y werin mewn golwg. Ymdrechwn
wasgu ar feddŷliau blaenoriaid presennol ein cenedl, ac hefyd ar bawb
sydd yn bwriadu cymmryd rhan yn y Cyfarfodydd Canmlwyddol, y pwys o ystyried
yn ddifrifol y cwestiwn a wasgodd ei hun ar feddwl Griffith Jones a Charles
o'r Bala yn y ganrif ddiweddaf — ac a gafodd barch yn eu golwg.
Os gellir dangos — a chredwn y gellir — fod y Gymraeg yn fwy byw a bywiog yn awr,
ar ol tua deugain mlynedd o addysg dyddiol Saesnig lled
gyffredinol, nag yr ymddangosai yn bossibl iddi fod, i mi ac eraill, ddeng
mlynedd ar hugain yn ol, ai nid gwell ydyw i ni gyfaddef y gwirionedd,
ymgrymu ger bron y ffeithiau, a rhoddi lle parchus i'r ‘Hen Iaith’ yn
ein cyfundrefn o addysg? Yr
ydym yn credu mai ein dyledswydd arbenig ydyw gwneuthur hyn — a'i wneyd yn
galonog hefyd.
A chyn cyrhaedd diwedd y gyfres hon o lythyrau, ymdrechwn ddangos y gellir,
os ydyw y genedl Gymreig am hyny, defnyddio y Gymraeg yn y fath fodd ag i
fod, mewn gwirionedd, yn fantais fydol i'r Cymry.
Ni a adawn i eraill bwysleisio ar y bendithion moesol a chrefyddol sydd yn
ein meddiant — am ba rai yr ydym i fesur helaeth i ddiolch i'r Iaith
Gymraeg. Ond ein hamcan ni fydd ceisio perswadio y Cymry — yr hyn fydd o
bossibl yn waith anhawdd mewn llawer cylch — y gellir chwanegu eu llwyddiant
bydol, pe y rhoddid chwareu teg i'r Gymraeg! Pa
faint o Gymry sydd yn barod i roddi eu harian, a'u hamser;
ac i gymmeryd poen i gyrhaedd amcan o fath hwn?
|
|
|
|
|
 (tudalen
07) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6647)
|
7
Fe allai y gofyna yr ymdrech bump, ddeg, pymtheg, neu ugain
mlynedd, cyn y gellir llwyddo. Bydd llawer o waith
parotoi yn
ddíau; a bydd yn anhawdd argyhoeddi
llawer o rïeni, ac ysgolfeistri, a dynion cyhoeddus,
o bwysigrwydd yr amcan sydd mewn golwg; ac nis gellir
gwneyd hyn heb argyhoeddiad
dwfn o'i werth i'r genedl yn gyffredinol.
Wrth derfynu y llythyr hwn, goddefer i mi ofyn, A ydyw ‘plant
ysbrydol’ Charles o’r Bala yn y dyddiau hyn, ac
yn y mater dan
sylw, yn feddiannol ar ddwysder teimlad y gwron ei hun — yr hwn y proffesant
gymmaint o barch i'w goffiadwriaeth?
Yr eiddoch yn gywir,
D. Isaac Davies. Caerdydd, Mehefin 6ed, 1885.
LLYTHYR II.
FONEDDIGION,
Yn fy llythyr cyntaf, addewais alw sylw fy nghydwladwyr at eiriau yr enwogion Cymreig, Griffith
Jones, o Landdowror, a Thomas Charles, o’r Bala, eu hunain, fel y ceir hwynt yn argraphedig mewn cyhoeddiad Gwyddelig. Cofiwch, gan hyny,
ddarllenwyr, mai dyfyniadau fydd y rhan fwyaf o'r llythyr presennol.
Gwrandewch,
yn ngyntaf, ar lais y gwroniaid Cymreig. I CHARLES o'r Bala, yr ydym yn
ddyledus am yr ychydig eiriau a osodir yn ngenau ei flaenorydd: —
'More than
150 years ago, in Wales, the whole country was in a most deplorable state
with regard to the acquisition of religious knowledge. For a long time
previous, fashionable people had been trying to stamp out the language of the
country, and to have the children taught altogether in English. Against these
people, and against this state of universal ignorance, the Rev. GRIFFITH
JONES, of Llanddowror, was raised up. He asked:- 'Should all our Welsh books, and our excellent
version of the Bible, our Welsh preaching, and the stated worship of God in
our language, be taken away, to bring us to a disuse of our tongue?' So they
are in a manner in some places - the more our misery; and yet the people are not
better scholars, any more than they are better Christians, for it. Welsh is
still the vulgar tongue - and not English. The English charity schools,
which have been tried, produced no better effect in country places. All that
the children could do in three, four, or five winters-for they could only
attend at that period of the year
|
|
|
|
|
 (tudalen
08) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6648)
|
amounted commonly to no more than to learn imperfectly to read some easy
parts of the Bible, without knowing the Welsh of it. Nor this should be
thought strange, considering that they were learning to read an unknown
language, and had none to speak it but the master, and he too obliged to talk
to them often in Welsh; insomuch that those, who had been so long in English
schools could not edify themselves by reading, till many of them lately
learned to read their own language in the Welsh charity schools. Sure I am,
the Welsh charity schools do no way hinder to learn English, but do very much
contribute towards it; and perhaps you will allow, Sir, that learning our own
language first is the most expeditious way to come to the knowledge of
another; else why are not your youths in England, designed for scholars, set
to Latin and Greek before they are taught English?... Experience now proves
beyond dispute, that if it ever be attempted to bring all the Welsh people to
understand English, we cannot better pave the way for it than by teaching
them to read their own language first. This method will conduce, more than
any other I can think of, to assist whatever attempts may be made to spread the
general knowledge of the English tongue in this country." -(Quoted by CHRISTOPHER
ANDERSON, in his 'Historical Sketches of the Native Irish.' Edinburgh: OLIVER
& BOYD, 1830.)
Yn Gymraeg,
yn debyg i hyn: —
'Mwy na 150
o flynyddoedd yn ol, yn Nghymru, yr oedd yr holl wlad yn y cyflwr mwyaf
adfydus gyda golwg ar gyrhaedd addysg grefyddol. Am amser maith yn flaenorol,
yr oedd pobl 'ffasiynol' wedi bod yn ceisio mathru yr iaith allan o'r wlad, a
dysgu y plant yn unig yn Saesneg. Yn erbyn y bobl hyn, ac yn erbyn y cyflwr
hwn o anwybodaeth cyffredinol, cyfodwyd y Parch. GRIFFITH JONES, o
Landdowror. Gofynai efe: - 'A ddylai ein holl lyfrau Cymraeg, a'n
cyfieithiad rhagorol o'r Beibl, ein pregethu Cymraeg, a'r addoli cysson ar
Dduw yn ein hiaith, gael eu cymmeryd ymaith, er mwyn ein dwyn i beidio
defnyddio ein hiaith? Felly y maent i fesur, mewn rhai lleoedd - fel y mae fwyaf ein trueni;
ac etto; nid ydyw y bobl yn well ysgolheigion, mwy nag y maent yn well
Cristionogion, o'r herwydd. Y Gymraeg ydyw yr iaith gyffredin o hyd - ac nid y Saesneg. Ni
ddarfu i'r ysgolion elusenol Saesnig, ar ba rai y rhoddwyd
prawf, gynnyrchu unrhyw effeithiau gwell yn y rhanau gwledig. Nid oedd yr oll
y gallai y plant ei wneyd mewn tri, pedwar, neu bum gauaf - canys nis gallent fod
yn bresennol ond ar y tymmor hwnw o'r flwyddyn — yn cyrhaedd yn y
cyffredin i fwy na dysgu yn anmherffaith ddarllen rhanau hawdd o'r Beibl, heb
ei ddeall yn Gymraeg; ac ni ddylid edrych ar hyn fel peth dyeithr, pan yr
ystyriwn eu bod yn dysgu darllen iaith
anadnabyddus iddynt, ac heb fod ganddynt neb i'w siarad
ond yr athraw; ac yntau hefyd dan orfod i siarad â hwy yn fynych yn Gymraeg;
yn gymmaint felly, fel nas gallai y rhai a fuasent am gyhyd o amser mewn
ysgolion Saesnig gael adeiladaeth iddynt eu
|
|
|
|
|
 (tudalen
09) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6649)
|
hunain trwy ddarllen, hyd nes
y dysgodd llawer o honynt yn ddiweddarach ddarllen eu hiath
eu himain yn yr ysgolion elusenol
Cymreig. Sicr wyf nad ydyw yr ysgolion elusenol
Cymreig mewn un modd yn rhwystr i ddysgu Saesneg; ond yn hytrach, y maent yn
rhan fawr tuag
at wneyd hyny. Sicr wyf nad ydyw yr ysgolion elusenol Cymreig mewn un modd yn rhwystr
i ddysgu Saesneg; ond yn hytrach, y maent yn rhan fawr tuag at wneyd hyny. Ac
fe allai y caniatewch, Syr, mai dysgu ein hiaith ein hunain yn ngyntaf ydyw y
ffordd rwyddaf i ennill gwybodaeth o iaith arall: onid ê, pa ham na byddai
eich ieuengctyd chwi, yn Lloegr, y rhai yr arfaethir gwneuthur ysgolheigion o
honynt, yn cael eu gosod i ddysgu Lladin a Groeg, cyn dysgu Saesneg iddynt?
Dysgir ni yn awr, yn ddiammheuol, gan brofiad, os byth y ceisir dwyn pawb o
bobl Cymru i ddeall Saesneg, nas gallwn balmantu y ffordd i hyny yn well na
thrwy eu dysgu i ddarllen eu hiaith eu hunain yn ngyntaf. Tuedda y dull hwn
yn fwy nag un arall y gwn i am dano er cynnorthwyo pa ymdrechion bynag a
wneir i ledaenu gwybodaeth gyffredinol o'r iaith Saesnig yn y wlad hon.'
Rhoddwn, yn
y fan yma, gyfleusdra arall i'r Gwyddelod i draethu eu barn am bethau
Cymreig; a dychwelwn, ar ol hyny, i wrandaw drachefn ar wron y flwyddyn-yr
enwog CHARLES o'r Bala:
'In Wales, in 1730, the teachers occasionally
made use of the Welsh language to explain English words; but the Rev.
GRIFFITH JONES saw the insufficiency of this proceeding, and insisted that
the children should be taught in their own language first. This good man lived
till 1761- always working for the old language of his country, in order to use it
as an instrument in the education of his poor countrymen. By his untiring
exertions he was enabled to get up circulating schools throughout a good deal
of the Principality. These schools amounted to 220 before he died. Some years
after his death, the movement fell away for nearly thirty years, until it was
revived by the Rev. THOMAS CHARLES, of Bala. This gentleman, in 1811,
explained in a letter to Mr. CHRISTOPHER ANDERSON, how the movement had
begun, and how it was revived. This letter shows how, by means of the Welsh
tongue, the people of Wales were saved from being as illiterate as the
peasantry of the sea-coast of Donegal are at this day. . . Thus, a poor
clergyman, about a hundred years ago, in a mountainous district of Wales,
found the people sunk in ignorance. He composed books, trained teachers,
established schools; and during his life, he saw the Sunday Schools so spring
up under his fostering care, that, without any assistance from the
Government, the language of the Principality has not only lived and
flourished, but has been made an instrument to educate the people properly: - whereas we
have a Board of National Education, having a yearly grant of hundreds of
thousands of pounds; and with all this, in half a century, they could not get
a single book composed, or a teacher trained, to instruct the hundreds of
thousands of children in the Irish-speaking districts of Ireland, who have
grown up in ignorance as complete as that of the Welsh children, when Mr.
|
|
|
|
|
 (tudalen
10) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6650)
|
10
Jones began his work of charity... The parents in Wales
were as much opposed to the teaching of the Welsh language as the Irish
parents have been to the teaching of Irish; but they gave up the conceit at
the persuasion of the Rev. Thomas Charles, as he himself tells us in
continuation: —
'At first the strong prejudice, which universally prevailed
against teaching them to read Welsh first, and the idea assumed that they
could not learn English so well if previously instructed in the Welsh
language, proved a great stumbling-bIock in the way of parents to send their
children to the Welsh schools; together with another conceit they had, that,
if they could read English, they would soon learn of themselves to read
Welsh. But now, these idle and groundless conceits are universally scouted.
This change has been produced, not so much by disputing, as by the evident
salutary effects of the schools, the great delight with which children attend
them, and the great progress they make in the acquisition of knowledge. . . .
'As to the expediency of teaching young children in the
first instance to read the language they generally speak and best understand,
it needs no proof, for it is self-evident. However, I beg your attention for
a few moments to the following particulars: —
'1. The time necessary to teach them to read the Bible in
their vernacular is short-not exceeding six months in general. Teaching them
English requires two or three years' time - during which time they are
concerned only about dry terms, without receiving an idea for their
improvement.
2. Welsh words convey ideas to their infant minds as soon
as they can read them — which is not the case when they are taught to read a
language they do not understand.
3. Previous instruction in their native tongue helps them
to learn English much sooner — instead of proving, in any degree, an inconvenience.
This I have had repeated proofs of, and can confidently vouch for the truth
of it. I took this method of instructing my own children, with the view of
convincing the country of a fallacy of the general notion which prevailed to
the contrary; and I have persuaded others to follow my plans, which, without
one exception, has proved the truth of what I conceived to be really the
case.'
Y mae y dyfyniadau uchod yn Gymraeg yn debyg fel y canlyn:
'Yn Nghymru, yn 1730, gwnai yr athrawon, yn achlysurol, ddefnydd
o'r iaith Gymraeg i egluro geiriau Saesnig; ond gwelodd y Parch. GRIFFITH
JONES annigonolrwydd y dull hwn, a mynodd i'r plant gael eu dysgu yn eu
hiaith eu hunain i ddechreu. Bu y gŵr da hwn fyw hyd 1761, gan weithio
bob amser dros yr hen iaith yn ei wlad, er mwyn ei defnyddio yn offeryn yn
addysgiad ei gydwladwyr tlodion. Trwy ei ymdrechion egniol, fe'i galluogwyd i
sefydlu ysgolion ar gylch
|
|
|
|
|
 (tudalen
11) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6651)
|
11
trwy ran helaeth o’r Dywysogaeth. Rhifai yr ysgolion hyn
220 cyn iddo farw. Yn mhen rhai blynyddoedd wedi ei farwolaeth, llaesodd y
symmudiad am yn agos i ddeng mlynedd ar hugain, hyd nes yr ail gychwynwyd ef
gan y Parch. Thomas Charles, o'r Bala. Mewn llythyr a anfonwyd ganddo yn
1811 at Mr. Christopher Anderson, eglurai y boneddwr hwn pa fodd
y cychwynwyd y symmudiad, a pha fodd y rhoddwyd ail fywyd
ynddo. Dengys y llythyr hwn, pa fodd, trwy gyfrwng yr iaith Gymraeg, yr
achubwyd pobl Cymru rhag myned mor anllythyrenog ag y mae gwerinos arfordir
Donegal yn y dyddiau hyn... Yn y modd hwn y
cafodd clerigwr tlawd, tua chan mlynedd yn ol, mewn rhanbarth mynyddig o
Gymru, y bobl wedi suddo mewn anwybodaeth. Cyfansoddodd lyfrau, dysgyblodd
athrawon, sefydlodd ysgolion; ac yn ystod ei fywyd, gwelodd yr ysgolion wedi
cyfodi i'r fath raddau o dan ei ofal meithrinawl, fel, heb y cymmhorth lleiaf
gan y llywodraeth, y mae iaith y Dywysogaeth, nid yn unig wedi byw a blodeuo,
ond wedi ei gwneyd yn offeryn i addysgu y bobl briodol:yn tra y mae genym ni
Fwrdd Addysg Cenedlaethol, yn derbyn rhoddion blynyddol o gannoedd o filoedd
o bunnau; a chyda hyn oll, mewn hanner canrif, nis gallent gael cymmaint a
llyfr wedi ei gyfansoddi, nac athraw ei ddysgyblu, i ddysgu y cannoedd o
filoedd o blant yn y rhanau o'r Iwerddon y siaredir y Wyddelaeg ynddynt; y
rhai sydd wedi tyfu i fyny mewn anwybodaeth mor drylwyr ag yr oedd y plant
Cymreig ynddo pan y dechreuodd Mr. JONES ar ei lafur cariad... Yr
oedd y rhïeni yn Nghymru yn teimlo llawn cymmaint o wrthwynebiad
i ddysgu yr iaith Gymraeg ag a deimlai y rhieni yn yr Iwerddon i ddysgu y
Wyddelaeg; ond taflasant eu mympwyon heibio drwy annogaethau y Parch. THOMAS
CHARLES, fel y dywed efe wrthym yn mhellach yn y geiriau canlynol: -
'Ar y cyntaf, yr oedd y rhagfarn cryf a ffynai yn
gyffredinol yn erbyn eu dysgu i ddarllen Cymraeg yn gyntaf, a'r syniad a
gymmerwyd yn ganiataol nad allent ddysgu Saesneg cystal, os wedi eu haddysgu
yn flaenorol yn yr iaith Gymraeg, yn graig rhwystr fawr yn ffordd y rhïeni i
anfon eu plant i'r ysgolion Cymreig, ynghyd â thŷb
ffol arall oedd wedi eu meddiannu; sef, os gallent ddarllen Saesneg y gallent
yn fuan, o honynt eu hunain, ddysgu darllen Cymraeg. Ond erbyn hyn,
ymwrthodir yn gyffredinol â'r rhagfarnau ofer a disail hyn. Cynnyrchwyd y
cyfnewidiad hwn, nid yn gymmaint trwy ddadleu, a thrwy effeithiau daionus
amlwg yr ysgolion, yr hyfrydwch mawr a ddangosir gan y plant wrth ddyfod
iddynt, a'r cynnydd mawr a wneir ganddynt yn nghaffaeliad gwybodaeth. Gyda
golwg ar y priodoldeb o ddysgu plant ieuaingc, yn y lle cyntaf, i ddysgu
darllen yr iaith a leferir yn gyffredin ac a ddeallir oreu ganddynt, nid oes
angen am ei brofi; canys y mae yn eglur ynddo ei hun. Modd bynag, erfyniaf
eich sylw am ychydig eiliadau at y manylion canlynol:
'1. Nid yw yr amser sydd angenrheidiol i'w dysgu i
ddarllen y Beibl yn eu mam-iaith ond byr - heb fod dros chwe mis, fel rheol.
Tuag
|
|
|
|
|
 (tudalen
12) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can Mlynedd.
1886.) (delwedd J6652)
|
12
at ddysgu Saesneg iddynt, rhaid cael dwy neu dair blynedd o amser. Yn
ystod yr adeg hwn, byddant yn ymdrafferthu ynghylch termau sychion - heb
dderbyn un syniad tuag at eu diwylliant.
2. Gan eiriau Cymraeg, trosglwyddir syniadau i'w meddyliau ieuaingc mor
gynted ag y gallant eu darllen - yr hyn nad ydyw yn bod pan y dysgir iddynt
iaith nad ydynt yn ei deall.
3. Bydd addysgiad blaenorol yn eu hiaith enedigol yn gymhorth iddynt i ddysgu
Saesneg yn nghynt o lawer - yn lle profi yn un math o anghyfleusdra. O hyn yr
wyf wedi cael prawfion ar ol prawfion, a gallaf yn y modd mwyaf hyderus
sicrhau ei wirionedd. Cymmerais y dull hwn i ddysgu fy mhlant fy hun, er mwyn
argyhoeddi y wlad o eudeb y syniad cyffredin a ffynai i'r gwrthwyneb; ac yr
wyf wedi darbwyllo eraill i ddilyn fy nghynllun, yr hwn, heb gymmaint ag un
eithriad, sydd wedi profi gwirionedd yr hyn yr oeddwn yn credu yn flaenorol
oedd yn bod.' ‘
Wele dystiolaeth CHARLES o'r Bala, ger eich bron, O Gymry! Nis gallwn gyttuno
yn hollol â phob rhan o honi yn ngoleuni yr ail ran o'r bedwaredd ganrif ar
bymtheg Er hyny, nid ydyw yn rhyfeddod fod CHARLES, o'r Bala, wedi cael y
fath lwyddiant fel addysgwr pan yr ystyrir y pethau canlynol:
laf, Yr oedd yn barod i roddi heibio bob rhagfarn anghysson â'r ffeithiau a'i
amgylchynai. Er fod dysgu Saesneg yn gyntaf yn ol y ffasiwn, dilynodd, yn
hytrach, yr hyn a ymddangosai iddo ef fel y llwybr naturiol a chywir, er ei
fod yn un anmhoblogaidd.
2il, Cymmerodd drafferth nid bychan i ddangos i rieni fod eu syniadau yn
gyfeiliornus, ac ennillodd hwynt i'w farn ei hun.
3ydd, Parotodd lyfrau cymmhwys at y gwaith a gymmerodd mewn llaw.
4ydd, Cododd athrawon pwrpasol at yr amcan mewn golwg.
Pan ddaeth Dirprwywyr y Llywodraeth i'n gwlad, tua deugain mlynedd yn ol, yr
oedd yn amlwg iddynt fod y bobl gyffredin wedi derbyn addysg grefyddol dda a
sylweddol yn yr iaith Gymraeg. Llwyddodd cynllun CHARLES yn yr hyn a osododd
ger ei fron fel y prif amcan. Y gwall ynddo oedd absennoldeb darpariaeth ar
gyfer cyfranu gwybodaeth fydol i'r un graddau a gwybodaeth Ysgrythyrol. Ond
yn awr, y mae y wlad, yn ol arfer gyffredin, wedi rhedeg o un eithafnod i'r
llall. ‘Ysgolion Saesnig yn unig,' hyd yn oed yn y manau mwyaf Cymreigaidd: -
dyma fu'r arwyddair am y deugain mlynedd diweddaf. Mudiad naturiol iawn
ydoedd hwn, yn unol â deddfau ein meddwl; ond cariwyd ef yn rhy bell. Ond
symmud i'r cyfeiriad arall ydyw tuedd y genedl yn ein dyddiau ni. Ni lyngcwyd neb yn
fwy gan yr ysbryd Saesnigaidd' nag ysgrifenydd y llinellau hyn. Nid oes
ganddo gareg i'w thaflu at unrhyw
|
|
|
|
|
 (tudalen
13) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6653)
|
13
frawd o Gymro sydd yn byw mewn cyffelyb 'dŷ o wydr.' Ond gwroldeb a'n tuedda i gyfaddef ein
bod wedi camsynied, gan fod pethau yn ymddangos i ni yn awr yn dra gwahanol
mewn goleuni mwy eglur. Gofynaf, gan hyny, ai nid ydym wedi myned yn rhy bell
yn y cyfeiriad gwrthgyferbyniol i gyfeiriad CHARLES o'r Bala? Ac onid ydyw ei
esampl ef yn dysgu i ni y gwersi canlynol yn mlwyddyn ei Goffadwriaeth
Ganmlwyddol?
1. Oni ddylem, fel efe, osod o'r neilldu ein rhagfarnau yn erbyn y Gymraeg yn
ein hysgolion dyddiol?
2. Oni ddylem, fel efe, ymdrechu i berswadio rhieni Cymreig i fabwysiadu
syniadau lletach a doethach yn y mater hwn nag y maent yn eu coleddu yn awr?
3. Oni ddylem barotoi llyfrau cyfaddas i anghenion diwedd y bedwaredd ganrif
ar bymtheg, fel y gwnaeth efe i lanw angen diwedd y ddeunawfed ganrif?
4. Oni ddylem alw i mewn athrawon dyddiol ein gwlad i gynnorthwyo yn y mater
hwn, fel y gwnaeth CHARLES o'r Bala, yn ei amser ef; a chyfnewid ychydig, os
bydd eisieu, ar y dull o'u dethol, a'u parotoi i fod yn ddefnyddiol yn
Nghymru?
Galw sylw at y pethau hyn ydyw ein hamcan. Awgrymu sydd yn perthyn i ni.
Rhagorfraint y genedl ydyw penderfynu. Fel y dywedasom wrth y Cymmrodorion yn
Llundain, yn mis Ebrill diweddaf, ein dymuniad ydyw cyffroi dynion cyhoeddus
Cymru - gwŷr nerthol y wasg, yr esgynlawr, a'r pulpud, a phob un sydd yn meddu
dylanwad yn mhob cylch — i wneyd ymchwiliad manwl i
arwyddion yr amserau, ac i ystyried ai nid ydynt yn galw arnom i newid
ychydig ar gyfeiriad ein llong genedlaethol er mwyn cyrhaedd yr hafan
ddymunol y mae'r dyfodol megys yn ei hagor o'n blaen?
Yn fy llythyr nesaf, dechreuaf draethu ar Gymru Dair-ochrog y
Presennol yn ei hagweddau Saesnigaidd, Dwyieithawg, a Chymreigaidd.
Yr eiddoch yn gywir,
CAERDYDD, Mehefin 11eg, 1885.
D. ISAAC DAVIES.
---
LLYTHYR III.
FONEDDIGION,
Y mae yn anhawdd crynhoi i ddeugain o linellau gynniter o osodiadau disail ag
a ysgrifenwyd fel cynffon i erthygl arweiniol
|
|
|
|
|
 (tudalen
14) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6654)
|
14
ar y Mesur Addysg Canolraddol Cymreig, gan y prif olygydd ei hun, yn y
Western Mail am ddydd Gwener diweddaf. Caniatewch i mi, gan hyny, i geisio
rhoddi ychydig o wybodaeth i anwybodusion ein gwlad - yn mhlith pa rai, fel y
mae gwaetha'r modd, y bydd raid cyfrif, yn y mater hwn, brif olygydd un o
newyddiaduron dyddiol Caerdydd - newyddiadur sydd wedi bod, mewn llawer
ystyr, yn garedig i'n cenedl ni.
Yr ydwyf wedi ymdrin yn helaeth yn barod â'r flwyddyn 1885 mewn erthygl a
elwir 'Cymru Ddwyieithawg' sydd ar ymddangos yn ‘Y Geninen' am y mis nesaf. O
herwydd hyny, teimlaf yn fwy ëofn i droi at agwedd arall o'r un pwngc, yr hwn
sydd yn galw am sylw arbenig yr wythnos hon.
Dywed erthygl y Western Mail: - 'It is only those who have money and leisure
who can afford to learn two languages.' — Nid oes ond y rhai y mae ganddynt
arian ac amser segur a allant fforddio dysgu dwy iaith.
Y mae'r gosodiad hwn yn myned o dan wraidd pob gobaith am gael 'Cymru
Ddwyieithawg' - os ydyw yn wir.
A ydyw yn wir yn Nghymru y dydd heddyw? Onid oes miloedd - ie, degau o
filoedd, y mae'n dda genyf wybod - yn medru Cymraeg a Saesneg, er nad oes
ganddynt fawr o ‘arian,' nac ond ychydig o ‘amser segur?'
Yr wyf yn gwybod y gallwn alw torf o dystion o bob cŵr o Gymru
i wrthbrofi yr haeriad hwn. Ond nid oes yn fy mwriad i fyned tu allan i
swyddfa y Western Mail ẹi hun. Yno, cyhoeddir misolyn a elwir The Red Dragon ' — 'Y Ddraig Goch.' Yn y rhifyn am Chwefror diweddaf, gwelir erthygl
ddyddorol ar 'Cydweli, a'i hamgylchoedd.' Tua'i diwedd, ceir y darn a ganlyn:
'Welsh is principally spoken throughout the district I have just sketched.
There are only two exclusively English places of worship in the whole of the best
part of three parishes. In two of the churches, English and Welsh Services
are held; two churches and ten chapels have Welsh exclusively. The
inhabitants, however, are pretty well acquainted with English, and many are
equally at home in both. The knowledge of English has certainly increased
during the last twenty years, but at the same time the knowledge of Welsh
cannot be said to have decreased.' - W. HOWELL, Llanelly.
Yn Gymraeg, fel y canlyn:
'Cymraeg a siaredir yn benaf yn yr oll o'r dosbarth yr wyf newydd ei
ddarlunio. Nid oes ond dau le o addoliad yn yr iaith Saesnig yn unig yn yr
oll o'r rhan oreu o'r tri phlwyf. Mewn dwy o'r eglwysi, cynnelir gwasanaeth
Saesneg a Chymraeg; mewn dwy eglwys, a deg o gapeli, Cymraeg yn unig a
arferir. Y mae y trigolion, pa fodd bynag,
|
|
|
|
|
 (tudalen
15) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6655)
|
15
yn lled gyfarwydd â'r Saesneg; a lliaws yn llawn mor gartrefol yn y ddwy
iaith. Mae'n sicr fod gwybodaeth o'r Saesneg wedi cynnyddu o fewn yr ugain
mlynedd diweddaf; ond ar yr un pryd, nis gellir dyweyd fod gwybodaeth o'r
Gymraeg wedi lleihau.'
Onid ydyw yn amlwg, yn ol tystiolaeth swyddfa y Western Mail ei hun,
fod llawer yn Nghymru, na feddant 'nac arian nac amser segur, wedi dysgu dwy
iaith?'
Yn mha le y gellir cael gafael ar Gymro na chlywodd sôn am Mr. Mundella? Efe
ydyw prif awdwr y mesur cynnwysfawr o Addysg Ganolraddol i Gymru - mesur, yn
fy marn ostyngedig i, a gyflwynai fanteision fyrdd i'n gwlad. Yn mis Tachwedd
diweddaf, traddododd Mr. MUNDELLA araeth alluog a phwrpasol iawn yn
Sheffield. Wele un dyfyniad o honi. Fe allai y cawn gyfleusdra etto i
gyfeirio at ran arall o'r araeth hon:
'The story I was going to tell you was this: - I was in Switzerland, in the
Engadine. At the door of the hotel was a shop, where all kinds of
souvenirs, for people to carry away with them, were sold - whether they were
Swiss carving, or some French, German, or English articles. There was a
bright clever young woman selling all kinds of souvenirs for people to carry
away with them, when they went home. A gentleman, very well known to English
people, was staying at the same hotel with me, and he said: - 'That's a very
bright girl that keeps that shop. I recommend you to go and buy something.'
So I made a pretext to buy some trifle, and she addressed me in perfect
idiomatic English. I asked her where she learned English; and she replied,
'At Lucerne.' 'You speak excellently,' I said, 'and of course you speak
French and German, for they are your native languages?' 'Of course I do,' she
answered. 'Anything else?' I asked. 'Oh, yes: Italian and Dutch:' and she
afterwards confessed she also knew a little Spanish, and was studying it. I
found, on making further enquiry, that this girl was taught at Lucerne, and
that it cost a franc a year - that is, only tenpence - which was spent on
paper and pencils.... The Director of Schools in that canton told me: - ‘All our
schools are free - all our children attend school - every child, however poor, masters
two languages, French and German; and those who go to the Secondary School
must learn at least one other.' I said, 'Who pays for these things?' 'The
commune city.' 'But don't they grumble?' 'No: they know it is the safety of
the rich, and the best inheritance of the poor.'
Mi a roddaf yr uchod yn Gymraeg, fel hyn:
'Yr ystori yr oeddwn yn myned i'w dyweyd oedd hon: - Yr oeddwn yn Switzerland,
yn yr Engadine. Yn ymyl y gwestty yr oedd maelfa, yn yr hon y gwerthid llawer
o fân bethau prydferth, i bobl eu cymmeryd ymaith gyda hwynt - gan nad pa un
a fyddent ai o gerfiad Swissaidd, neu nwyddau Ffrengig, Germanaidd, neu
Saesnig. Yr oedd yno
|
|
|
|
|
 (tudalen
16) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6656)
|
16
un ferch
ieuange brydweddol, ddeallus, yn gwerthu pob math o honynt i bobl eu cymmeryd
gyda hwynt adref. Yr oedd boneddwr tra adnabyddus i Saeson yn aros gyda mi yn
yr un gwestty, yr hwn a ddywedodd: - 'Geneth ddeallus iawn ydyw hon yna sydd
yn cadw y siop acw. Yr wyf yn eich cynghori i fyned ati a phrynu rhywbeth
ganddi.' Felly mi a wnaethum esgus i brynu treiffl ganddi, a chyfarchodd
hithau fi mewn Saesneg cwbl Saesnigaidd. Gofynais iddi yn mha le y dysgodd hi
Saesneg - pryd yr attebodd, 'Yn Lucerne.' 'Yr ydych yn siarad yn rhagorol,'
meddwn; 'ac, wrth gwrs, yr ydych yn deall Ffrangcaeg a Germanaeg, canys hwy
yw eich ieithoedd genedigol?' 'Wrth gwrs,' attebai hithau. ‘Rhyw iaith
arall?' gofynais. ‘O gwn: yr Italaeg a'r Ellmynaeg:' ac wedi hyny, cyfaddefodd ei bod yn
medru ychydig o Yspaenaeg, a'i bod yn ei hefrydu. Wedi gwneyd ymchwiliadau,
cefais mai yn Lucerne y dysgwyd y ferch hon, ac mai ffranc yn y flwyddyn oedd
ei haddysg yn ei gostio - hyny ydyw, dim ond deg ceiniog - a bod y rhai hyny
yn myned am bapyr a phensilau... Dywedodd Cyfarwyddwr yr Ysgolion yn y cwmmwd
hwnw wrthyf: - 'Y mae ein holl ysgolion ni yn rhai rhyddion, a'n holl blant
yn mynychu yr ysgolion - pob plentyn, pa mor dlawd bynag, yn meistroli dwy
iaith, y Ffrangcaeg a'r Germanaeg; a bydd raid i'r rhai a änt i'r Ysgolion
Ailraddol ddysgu o leiaf un arall.' Dywedais innau, Pwy sydd yn talu am hyn
oll?' 'Dinas y Cwmmwd.' 'Onid ydyw y trethdalwyr yn grwgnach?' 'Nac ydynt. Y
maent yn gwybod mai dyma ddiogelwch y cyfoethogion, ac etifeddiaeth oreu y
tlodion.'
Onid ydyw yn eglur, yn ol tystiolaeth`un o'r awdurdodau goreu ar addysg
fydol, ymarferol, ddefnyddiol, fod llawer yn Switzerland, 'na feddant nac
arian nac amser segur, yn dysgu dwy iaith?'
Ni a adawn wlad yr iâ oesol ar fynyddoedd cribog, a dilynwn un o'i
dyffrynoedd tlws, lle y gorwedd aml i lyn swynol, hyd nes y cyrhaeddwn ei
phrif afon - y Rhine fawreddog. Wele ni yn awr yn teithio tua'r gogledd drwy
yr Almaen. Aroswn am ychydig yn Strasburg, prifddinas Alsace, ar yr ochr
orllewinol i'r afon. Rhan o Germany oedd y wlad hon hyd yr eilfed ganrif ar
bymtheg. Bu yn perthyn i Ffraingc am tua dau gant o flynyddoedd; ond ail
feddiannwyd hi gan y Germaniaid, fel y mae pawb yn gwybod, bymtheng mlynedd
yn ol. Ysbryd canoli yr holl awdurdod yn Paris sydd wedi bod yn un o
neillduolion llywodraeth Ffraingc er's canrifoedd. Y mae y duedd yma wedi bod
yn fwy cref er Chwyldröad Mawr y ganrif ddiweddaf nag yr oedd cyn hyny.
Naturiol felly ydoedd dwyn holl ddylanwad y llywodraeth i ladd yr iaith
Germanaidd yn Alsace. Dywedir wrthym, weithiau, yn Nghymru nad ydyw yn
bossibl i wlad fod yn ddwyieithawg am fwy na dwy genhedlaeth. Ond yn Alsace,
pan ennillwyd hi eilwaith gan y Germaniaid, ar ol dwy ganrif o ysgariad, yr
oedd hen iaith y wlad, nid
|
|
|
|
|
 (tudalen
17) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6657)
|
17
yn
unig yn fyw, ond yn hoew a gwisgi.’ Ac erbyn hyn, yr
oedd gan
y bobl iaith arall yn chwanegol. Gwelais yn ddiweddar, mewn papyr dyddiol
Ffrengig, sydd yn dyfod i fy llaw yn feunyddiol o Paris, os ydwyf yn cofio yn
iawn, fod chwanegiad wedi cael ei wneuthur yn ddiweddar at nifer yr oriau a
roddir yn wythnosol i ddysgu iaith y Ffrangcod yn ysgolion dyddiol 'Elsass,'
fel y gelwir y wlad gan ei meddianwyr presennol. Dyma yr hen enw wedi dyfod
yn gyffredin o'r newydd. Gofalant, fel y gellir meddwl, am chwareu teg i'r
iaith Germanaidd ar yr un pryd.
Onid ydyw yn eglur fod llawer yn Germany nad oes ganddynt 'nac arian nac
amser segur' yn dysgu dwy iaith?
Dilynwn yr afon o hyd tua'r gogledd: ond cyn i'r Rhine gyrhaedd y môr, bydded
i ni droi ychydig i'r gorllewin, er mwyn cael gweled pa beth a wneir yn
ysgolion dyddiol Belgium. Tebyg ddigon fod llawer o'n darllenwyr wedi sylwi
gyda dyddordeb, yn yr Health Exhibition y llynedd, ar y mûr-leni,
a'r llyfrau mewn dwy iaith, yn y dosran Belgiaidd. Y mae ganddynt fapiau mawr
Fflemingaidd i'w defnyddio yn eu hysgolion, sydd mor drwsiadus yn mhob ystyr
a'r mapiau Ffrengig. Pwy a feiddiodd erioed obeithio am gael mapiau mawr
Cymreig?
Anfonodd Undeb Cenedlaethol Athrawon Elfenol Lloegr a Chymru dri o
ddirprwywyr i Gymmanfa neu Wyl flynyddol athrawon Belgium, yr hon a
gynnaliwyd yn Verviers yr hydref diweddaf. Ceir hanes gyflawn a dyddorol o'r
ymweliad yn 'The Schoolmaster' am y 1af o Dachwedd, 1884.
Ni ddyfynwn ond y sylwadau sydd yn dal cyssylltiad uniongyrchol â'r pwngc
sydd dan ein hystyrriae[t]h:
'The next morning, the Conference met for serious business, is usual, in two
sections - the French-speaking teachers in the grand saloon of the
Société Royale d'Emulation, and the Flemish-speaking
teachers in the hall of the Franchmontoise - half a mile away.
The subjects for discussion were the same in each section, so that a résumé
of the meeting of one will serve for both. Four subjects were inscribed on
the order of the day. The second was, 'On what principle, and how, should the
second language be taught?' - that is, the French language in the Flemish-speaking
districts, and the Flemish language in the French-speaking
districts. The principal points of difference seemed to be, whether the
second language should be commenced at the beginning of the pupil's school
course, and in the lowest classes; or whether it should be deferred until the
pupil possesses a more or less complete knowledge of the mother tongue. Both
methods were ably argued.'
Ni a gyfieithwn y dyfyniad uchod fel hyn:
'Boreu dranoeth, ymgyfarfyddodd y gynnadledd i drafod ei gwaith o
|
|
|
|
|
 (tudalen
18) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6658)
|
18
ddifrif, yn ol yr arfer,
mewn dwy adran: - yr athrawon a siaradent Ffrangcaeg yn ystafell fawr y
Société Royale d'Emulation; a'r athrawon a siaradent y Fflemingaeg yn neuadd
y Franchmontoise, hanner milldir o'r lle arall.
Yr un materion oedd yn cael eu trafod yn y ddwy adran, fel y gwna crynodeb o
un cyfarfod y tro am y ddau. Yr oedd pedwar o byngciau wedi eu dewis am y
diwrnod. Yr ail ydoedd: - 'Ar ba egwyddor, a pha fodd, y dylai yr ail iaith
gael ei dysgu?' - hyny ydyw, y Ffrangcaeg yn y dosbarthiadau Fflemingaidd,
a'r Fflemingaeg yn y dosbarthiadau Ffrengig. Y prif bwyntiau ar ba rai y
gwahaniaethid oedd, pa un a ddylid dechreu dysgu yr ail iaith yn nechreu cwrs
addysgawl yr ysgolor, ac yn y dosbarthiadau isaf? neu ynte, a ddylid ei hoedi
hyd nes y byddai yr ysgolor wedi meddu gwybodaeth i raddau mwy neu lai
cyflawn o iaith ei fam. Dadleuwyd yn alluog dros y ddau gwrs.'
Onid ydyw yn eglur fod llawer yn Belgium nad oes ganddynt 'nac arian nac
amser segur' yn dysgu dwy iaith?
Dywedwch wrthym, anwyl ddarllenwyr, a ydych chwi yn tosturio wrth y bobl hyny
- druain o honynt! - ag y mae prif olygydd y Western Mail yn tosturio
wrthynt? Cyfaddefa fod eu bwriad yn dda; ond mai eu doethineb yn unig sydd ar
goll. Cyfeiria atynt fel 'cyfeillion i Gymru'―ond gyda'r un anadl gwna gyfeiriad
arall at 'gyfeillion gwirioneddol a hunan-ymwadol
Cymru.' A ydych chwi yn ystyried fod ganddo hawl i'n cau ni, ac eraill sydd
o'r un ysbryd a ni, allan o'r dosbarth olaf? Gwell genym farn gwlad o lawer
na barn prif olygydd y Western Mail ar fater fel hyn.
Cyn terfynu y tro hwn, carwn alw eich sylw at fath o debygolrwydd sydd rhwng
Belgium a Chymru.
Cymmerais y dyfyniad canlynol allan o 'Motley's Rise of the Dutch Republic;'
sef, 'Hanes Codiad Gwerin-lywodraeth yr
Iseldiroedd,' gan un o haneswyr mwyaf galluog yr Unol Dalaethau:
'The Belga were, in many respects, a superior race to most of their blood
allies. They were, according to CÆSAR's testimony, the bravest of the Celts.
This may, in part, be attributed to the presence of several German tribes; who,
at this period, had already forced their way across the Rhine, mingled their
qualities with the Belgic material, and lent an additional mettle to the
Celtic blood. The heart of the country was thus inhabitated by a Gallic race,
but the frontiers had been taken possession of by Teutonic tribes.'
Yn Gymraeg, fel y canlyn: —
"Yr oedd y Belgiaid, ar amryw gyfrifon, yn amgenach cenedl na'u
cynghreiriaid o'r un gwaed a hwy. Yn ol tystiolaeth CÆSAR, hwy oedd y dewraf
o'r Celtiaid. Gellir priodoli hyn, mewn rhan, i bresennoldeb amryw lwythau
Germanaidd; pa rai, yn y cyfnod hwn, oeddynt wedi ymwthio dros y Rhein, ac
wedi gymmysgu eu hansoddau â'r
|
|
|
|
|
 (tudalen
19) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6659)
|
19
sylwedd Belgiaidd, a
rhoddi metel chwanegol yn y gwaed Celtaidd. Yn y modd hwn, poblogid calon y
wlad gan genedl Gaeleg; ond perchenogasid y ffindiroedd gan lwythau
Teutonig.'
Onid ydyw y disgrifiad hwn yn darawiadol o Gymru yn ein dyddiau ni? Oni welir
ein cyfeillion Teutonaidd o Loegr Ddwyreiniol — nid wyf yn credu fod y Saeson
yn y rhan fwyaf o'u gwlad mor Deutonaidd ag y mynant gredu eu bod yn
ymsefydlu ar ein gororau, ac yn enwedig yn y deheu a'r dwyrain? Oni
chanfyddwn yr elfen Geltaidd yn cael chwanegiadau pwysig o'r Iwerddon ac o
droed Lloegr: sef, o Wlad yr Haf hyd Bentir Cernyw? Onid ydym yn derbyn
cyfraniadau parhaus at y ddwy elfen o Ogledd Lloegr ac o Ysgotland, lle y mae
y gwaed yn fwy cymmysg, er yn tueddu at fod yn fwy Celtaidd na dim arall?
Onid ydyw pob gwlad ar y Cyfandir yn anfon cynnrychiolwyr eu gallu neillduol
eu hunain i wneyd eu trigfan arhosol yn ein Tywysogaeth?
Ai teg ymresymu oddi wrth alluoedd Cymru yn y gorphenol, wrth geisio cael
allan yr hyn y mae hi yn debyg o fod yn y dyfodol? Y mae pethau wedi cyfnewid
yn fawr yn y deugain mlynedd diweddaf. Y mae y cynnydd sydd wedi cymmeryd lle
yn yr elfen Gymreig, er gwaethaf ymfudiaeth helaeth, a 'Dic-Shôn-Dafyddiaeth
ffasiynol,' yn arwyddo y gallai y Cymry yn raddol, ond yn sicr, lyngcu i
fyny yr holl elfenau newydd, allanol, a gwerthfawr hyn; a thrwy hyny godi eu
hunain yn ngraddfa diwylliad? Gellir gwneuthur hyn os ydym yn genedl. Ond a
ydym yn genedl? Dyna'r cwestiwn. Os ydym, ni a gymmerwn fantais ar y
cyfleusderau sydd ar ddyfod i'n rhan.
Yn mhlith pethau eraill, ni a ystyriwn yn fanwl pa un a ydyw yn bossibl
cyfnewid ychydig ar ein cynllun o addysg genedlaethol - nid er mwyn cadw'r
iaith yn fyw, ond er mwyn dyrchafu y Cymro. Os cawn mai niweidiol i ni ydyw y
Gymraeg, ymaith â hi; hyny yw, os gallwn wneyd i ffwrdd á hi. Y mae hi wedi
trechu llawer gelyn arfog, a goroesi llawer o ddylanwadau a ystyriwyd ar y
pryd yn gryfach na hi. Ond os gallwn ei defnyddio fel gris i ddringo yn uwch
mewn llwyddiant masnachol, heb sôn am y manteision y gallwn eu derbyn oddi
wrthi gyda phethau llawer mwy pwysig, chwanegir at ddylanwad y swyn oesol a
berthyn iddi, argyhoeddiad dwfn o'i gwerth fel cangen o addysg fydol, ac o'i
defnyddioldeb dyddiol a pharhaus.
Y mae yn rhy anhawdd troi oddi wrth Belgium - gwlad fechan, ond blaenllaw
gyda symmudiadau pwysig yr oes - heb gyfeirio at gyssylltiad neillduol sydd
rhyngddi â Hen Wlad y Bryniau yn ein dyddiau ni.
Yn Y Genedl am Ionawr diweddaf, y mae erthygl ddoniol gan
|
|
|
|
|
 (tudalen
20) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6660)
|
20
yr athrylithgar a'r Parchedig J. R. KILSBY JONES. Terfyna fel y canlyn:
'Dysgwch eich plant i fwrw 'y pedwar mesur ar hugain' i'r wâdd a'r ystlumod.
Aent i'w crogi: ac yn dân coch, i wresogi migyrnau a chrimogau hen bobl, yr
elo cadeiriau y beirdd: ac yn lle ciconia byrhoedlog o enwogrwydd, efelyched
eich meibion HENRY M. STANLEY, neu, yn ol ei enw Cymraeg, JOHN ROWLAND -
Cymro glân gloew. Cymro? Ië, bid sicr! Ond, os ydych yn ammheu, ymwelwch â'i
fam sydd yn cadw y Cross-foxes, y tu cefn i
barc Bodelwyddan, ac o fewn llai na thair milldir i Lanelwy. Dyma y Cymro
mwyaf byd-enwog
a aned erioed o Gymraes. Dyma Gymro sydd yn gydymaith i frenhinoedd,
tywysogion, penaethiaid, darganfyddwyr, a gwleidyddwyr y byd gwareiddiedig.”
Gwir bob gair! Fechgyn Cymry! efelychwch y gwron Affricanaidd yma, yr hwn
oedd yn Gymro dwyieithawg cyn iddo allu dyfod yn ddarganfyddwr amlieithawg. Y
mae yn bossibl defnyddio y Gymraeg fel moddion dyrchafiad, heb wastraffu
gormod o amser arni. Er yn fachgenyn, teimlwn fod 'safonau gau' yn cadw yn ol
fechgyn ein gwlad. Dyna paham na bûm i erioed yn eisteddfodwr o'r hen ysgol.
Ond fe ddysgwyd i mi gan Nefydd, a Gohebydd, a Syr Hugh Owen yn neillduol, y
gellid defnyddio yr hen sefydliad heb ei gamddefnyddio, ac mai doethineb i
wlad oedd gweithio allan yr hyn oedd yn dda yn ei hen sefydliadau. Ond y mae
y Gymraeg yn hynach sefydliad na'r Eisteddfod! Ac os gellir diwygio un, a'i
gyfaddasu at anghenion yr oes bresennol, paham nad ellir gwneyd defnydd
pwrpasol o'r llall?
Dealled y wlad yn dda mai nid 'y pedwar mesur ar hugain yr ydym am ddwyn i
mewn i'r ysgolion dyddiol wrth ddwyn yr hen iaith iddynt. Y mae i gynghanedd
ei lle priodol; ond nid y lle yr addysgir plant ydyw y lle hwnw. Cymraeg
rwydd, ymarferol, ddefnyddiol, yr hon a arweinia y Cymro i feddiant o
ieithoedd eraill - dyna'r Gymraeg sydd genym ni mewn golwg.
Dychwelwn am funyd at y Cymro amlieithog sydd yn ceisio sefydlu gwlad newydd
- y Congo Free State, yn nghanolbarth Affrica. Pa wlad a estynodd law o
gymmhorth swyddol iddo yn ei ymdrech canmoladwy? Ai ei wlad enedigol? neu ei
wlad fabwysiedig y tu hwnt i'r Werydd? Ai Ffraingc, neu'r Eidal, neu'r
Almaen? Na, na! Ond yr ydym yn canfod gwlad fechan, debyg i Gymru o ran
maint, ond yn fwy poblog, â'i thrigolion o'r un gwaed a nyni - gwlad
sydd yn addysgu dwy iaith yn ei hysgolion dyddiol yn mhob dinas, a thref, a
phentref - yn dyfod allan yn ngŵydd
y byd, ac 'yn ngwyneb haul a llygad goleuni,' i gefnogi yr arwr Cymraeg
Americanaidd!
Gan nad ydwyf wedi cadw, yn llythyrenol felly, at yr addewid
|
|
|
|
|
 (tudalen
21) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6661)
|
21
a roddais ar ddiwedd yr
ail lythyr, gwell peidio gwneyd addewid o gwbl y tro hwn.
Yr eiddoch yn gywir,
CAERDYDD, Mehefin 16eg, 1885.
LLYTHYR IV.
D. ISAAC DAVIES.
FONEDDIGION,
Pan yr ysgrifenir hanes ein gwlad gyda'r manylwch gofynol, credaf y dangosir
fod y Saesneg wedi colli tir weithiau ar ol ei ennill, a bod y Gymraeg wedi
adennill tir ar ol ei golli.
Yn y Deheudir, gwelwn adfeilion llawer o hen gastelli yn ymestyn o'r Wy i'r
Werydd; megys, Caerphili, Coity, Casllwchwr, Cydweli, &c. Arwyddant fod y
Normaniaid wedi meddiannu llain o dir ffrwythlawn rhwng y bryniau a'r môr, ar
ol gyru y trigolion, y dewraf o honynt beth bynag, i'r mynydd-dir.
Ceir yn Mro Morganwg enwau Normanaidd, megys TURBERVILLE, wedi eu Cymreigio:
- dyna 'Siemsyn Twrbil' y bardd, fel esampl. Wele un arwydd o'r llifeiriant
Cymraeg, yr hwn a ddaeth i lawr drachefn dros yr holl iseldir, gyda dau
eithriad - sef, Browyr yn Morganwg, a Lloegr Fach yn Mhenfro.
Y mae y symmudiadau hyn, mewn ystyr, yn guddiedig yn nghaddug y canol-oesoedd,
neu yn anamlwg mewn pellder hanesyddol. Ond y mae mudiadau cyffelyb yn agos
atom, ïe, hyd yn oed wrth ein drysau, yn y dyddiau diweddaf hyn. ‘Y
mae'r Gymraeg yn colli tir - yn encilio tua'r gorllewin:' - dyna'r syniad
cyffredin. Yr ydym yn hollol gyfarwydd âg ef. Ond pa faint o Gymry sydd wedi
sylwi fod y Gymraeg yn ennill tir ar brydiau — yn symmud tua'r dwyrain ar
droion? Cymmerwn un esampl o'r Gogledd, a'r llall o'r Deheu.
Dywedodd y Parch. R. ROWLANDS, Aberaman, wrthym, fod GWILYM HIRAETHOG wedi
dyweyd wrtho ef, fod y Gymraeg wedi adennill rhan fawr a phoblogaidd o sir
Fflint o fewn ei gôf ef. Nid ydym yn ddigon cyfarwydd yn llëyddiaeth a
hanesiaeth cymmydogaeth yr Wyddgrug i allu rhoddi manylion o'r mudiad gwrth-Saesnigaidd
hwn. Ond y mae pob Gogleddwr, cydnabyddus â'r cylch, y cawsom gyfleusdra i
ymholi âg ef, yn cyfaddef fod y ffaith tu hwnt i bob ammheuaeth.
Yn y Deheudir, o fewn fy nghôf i, y mae y mudiad
Cymraeg wedi bod yn cyfeirio ei hun yn gysson o Gaerfyrddin, Ceredigion,
|
|
|
|
|
 (tudalen
22) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6662)
|
22
a Gogledd Penfro yn y
gorllewin, tuag at Gwent a Morganwg yn y dwyrain. Yr oedd y Cymry hyn yn
wasgaredig mewn manau gwledig. Ond yn awr, y maent wedi eu casglu ynghyd yn
eglwysi cryfion mewn cymmydogaethau poblog. Y maent hwy, a'u plant, yn
ffurfio y mwyafrif Cymreig yn sir Forganwg. Rhoddir iddynt, tua diwedd y
flwyddyn yma, yr etholfraint am y tro cyntaf. Chwech o aelodau sydd yn awr
gan Forganwg; ond bydd ganddi ddeg yn fuan. Rhoddir y pedwar aelod newydd i
ranau Cymreig y sir. Hyny ydyw, y mae senedd Prydain Fawr yn gweled fod
cynnydd anferthol y rhanau Cymreig o sir Forganwg mor amlwg a'r dydd. Cofier
hefyd fod aelod yn cael ei dynu oddi ar un o drefydd bychain Lloegr, ac yn
cael ei roddi i sir Fynwy. Plwyfydd Beddwellty ac
Aberystruth sydd yn ei gael; neu, mewn geiriau eraill, y rhanau mwyaf Cymreig
o Went; megys, Rhymni, a Thredegar, &c.
Y mae yn werth sylwi hefyd, mai nid i Saeson Caerdydd, a'r trefydd
Saesnigaidd, y mae y bleidlais newydd yn myned. Rhoddwyd y fraint iddynt hwy
yn 1867. Ond chwanegiad ydyw at rym yr etholwyr Cymreig sydd yn wasgaredig ar
hyd ac ar led siroedd Cymru y gweithwyr ar y tir, a'r mwnwyr yn ein pyllau
glô. Hwy sydd i feddiannu yr etholfraint am y tro cyntaf y flwyddyn hon.
Yn yr erthygl yn 'Y
Geninen' am y mis nesaf (Gorphenaf), dangosir fod y Saeson, y Gwyddelod, a'r
Ysgotiaid, wrth y miloedd yn dysgu Cymraeg. Anhawdd ydyw dyweyd pa un a ydyw
y tueddiad 'Dic-Siôn-Dafyddol'
yn fwy cryf na thueddiad y dyfodiaid Saesnig i fyned yn Gymreig. Gormod o
waith i neb llai na'r llywodraeth ei hun ydyw penderfynu hyn o bwngc. Ni
chawn gyfleusdra i wneyd hyn cyn cyfrifiad deng-mlwyddol
1891. Beth feddyliech chwi am y priodoldeb o gyflwyno y gofyniadau canlynol i
sylw y trigolion yn y census nesaf?
1. A ydych yn gallu siarad Cymraeg?
2. Os nad ellwch siarad Cymraeg, a ellwch chwi ddeall Cymraeg pan y bydd
eraill yn ei siarad?
3. A ydych yn gallu siarad Saesneg?
4. Os nad ellwch siarad Saesneg, a ellwch chwi ddeall Saesneg pan y bydd
eraill yn ei siarad?
5. A ydych yn hollol anwybodus o'r Gymraeg?
6. A ydych yn hollol anwybodus o'r Saesneg?
Y mae llawer o Gymry yn ein dyddiau ni â chywilydd arnynt arddel eu bod yn
deall Cymraeg! Ac fe allai fod y gwragedd a'r merched ieuaingc mor dueddol,
os nad yn fwy tueddol, i'r camsyniad hwn na'r gwŷr a'r dynion ieuaingc. Ond camsyniad
ydyw,
|
|
|
|
|
 (tudalen
23) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6663)
|
23
sydd yn rhwystr ar
ffordd llwyddiant y Cymro. Y mae yr Ysgotyn yn falch o'i wlad; a barn dda
sydd ganddo am dano ei hun fel un o blant ei wlad. Ond am y Cymro, druan o
hono! y mae efe am guddio ei lediaith, ac mewn perygl i'w ddirmygu ei hun, o
herwydd ei fod yn tueddu i ddirmygu ei wlad, a'i iaith. Y mae efe heb feddu
asgwrn cefn yr Ysgotyn a'r Gwyddel - sef, eu balchder gwladgarol; ac o
ganlyniad, y mae yn methu sefyll yn eu herbyn, er fod ganddo gymmaint neu fwy
o allu nag sydd ganddynt hwy. Ni charwn weled rhifo y Cymry Cymreig nes y
cynnhyrfir ychydig ar y wlad, ac y dysgir y bobl mai achos o falchder ydyw y
meddiant o ddwy iaith - ac nid peth y dylid cywilyddio o'i herwydd.
Yr ydwyf cyn hyn wedi bod yn gofyn y cwestiwn canlynol i ddosbarth o ferched:
- Pa nifer o honoch sydd yn gallu siarad Cymraeg?' Yr oedd yno un ferch yn
meddu digon o wroldeb i gyfaddef ei bod hi yn gallu. Mewn ychydig amser, wedi
i mi ganmawl yr un oedd yn ddigon o ysgolheiges i ddeall dwy iaith, rhoddais
ofyniad nad oedd un yn y dosbarth yn gallu ei atteb. Cyn cymmeryd yn
ganiataol nas gallent ei atteb, rhoddais gyfleusdra iddynt ei atteb yn
Gymraeg. Ac wele beth hynod! Yr oedd un Gymraes erbyn hyn wedi myned yn
llawer! Llai o gywilydd sydd yn eisieu arnom! — y mae mwy o Gymraeg nag y mae
llawer yn meddwl.
A ydyw hi ddim yn bossibl i wneuthur y Gymraeg yn fwy 'ffasiynol?"
Yr ydwyf yn cofio yn dda. i mi, un diwrnod, pan yn byw yn Cheltenham, fyned i
arholi ysgol mewn cwm yn Mryniau y Cotswold am y tro cyntaf. Yr oedd y squire
yn cymmeryd dyddordeb neillduol yn yr ysgol. Ar derfyn yr arholiad, gofynodd
i mi fyned i'w dy^. Yno, cefais fod ei ferch yn gallu siarad
Cymraeg. Gellwch ddychymygu fy syndod! Dywedodd wrthyf paham yr oedd hi wedi
dysgu ein iaith. Prynodd ei thad dir yn Ngheredigion. Pan yr aeth hi yno i
fyw, hi a welodd nas gallai fod yn ddefnyddiol yn y plwyf a'i hamgylchynai
heb ddysgu Cymraeg. Yna penderfynodd wneyd hyny - a llwyddodd yn ei hamcan.
Dyna yr hanes yn fyr. Ai nid oes yma esampl deilwng o'i ddilyn i wŷr mawr Cymru? Paham y mae eu dylanwad
mor fychan, o'i gymmharu â'r hyn y gallai fod?
Un rheswm dros hyn ydyw, eu hesgeulusdra o iaith y
werin.
Ni bydd unrhyw gynllun o addysg i Gymru yn gyflawn os na rydd gyfleusderau i
blant y rhai sydd wedi esgeuluso y Gymraeg i'w dysgu. Yn y modd hwn, gellir
drachefn ymglymu ein penaethiaid â phobl y wlad; a rhwystro y dosbarthiadau
canol o'r boblogaeth i golli eu dylanwad ar y werin - yr hwn ydyw un o
beryglon mawr ein dyddiau gwerinol ni. Yr wyf yn adnabod boneddwr
|
|
|
|
|
 (tudalen 24) (Yr Iaith
Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can Mlynedd. 1886.) (delwedd J6664)
|
24
ieuangc yn Morganwg, mab
i ustus heddwch dylanwadol, ac ŵyr
i un o'n haelodau seneddol mwyaf parchus a defnyddiol, sydd yn cael gwersi yn
y Gymraeg gan glerigwr mewn plwyf cyfagos. Y mae gwaith yr athraw hwn yn fwy
anhawdd, o herwydd na chafodd y boneddwr ieuangc unrhyw gyfleusdra i ddysgu
yr iaith mewn ysgol ddyddiol. Ond gofyna rhywun, Paham y mae efe yn dysgu
Cymraeg? Dyma y rheswm: - O herwydd fod y teulu wedi dyfod i ddeall y bydd yr
hen iaith yn ddefnyddiol iawn iddo mewn swydd y mae efe yn bwriadu ei llenwi
yn y dyfodol.
Arweinir ein meddwl yn y fan yma at y plwyfydd lliosog yn Nghymru, yn mha rai
y mae'r swyddogion yn anwybodus o iaith anwyl y bobl. Pa faint o honom ni
sydd wedi mesur dyfnder yr annhegwch o osod swyddogion un-ieithawg
mewn awdurdod swyddol yn Nghymru? Er mwyn egluro y pwynt, ni a gymmerwn blwyf
yn Mro Morganwg. Y mae'n ymddangos yn blwyf Saesnigaidd. Ond anfonodd Esgob
Llandâf ddirprwywyr iddo i gael allan pa un ai plwyf Saesneg, ynte plwyf
Cymraeg, y dylai gael ei ystyried. Gwnaed yr ymchwiliad - gwrandawyd ar
dystiolaethau. Yr oedd yn hawdd dyfod i benderfyniad ar fater mor syml. Plwyf
Saesneg ydoedd yn ddiau. Yna penderfynwyd rhoddi y fywoliaeth i Sais - a hyny
a wnaed. Rhagorol, onid ê? Wedi i ddeng mlynedd fyned heibio, mewn awr
gyfrinachol, yr oedd y clerigwr a bennodwyd - y Sais crybwylledig - yn
adrodd ei brofiad wrth glerigwr arall o Gymro, yr hwn a ail adroddodd yr
hanes wrthym ni: — 'Camsynied mawr (meddai) a wnaeth dirprwywyr yr esgob. Nid
oes alwad yn fy mhlwyf am ddarllen, a gweddïo, a chynghori yn ystafell y claf
yn y Saesneg. Pan y gelwir fi i ymweled â'r cystuddiedig, y dymuniad a glywir
bob amser yw - am gael darllen, gweddïo, a gair o gysur yn y Gymraeg.'
Y mae yn arwydd dda fod yr Eglwys Sefydledig yn gweled ei chamsynied, ac yn
newid ei dull o ymddwyn at yr iaith Gymraeg. Y mae chwareu teg wedi cael ei
ddangos tuag ati yn Nghroesoswallt, gan Esgob Llanelwy; yn Mhontfaen, gan
Esgob Llandâf; ac yn Llangatwg, yn Mrycheiniog, gan Esgob Tŷ Ddewi. Clywais fod cynnulleidfa
Gymreig yn awr yn un o eglwysi Croesoswallt. Y mae gwasanaeth Cymraeg
wythnosol yn awr yn Llangatwg. Nis gwn pa beth sydd wedi ei wneyd dros y
Gymraeg yn Mhontfaen. Ond nid er mwyn y gwasanaeth cyhoeddus yn unig y mae
eisieu Cymry yn glerigwyr, ac yn weinidogion yn ein gwlad; ond er mwyn
chwanegu dylanwad eu hymweliadau â'u haelodau, a'u defnyddioldeb yn
ystafelloedd y cleifion a'r oedranus.
Ychydig fisoedd yn ol, darllenais bapyr ar 'Gymru Dwy-ieithawg' i
Gymdeithas y Dynion Ieuaingc oedd mewn cyssylltiad âg
|
|
|
|
|
 (tudalen
25) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6665)
|
25
Eglwys Gynnulleidfaol
Saesnig Charles street, Caerdydd. Ar ol i mi eistedd i lawr, cyfododd y cadeirydd,
yr hwn sydd yn dal swydd gyfrifol yn y dref o dan y Bwrdd Masnach (Board of
Trade), ac anerchodd y cyfarfod yn debyg i hyn:
'Y mae y papyr wedi dwyn adgofion am fy nhad yn fyw ger bron fy meddwl.
Ganwyd ef yn mhlwyf Llangyfelach, ger Abertawe. Symmudodd i Lundain; priododd
Saesnes; a throdd mewn cylchoedd hollol Saesnigaidd am flynyddoedd meithion.
Nid oedd ei wraig, na'i blant, na'i feddyg, yn deall Cymraeg. Ond yn ei
gystudd, ni fynai siarad ond Cymraeg. Nid oedd na gwraig, na phlant, na meddyg,
o unrhyw werth mewn cyfwng o'r fath. A bu raid i ni chwilio am weinidog
Cymraeg. Ar ol cael gafael mewn un, mawr oedd dedwyddwch fy nhad. Darllen,
gweddïo, canu, a siarad yr hen iaith a roddasant iddo foddlonrwydd
annisgrifiadwy! Y mae y papyr wedi rhoddi i mi bleser mawr, er ei fod wedi fy
synu yn rhyfeddol. Bob amser er pan ddaethum i Gymru, clywed yr oeddwn yn
barhaus am drangcedigaeth agos yr hen iaith. Ond y mae yn dda genyf ddeall
fod iaith calon a chrefydd fy nhad yn debyg o fyw yn y tir.'
Yn sir Fynwy, a manau eraill yn y Deheudir, achwynir fod yr hen bobl Gymreig
yn dioddef yn dost o herwydd esgeulusdra y rhai sydd mewn awdurdod. Nid ydynt
yn gofalu am ddewis meddygon dwy-ieithawg i ofalu am y tlodion a'r gweithwyr
Cymreig; er fod y gweithwyr yn talu rhan o'u cyflog, a bod hawl gan y blaenaf
i gael meddyg yn deall Cymraeg, yn ol rheol Bwrdd y Llywodraeth Lleol (Local
Government Board), mewn perthynas i blwyfi dwy-ieithawg. Dylem, fel gwlad,
ddeall a chofio fod dynion yn tueddu, pan mewn gwendid neu henaint, i syrthio
yn ol bob amser ar ddyddiau eu hieuengetid. Gall dyn fod wedi arfer siarad
Saesneg yn barhaus am ugain neu ddeugain mlynedd; ac etto, gall ddymuno
gweled clerigwr, neu weinidog, neu feddyg Cymreig, pan wedi syrthio i
afiechyd, neu wedi myned yn hen.
Yr ydwyf wedi cael fy argyhoeddi fod llawer iawn mwy o Gymry ac o Gymraeg yn
sir Fynwy y dydd heddyw nag a feddylir gan y rhai sydd mewn awdurdod mewn
gwlad ac eglwys - dylwn ddyweyd eglwysi; o herwydd y mae y duedd i fychanu
nerth yr elfen Gymreig fel pe byddai ar gymmeryd meddiant o'r enwadau
Ymneillduol hefyd!
Y mae i mi gyfaill sydd yn un o swyddogion y Cyllid Tufewnol yn sir Fynwy.
Dywedodd wrthyf fod ganddynt gyfarfodydd blynyddol i gasglu arian y
llywodraeth, pan y bydd amryw swyddogion yn cyfarfod yn yr un man, er mwyn
gwneyd llawer o waith mewn ychydig oriau. Digwyddodd iddo, un tro, sylwi fod
Cymro yn ceisio egluro ei feddwl iddo gyda pheth anhawsder. Siaradodd
|
|
|
|
|
 (tudalen
26) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6666)
|
26
Gymraeg åg ef. Aeth y
sĩ allan, ‘Y
mae yma Gymro!' a byth er hyny y mae y Cymry yn ymdyru at y swyddog sydd yn
gallu siarad Cymraeg - tra y mae y swyddogion eraill yn cael llai o waith nag
a ddylai syrthio i'w rhan.
Y dydd cyn i mi ymweled â Llundain i ddwyn y pwngc hwn ger bron Cymdeithas y
Cymmrodorion, yr oeddwn yn arholi ysgol yn Mro Morganwg, yn agos i Lanilltyd
Fawr. Dywedais wrth yr ysgolfeistres:
"Yr ydwyf yn deall fod y Gymraeg wedi darfod yn y gymmydogaeth hon.'
'Dim o'r fath beth (meddai). Yr wyf yn ofalus iawn i siarad dim ond Saesneg
â'r plant, er eu diddyfnu oddi wrth y Gymraeg. Y mae gwasanaeth Cymraeg yn yr
eglwys bob nos Sul; a'r gynnulleidfa yn fawr, pan yr ystyriwn fod y pentref
mor fychan.'
'Yr ydwyf yn synu yn fawr (meddwn innau). Chwedl wahanol sydd yn rhedeg drwy
y wlad y dyddiau hyn.'
'Fe'm synwyd i lawer mwy y Gŵyliau diweddaf yn
Mhont -y-pool (meddai yr ysgolfeistres). Y mae genyf ewythr yno,
brawd fy mam, yn cadw siop. Y mae ganddo ddau fab yn cadw siopau hefyd. Pan
yn talu ymweliad â theulu fy ewythr, rhyfeddod annisgwyliadwy i mi oedd
clywed pedair-ar-bymtheg o bob ugain o'r gwragedd oedd yn mynychu y siop
yn gofyn am nwyddau yn Gymraeg! Cefais gyfleusdra i ddyweyd wrth ei feibion -
fy nau gefnder - fy mod yn synu clywed cymmaint o Gymraeg mewn lle a gyfrifir
yn gyffredin fel yn hollol Saesnig. Eu hatteb oedd: - 'Os dewch i'n siopau
ni, chwi a welwch ac a glywch yr un arwyddion o ddylanwad arosol y Gymraeg yn
nghymmydogaeth Pont-y-pool.''
Y mae yn ddigon tebyg fod yr hanesyn uchod yn ddisgrifiad rhy gryf o ddylanwad
y Gymraeg yn Mhont-y-pool, fel y mae y sylwadau cyffredin
yn ei fychanu yn ormodol. A chofier fod Pont-y-pool,
yn ol Deddf y Seddau Seneddol, yn perthyn i'r rhan ddwyreiniol o Fynwy.
Y mae Mynyddislwyn, a'r Bedwas, a phlwyfi Cymreig eraill yn y rhan ddeheuol.
Gan hyny, y mae elfen Gymreig bwysig yn mhlith etholwyr pob dosran o sir
Fynwy. Nid ydyw dylanwad y Cymry yn gyfyngedig, gan hyny, i'r deg aelod ar
hugain a berthynant i ddeuddeg sir Cymru.
Dywedodd y Parch. R. TEMPLE, arolygwr ei Mawrhydi dros ysgolion swydd
Drefaldwyn, wrthyf y Pasc diweddaf, fod mwy o Gymry yn swydd Amwythig yn awr
nag sydd wedi bod ynddi am gant a hanner o flynyddoedd. Bydd lliosogiad
aelodau seneddol Liverpool yn cynnyddu dylanwad y Cymry, os gwnant ddefnydd
o'u gallu etholiadol. Ac nid i Gymry Liverpool yn unig y mae
|
|
|
|
|
 (tudalen
27) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6667)
|
27
cyfleusderau
chwanegol i wneyd lles i'w gwlad, ond i'r Cymry yn mhob rhan o'r Deyrnas
Gyfunol. Ac mi obeithiaf y gwnant ddefnydd priodol o'u dylanwad, fel y câf
sylwi etto.
Yr ydwyf yn galw sylw yn y modd hwn at gynnydd y dylanwad Cymreig; o herwydd,
er's amser y mae tuedd wedi cael ei arddangos i fychanu nerth a dylanwad yr
elfen Gymreig o'n poblogaeth.
Dychwelwn at sir Fynwy. Arhosodd gweithfeydd pwysig yn y sir yma; megys, Nant-y-glô,
Blaenau, &c. Gwasgarwyd y Cymry, a llanwyd eu lle gan Saeson, o Wlad yr
Haf yn fwyaf neillduol; y rhai oeddynt yn barod i dderbyn llai o gyflog na'r
Cymry. Ond Cymry ydyw y Cymry, er y gwasgariad hwn: ac aeth rhai o honynt i
Gwm Rhondda, eraill i Ogledd Lloegr, a llawer i'r America. Y mae yr elfen
Saesnig wedi cynnyddu yn fawr yn sir Fynwy; ond ni charwn ymrwymo i brofi, er
hyny, fod llai o Gymry yn gallu siarad Cymraeg yn Ngwent yn awr nag oedd
ddeugain mlynedd yn ol, er eu bod yn llai o nifer mewn cymmhariaeth â'r holl
boblogaeth. Ac y maent yn awr yn rhy liosog yn y rhanau poblog o'r sir i'w
hesgeuluso pan ddewisir clerigwyr, meddygon, a phob math o swyddogion.
Ac os dylid cael swyddogion sydd yn gallu siarad y ddwy iaith yn nhair sir ar
ddeg Cymru, ai ni ddylai holl blant y wlad, beth bynag fydd iaith eu rhieni,
gael mantais i'w cymmhwyso eu hunain i fod yn swyddogion yn Nghymru, os
tueddir hwynt i wasanaethu eu gwlad yn y cyfeiriad hwn?
Yr eiddoch yn gywir,
D. ISAAC DAVIES.
CAERDYDD, Mehefin 18fed, 1885.
LLYTHYR V.
FONEDDIGION,
Carwn yn fawr, er mwyn eich darllenwyr, pe byddai llai o alwadau swyddol ar
fy amser, fel y gallwn osod fy meddwl yn fwy cryno ger eu bron. Ond er fy mod
yn eu harwain yma a thraw, hyderaf y gwelwch cyn y diwedd nad ydwyf yn adrodd
unrhyw hanesyn o herwydd ei fod yn hanesyn; ond am ei fod yn dal cyssylltiad
â'r pwngc yr ydym yn ymdrin âg ef.
Yr ydwyf newydd ddychwelyd o sir Frycheiniog, lle yr arosais am agos i
bythefnos. 'Oh! (meddai un wrthyf), yr ydych wedi bod
|
|
|
|
|
 (tudalen
28) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6668)
|
28
yn Ffynnonau
Llanwrtyd, neu yn Llangammarch.' 'Dim o'r fath siawns, gyfaill. Yn Nghrughywel
y bûm
yn cyfodi fy mhabell am ychydig ddyddiau - nid i ymbleseru, ond i weithio.'
Yn y gymmydogaeth hono y mae yn byw foneddwr adnabyddus iawn yn Nghymru — Mr.
ANDREW DOYLE, yr hwn a fu yn Arolygydd y Tlottai dros ei Mawrhydi y Frenhines
am flynyddau lawer. Yr wyf wedi cael cyfleusderau, o dro i dro, i wybod barn
boneddigion galluog o'r fath am y pwys o chwanegu gwybodaeth o'r Gymraeg at y
cymmhwysderau eraill sydd yn anhebgorol mewn swyddogion yn y Dywysogaeth. Fel
rheol, y mae y dynion sydd o waedoliaeth Gymreig, y rhai a fyddent yn taraw
oreu at waith fel hwn, yn cael eu dwyn i fyny yn anwybodus o'r iaith
gyffredin! Pa hyd y mae camsyniad o'r fath i gario dylanwad ar rïeni Cymreig?
Pan yn trigiannu yn Ngogledd Cymru, yr oedd Mr. DOYLE yn adnabod dyn ieuange
o Germany, yr hwn oedd yn addysgu plant boneddwr arall yn yr un gymmydogaeth.
Nid oedd y dyn dyeithr yma yn byw yn y palas - ond yn y pentref cyfagos. Bu
lawer tro yn nhŷ Mr. DOYLE, canys
cydymaith dyddorol ydoedd; ac yr oedd croesaw iddo yno bob amser. Un diwrnod,
yr oedd Mr. DoYLE yn gorfod myned i blwyf mynyddig i wneuthur ymchwiliad o
ryw natur neu gilydd dros y Poor Law Board. Meddyliodd y buasai ei gyfaill
ieuangc o'r Cyfandir yn caru myned gydag ef, er mwyn gweled y wlad, a chasglu
gwybodaeth am bobl y mynyddoedd, a'u harferion. Nid cynt y gofynodd nag y
derbyniywd y gwahoddiad gyda boddhâd; ac ni a ddilynwn y ddau i'r plwyf
mynyddig.
Er dychryn i Mr. DOYLE, deallodd, pan gyrhaeddodd y lle, nad oedd neb yn yr
ystafell yn deall Saesneg. Ysgrifenodd ychydig linellau ar frys, a throdd at
ei gyfaill gan ddywedyd, 'A fyddwch chwi gystal a myned i chwilio am glerigwr
y plwyf? Pan y cewch afael ynddo, rhoddwch y nodyn yma yn ei law, a thaer
erfyniwch am ei bresennoldeb yn ystafell y plwyf. Y mae yn rhaid i mi gael
rhywun yma a all gyfieithu i mi yr hyn a ddywedir yn Gymraeg gan y
plwyfolion, ac i egluro iddynt hwy yr hyn a ddywedir yn Saesneg genyf
finnau.' Yn lle prysuro i gychwyn ymaith, gofynodd y German - 'A fynwch chwi
fy nghynnorthwy i?' 'A fedrwch chwi Gymraeg?' 'Er fy nyfodiad i'r pentref
(meddai), yr ydwyf wedi bod yn ymdrechu ei dysgu. Gyda'ch caniatàd, dyma
gyfle i mi gael gweled gyda pha faint o lwyddiant.' Dechreuwyd ar yr
ymchwiliad heb chwaneg o oediad, ac aethpwyd drwy y gwaith yn hynod gysurus,
ac ystyried yr amgylchiadau. Ond o'r dydd hwnw hyd y dydd heddyw, nid ydyw
Mr. DOYLE wedi llwyddo i ddarbwyllo gwŷr
y mynydd nad Cymro oedd ei gydymaith, gan fod cystal Cymraeg ganddo
|
|
|
|
|
 (tudalen
29) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6669)
|
29
Pa faint o Gymry a
ddysgant wers oddi wrth yr hanesyn hwn, i berswadio eu cyfeillion Saesnig i
ymdrechu dysgu y Gymraeg?
Wele hanesyn arall, sydd yn dal cyssylltiad â sir Frycheiniog, yr hwn a
adroddwyd wrthyf gan Mr. JOHN WILLIAMS, Newton Nottage - enw adnabyddus i
eisteddfodwyr fel ennillwr rhai o wobrau pwysig eisteddfodau diweddar Caerdydd
a Liverpool. Cyhoeddwr y Silurian yn nhref Aberhonddu oedd tad Mr. WILLIAMS.
Tua'r flwyddyn 1826, dychwelodd y 23rd Royal Welsh Fusiliers i Aberhonddu, ar
ol crwydro amser maith mewn gwahanol fanau yn yr India, a'r Iwerddon, &c.
Nid oedd fawr o Gymry, os oedd yno un, yn mhlith y milwyr; a Chadben ENOCH,
genedigol o sir Aberteifi, oedd yr unig swyddog o Gymro. Un diwrnod, wele y
Cadben ENOCH yn myned i mewn i swyddfa'r Silurian, â boneddwr arall gydag ef.
Ar ol cyfarch Mr. WILLIAMS, dywedodd: - 'Y mae fy nghyfaill, y Cadben
CROSBIE, am ddysgu Cymraeg. Nis gwn am neb sydd yn fwy galluog i'w gyfarwyddo
i brynu y llyfrau gofynol na chwi, Mr. WILLIAMS. A fyddwch chwi mor garedig a
gwneuthur cymmwynas i mi drwy gynnorthwyo fy nghyfaill?' 'Gyda'r pleser mwyaf,'
oedd atteb Mr. WILLIAMS. Prynwyd y llyfrau, ac ymroddodd y Cadben CROSBIE ar
ei waith hunan - osodedig. O fewn mis i'r
diwrnod, gellid gweled y Cadben CROSBIE yn croesi trothwy tŷ Mr. WILLIAMS am yr ail waith.
'Maddeuwch i mi am gymmeryd i fyny eich amser; ond yr wyf naill ai yn
camddeall y Grammadeg Cymraeg, neu ynte y mae gwall yn y llyfr!'
Gyda hyny, cyfeiriodd ei fŷs at fan neillduol ar
y tudalen. Ar ol edrych ar y frawddeg, dywedodd Mr. WILLIAMS wrtho - 'Nid
eich grammadeg chwi sydd allan o le. Camsyniad sydd yn y llyfr.' Yn mhen
wythnos - hyny ydyw, yn mhen pum wythnos o'r dechreu - yr oedd y Cadben
CROSBIE yn ffair Talgarth, yn ceisio perswadio y Cymry mewn Cymraeg croew i
fyned yn filwyr.
Dywedir nad oes eisieu Cymraeg yn awr yn ffair Talgarth. Ai gwir hyn, nis
gwn. Ond os felly, a ydyw y clod yn gymmaint i wŷr Brycheiniog am eu bod yn anghofio y
Gymraeg yn rhwydd, ac yn cywilyddio ei harddel, ag ydyw i'r Sais a enwyd am
ei dysgu mewn pum wythnos?
Paham y dysgodd hi mor fuan? O herwydd ei fod wedi dysgu llawer iaith o'i
blaen hi. Pan yn India, yr oedd wedi ei gwneyd yn rheol bob amser i ddysgu
iaith y bobl yn mysg pa rai y digwyddai fod yn byw. Dyma ysbryd rhagorol,
onid ê? Oni ddylem ninnau geisio denu yr estroniaid sydd yn ein gwlad i
ymddwyn yn debyg iddo? Ond nis gellir byth ei wneyd os parhawn ni i
gywilyddio arddel y Gymraeg pan yr esgynwr ychydig ar risiau cymdeithas. Y
mae yn rhaid cael cyfnewidiad ar hyn os ydym i ennill dyeithr-
|
|
|
|
|
 (tudalen
30) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6670)
|
30
iaid sydd yn cartrefu
yn ein plith i'n hochr yn fwy cyffredinol. Ni bu eu parch i'r Gymraeg yn
unrhyw rwystr ar ffordd dyrchafiad y Cadbeniaid ENOCH a CROSBIE. Cododd y
blaenaf i swydd bwysig yn yr Horse Guards; a Syr WILLIAM CROSBIE oedd y llall
cyn ei farw.
‘Yr
ydych yn ein harwain yn rhy bell yn ol (meddai rhywun). Y mae trigain mlynedd
oddiar pan y digwyddodd y pethau hyn.' Deuwch gyda mi, gan hyny, y flwyddyn
bresennol, i dref Saesnigaidd Caerdydd. Fel y gwyddoch, y mae yma goleg
newydd. Y mae gan efrydwyr y coleg gymdeithas ddadleuol. Yn Saesneg y
cynnelir y cyfarfodydd yn gyffredin; ond rhoddir un noswaith bob hanner blwyddyn
i'r Gymraeg. Testyn y ddadl Gymreig am y cyfnod hanner-blynyddol
diweddaf oedd, 'A ddylem addysgu y Gymraeg yn ein hysgolion dyddiol?' Ni
siaradodd neb yn hollol yn erbyn y mudiad, er fod llawer wedi 'deyd
gair;' a chariwyd penderfyniad ffafriol bron yn unfrydol. Yr oedd y
gwahaniaeth barn yn troi ar 'pa faint?' a 'pha fodd?' a 'pha bryd?' Yn
mhlith y dadleuwyr doniol Cymreig, cododd un dyn ieuangc - Sais o genedl -
HOLMES wrth ei enw - sydd wedi dysgu Cymraeg yn nosbarth y Proffeswr POWEL
er cychwyniad y coleg yn Hydref, 1883; ac eglurodd ei feddwl mewn modd
galluog yn ei iaith newydd ef - ein 'hen iaith' ni. Ystyriai y dylai
Gwyddoniaeth gael ei dysgu drwy y Saesneg. Yr oedd yn cyttuno â llais
cyffredin yr aelodau, gyda hyn o eithriad.
A fydd esampl y Sais llygad-graff hwn, yr hwn a
all fod o bossibl, ryw ddiwrnod, yn llanw swydd Gymreig a wrthodir i feibion
rhieni esgeulus Cymry, yn debyg o agor llygad rhai o'ch darllenwyr, neu rai
o'u cydnabyddion, sydd yn dwyn eu plant i fyny yn anwybodus o'r Gymraeg? Yr
wyf yn ceisio newid fy arferiad fy hun yn y cyfeiriad yma.
Yn swydd Frycheiniog y cychwynasom y tro hwn, a thua gwlad yr Wysg a'r Wy,
bydd yn rhaid i ni ddychwelyd i wrandaw etto ar Mr. ANDREW DOYLE.
'Yr oeddwn yn teithio unwaith yn yr Yspaen (meddai), rhwng Cadiz a Seville.
Tynwyd fy sylw at gyd-deithiwr a fedrai siarad yr Yspaenaeg yn
rhagorol. Mentrais ymddiddan ychydig âg ef yn ei iaith. Ar ol peth amser,
digwyddais lithro i iaith fwy cyfarwydd i mi - y Ffrangcaeg. Dilynodd fy
nghydymaith fi gyda'r hawsder mwyaf yr oedd yn berffaith feistr ar iaith y
Ffrangcod. Tröais yn ddamweiniol i'r Saesneg: - a dyma efe ar fy ol yn union.
Ni chlywais Sais erioed yn siarad Saesneg yn well na'r estron hwn. Erbyn hyn,
yr oeddwn yn ceisio dyfalu o ba genedl y gallai fod; ac meddwn wrtho, 'Ai gŵr o'r Eidal ydych chwi?' 'Nage.' 'O
|
|
|
|
|
 (tudalen
31) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6671)
|
31
Switzerland?' 'Nage.'
'O Awstria?' 'Nage.' 'O Germany?' 'Nage.' 'O Hungary?' 'Nage.' 'O Poland?'
'Nage.' '0 Rwssia?' 'Nage.' 'O Holland, Denmark, Norway, Sweden?' 'Nage,'
bedair gwaith. Pan y gwelodd fy mod yn rhoddi yr ymgais i fyny, gofynodd i mi
yn Gymraeg, ar ol iddo gael allan yn mha le yr oeddwn yn byw, mewn modd a
arwyddai ei ddifyrwch - 'Dim Cymraeg?' Cymro oedd y gŵr. Swydd Dinbych oedd ei fro enedigol.
LLOYD oedd ei enw. Aeth o Gymru i'r India Orllewinol, lle y dysgodd yr
Yspaenaeg,' &c. A'i brofiad oedd, fod ei iaith gyntaf, y Gymraeg, ei
llafariaid a'i chydseiniaid, wedi ei gynnorthwyo bob cam o'r ffordd yn ei
ymdaith trwy borfeydd breision gwledydd ac ieithoedd estronol. Yr oedd yn
dysgu y tafodau dyeithr yn gynt na Sais o'r un gallu naturiol, ac yn eu
seinio yn fwy perffaith. Yr oedd y dull bywiog Cymreig o siarad yn fwy tebyg
i ddull y gwledydd tramorol, ac yn sicrhau mwy o lwyddiant yn yr ymdrech i
siarad fel y brodorion eu hunain. Y mae'r Cymry yn myned yn fwyfwy bob
blwyddyn i wledydd tu hwnt i'r môr; a phan yn ddwy-ieithawg cyn cychwyn,
dysgant yr ieithoedd gofynol i'w llwyddiant gyda rhwyddineb. Nid ydyw yn deg,
gan hyny, i ddyweyd nad ydyw y Gymraeg o unrhyw ddefnydd y tu allan i Gymru.
Ymadawn yn awr âg ardal swynol Crughywel, a theithiwn tua gogledd
Brycheiniog. Bydd yn dda gan luoedd ddeall fod mwy o Gymraeg yn sir
Frycheiniog nag a dybir gan lawer. Yn y papyr a ddarllenais yn Llundain, yr
oeddwn yn barod i'w chyfrif gyda Maesyfed fel rhan o ysglyfaeth y Saesneg;
ond y mae y Gymraeg ynddi yn mhell o fod ar ddarfod am dani. Dibrisir yr hen
iaith gan lawer o rïeni Brycheiniog, gan eu bod yn meddwl fod meddiant o honi
yn anfantais i'w plant. Mae'n bwysig, gan hyny, i osod yr ochr arall i'r
ddalen yn eglur ger eu bron. A oes yn mhlith meibion a merched Brycheiniog
ychydig o ffyddloniaid, yn barod i ymgymmeryd â hyn o waith, os penderfynir
yn Eisteddfod Aberdâr fod yr awr wedi taraw i wneyd ymgais cenedlaethol i
gael defnyddio y Gymraeg fel ail iaith yn ein hysgolion dyddiol, gan roddi y
blaen i'r Saesneg - prif iaith fasnachol y byd?
Ar y daith o Grughywel i Dalgarth, trwy Gwmdû a
Phengeu[ff]ordd, Cymreig ydyw y
wlad ar y ddeheu, ac ar yr aswy. Gwlad ddwy-ieithawg hefyd ydyw. Y mae yn agos yr un personau yn y
gwasanaeth Cymreig yn Eglwys Cwmdû ag sydd yn y gwasanaeth Saesneg. O
Dalgarth i Lanfairmuallt, y mae'r dylanwad Saesneg, a chywilydd o'r Gymraeg,
yn cryfhau! Y
mae llawer, mae'n lled debyg, wedi sylwi fod yr afonydd sydd yn llifo o Gymru
i Loegr, nid yn unig wedi bod yn fanteisiol i Iorwerth y cyntaf a'i fyddin
|
|
|
|
|
 (tudalen
32) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6672)
|
32
oedd, ond hefyd wedi
bod yn ddrysau agored i groesawu y Saesneg i Wlad y Bryniau. Yr Wysg, yr Wy,
afonydd Maesyfed ar eu taith tua'r Hafren, a'r Hafren fawreddog ei hunan -
tua'r dwyrain y maent yn cyrchu; ac, ar hyd eu dyffrynoedd, a thua'r
gorllewin, y mae'r llifeiriant Saesneg wedi bod yn gwneyd ei ffordd yn araf —
ond yn araf iawn. Dywedodd Mr. KILSBY JONES wrthyf fod Saesneg yn swydd
Faesyfed yn amser JOHN PENRY, o dan deyrnasiad y frenhines ELIZABETH; ond nid
ydyw wedi goresgyn y sir yn llwyr hyd y dydd heddyw. Y mae yn fyw yn awr mewn
dau blwyf. Ein hawdurdod yw Mr. KILSBY JONES, yn un o'i erthyglau blasus yn ‘Y
Geninen.' Dywedodd Mr. JOHN WILLIAMS, Newton Nottage, wrthyf, fod Mr. FOWKE,
goruchwyliwr ar etifeddiaethau helaeth yn swyddi Henffordd Maesyfed, a brawd
i'r Cadben FOWKE a gynlluniodd arddangosfa Llundain yn 1862, wedi sylwi
nad oedd y Gymraeg wedi colli, a'r Saesneg wedi ennill, mwy na phedair
milldir mewn oes hir - sef, ei oes ef ei hun. Ond os ydyw y symmudiad wedi
bod yn araf, yn y blaen yn gysson y mae wedi bod yn myned. Y mae un anfantais
fawr yn gyssylltiedig â'r mudiad Saesnigaidd hwn y tu allan i ysgolion y
wlad. Saesneg wael, lygredig, sydd yn cymmeryd meddiant o'r bobl gyffredin yn
Mrycheiniog a Maesyfed. Y mae llawer gwell Saesneg, fel rheol, yn y
cymmydogaethau lle y mae'r ddwy iaith yn cael eu siarad. Dyma yr hyn a ddywed
y Parch. R. TEMPLE, M. A., Arolygwr Ysgolion Trefaldwyn, yn Llyfr Glas y
Llywodraeth am 1881:
"The reading in my district is better than in any part of England that I
know. Most of my children are the descendants of Welshmen who learned English
as a foreign tongue, and whose descendants have lost the Welsh accent, and
have not yet learned a vicious English dialect. This last virtue will,
probably, soon disappear before the example of teachers who come from English
counties, where the traditions of Danish and Saxon pronunciation still
prevail.'
Yn y Gymraeg, yn debyg i hyn: —
'Y mae y darllen yn fy nosbarth i yn well nag mewn un rhan o Loegr adnabyddus
i mi. Disgynyddion ydyw y rhan fwyaf o'm plant i o Gymry a ddysgasant Saesneg
fel iaith estronol, a disgynyddion pa rai ydynt wedi colli yr acen Gymreig,
ac heb etto ddysgu llediaith Saesnig lygredig. Bydd y rhinwedd diweddaf hwn,
yn ol pob tebyg, yn diflanu yn fuan o dan ddylanwad esampl athrawon o siroedd
Lloegr, yn mha rai y mae traddodiadau y cynaniad Daenaidd a Sacsonaidd yn
parhau i ffynu.'
Yn y dyfyniad yma ceir, nid yn unig reswm dros gadwraeth y Gymraeg ochr yn
ochr â'r Saesneg, ond, gyda llaw, gymmhelliad cryf i chwanegu at rifedi
athrawon ac athrawesau Cymreig, fel na
|
|
|
|
|
 (tudalen
33) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6673)
|
33
byddo gorfod arnom,
fel y mae yn bresennol, i wahodd swyddogion o'r fath o Loegr.
Ar ein taith i Lanfairmuallt, o herwydd dyna y fan yr ydym am ei gyrhaedd, yr
ydym wedi bod yn meddwl mwy am ddyfodol y Cymry a'r Gymraeg nag am olygfeydd
rhamantus dyffryn godidog yr Wy.
Cofier mai tref Saesnigaidd ydyw Llanfair yn awr. Nid oes un gwasanaeth
Cymraeg yn cael ei gynnal mewn nac eglwys na chapel ynddi; neu os oes, yn yr
haf yn unig y gwneir hyny, er mwyn yr ymwelwyr Cymreig. Dyma fan lle y gallem
feddwl, ar ol ystyriaeth arwynebol, nad oes angenrheidrwydd am swyddogion
Cymreig. Ond chwiliwn yn fwy manwl i bethau. Er mwyn gwneuthur hyny, awn i
Ariandy y National Provincial. Boneddwr o'r Gogledd, a Chymro gwladgarol,
sydd yn oruchwyliwr medrus a phoblogaidd arno. Pan yr aeth efe yno gyntaf,
gallesid clywed y sî yn myned allan — 'Wele beth newydd yn Llanfair! Cymro yn
brif swyddog ariandy!' Dywedodd Mr. JONES wrthyf fod pymtheg cant yn
flynyddol o gwsmeriaid yr ariandy yn Llanfairmuallt y mae yn well ganddynt
wneyd masnach yn Gymraeg nag yn Saesneg. Gŵr
anhawdd ei drafod ydyw y Cymro unieithawg pan yn gwneyd masnach yn Saesneg.
Teimla fod gan yr ochr arall fantais arno. Nid ydyw am gael ei dwyllo. I
rwystro hyn, y mae yn ammheus ac yn or-ofalus - tymmher lled
annymunol. O dan y fath amgylchiadau, nid ochrau goreu y dyn a welir, ond ei
ddrwgdybiaeth. Ond gwneler masnach yn Gymraeg â'r un dyn - y fath wahaniaeth
a welir ar unwaith! 'Cy'wch cŵd a ffetan,' ydyw hi
yn awr. Y mae efe cystal gŵr a'r llall. Ni
chanfyddir ammheuaeth mwyach. Y mae efe ar dir cyfartal, lle y gall ofalu am
dano ei hun, heb ymddangos yn ddrwgdybus diraid o'i gyfaill masnachol.
Nid fy sylwadau i ydyw y rhai hyn; ond ffrwyth profiad Mr. LUTHER JONES, ac
eraill. Gan eu bod yn seiliedig ar sylw gofalus, onid ydynt yn gwasgu adref
at gydwybod y Cymry hyn o wirionedd? Ein bod wedi bod yn ddiofal, yn
esgeulus, yn euog dros ben, pan yn gadael cynnifer o swyddogion yn Nghymru
sydd yn anwybodus o iaith y bobl. Nid ar y swyddogion y mae y bai; ond ar
flaenoriaid y wlad, am fod yn ddall i'r anghyfiawnder a wneid, ac yn ddiystyr
o'r pwys o gael cyfnewidiad a roddai fwy o chwareu teg i bobl gyffredin y
wlad - y rhai oeddynt, megys, heb neb i dosturio wrthynt.
A ysgrifenais i neb? Do: ac wrth wneyd hyny, gwnaed cam â choffadwriaeth
llawer Cymro ffyddlawn a thosturiol wrth ei gydwladwyr. Pan yn sefyll yn Llanfairmuallt,
nid oes ond yr Wy rhyngom a sir Faesyfed. O'r sir hono, aeth Cymro i Lundain
|
|
|
|
|
 (tudalen
34) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6674)
|
34
THOMAS
PHILLIPS wrth ei enw. Ar ol casglu cyfoeth, penderfynodd wneyd lles yn
Nghymru. Yr oedd yn ei fryd i sylfaenu ysgol ddyddiol - yr hon a roddai, ar
yr un pryd, addysg Gymreig, ac addysg uwchraddol yn y dull cyffredin.
Sefydlwyd yr ysgol yn Llanymddyfri - fy nhref enedigol. Yr wyf yn cofio ei
dechreuad, er na bûm erioed yn ddysgybl ynddi. Yr wyf yn cofio ei phrif
athraw cyntaf yr Archddiacon JOHN WILLIAMS - a'r athraw Cymraeg cyntaf. Pan
ddechreuodd efe ar ei waith, nid oedd un grammadeg mewn bod oedd yn addas i'w
ddefnyddio. I un o fechgyn Maesyfed - un o Gymry Llundain - yr ydym yn
ddyledus am ddwyn Cymraeg i mewn i ysgol ddyddiol, ac am yr anhawsder a
orfododd Parch. THOMAS ROWLANDS i barotoi ei Rammadeg - yr hwn sydd wedi bod
yn gynnorthwy i luoedd tu allan i'r cylchoedd Cymreig i ddysgu Cymraeg.
Gyda'r esampl amlwg hwn o'r manteision a allant ddeilliaw o dalu anrhydedd
dyledus i'r Gymraeg, terfynaf y tro hwn, Yr eiddoch yn gywir,
D. ISAAC DAVIES.
CAERDYDD, Gorphenaf laf, 1885.
O.Y. - Anghofiais osod i mewn yn nghorph y llythyr yr esampl canlynol o'r
Saesneg sydd yn lledaenu yn swydd Frycheiniog trwy ddylanwad iaith bobl
gyffredin swyddi agos i Loegr. Gellir gweled y geiriau ar gareg fedd yn
Eglwys Llanfihangel, Cwmdû:
'So! in your youthful Blooming Years,
We are Called from hence you see;
In vain dear Parents are your tears
For all must die like we;
Death will not spar at twenty-four
Nor yet at ninety-three,
For when he call's no one can live,
And so he send for me.'
Credaf nad ydwyf wedi chwanegu un coll at y rhai sydd ar y gareg, er fy mod
wedi copio y llinellau mewn cawod drom o wlaw. - D. I. D.
LLYTHYR VI.
FONEDDIGION,
Tipyn o bobpeth fydd y llythyr hwn, a phob tipyn yn dwyn cyssylltiad âg un
peth; sef, y cwestiwn y ceisiwn ei wasgu ar feddwl ac ar galon pob Cymro yn y
llythyrau canlynol: - Os ydym wedi
|
|
|
|
|
 (tudalen
35) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6675)
|
35
bod yn genedl am
oesoedd - yn parhau yn genedl y dydd heddyw — ac yn bwriadu aros yn genedl,
wrth bob argoelion - pa fodd y dylem ymddwyn yn 1885, fel y bydd ein
dyrchafiad cenedlaethol o 1885 i 1985 yn fwy na'n dyrchafiad cenedlaethol
amlwg o 1785 i 1885?
Y mae genyf gynnwysiad cyfrol o fater ar y testyn, ac y mae pob diwrnod yn
chwanegu at y cyfanswm. Ofer fydd disgwyl dyhysbyddu pwngc
mor eang yn y llythyrau hyn. Dechreuais mewn gobaith i allu cwblhau y gwaith
mewn chwech o lythyrau. Gyda'ch caredigrwydd arferol, yr ydych wedi caniatau
i mi fyned dros y terfyn appwyntiedig. Fy mwriad yn awr ydyw dirwyn i ben,
fel y bydd yn bossibl cyhoeddi y llythyrau fel llyfryn yn mis Awst. Dymunol
fydd gwasgaru y llyfryn cyn Eisteddfod Genedlaethol Aberdâr, fel y caffo gwŷr y Gogledd, a gwŷr y Deheu, a'r Cymry gwasgaredig yn
Lloegr, gyfle i wybod natur y cynllun cenedlaethol pwysig a ddygir dan sylw
ynɔ. Y mae llawer yn
gwybod fod Eisteddfod Liverpool wedi gohirio dyfod i benderfyniad ar y
cwestiwn o ddysgu y Gymraeg yn ein hysgolion dyddiol, fel y gallai îs-bwyllgor
y Cymmrodorion, dan lywyddiaeth Dr. ISAMBARD OWEN, gael blwyddyn arall i
wneyd ymchwiliad mwy manwl i'r pwngc. Bydd adroddiad yr îs-bwyllgor
yn dyfod o dan sylw yn naturiol, ac o angenrheidrwydd; ac y mae yn mwriad rhai
gwladgarwyr i wneyd cynnygiad, natur yr hwn yr ymdrechwn ei egluro cyn
cyrhaedd diwedd ein llithiau.
Yn Llanymddyfri, fy nhref enedigol, y terfynais y tro diweddaf. Ac yn fy sir
enedigol, swydd Gaerfyrddin, ac yn mhlwyf genedigol fy nhad - Llandybïe - yr
wyf am ddechreu y tro hwn. Cyrhaeddasom yno, fy ngwraig a minnau, tua chanol
dydd y Sadwrn diweddaf. Ar ein taith o Lanelli i gymmydogaeth brydferth y
Gwenlais, a'r Morlais, lle y gwelir yn y pellder barc Llandilo, yn nghanol
Dyffryn Tywi, a Chastell Caregcenen rhyngom a'r Mynydd Du, amlwg iawn oedd y
profion fod y wlad yn ddwy-ieithawg. Clywsom bersonau o bob oedran, ac o'r
ddau ryw, yn siarad Cymraeg a Saesneg yn rhwydd a naturiol yn ol angen y
funyd. Onid ydyw y cyflwr ieithyddol hwn yn un tra dymunol? Oni ddylem ofyn
am brofion eglur i'r gwrthwyneb cyn y cymmerwn yn ganiataol nas gall fod yn
gyflwr arhosol? Nid ydyw dyweyd fod ieithoedd eraill wedi meirw ond
cydnabyddiaeth fod rhyw fywyd rhyfedd yn y Gymraeg. Ac nid ydyw dyweyd fod
Celtiaid eraill wedi rhoddi i fyny eu hieithoedd ond cyfaddefiad fod y Cymry
yn fwy ffyddlawn i'w gorphenol nag eraill sydd o'r un gwaed a hwy.
Yn mhentref Llandybïe, ac yn y wlad o'i amgylch, yr oedd yr arwyddion yn
ddïymwad yn cyfiawnhau barn y Parch. SHADRACH PRYCE, M.A., arholwr ysgolion
dros ei Mawrhydi, yn ei adroddiad
|
|
|
|
|
 (tudalen
36) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6676)
|
36
yn y Llyfr Glás
swyddogol am 1882 - 3. Adroddiad gwerth ei ddarllen ydyw hwn. Yr wyf yn galw
sylw neillduol ato, gan nad ydyw barn ei awdwr yn cydgordio â barn y Parchn.
J. R. KILSBY JONES ac OWEN THOMAS, a'r Mri. BERIAH G. EVANS, H. T. EVANS, ac
eraill, yn nghylch y priodoldeb a'r pwysigrwydd o ddysgu Saesneg drwy'r
Gymraeg yn Nghymru Gymreig. Cymro twymngalon a
gwladgarol ydyw Mr. PRYCE, sydd wedi newid ei farn ar y mater yma; ac y mae
yn rhoddi ei resymau dros y cyfnewidiad. Nis gallaf roddi heddyw, o adroddiad
Mr. PRYCE, ond rhai o'r disgrifiadau ar ochr y ddalen: - 'A knowledge of
Welsh is not decreasing in Carmarthenshire. The people at the same time
advancing in their knowledge of English.' - 'Nid ydyw gwybodaeth o'r Gymraeg
yn lleihau yn sir Gaerfyrddin. Ar yr un pryd, y mae'r bobl yn ennill tir yn
eu gwybodaeth o'r Saesneg.'
Y mae deng mlynedd wedi myned heibio oddi ar fy ymweliad diweddaf â
Llandybïe. Yn 1875, yr oeddwn yn byw yn Cheltenham. Cyssegrais fy ngŵyliau y flwyddyn hono i ymdeithio, ar
fy nhraul fy hun, drwy siroedd Caerfyrddin a Phenfro, er mwyn cynnorthwyo Syr
HUGH OWEN, a phwyllgor
Coleg Aberystwyth, yn eu hymdrechion i wneyd y casgliad cyffredinol
llwyddiannus a argyhoeddodd lawer fod cenedl y Cymry wedi gwneyd ei meddwl i
fyny i gael cyfundrefn addysgol mwy perffaith na'r hon oedd ganddi.
Cynnaliwyd cyfarfod yn Llandybïe, yn mhlith llawer o fanau eraill. Y fath dir
yr ydym wedi ei ennill mewn deng mlynedd! Un coleg oedd genym y pryd hyny!
Ond yn awr, y mae genym un i'r Gogledd, un i'r Canolbarth, ac un i'r Deheu -
a Choleg Sant Dewi yn Llanbedr, wedi ei symbylu, ei gryfhau, a'i berffeithio
i raddau nas gallem ond eu dymuno ddeng mlynedd yn ol!
A chyda'r cynnydd yn moddion addysg, gyda bod bechgyn Cymru yn myned i
Rydychain a Chaergrawnt, a'r prifysgolion eraill, ac yn fwy hyddysg yn y
Saesneg na'u cyn-fyfyrwyr o'r Dywysogaeth, wele y teimlad
Cymraeg yn cryfhau ac yn mwyhau, y gallu i ysgrifenu yr hen iaith yn
lledaenu, ac adnoddau newydd a gwerthfawr at alwad llenyddiaeth Gymreig o
lawer cyfeiriad! Cymmerwn galon! Y mae i ni achos i wneyd hyny.
Ar y daith yn ol o Landybïe i Lanelli, gan ein bod wedi dysgu yn y boreu nad
gwiw siarad cyfrinach yn y Saesneg, troisom at iaith enedigol fy ngwraig - y
Ffrangcaeg. Cyn bo hir, meddai gwraig o Lanelli wrthym, yr hon oedd yn
dychwelyd o farchnad Llandilo:
- Nid yn fynych yr ydym yn clywed yr
iaith yna yn cael ei siarad ar y line hyn.' 'A ydych yn gwybod pa iaith yr
ydym yn ei siarad?' 'Ydwyf, yn eithaf da. Y mae fy ngŵr, yr hwn sydd yu drimmer glô yn
Nociau Llanelli, yn clywed cymmaint o French
|
|
|
|
|
 (tudalen
37) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6677)
|
37
ag o Saesneg, ac wedi
dysgu llawer o honi; a mi wn i ddigon i'w hadnabod yn rhwydd pan y bydd yn
cael ei defnyddio. Dyma esampl o Gymro a Chymraes yn siarad rhyw gymmaint o
French, heb law y ddwy iaith sydd yn naturiol iddynt.
Rhoddodd yr un wraig ychydig o'i phrofiad gyda'r Gymraeg a'r Saesneg. Bu yn
gwasanaethu yn ferch ieuangc yn y Mumbles, ger Abertawe - rhan o'r Browyr,
lle nad oes Cymraeg. Pan y symmudodd i'r Sceti, yn nes at Abertawe, i le mwy
Cymreigaidd, cafodd gyfleusderau i ddefnyddio yr hen iaith; ond yr oedd hi yn
cael fod y Saesneg, o herwydd ei hymarferiad diweddarach o honi, yn gwthio ei
hun yn mlaen yn fynych, megys, i ganol brawddeg Gymreig. Ond am dymmor y bu
hyn; ac er's blynyddau lawer, y mae hi yn gallu siarad y naill gyda'r un
rhwyddineb a'r llall.
Cynnhyrfodd yr adroddiad hwn o'i phrofiad un wraig arall i ddyweyd gair
gwerth ei gofnodi. Gwyddai am ddyn a ddychwelodd i Langennech, ar ol bod yn
aros yn Ngogledd Lloegr am bymtheng mlynedd - lle nad oedd cyfleusderau i
ddefnyddio y Gymraeg. Nis gallai, ar y cyntaf, ei siarad; ond dywedodd, er
hyny, wrth ei gyfeillion — 'Peidiwch a meddwl mai un o blant 'Dic-Siôn-Dafydd
' ydwyf. Yr wyf yn teimlo fy mod yn gwybod Cymraeg; ac un o'r dyddiau nesaf,
gobeithiaf y gallaf ei siarad hi fel yn y dyddiau gynt.' Ac felly y bu. Mewn
pedwar diwrnod, ennillodd yn ol y gallu hwn, a ymddangosai fel wedi ei golli;
ac ymddiddanai gyda rhwyddineb yn iaith ei fam.
'Beth yw'r amcan o gofnodi geiriau gwragedd gweithwyr fel hyn?' medd rhywun.
Un amcan ydyw dangos mai cwestiwn y bobl ydyw y cwestiwn yma; a bod yn rhaid
gwneyd ymchwiliad dyfal i farn y werin ar y mater. Amcan arall ydyw dangos
nad ydyw yn bossibl i fyned i unrhyw gŵr
o Gymru, nac i siarad âg unrhyw Gymro neu Gymraes, heb gael allan, ond edrych am
danynt, arwyddion o fywyd yr hen Gymraeg! Ymddangosai fel ar goll yn y Cymro
o Ogledd Lloegr, ond bywhaodd - a bywiog oedd ei hymddygiadau, ar ol cael tridiau
o amser i ddihuno o'i chwsg. Gofynwch i blant Gwent a Morganwg yn y 5ed
standard, pa iaith a fedrant hwy oreu - y Gymraeg, ynte'r Saesneg? Yr
attebiad a ellwch ddisgwyl ydyw — 'Y Saesneg.' Maent wedi bod yn ymarfer
cymmaint â hi yn yr ysgolion dyddiol am flynyddau, fel y mae'r plant a'u
hathrawon yn meddwl fod eu Cymraeg wedi marw. Ond gadewch i ddwy flynedd
fyned heibio. Cyfarfyddwch â'r bechgyn hyn drachefn yn bymtheg oed. Gofynwch
iddynt, 'Pa iaith yr ydych yn ei hoffi yn awr?' 'Cymraeg!' ydyw'r atteb.
Dywedir wrthym fod yr un rhai, yn ddeunaw neu ugain oed - yn enwedig os am
ennill serch Saesnes, neu Gymraes Ddic-Sion
|
|
|
|
|
 (tudalen
38) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6678)
|
38
Dafyddol,' neu am
foddio rhyw oruchwyliw[r] Saesneg neu Saesnigaidd,
neu am ennill enw da mewn arholiad yn y Saesneg — yn hoff iawn o'r iaith ‘fain'
drachefn. Ond yn bump ar hugain, byddant wedi ymsefydlu yn y byd, yn magu
teulu, yn aelodau mewn eglwysi Cymreig, yn athrawon neu yn ddysgyblion mewn
dosbarthiadau Cymreig yn yr Ysgolion Sabbothol. Y mae'r dwymyn weithiau yn
Gymreig, bryd arall yn Saesnig - ond Cymro fydd y dyn, yn fwyaf cyffredin, yn
y pen draw.
Gellir disgwyl gyda sicrwydd am gyfnodau cyffelyb yn mhob gwlad
ddwy-ieithawg. Tueddir rhai i fabwysiadu un o'r ddwy iaith fel eu prif iaith
- ac eraill i ddewis y llall. Gwelir, gan hyny, fod yn rhaid cael gwasanaeth
crefyddol a llenyddiaeth yn y ddwy iaith. Ar brydiau, y mae yn angenrheidiol
i hoffwyr un o'r ieithoedd gyfarfod â hoffwyr yr iaith arall ar dir canol.
Onid ydyw yn ddymunol, o dan y fath amgylchiadau, fod y siaradwyr yn gallu
teimlo eu hunain yn rhydd i ddefnyddio yr iaith y byddant wedi ei meistroli?
Pa fodd y mae hi yn Nghymru yn fynych yn awr? Dyma dri chant o bobl ynghyd -
a dim ond deg, ugain, neu hanner cant, yn ol natur y cyfarfod, neu gyflwr
ieithyddol y cylch, yn anwybodus o'r Gymraeg. Y mae yn rhaid i'r dau cant a
naw deg roddi y ffordd i'r deg, ac i'r gwaith fyned yn mlaen yn y Saesneg!
'Oni ddylai y deg ddysgu Cymraeg, rhag cywilydd?' meddech chwi. 'Onid syniad
digrifol ydyw meddwl am gynnifer o bersonau yn syrthio i lawr i fod yn
droedfaingc i draed y lleiafrif bychan?' Digrif iawn, os dewiswch edrych arno
o'r safle chwerthinllyd hwn. Ond try y digriiwch i atgasrwydd pan yr ystyriom
gymmaint o wendid i'n cenedl ydyw yr ysbryd gwasaidd sydd yn ymhyfrydu mewn
cyfundrein addysgol nad ydyw yn rhoddi cyfleusderau teg i'r deg, a'u plant, i
ddysgu Cymraeg; fel y byddo modd i ddefnyddio un o'r ddwy iaith, yn ol
chwaeth y siaradwr, heb achos ofni fod rhai heb allu deall yr anerchiadau.
Hyd nes y caffo y lleiafrif gyfle i ddysgu Cymraeg, teg, wedi y cyfan, ydyw
gwneyd y gwaith yn eu hiaith hwy, gan eu bod hwy yn gofalu am ddarparu digon
o gyfleusderau i'r Cymry i ddysgu Saesneg. Y Cymro sydd yn cau drws ei iaith
yn eu herbyn hwy, a rhaid iddo dderbyn y canlyniad. Y mae yma achos ac
effaith. Yr achos ydyw dirmyg amlwg neu guddiedig y Cymro o'i iaith; yr
effaith ydyw dirmyg amlwg neu guddiedig rhai o'n dyfodiaid, a'n 'Dic-Siôn-Dafyddiaid,'
o iaith y Cymro: - neu, mewn geiriau eraill, ymostyngiad diangenrhaid y
Gymraeg ger bron y Saesneg! Y mae siarad y Saesneg o ddewisiad yn beth hollol
wahanol i'w siarad o orfod, o herwydd na fỳn
y Saeson ddysgu Cymraeg, neu am fod y Cymry yn esgeuluso rhoddi iddynt
gyfleusderau i'w dysgu.
|
|
|
|
|
 (tudalen
39) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6679)
|
39
Rhwng Llanelli a
Chaerdydd, bûm yn ymddiddan â phedwar o bersonau oedd yn yr un dosran o'r
gerbydres a nyni - dau Gymro, a dwy Saesnes. Gweinidogion oedd y Cymry - un
yn ffafriol i addysgu y Gymraeg, a'r llall yn tueddu i fod yn wrthwynebol. Yr
oedd y ddau am gryfhau asgwrn cefn y Cymro - am greu teimlad o wir falchder
yn ei wlad a'i genedl ynddo, ac am ysgubo i ffordd y cywilydd
diangenrhaid sydd yn tueddu meibion Gwalia i guddio eu llediaith, neu eu
hacen. Ond meddyliai un, gan fod pobl Ysgotland a'r Iwerddon yn feddiannol ar
wroldeb gwladgarol, heb feddu iaith wahaniaethol, mai eu hefelychu hwy fyddai
oreu i'r Cymro.
Carwn gael cyfleusdra i ddangos fod iaith yn debyg i'n hiaith ni yn fyw yn
Ysgotland, ac yn yr Iwerddon, yn ein dyddiau ni, a bod llywodraeth Prydain
Fawr yn cyfranu at y draul o'u haddysgu. Yn bresennol, digon, fe allai, fydd
galw sylw at y ffaith fod cyfraith wahanol yn Ysgotland; ac enwau neillduol
ar farnwyr, bargyfreithwyr, a chyfreithwyr y wlad. Y mae ganddynt hwy amryw
sefydliadau cenedlaethol, ac nid oes unrhyw arwyddion i'w gweled chwaith fod
yn eu bwriad eu rhoddi i fyny.
Am danom ni, y Cymry, nid oes genym fel sefydliadau cenedlaethol ond Eglwys,
Eisteddfod, ac Iaith. Yn yr Eglwys yn unig y mae gan ein hiaith hawl
gyfreithiol i gynnorthwy y wladwriaeth, ac i'r diweddar Arglwydd LLANOVER,
pan yr oedd efe yn Mr. BENJAMIN HALL, y mae i ni ddiolch am hyn: - a'r un
modd i'w Arglwyddes GWENYNEN GWENT, yr hon sydd yn haeddu y parch mwyaf oddi
wrth y Cymry. Gofalodd fod yn rhaid dysgu Cymraeg mewn un ysgol ddyddiol yn
Nghymru - sef y Welsh Collegiate Institution, yn Llanymddyfri. Yr wyf yn
cofio yn dda am ymweliad ei Harglwyddes â'r lle cyn i'r ysgol gael ei
chychwyn. Yr oedd esgob diweddar Tŷ
Ddewi, esgob presennol Llanelwy, Mr. WILLIAM REES o'r Tòn,
a'r Barnwr JOHNES, yn mhlith y gwladgarwyr llygad-graff
a fu yn cynnorthwyo yn yr amcan clodwiw.
Myn rhai fod ein holl sefydliadau cenedlaethol mewn perygl. 'Y mae'r elfen Saesnig,'
meddant, 'yn debyg iawn o dagu yr elfen Gymreig yn yr eisteddfod.’
Ergydir ar yr Eglwys o'r tu allan, ac ergydir ar y Gymraeg y tu fewn i'r
Eglwys, yn gystal a thu allan iddi. Dywedodd Eglwyswr wrthyf, ychydig o
fisoedd yn ol, ei fod yn credu y byddai yn ddoeth i'r Eglwys daflu y Gymraeg
dros fwrdd ei llong. Tybiai y llwyddai yr Eglwys yn fwy ar ol cael ymwared
o'r JONAH hwn. Y mae llawer o Eglwyswyr yn anghyttuno â fy nghyfaill; ond pa
sicrwydd sydd genym fel cenedl y trecha yr elfen Gymreig yn yr Eglwys yr
elfen wrth-Gymreigaidd?
Y mae'r esgobion presennol yn gofalu yn well am y plwyfydd dwy-ieithawg. Y
mae yr S. P. C. K., neu y Gymdeithas er Lledaenu Gwybodaeth
|
|
|
|
|
 (tudalen
40) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6680)
|
40
Gristionogol, yn rhoddi swm da o arian yn flynyddol i
gefnogi llenyddiaeth Gymreig Eglwysig. Y mae'r Llan a'r Gwalia yn
cael eu gwerthu, a’u prynu, a'u
darllen bob wythnos yn Llandybie, a manau cyffelyb. Y mae’r Gymraeg yn cael
mwy o sylw yn ngwasanaeth cyhoeddus yr Eglwys yn y plwyf a enwyd na'r
Saesneg. Y mae yr Ysgol Sabbothol yn cael ei chynnal yno yn Gymraeg. Dywedodd
mab i gefnder i mi wrthyf, fod yr athraw sydd yn rhoddi gwersi Saesneg iddo
yn yr wythnos yn athraw Cymraeg iddo ar y Sabbath. Rhaid
cydnabod fod y pethau hyn yn arwyddion o duedd yr Eglwys i fyned
o ddydd i ddydd yn fwy Cymreig — yn fwy cenedlaethol — mewn rhai ardaloedd. A
ydynt yn gyffredinol? A barhânt hwy felly? Pa sicrwydd o'u parhâd sydd genym?
Pa wystl a rydd yr Eglwys i'r genedl o'i phenderfyniad i fod yn ffyddlawn o
hyn allan yn mhob plwyf yn y pedair esgobaeth i'r iaith Gymraeg? Dyma ofyniad
y Cymro, fel Cymro, i'r Eglwys Sefydledig yn Nghymru.
Ar ol i mi ysgrifenu y cyfeiriadau blaenorol at y Welsh
Collegiate Institution, gwelais heddyw yn
y Westem Mail hysbysiad o dan y penawd uchod. A yn mlaen i hysbysu fod
'Vacancy of office of Head Master, or Warden.’ Un
o'r cymmhwysderau anhebgorol a ofynir a ddisgrifir yn y geiriau canlynol — ei
fod yn ‘thoroughly conversant with the
Welsh language in its colloquial and literary use' — ‘Rhaid i'r
prif-athraw fod yn hollol gyfarwydd â'r iaith Gymraeg fel y defnyddir hi yn
sathredig ac yn llenyddol.' Yr ydym yn
cymmhell ein bechgyn a'n merched i gymmeryd mantais o'r ysgolion uwchraddol
Cymreig. Beth pe byddai pob Cymro a Chymraes, mor bell ag y mae cylch eu
dylanwad yn myned, yn gwneyd dros fechgyn Cymru yr hyn a wnaeth Thomas Phillips, a'i
gynghorwyr, drostynt yn Ysgol Llanymddyfri? Y fath gyfnewidiad a welid yn ein
gwlad, ac yn ysbryd ein cenedl, yn mhell cyn 1985!
Pa beth yw y teimlad o ofn sydd yn rhedeg drwy y wlad y dyddiau hyn? Beth
yw y syndod sydd yn meddiannu y werin pan y clywant eu hoff a'u parchus
flaenoriaid yn siarad am agosrwydd y dydd pan y bydd eisieu y capeli mawrion
ar y Saeson, ac y bydd digon o le yn y capeli bychain i'r Cymry? A oes
dallineb wedi syrthio ar wŷr a ystyrid yn llygad-graff
hyd yn hyn? Beth yw'r sï newydd yn Nghymru a glywir, ond gwrandaw yn graffus
y dyddiau hyn? "A ydyw
barn ein gweinidogion yn iawn? Ai nid ydynt yn camsynied ynghylch anghenion
pregethwyr sydd am barotoi ar gyfer corph y genedl Gymreig, gan osod y
cymmhwysderau gofynol i Loegr yn eu lle?" Gall fod peth yn dda - ïe, yn
rhagorol dda - i bregethwr ieuangc uchelgeisiol, heb ei fod yn dda o
gwbl i'r werin Gymreig. A bydded hysbys fod ammheuaeth yn y dyddiau hyn.
|
|
|
|
|
 (tudalen
41) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6681)
|
41
yn meddwl y wlad mewn
perthynas i darddiad gwirioneddol yr ysbryd gor-Saesnigaidd
sydd yn meddiannu cynnifer o'n dynion cyhoeddus; a charant gael gwybod ai nid
ellir gosod y Gymraeg lle y bydd hi allan o'r peryglon sydd yn ei hamgylchu
yn awr. Os bydd un enwad yn codi achos Saesneg gwir angenrheidiol mewn ardal,
wele y lleill yn dilyn - yn unig o ysbryd sectaidd, heb reswm digonol; o
herwydd un achos Saesneg yn unig fydd eisieu. Nid dau, neu dri, neu bedwar!
Ond dywedir fod yn rhaid gofalu am ein henwad ni! Yna gwesgir ar Gymry i
fyned oddi wrth y gwasanaeth Cymraeg, yr hwn a hoffant ac a ddeallant oreu, i
gynnal yr achosion Saesnig di-alw-am-danynt!
Nid chwareu teg â'r genedl, nac â chrefydd, nac â'r Gymraeg chwaith ydyw hyn!
Ac y mae y wlad yn ddistaw bach yn dechreu gofyn y cwestiwn - Ai tybed mai
lles eneidiau ydyw yr unig, neu y prif achos cynnhyrfiol mewn mudiadau o'r
fath? Y mae awydd cyffredin yn codi yn mynwesau llawer i achub y Gymraeg o
ddwylaw yr holl sectau - yr Eglwys Sefydledig, a'r cwbl - er ei gosod mewn
man diogel.
Tra y bûm yn Lloegr, cyfododd mudiad yn Nghymru a ymddangosai fel pe yn
arwyddo fod y Cymry am gael, chwareudai cenedlaethol. A ydyw y rhai sydd yn
gwthio y Gymraeg o'r llan a'r capel wedi meddwl pa beth a all fod y
canlyniad? Yn y gwledydd Catholig Rhufeinig, fel y gwyddoch, y Lladin ydyw
prif iaith y gwasanaeth crefyddol. Y mae iaith y werin yn y gwledydd hyny yn
ymddibynu mwy ar y theatre nag ar yr eglwys. Y mae llawer yn Nghymru y
dyddiau hyn yn deall Cymraeg, ac yn hoffi Cymraeg, nad ydynt yn mynychu nac
eglwys na chapel Cymraeg; a byddai yn dda ganddynt
gael cyfleusderau i weled plays Cymreig. A dyweyd y gwir, y mae anghyssondeb
mawr yn ymddygiadau rhai o honom. Cynnorthwyant gydag egni bob mudiad sydd yn
tueddu i Saesnigeiddio y wlad; a thrwy hyny, chwanegant at nifer y personau
sydd yn dyfod o dan ddylanwad a hudoliaeth y theatre Saesneg. Ond colled
annhraethol i foesoldeb a chrefydd fydd gosod Cymru dan orfodaeth i fyw ar
gynnyrchion y Saesneg yn unig, tra y mae ganddi lenyddiaeth lawer purach yn y
Gymraeg.
Ond rhodder lle i'r hen iaith yn yr ysgolion dyddiol a hwyrol. Yno, bydd
allan o afael ymrafaelion y pleidiau crefyddol a gwleidyddol. Os caiff hi
osod ei throed i lawr yno, fe erys yn yr Ysgolion Sabbothol hefyd; a
chynnydda mewn dylanwad. Bydd llai o ddosbarthiadau Saesnig i'w gweled yn yr
ysgolion Cymreig, a mwy o ddosbarthiadau Cymreig yn yr ysgolion Saesnig. Mewn
gwlad ddwy-ieithawg, dyna fel y dylai pethau fod. Rhoddi chwareu teg i'r ddwy
iaith a ddylai fod yn rheol. Mewn cymmydogaeth lle y bydd un o honynt yn wan,
dylai hono gael sylw neillduol.
|
|
|
|
|
 (tudalen
42) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6682)
|
42
Yn y
cyfwng cenedlaethol yr ydym ynddo yn awr, dymunol fyddai cael gwybod a ydyw y
pleidiau gwleidyddol yn debyg o ofalu rhag llaw am y Gymraeg? A ydyw yn eu
bwriad i fynu sefydlu y Gymraeg yn y gyfundrefn addysgol Gymreig - o'r ysgol
ddyddio i'r brifysgol - ac o wasgu y cwestiwn ar yr ymgeiswyr yn yr etholiad
cyffredinol nesaf. Os nad ydynt, na fydded yn rhyfeddod iddynt fod llawer
Cymro yn gosod egwyddorion gwladol o'r naill du, ac yn rhoddi ei bleidlais yn
yr etholiad nesaf dros y Gymraeg. Brysied blaenoriaid y pleidiau, gan hyny, i
wneyd yn eglur i'r wlad fod y Gymraeg i gael yr un chwareu teg yn yr ysgolion
dyddiol a'r Wyddelaeg yn yr Iwerddon.
Yr ydym yn sefyll ar dir canolog - yn barod i dderbyn pethau da i'r iaith
Gymraeg, ac i genedl y Cymry, o'r ddau gyfeiriad. Yr ydym yn disgwyl gyda
hyder, a chymmerwn gysur y dyddiau yma, pan yn meddwl fod adnoddau y wasg, yr
esgynlawr, a'r ysgoldy Cymraeg yn mhell o gyrhaedd eu digonedd eithaf, a
charwyr yr hen iaith yn llawer mwy lliosog na'r cyfrifiad cyffredin mewn
llawer cylch.
Yr ydym wedi myned yn mhell oddi wrth y cwmpeini yn y gerbydres a deithiai yn
gyflym rhwng Llanelli a Chaerdydd y Sadwrn diweddaf. Dychwelwn i ffarwelio
â'r ddau weinidog. Ar ol iddynt ymadael, deallais fod y ddwy wraig a
arosasant yn fud hyd yn hyn yn Saeson, er eu bod yn byw yn Narberth.
Digwyddodd i un o'r gweinidogion ddyweyd fod dylanwad y Gymraeg wedi darfod
yn y dref hono. Ond tystiolaeth wahanol oedd tystiolaeth y gwragedd. Dywedent
eu bod yn ystyried eu hanwybodaeth o'r Gymraeg yn anfantais fasnachol bwysig
iddynt yn nhref Narberth.
Nid dyma'r tro cyntaf, na'r ugeinfed tro, i ni sylwi fod barn y Saeson ar y
cwestiwn yn fwy seiliedig ar y ffeithiau, mor bell ag y mae ein hymchwiliadau
yn ein galluogi i farnu. Y mae llawer o gam wedi cael ei wneyd, ac yn cael ei
wneyd, trwy droi un ochr i'r gwydr tuag at yr elfen Saesnig er ei mwyhau, a'r
ochr arall at yr elfen Gymreig er ei gwneyd yn llai. Yr oedd yn amlwg fod y
gweinidog yn llwyr argyhoeddedig o gywirdeb ei dystiolaeth; ac etto, yr oedd
dwy Saesnes oedd yn ei wrandaw wedi cael golwg arall ar yr un pethau. Tebyg
iawn mai rhan o'r gwirionedd oedd gan bob ochr; ac y rhoddai y ddau gyda'u
gilydd i ni syniad tecach na phob un ar wahân.
Pan gyrhaeddasom y tŷ, cefais yno y
llythyr canlynol oddi wrth Gymro sydd wedi ennill iddo ei hun enw uchel yn y
Deheudir. Nis gallasai lanw swydd y mae wedi ei dal o dan gwmpeini Ffrengig
am un-mlynedd-ar-bymtheg
oni buasai ei fod yn deall Cymraeg. Y mae hefyd wedi astudio pwngc pwysig i
fywydau y glöwyr, ac i
|
|
|
|
|
 (tudalen
43) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6683)
|
43
bocedau y
meistri; sef, y top o wàr y glô. Dylai y rhai hyny sydd yn meddwl fod y
Gymraeg yn marw yn sir Fynwy gofio, fod pyllau glo Mynwy o fewn cylch
ymweliadau chwe - misol ein cyfaill: -
MORGANWG HOUSE,
LLANTWIT - STREET, CAERDYDD,
Gorphenaf 3ydd, 1885.
HOFF SYR, - O barthed
y pwngc o siarad Cymraeg yn y glofeydd, yr wyf, yn rhinwedd fy swydd, yn ymweled
â'r rhan fwyaf o lofeydd 'glô ager' Deheudir Cymru bob chwe mis; ac yr wyf yn
sicr nad wyf yn dangos gormodedd o ogwydd Cymraeg, nac yn gŵyro dim oddi wrth y gwirionedd, wrth
ddyweyd fod tua deunaw o bob ugain o löwyr Deheudir Cymru yn
siarad Cymraeg yn y gwaith. Hyhi ydyw iaith y glofeydd.
Yr eiddoch yn
barchus,
DAFYDD MORGANWG.
Wele derfyn llythyr
maith sydd yn debyg o ymddangos yn y FANER wythnos yn ddiweddarach na'm
disgwyliad, o herwydd fod pethau eraill, am y tro, yn galw yn arbenig am le.
Yr eiddoch yn gywir,
D. ISAAC DAVIES.
CAERDYDD, Gorphenaf 8fed, 1885.
-----
LLYTHYR VII.
FONEDDIGION,
Gyda'ch caniatâd, awn yma a thraw, hwnt ac acw, y tro hwn etto. Yn y ddau
lythyr a ganlynant hwn, ymdrechwn osod rhywbeth ymarferol ger bron y Cymry
hyny sydd am weithredu yn 1885, fel y byddo cynnydd dylanwad a hunan - barch
ein gwlad yn fwy amlwg yn 1985, na'r cynnydd a gydnabyddir fel yn ganfyddadwy
ar ddiwedd canrif o Ysgolion Sabbothol.
Yn nghyfarfod y Cymmrodorion, yn Eisteddfod Liverpool, siaradwyd yn briodol
iawn ar y cwestiwn o ddysgu y Gymraeg yn yr ysgolion dyddiol, gan amryw wŷr galluog a dylanwadol; ac yn eu mysg
gan Gymry oedd wedi dwyn anrhydedd i'w gwlad, ac iddynt eu hunain, yn
Rhydychain a Chaergrawnt. At wŷr
ieuaingc dysgedig, galluog, o'r fath, y mae Young Wales' - 'Y Cymry Newydd' -
yn edrych am arweinwyr. Y mae rhai o wýr mawr' Cymru, yn yr ystyr uchaf, fel pe
baent wedi tori eu calonau yn eu hymdrechion clodfawr a llwyddiannus dros y
Gymraeg. ‘Y
mae'r iaith ar ddarfod!' 'Gwell rhoddi i fyny!' Dyna yw sŵn eu hwylofain. Clywyd ochenaid un o'r
cadfridogion hyn yn Ngogledd America yn ddiw-
|
|
|
|
|
 (tudalen
44) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6684)
|
44
eddar, ac ail
gyrhaeddodd Ogledd
Cymru, i gael ei adseinio drachefn gan 'Gwyliedydd’ y
Western Mail yn Nghaerdydd. Ond llais arall, llawn o galondid, yn galw am
egni, ffyddlondeb, arfau newyddion, brwydr boeth a buddugoliaeth - dyna y
mae'r wlad yn hiraethu am dano. Cofiwch, nid ydym yn dyweyd 'capel' nac
'eglwys' - ond gwlad!
Ennillwyd ein sylw neillduol yn nghyfarfod Liverpool at anerchiad gan
foneddiges - Saesnes o ran cenedl, ond yn byw yn Arfon — sef, Mrs. THOMAS,
gwraig ficer Eglwys St. Ann, ger Bangor. Dywedodd ei bod wedi defnyddio y
Gymraeg i egluro idioms yn y Roeg, y Ffrangcaeg, &c., nas gallesid eu
hegluro o gwbl o'r Saesneg; a rhoddodd enghreifftiau o honynt.
Yn y cyfarfod hwn, prynais gan Mr. LEWIS JONES, o
Lanedeyrn, ger Caerdydd, lyfr yn cynnwys y traethodau a ennillasant wobr y
Mil. KEMEYS TYNTE yn Eisteddfod Caerdydd - yr un cyn y ddiweddaf. Nis gallaf
roddi fy llaw y funyd yma ar y llyfryn, fel y mae gwaethaf y modd. Hoffwn yn
fawr wneyd dyfyniadau o draethawd buddugol Mrs. THOMAS, lle y mae hi yn galw
sylw at lwyddiant masnachol, gwyddonol, celfyddydol, cerddorol, a gwleidyddol
yr Iuddewon gwasgaredig yn mhlith y cenhedloedd eraill. Pobl ydynt hwy sydd
wedi bod yn ddwy-ieithawg er's canrifoedd lawer. A ydyw eu gwrhydri yn mhob
cylch o fywyd i'w briodoli, i raddaumwy neu lai, i'r ffaith fod gwybod dwy
iaith am genhedlaeth ar ol cenhedlaeth drwy yr oesau wedi cryfhau ac awchu eu
cynneddfau naturiol? Os ydyw hyn yn wir am yr Iuddewon, onid allai fod yr un
mor wirioneddol am genedl y Cymry, pe y penderfynent ymlynu wrth y Gymraeg,
pan y mae cyfleusderau i ddysgu Saesneg hefyd wrth ddrws pob Cymro?
Deuwch gyda ni i'r brifddinas: — ond nid i blith palasau, a moethau, a
chyfoeth. Y mae rhai Cymry yn siarad, weithiau, fel pe bae rhoddi i fyny y
Gymraeg yn gyfystyr a rhoddi i fyny dlodi; a bod mabwysiadu y Saesneg yn ei
lle yr un peth a chymmeryd meddiant o lawnder a digonedd! A oes tlodion yn y
byd crwn mor dlawd, yn dymmorol ac yn ysbrydol, a thlodion ein teyrnas ni―y rhai na fedrant ond
y Saesneg? Y mae bys gwawdlyd gwledydd y Cyfandir yn dangos yn eglur pa beth
ydyw eu barn hwy. Y mae miloedd yn Nghymru y dyddiau yma i'w cael nad ydynt
wedi ennill dim mewn unrhyw ystyr - yn fydol, yn foesol, nac yn grefyddol -
drwy gyfnewid y Gymraeg am y Saesneg. I ranau tlawd a Saesnigaidd yr East End
o Lundain yr ydym am fyned. Y mae yno ysgol fawr yn perthyn i'r Iuddewon. Fe
allai y cawn fod ganddi wersi i ni - y Cymry.
Yn ‘The
Schoolmaster,' am Ionawr 17eg, 1885, y gwelsom ei
|
|
|
|
|
 (tudalen
45) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6685)
|
45
hanes, a Dr. MAURICE DAVIS,
meddyg Iuddewig, a ysgrifenodd yr erthygl o'r hon y gwnawn ddyfyniadau. Carwn
yn fawr i bob Cymro ddarllen yr ysgrif i gyd. Rhoddwn syniad ammherffaith
o honi, fel arferol, yn y ddwy iaith: —
'The Jews' Free School, Bell Lane, Spitalfields, educates over 3,200
children. The working hours are those of School Boards, except that work is
continued from 9 to 1, instead of from 9 to 12, in order that there may be
time for an additional subject - Hebrew. Ninety per cent of the children are
foreigners - who, brought up to speak the language of their parents, find
English altogether strange to them. Yet they have to work in the language of
the country without any special instruction in English, which they pick up as
well as they can; and in twenty-two weeks they are
presented, according to regulations, transformed into British boys and girls,
to pass their examination in the first standard. The seventh standard
children of the Jews' Free School are exactly thirteen times more numerous,
in proportion, than those of the general schools of the country.'
Y mae yr uchod yn debyg i hyn yn y Gymraeg:
'Addysgir uwch law 3,200 o blant yn Ysgol Rydd yr Iuddewon, yn Lôn y Gloch
(Bell Lane),
Spitalfields. Yr un yw yr oriau gweithio ag yn ysgolion y byrddau, oddi eithr
fod y gwaith yn cael ei barhau o 9 hyd 1, yn lle o 9 hyd 12, er mwyn cael
amser i gymmeryd un pwngc chwanegol; sef, Hebraeg. Tramorwyr yw naw deg o bob
cant o'r plant; y rhai, am eu bod wedi eu dwyn i fyny i ddysgu siarad iaith
eu rhieni, ydynt yn cael fod y Saesneg yn hollol ddyeithr iddynt. Etto y
maent yn gorfod gweithio yn iaith y wlad, heb unrhyw addysg arbenig yn y
Saesneg, yr hon a bigir i fyny ganddynt oreu y gallant; ac mewn dwy ̧wythnos ar hugain,
fe'u cyflwynir, yn ol y rheolau, wedi eu trawsffurfio yn fechgyn a genethod
Prydeinig, i basio eu harholiad yn y safon cyntaf. Y mae plant y seithfed
safon yn Ysgol Rydd yr Iuddewon yn union dair gwaith ar ddeg yn fwy lliosog,
mewn cyfartaledd, nag eiddo ysgolion cyffredin y wlad.'
Dyma yr hyn a ddywed Mr. MUNDELLA am yr ysgolion Iuddewig:
'I find that last year the average percentage of attendance and number on the
register in England and Wales was 73 per cent, the average in the London
Board Schools was 79 per cent, and the average at Bell Lane was 89 per cent;
and I understand, that at the present moment the average daily attendance is
95 per cent. I take the average days in England and Wales, and I find them 82
per cent, in the London Board Schools 88, and in Bell Lane 98 per cent. The
average earnings in the shape of grants last year in England and Wales was
16s. 1¼d.;
in the London Board Schools, 17s. 2½d.; in
the Jews' Free School, 18s. 7¼d.
But that applies to 1883. In 1884, the grant of the Jews' Free School
|
|
|
|
|
 (tudalen
46) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6686)
|
#46
was £1
0s. 5d. per head-the largest ever attained. It is marvellous that the Jews'
Free School should have accomplished so much with the materials it is
supplied with, as compared with other schools.'
Gellir Cymreigio geiriau Mr. MUNDELLA fel y canlyn:
"Yr wyf yn cael fod cyfartaledd y presennoldeb a'r nifer ar y llyfrau yn
Lloegr a Chymru yn 73 y cant, y cyfartaledd yn Ysgolion y Bwrdd yn Llundain
yn 79 y cant; a chyfartaledd yr ysgol yn Lôn y Gloch yn 89 y cant; ac yr wyf
yn deall fod cyfartaledd y presennoldeb dyddiol ynddi ar hyn o bryd yn 95 y
cant. Yr wyf yn cymmeryd cyfartaledd y dyddiau yn Lloegr a Chymru, ac yn cael
eu bod yn 82 y cant; yn Ysgolion Byrddol Llundain, 88; ac yn Lôn y Gloch, 98
y cant. Cyfartaledd yr ennillion, yn y ffurf o roddion y llywodraeth, y
flwyddyn ddiweddaf yn Lloegr a Chymru ydoedd 16s. 1¼c.; yn
Ysgolion y Bwrdd yn Llundain, 17s. 2½c.; ac yn Ysgol Rydd
yr Iuddewon, yn 18s. 7¼c. Ond y mae hyn i'w
gymmhwyso at 1883. Yn 1884, yr oedd y rhodd i'r Ysgol Rydd Iuddewig yn 1p. 0s.
5c. ar gyfer pob plentyn - y swm uchaf a
gyrhaeddwyd erioed. Y mae hi yn ffaith hynod fod Ysgol
Rydd yr Iuddewon
yn gallu cyflawni cymmaint gyda'r defnyddiau sydd ganddi, o'i chymmharu âg
ysgolion eraill.'
Heb law dysgu yr Hebraeg am awr bob dydd, o ddeuddeg i un o'r gloch, y mae
llawer o blant yr ysgolion hyn yn cael addysg grefyddol yn ddyddiol hefyd yn
eu hiaith gyssegredig:
'The cheder is a room, in which dozens of boys assemble to study the 'Talmud,'
and other works... A large per-centage of the whole school attend the
chederim... Some boys went at 6 a.m. until school time, and again in
the evening till 10. Others, of tender age, spent from half an hour to three
hours in the evening at these
crowded places.'
Yn y Gymraeg yn debyg i hyn:
'Ystafell ydyw y cheder, yn yr hon yr ymgynnulla dwsinau o blant i efrydu y 'Talmud,'
a gweithiau eraill. Y mae cyfartaledd mawr o'r holl ysgol yn mynychu y
chederim. Yr oedd rhai plant yn myned yno 6 o'r gloch yn y boreu hyd amser yr
ysgol; a thrachefn yn myned yno yn yr hwyr hyd 10 o'r gloch. Yr oedd eraill,
o oedran
tynerach, yn treulio o hanner awr i dair awr yn y prydnawn yn y lleoedd
gorlawnion hyn.'
Ond yr hyn oll, y mae iechyd y plant Iuddewig yn well nag iechyd cyffredin
plant ysgolion dyddiol Llundain. Tua diwedd yr erthygl, cawn y llinellau
canlynol:
"The majority of these children came from Russian Poland, where their
parents have been subjected to oppression and violence; prohibited from
following high class trades, and abused for adopting those which
|
|
|
|
|
 (tudalen
47) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6687)
|
47
are open to them;
treated with contumely for neglecting intellectual pursuits; and robbed and
murdered, as we have recently seen, because their mental superiority casts
into shadow that of their neighbours, and because their thrift, industry, and
temperance enable them to distance them. Does this struggle, instead of
blunting and fatiguing with terror their ever watchful brains, sharpen it
into permanent energy and strength, in devising means for evading the fangs
of the destroyer? For, however hot the pursuit, they still cultivate learning - not
always of the hard mother country, but the long-prized lore of their fathers.
Has this mental striving during centuries created a power to transmit a
special cerebral activity to the progeny? Or, is it due to inherited
qualities of race?'
Yr ydym yn cyfieithu y geiriau hyawdl uchod i'r Gymraeg fel y canlyn:
'Y mae y mwyafrif o'r plant hyn yn dyfod o Poland Rwssiaidd, lle y
darostyngid eu rhieni i ormes a thrais; y gwaherddid hwynt rhag dilyn
crefftau uwchraddol; ac y camdrinid hwynt am ddilyn y rhai oedd yn agored
iddynt. Ymddygid tuag atynt gyda diystyrwch am esgeuluso ymchwiliadau
deallol, ac ysbeilid a llofruddid hwynt, fel y gwelsom yn ddiweddar, o
herwydd fod eu huchafiaeth meddyliol yn taflu eiddo eu cymmydogion i'r
cysgod; ac o blegid fod eu cynnildeb, eu diwydrwydd, a'u cymmedroldeb, yn eu
galluogi i'w gadael yn mhell ar ol. A ydyw yr ymdrechfa hon, yn lle pylu a
lluddedu gyda dychryn eu hymenydd. iau byth-wyliadwrus, yn eu hawchlymu i yni
a nerth parhaol, mewn dyfeisio moddion i osgoi crafangau y dinystrydd? O
herwydd, pa mor boeth bynag y bydd yr erledigaeth, parhau i amaethu dysgeidiaeth - nid
bob amser eiddo eu mam-wlad galed, ond golud llenyddiaeth maith-brisiedig
eu tadau... A ydyw yr egni meddyliol hwn ar hyd y canrifoedd wedi
creu gallu i drosglwyddo bywiogrwydd ymenyddol neillduol i'r hiliogaeth? Neu,
a ydyw i'w briodoli i ragoriaethau etifeddol y genedl?'
Cyn penderfynu pa un a ddylem fel cenedl roddi y Gymraeg i fyny, oblegid fod
ychydig o drafferth ynglŷn â'r
arferiad cyffredin o ddwy iaith, onid ydyw yn bwysig i ni wneyd ymchwiliad
manwl i'r achos paham y mae yr Iuddewon ar y blaen i genhedloedd eraill yn
mhob cyfeiriad? Y maent yn trechu hyd yn oed y Saeson mewn masnach. Fe allai
y cawn mai yr Iuddew, ac nid y Sais, y dylem ni ei efelychu fel Cymry; a bod
yr anhawsder dwy-ieithawg yn fantais fawr i ni, pe y
gwnaem iawn ddefnydd o hono. Fe allai y gallem ddringo yn uchel iawn pe yr
efelychem yr Iuddewon yn eu cynnildeb, eu diwydrwydd, a'u cymmedroldeb, yn
gystal ag yn eu hymroddiad i feddiannu gwybodaeth. Nid wrth redeg ymaith oddi
wrth anhawsderau eu hiseldiroedd - ac yr
oeddynt yn fyrdd - y mae'r Dutch wedi ennill enw iddynt
eu hunain yn mhlith
|
|
|
|
|
 (tudalen
48) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6688)
|
48
cenhedloedd y ddaear.
Nid wrth ymgadw yn mhell oddi wrth y môr cynddeiriog y mae pobl Prydain Fawr
wedi dyfod yn fawr. Na: y mae
gwrthwynebiadau ac anhawsderau yn dadblygu gallu, ac yn cynnyddu nerth. Y mae
ein hinsawdd oer a chaled yn un achos o'n hyni a'n llwyddiant fel Prydeinwyr.
Ond a geir dywedyd am y Cymry — ' Y maent am efelychu y Saeson hyd yn oed yn
eu gwendidau mwyaf amlwg? Y mae yn ormod o drafferth ganddynt weithio allan
eu dadblygiad naturiol eu hunain, fel pobl sydd wedi cael cyfleusdra arbenig
yn y dyddiau diweddaf hyn i gymmeryd safle barchus yn mhlith y bobloedd?’
Gwrandawn am funyd ar un o brif feddygon ein gwlad - Syr
W. GULL, Bar., M.D., F.R.S. — yn siarad wrth weithwyr Llundain yn mis Ionawr
diweddaf, yn y Working Men's College, Great Ormond street::
'He had heard of Englishmen delighting in their ignorance, and by this they
deprived themselves of their birthright. There were some men in one of the
manufacturing towns, who were actually replaced by Germans, because they
refused to learn French, which their less fastidious successors consented to
do. Those were Englishmen delighting in their ignorance; and there were many
like them, who would not learn French for anything.'
Wele y dystiolaeth uchod mewn gwisg Gymreig:
'Yr oedd efe wedi clywed am Saeson oedd yn ymhyfrydu yn eu hanwybodaeth, a
thrwy hyny yr oeddynt yn eu hamddifadu eu hunain o'u genedigaeth-fraint. Yr
oedd rhai dynion, yn un o'r trefydd llaw-weithfaol,
y rhai y symmudwyd hwynt i wneyd lle i Almaenwyr, o herwydd iddynt wrthod
dysgu y Ffrangcaeg - yr
hyn yr ymfoddlonodd eu holynwyr llai mursenaidd wneyd. Saeson yn ymhyfrydu yn
eu hanwybodaeth oedd y rhai hyny; ac yr oedd llawer tebyg iddynt i'w cael, y
rhai na ddysgent y Ffrangcaeg am unrhyw beth.'
Ai pobl fel y Saeson hyn yr ydym ni am fod? Perygl y Cymry yn ein dyddiau ni
ydyw - nid
gwrthod addysgu Saesneg, ond gwrthod addysgu Cymraeg i'w plant! Pa beth,
attolwg, fydd y canlyniad o blygu i'r duedd Dic-Siôn-Dafyddol' hon mewn rhai
cenedlaethau? Fe gyll y Cymry, drwy hyny, eu gallu i ddysgu ieithoedd; a
syrthiant i gyflwr llawer o Saeson sydd heb ddymuniad i wybod iaith arall heb
law y Saesneg! Pan y daw y Saeson cyffredin i Gymru yn awr, lleddir eu
rhagfarn gwrth-ieithyddol, a dysgant Gymraeg. Dengys hyn fod awyrgylch
gymdeithasol Cymru yn ffafriol iawn i'r dadblygiad o allu ieithyddol. Ond os
parhawn i ddirmygu y Gymraeg, bydd i'r gogoniant hwn ymadael oddi wrthym.
Collwn y fantais ieithyddol hon; ac nid nyni yn unig, ond bydd i'r Saeson,
a'r dyfodiaid eraill a ymsefydlant yn ein plith, ei cholli hefyd.
|
|
|
|
|
 (tudalen
49) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6689)
|
49
Clywais Sais mewn
cyfarfod dadleuol yn ceisio cyfiawnhau arferiad rhy gyffredin ei genedl, trwy
ddyweyd — 'Wrth wrthod siarad ieithoedd pobl eraill, gorfodwn hwynt i ddysgu
Saesneg!' Ar y Cyfandir, gŵyr pawb fod llogell
drom gan 'John Bull.' Parotoant westtai iddo, lle y siaredir Saesneg. Gwneir
pob peth yn ei ddull cenedlaethol ef; a thrwm y mae yn rhaid i'r Sais dalu am
y warogaeth hon a
delir iddo; canys parch i'w boced ydyw, ac nid i 'John
Bull' ei hun. Y maent yn adnabod ei wendidau yn dda - yn
byw yn frâs ar ei gefn - yn
chwerthin am ei ben ar ol iddo droi gartref — ac yn dirmygu ei gulni
un-ieithawg. Efe a ddychwel i'w wlad yn ysgafnach o'i aur, ond nid yn
drwm-lwythog o wybodaeth am deithi neillduol gwledydd a phobloedd Ewrop.
Ychydig iawn a welodd efe o'r hyn sydd yn neillduol yn arferion y Cyfandir,
yr ymwelodd efe âg ef mewn enw. Bu mewn ‘Lloegr
fach' yn Paris - ac
felly yn y blaen, o ddinas i ddinas - ond
heb ddyfod i gydnabyddiaeth wirioneddol â Ffraingc, nac â'r Eidal, nac â'r
Almaen chwaith.
Nid fy nisgrifiad i ydyw hwn, ond fe ellir ei weled o bryd i bryd yn
newyddiaduron a chylchgronau Lloegr; canys nid oes neb yn ffieiddio y
tueddiad ffol, hunanol, yma yn y Sais yn fwy na'r Sais sydd wedi agor ei
lygaid i weled fod yn rhaid deall iaith gwlad cyn y gellir adnabod y wlad a'i
thrigolion yn iawn. Y mae Saeson o'r fath yn Nghymru, a llawer mwy o honynt
nag y mae y 'Dic-Sion-Dafyddion'
yn ei feddwl. Y mae yn atgas ganddynt y gŵr
a gywilyddia arddel y wlad a'i magodd. Ond parchus yn eu golwg ydyw y Cymro
sydd yn ffyddlawn i Gymru a'r Gymraeg.
Glywais am un Sais - tirfeddiannwr
helaeth - yn
myned at Gymro sydd yn adnabyddus i'w genedl yn mhob cwr
o'r byd, ac yn sefyll yn uchel yn mharch pob gwladgarwr Cymreig, gan ei
gyfarch yn debyg i hyn, ond fod yr ymddiddan yn Saesneg: - 'Carwn
yn fawr pe y gallwn siarad Cymraeg fel y medrwch chwi. Os ymgymmerwch â
rhoddi addysg i mi yn eich iaith, talaf i chwi bum cant o bunnau pan y medraf
Gymraeg cystal ag y gellwch chwi!' 'Nis gallaf,' oedd yr atteb; 'y mae
gorchwylion eraill yn cymmeryd fy holl amser - a
chymmerent fwy pe byddwn yn feddiannol arno.' 'Y mae yn ddrwg dros ben genyf
hyny,' meddai yntau. ‘Y mae fy rhieni (meddai, dan deimlad gofidus)
wedi gwneyd camsyniad mawr gyda fy addysg foreuol? Talasant gannoedd lawer,
os nad miloedd, o bunnau i fy mherffeithio mewn Groeg a Lladin — ieithoedd na
bu achos i mi eu defnyddio erioed - ond
esgeulusasant yn hollol iaith y bobl yn mhlith pa rai y gwyddent y byddai
raid i mi dreulio fy mywyd. Y fath ffolineb ynddynt oedd hyny!' Y Cymro a
wrthododd y pum cant punnau yw fy awdurdod dros
|
|
|
|
|
 (tudalen
50) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6690)
|
50
yr hanesyn hwn. Y mae
yn dda genyf allu dywedyd y gall ei gyfaill, yr hwn sydd o waedoliaeth
Saesneg, ond yn meddu teimlad Cymreig, siarad ein hen iaith yn lled dda erbyn
heddyw - er
y camgymmeriad a wnaed gan ei rieni gyda'i addysg foreuol.
Y mae teimlad y boneddwr gwladgarol hwn yn fwy cyffredin nag a ddychymygodd y
Cymry erioed - yn
enwedig yn mhlith y Saeson sydd wedi byw ddeng mlynedd ar hugain yn Nghymru;
wedi cael digon o amser i'w galluogi i ddarganfod hirhoedledd
y Gymraeg drostynt eu hunain, ac i ddeall mai gau-brophwydoliaeth ydyw hono
sydd yn ei thynghedu i farw yn fuan.
Yr wyf yn gwybod hefyd am feibion i weinidogion Cymreig hyawdl, a roddent
arian mawr pe y gallent feddiannu yr iaith a gadwyd oddi wrthynt yn fwy trwy
esgeulusdra neu gamsyniad tad a mam na thrwy unrhyw deimlad gelyniaethol at y
Gymraeg. Yr oedd bwriad eu rhieni yn dda - ac
addefant hyny. Eu craffder oedd ar goll. Ni ddeallasant ac ni ddarllenasant
arwyddion yr amseroedd yn iawn. Ond y cwestiwn yw, A ddysg rhieni presennol
Cymru wers oddi wrth eu camsyniad hwy? A ydyw yn ddiystyr ganddynt pa un a
fydd eu plant yn tyfu i fyny i ganmawl eu synwyr cyffredin, neu i'w
collfarnu, am esgeuluso iaith y werin?
Yr oeddwn yn bwriadu myned i Finland, gan dynu tua'r Pegwn Gogleddol, ac oddi
yno i Sydney yn Neheudir Cymru Newydd, ac yn nesach fyth at y Pegwn Deheuol,
i Auckland, yn Zealand Newydd, cyn terfynu y llythyr hwn. Ond y mae y llythyr
yn ddigon maith heb yr ymgyrchiadau hyn; a rhaid gadael allan y gwersi sydd
gan ran o Rwssia i'w rhoddi i Gymru, ynghyd â disgrifiad o'r manteision sydd
yn deilliaw i'r Cymro drwy y Gymraeg yn ngwledydd y gwrthdraedolion.
Diweddwn y tro hwn gyda dyfyniadau o areithiau pwysig Mr. MUNDELLA yn
Sheffield a Bradford, tua diwedd 1884.
Yn Sheffield, dywedodd:
'I am glad to see that you are doing a little in the teaching of languages. I
am afraid it is not much. English boys do not like to speak a foreign
language - nor
do English girls. They are willing to learn it. They are content to read it.
May I show you something of the advantage of speaking foreign languages? You
know we hear constantly that the trade follows the flag -
and I agree. Wherever the British flag is planted upon a territory, there
British trade follows it, because British colonists go to it. They carry with
them British wants, and the British colonist is always the best customer in
the world to the British manufacturer. But there is another thing to bear in
mind; we have paid a pretty heavy toll in England, and we did it for people
who don't trade under our flag, but simply have the advantage of speaking
foreign languages better than we do.'
|
|
|
|
|
 (tudalen
51) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6691)
|
#51
Yn
Gymraeg yn debyg i hyn:
'Y mae yn dda genyf weled eich bod yn gwneyd ychydig mewn dysgu ieithoedd. Yr
wyf yn ofni mai nid llawer. Nid ydyw plant Saesnig yn hoffi siarad iaith
estronol, na genethod Saesnig chwaith. Y maent yn ewyllysgar i'w dysgu. Y
maent yn foddlawn ar ei darllen. A ganiateir i mi dda gos i chwi ryw gymmaint
o'r fantais sydd ynglŷn â
siarad ieithoedd tramor? Yr ydych yn gwybod ein bod yn arfer dywedyd fod y
fasnach yn dilyn y faner, ac yr wyf finnau yn cyttuno â hyny. Pa le bynag y
plenir y faner Brydeinig ar diriogaeth, dilynir hi yno gan fasnach Prydain,
am fod ymsefydlwyr Prydeinig yn myned ar ei hol. Dygant gyda hwynt yno eu
hanghenion Prydeinig; a'r ymsefydlwr Prydeinig bob amser ydyw y cwsmer goreu
yn y byd i'r llawweithiwr Prydeinig. Ond y mae un peth arall i'w gadw mewn
golwg: - yr
ydym wedi talu toll led drom yn Lloegr, ac yr ydym wedi gwneyd hyny dros bobl
nad ydynt yn masnachu dan ein baner ni - ond
yn unig am eu bod yn meddu y fantais o allu siarad ieithoedd tramor yn well
na ni.'
Yn Bradford, gwnaeth Mr. MUNDELLA y sylwadau canlynol:
"The teaching of languages was a most important branch of technical
training for those engaged in commerce. Language was to the technical
training of the merchant what drawing was to the artisan, to the de signer,
or to the mechanic. He had no doubt that in their time they had paid a pretty
heavy toll to men, who could speak other languages than their own. He had
been associated for many years with another town - he had
spent thirty years in the town of Nottingham - and
he could say that the mercantile business of that town was mainly carried on
by foreigners-all honour to them. We were greatly indebted to them, for they
had great advantages over the merchants and manufacturers of our towns,
simply because they had the key to the languages of the markets in which
English manufacturers transacted their business. If they wished to make their
sons successful merchants, they must teach them foreign languages.'
Mewn dullwedd Gymreig, wele eiriau Mr. MUNDELLA: —
'Y mae dysgu ieithoedd yn gangen o'r pwysigrwydd mwyaf o ddysgyblaeth
alwedigaethol i'r rhai sydd yn dilyn masnach. Y mae iaith i barotoad
masnachydd ar gyfer ei alwedigaeth yr hyn ydyw arluniaeth i'r crefftwr, y cynllunydd,
neu y peiriannydd. Nid oedd efe yn ammheu nad oeddyut yn eu dydd wedi talu
toll led drom i ddynion a allent siarad ieithoedd eraill heb law yr eiddynt
eu hunain. Yr oedd efe wedi bod am lawer o flynyddoedd mewn cyssylltiad â
thref arall — treuliodd ddeng mlynedd ar hugain yn nhref Nottingham — a
gallai ddyweyd fod gorchwylion masnachol y dref hono, gan mwyaf, yn cael eu
dwyn yn mlaen gan dramorwyr - pob anrhydedd iddynt.
Yr oeddym dan ddyled drom iddynt; o blegid yr oeddynt yn meddu ar fanteision
mawrion rhagor marsiandwyr a gwneuthurwyr nwyddau ein trefydd,
|
|
|
|
|
 (tudalen
52) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6692)
|
#52
yn unig am eu bod yn meddu ar allwedd ieithoedd y marchnadoedd yn mha rai y
mae gwneuthurwyr nwyddau Saesnig yn cario eu masnach yn mlaen. Os oeddynt am
wneyd eu meibion yn fasnachwyr llwyddiannus, yr oedd yn rhaid iddynt ddysgu
ieithoedd tramor iddynt.'
Yn Morganwg, y dyddiau hyn, y mae ffordd rwydd i rieni, ond iddynt gael
ychydig gynnorthwy gan yr ysgolion dyddiol, i ddwyn eu plant i fyny yn alluog
i ddarllen ac ysgrifenu y Saesneg a'r Gymraeg. Os gwelant fod ganddynt dalent
fasnachol, caffed esampl Mr. THOMAS MORGAN, o'r Groeswen, ger Caerphili, ei
hargraph ddyladwy arnynt. Dyma weithiwr o Gymro yn myned i Gaerdydd i
berffeithio ei Saesneg. Aeth oddi yno i Nantes, ar yr afon Loire, yn
Ffraingc, lle y dysgodd y Ffrangcaeg yn dda. Yna cawn ef yn Hamburg, yn yr
Almaen, yn dysgu German. Y mae yn awr yn un o farsiandwyr mwyaf prif
borthladd y Cyfandir-sef y ddinas a enwyd, ar yr afon Elbe. Pan y talodd
ymweliad â'r Groeswen, yr oedd yn hyfryd gan ei hen gyfeillion glywed ei
wraig Almaenaidd yn canu hen bennillion Cymreig. Y mae codiad y Cymro
ymroddgar a galluog yma wedi dylanwadu yn barod yn ddaionus ar ymgais ei
berthynasau, ac eraill. Y mae y byd yn agored i'r Cymro, yn gystal ag i'r
Sais; a chyda dwy iaith, y mae gwell mantais iddo ei feddiannu, os bydd yn
gyfartal â'r Sais mewn gallu naturiol a dadblygiad addysgawl.
Nid ydwyf yn credu yn y dull cyffredin o addysgu ieithoedd y Cyfandir yn
Lloegr. Gadewch i ni, yn Nghymru, gael cynllun gwell. Gofalwn am ddwy iaith
i'r bachgen a'r ferch - y Saesneg a'r Gymraeg, y rhai y gallwn eu haddysgu yn
rhad iddynt. Yna danfonwn hwynt yn llawn gwroldeb, ac yn feddiannol ar allu
ieithyddol ddysgybledig i ddysgu y tafodiaethau chwanegol yn y gwledydd lle y
defnyddir hwynt. Yn y modd hwn, cawn, nid yn unig fasnachwyr a
masnach-wragedd, ond hefyd athrawon ac athrawesau a allant egluro i'r Cymry
dwy-ieithawg - fel y gwnaeth Mrs. THOMAS, o Landegai, i fechgyn Arfon -
tebygolrwydd y Gymraeg a'i dullweddau i ieithoedd y Cyfandir, yn gystal a'u
cyssylltiadau â'r Saesneg. Pa bryd y daw yr amser pan yr edrychir ar allu i
ddefnyddio y Gymraeg, yn gystal a'r Saesneg, yn gymmhwysder pwysig i egluro y
Groeg a'r Lladin, yn y rhai a'u haddysgant, o gadeiriau ein prif golegau?
Anghofiais ddyweyd, yn y man priodol, wrth Gymry Liverpool, fod Mr. C. T. WHITMELL,
M.A., arolygwr ei Mawrhydi dros ysgolion Caerdydd, wedi fy hysbysu fod
Hebraeg yn cael ei haddysgu i Iuddewon y dref hono mewn ysgol sydd yn derbyn
tâl oddi wrth y Llywodraeth. O'r hyn lleiaf, gwnaethid hyny yn 1883, pan yr
oedd efe yn ymweled âg ysgolion Liverpool. Nid diffyg parch i'r
|
|
|
|
|
 (tudalen
53) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6693)
|
53
Gymraeg, yn ddiau, ydyw yr achos fod Cymry Liverpool ar ol yr Iuddewon yn y
peth hwn. Onid anystyriaeth yn unig sydd yn gyfrifol am hyn?
Yr eiddoch yn gywir,
CAERDYDD, Gorphenaf 21ain, 1885.
D. ISAAC DAVIES.
LLYTHYR VIII.
FONEDDIGION,
Yr ydym yn tynu tuag at y terfyn, a rhaid ymdrin â'r cwestiwn mewn llaw yn
ymarferol.
Y mae Local Option, neu Ddewisiad Lleol, yn eiriau adnabyddus i ni erbyn hyn.
Ar ryddid lleol y mae ein cynllun o addysg wedi cael ei sylfaenu. Y mae y
Llywodraeth yn Llundain yn talu rhan fawr o gostau pob ysgol elfenol; ond nid
ydyw yn gorfodi unrhyw ysgol i addysgu y plant ond i ddarllen, i ysgrifenu, i
sillebu, i rifo, a'r merched i wnïo. Y mae pob peth arall yn wirfoddol. Os
bydd y plant yn canu yn yr ysgol ddyddiol, y maent yn canu, nid am fod yn
rhaid iddynt ganu, ond am fod y pwyllgor lleol yn dewis iddynt ganu. Os bydd
Grammadeg, Daearyddiaeth, Darlunio, Gwyddoniaeth Elfenol, Hanesyddiaeth,
Lladin, Ffrangcaeg, Coginiaeth Ymarferol, &c., yn cael eu haddysgu,
addysgir hwynt, neu rai o honynt (canys nis gellir mabwysiadu mwy na nifer
pennodol o honynt) o herwydd fod y Bwrdd Lleol, neu Bwyllgor yr ysgol, yn
unol â chyfarwyddyd yr athraw, neu'r athrawes, yn dewis eu haddysgu.
Felly gwelir, mewn cynllun o ryddid lleol o'r fath yma, nad ydyw yn bossibl i
wthio y Gymraeg i ysgol, nac ar ardal, yn erbyn ei hewyllys. Y cyfan y mae y
Llywodraeth yn ei wneyd ydyw, talu chwaneg lle yr addysgir mwy o bethau, os
addysgir hwynt yn dda, ac heb niweidio yr addysg yn yr anhebgorolion a enwyd
yn barod. Ond ni thelir cymmaint a ‘dimai goch' yn bresennol am ‘Y Gymraeg.'
Fe delir am addysgu y Wyddelaeg yn yr Iwerddon, ac am addysgu y Gaelaeg yn yr
Ysgotland, ond ni roddir ffyrling tuag at addysgu y Gymraeg yn Nghymru.
Bai pwy ydyw hyn? Nid bai y Llywodraeth. Y maent wedi bod yn parchu y Gymraeg
yn y cynllun addysgol. Deng mlynedd ar hugain yn ol, yr oedd papyr Cymraeg yn
cael ei roddi i bob
|
|
|
|
|
 (tudalen
54) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6694)
|
54
athraw neu athrawes Gymreig fyddai yn ymgeisydd am un o drwyddedau y
Llywodraeth. A thelid swm o arian yn flynyddol iddynt, os yn cadw ysgol yn
Nghymru, ar ol llwyddiant unwaith yn yr arholiad Cymraeg. Pan oso wyd terfyn
ar hyn, o herwydd fod y Cymry yn diystyru y fraint, nid ynganwyd cymmaint a
gair yn erbyn y cyfnewidiad gwrth-Gymreigaidd hwn! Ni chlywyd llais o
gondemniad yn cyfodi o unrhyw gŵr o Gymru!
Yn awr, pan y bydd bechgyn a merched Cymru yn ymgeisio, ar derfyn eu gyrfa
fel dysgybl-athrawon (pupil-teachers), am Ysgoloriaethau y Frenhines, rhoddir
iddynt gyfle i gael marciau (marks) am y Lladin, y Ffrancaeg, neu'r
Almaenaeg-yn chwanegol at y rhai a geir am wersi mwy cyffredin. Y mae y
marciau hyn yn cynnorthwyo yr ymgeiswyr, nid yn unig i basio, ond i gyrhaedd
lle anrhydeddus ar y rhestr. Gosodir yr enwau yn nhrefn y nifer o farciau a
ennillir. Nid oes gyfle yn cael ei roddi i'r Cymro, neu y Gymraes, i sicrhau
addysg râd yn y dyfodol, a chlod ar yr un pryd, drwy ddangos eu gwybodaeth
o'u hail iaith hwynt. Ond a ddylid goddef i hyn barhau? Paham na roddir
cwestiynau ar y Gymraeg ochr yn ochr â'r ieithoedd eraill er mantais i blant
y Cymry? Oni ddylem gael cyfnewidiad buan yn y cyfeiriad hwn?
Yn Mhrifysgol y Deheudir, sef yn Ngholeg Caerdydd, y mae y Gymraeg yn
cynnorthwyo y Cymro a'r Gymraes i ennill ysgoloriaethau gwerthfawr, fel y mae
hi yn gwneyd yn Aberystwyth, a Bangor, a Llanbedr. Paham na cheir yr un
fraint yn Ngholegau yr Athrawon yn Mangor, Caerfyrddin, a Chaernarfon, ac yn
Ngholeg yr Athrawesau yn Abertawe? A phaham nad addysgir y Gymraeg i efrydwyr
y colegau hyn? Rhoddir papyrau yn y Lladin, y Roeg (er mwyn Ysgotland), y
Ffrangcaeg, a'r Almaenaeg, ar ddiwedd y flwyddyn gyntaf o'u hefrydiaeth, a
thrachefn ar ddiwedd yr ail flwyddyn; sef, yr olaf o'u harosiad yn y coleg.
Paham na roddir yr un chwareu teg i'r Gymraeg?
Y mae llawer o feibion a merched Cymru yn ennill tyst-ysgrifau (certificates)
heb fyned i'r colegau, ar ol gwasanaethu gyda llwyddiant fel athrawon ac
athrawesau cynnorthwyol am dymmhor. Byddai yn rhwyddach i'r rhai hyn, mewn
llawer man, i gael addysg effeithiol yn y Gymraeg nag yn y Lladin, y
Ffrangcaeg, neu'r Almaenaeg. Paham na roddir y cyfle iddynt i ddringo yn uwch
drwy y Gymraeg nag y mae yn bossibl iddynt gyrhaedd iddo o dan y drefn
bresennol? Gallent wneyd eu llwyddiant yn fwy sicr, neu eu lle yn y rhestr yn
fwy anrhydeddus, pe y caffent bapyr ar y Gymraeg i'w atteb. Ond, dealler, nid
bai y Llywodraeth ydyw y sefyllfa anfoddhaol bresennol ar bethau. Ni ofynodd
y Cymry erioed am fraint o'r fath!
|
|
|
|
|
 (tudalen
55) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6695)
|
55
'A ydych am addysgu y
Gymraeg yn y rhanau Saesnig o Gymru?’
meddai un o'r ‘brodyr ammheus.' Nid ydym am addysgu y Gymraeg mewn unrhyw
fan, os na bydd teimlad y
lle o blaid hyny. Ond gan eich bod wedi cyfeirio at ein ‘Cymru
Saesnig,’ ceisiwn ddangos y gellid yn rhwydd ddysgu rhyw gymmaint o
Gymraeg yno, er mantais i bawb yn ddiwahaniaeth.
Onid ydych wedi cael eich poeni wrth weled Llantrissant
yn lle Llantrisant, Ynishir yn lle
Ynyshir, Gorseinon yn lle Corseinon, Waunarlwydd yn
lle Gwaunarlwydd, Landore yn
lle Gland ŵr, Troedyrhiew yn lle Troed-y-rhiw, &c.? Ai hyfryd genych glywed Cleidak yn
lle Clydach, Langennek yn lle Llangennech, Nuwad yn lle Neuadd, &c.? Dywedodd y Proffeswr Powel wrthyf y gellid clywed dyn, un tro, yn gofyn
yn ngorsaf Llanymddyfri am y ffordd i Silicum. Nid oedd neb yn adnabod y lle.
Gofynwyd iddo ysgrifenu yr enw. Gwyddai pawb am Cil-y-cwm! Gofynodd boneddwr
unwaith i gyfaill i mi a elai efe gydag ef i Cadle - gan seinio enw y lle fel
cradle. Methodd y Cymro yn lân ag adnabod y gair hyd nes yr ysgrifenwyd ef.
Nid oes esgus yn y byd y gellir ei roddi am gamsyniadau o'r fath, ond ein
hesgeulusdra ein hunain fel Cymry. Y mae mor hawdd i'r Sais ddyweyd Cadle ag
ydyw i'r Cymro; ond ni chafodd efe gyfle i ddysgu sŵn y llythyrenau Cymreig yn yr ysgolion dyddiol. Gellid yn rhwydd addysgu
y plant yn mhob ysgol yn Nghymru i seinio geiriau Cymreig yn briodol, ac yn y
modd hyn roddi terfyn ar yr anafu a'r mwrddro sydd yn myned yn mlaen yn awr.
Dyna'r gair Eisteddfod - rhydd drafferth anghyffredin i'r Saeson. Rhwydd
fyddai dangos fod eis yn atteb i'r gair Saesneg am iâ, sef ice; fod tedd fel
teth yn tether; mai v ydyw f yn fod, a bod yr acen yn syrthio ar yr ail sill.
Yn y modd hwn, dysgid y Sais yn rhwydd i seinio y gair Eisteddfod gystal a'r
Cymro.
Rhwydd hefyd fyddai canu geiriau Cymreig yn yr ysgolion dyddiol, a thrwy hyny
ddysgu y plant yn gyffredinol i sŵnio yr ch a'r ll,
ac unrhyw seiniau eraill sydd yn briodol i'r Gymraeg. Nid ydyw y Mundella
Code yn dyweyd fod yn rhaid canu bob amser yn Saesneg. Yr ydwyf lawer gwaith,
er fy nychweliad o Loegr, wedi cael yr hyfrydwch o wrandaw alawon a geiriau
Cymreig, hen a diweddar, yn cael eu canu yn ein hysgolion dyddiol. Er dwyn
hyn oddi amgylch, nid oes un angenrheidrwydd am gael gwared o'r athrawon a'r
athrawesau Saesnig. Yn ysgol fawr Dowlais, y mae y brif athrawes yn Saesnes,
a'r ail athrawes yn Gymraes. Dysgir y merched i ganu yn swynol yn y ddwy
iaith. Y mae yn anhawdd dyweyd pa un ai yr arolygwyr (managers), yr
athrawesau, y merched, neu yr arholwyr, oedd yn mwynhau y canu dwy-ieithawg
|
|
|
|
|
 (tudalen
56) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6696)
|
56
fwyaf y troion yr ymwelais â'r ysgol liosog a llwyddiannus hono. Nid i fy
nylanwad i y mae yr arferiad a enwais i'w briodoli. Dechreuodd pan yr oeddwn
tu draw i Glawdd Offa ―
a dechreuad dedwydd ydoedd hefyd! Yn ddiweddar, clywais blant bach ysgol
y babanod yn Ferndale, Cwm Rhondda Fach, yn canu action songs yn y Gymraeg,
yn gystal ag yn y Saesneg. Dylai y Cymry yn gyffredinol weled mwynhâd eu
plant pan y byddant yn canu geiriau y medrant eu deall. Ychydig iawn y mae
gwladgarwyr, cerddorion, a beirdd Cymru wedi ei feddwl am blant ein hysgolion
dyddiol. Dyma wythïen newydd, gyfoethog, iddynt, a dâl am ei gweithio. Dyma
gyfle iddynt wneyd gwaith gwladgarol, ac ar ddangos eu galluoedd a'u
hathrylith ar yr un pryd.
Nid ydyw yr hyn yr ydym wedi ei awgrymu hyd yma yn gofyn am unrhyw
gyfnewidiad yn y gyfraith, nac yn nghynllun y Pwyll gor Addysg, er ei ddwyn
oddi amgylch. Y mae y rhyddid i wneyd y pethau hyn yn awr yn nwylaw y rhai
sydd yn rheoli Ysgolion Cymru! Ac nid ydym etto wedi dyhysbyddu ein
ymchwiliad i eangder yr awdurdod leol sydd ganddynt.
Gwyddys yn dda fod yr Ysgolion Gwirfoddol, sef y rhai nad ydynt dan y
Byrddau, yn gosod pwys mawr ar yr addysg grefyddol a gyfrenir ynddynt. Nid
ydyw y Llywodraeth yn talu dim at yr addysg grefyddol hon. Y cwbl sydd gan
Arolygwr ei Mawrhydi i'w wneyd ydyw, gofalu fod rhybudd amlwg i rieni yn cael
ei osod i fyny yn mhob ysgoldy, er eu hysbysu pa bryd y cyfrenir yr addysg
grefyddol - naill ai ar ddechreu yr ysgol, neu ar ddiwedd yr ysgol, neu mewn
rhan ar y dechreu, a'r gweddill ar y diwedd. Rhaid fod dwy awr glir o addysg
fydol; a gall rhieni, os mynant, roddi gorchymyn nad ydyw eu plant hwy i
gyfranogi o'r addysg grefyddol. Nid ydyw y Llywodraeth yn dyweyd fod yn rhaid
fod addysg grefyddol o gwbl. Os rhoddir addysg grefyddol ynddynt, nid ydyw y
Llywodraeth yn dyweyd beth ydyw i fod, na pha fodd y dylid ei roddi Nid ydyw
y Llywodraeth yn ymholi chwaith i'w effeithioldeb. Dengys hyn fod yr addysg
grefyddol yn llwyr yn nwylaw pwyllgor yr ysgol, ac nad ydyw yn rhaid ei roddi
yn y Saesneg mewn ardal Gymreig.
Y mae yn ddigon tebyg fod llawer o glerigwyr Cymru heb sylwi erioed fod y
rhyddid hwn yn eu meddiant hwythau. Ond felly y mae. A chan fod JONES o
Landdowror, a CHARLES o'r Bala, wedi dangos cymmaint mwy effeithiol ydyw
addysg grefyddol yn y Gymraeg mewn plwyfydd Cymreig, y mae yn ddigon possibl
y gwelir cyfnewidiad er gwell cyn bo hir yn y cyfeiriad hwn. Os ydyw rheolau
y gwahanol esgobaethau yn gwahardd addysg grefyddol yn y Gymraeg, nid bai y
Llywodraeth ydyw hyny. Ac nid
|
|
|
|
|
 (tudalen
57) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6697)
|
57
ces eisieu caniatâd y Pwyllgor Addysg er ei newid. Ar yr esgobion Cymreig, eu
cynghorwyr, a'u clerigwyr, y gorphwys y cyfrifoldeb am hyn o beth yn ysgolion
yr Eglwys. A ydynt yn barod i roddi prawfion o'u ffyddlondeb i'r Gymraeg fel
y cyfrwng goreu i gyfranu addysg grefyddol i blant y Cymry?
Ond nid yr Ysgolion Gwirfoddol yn unig sydd yn meddu y rhyddid y cyfeiriwyd
ato. Perthyna yn yr un modd i Ysgolion y Byrddau. Cyfrenir addysg grefyddol,
a darllenir y Beibl, mewn llawer o Ysgolion Byrddol. Nid oes raid iddynt hwy
chwaith i agor eu drysau i'r Beibl Saesneg, a'u cau yn erbyn y Beibl Cymraeg.
Y mae yn rhydd iddynt hwythau roddi addysg grefyddol yn y Gymraeg, os barnant
hyny yn ddoeth. Dewisiad Byrddau Ysgol Cymru eu hunain ydyw rhoddi addysg
grefyddol aneffeithiol yn y Saesneg i'r plant, yn lle rhoddi addysg grefyddol
effeithiol iddynt yn y Gymraeg.
Yr ydwyf wedi manylu ar y mater hwn, o herwydd fy mod am ddangos yn eglur mai
o blith y Cymry eu hunain y mae'n rhaid i waredigaeth ddyfod oddi wrth yr iau
Saesnigol drom yr ydym â'n dwylaw ein hunain wedi ei gosod oddi amgylch ein
gyddfau.
Ceisiaf egluro fy meddwl mewn dull arall. Pa le y mae y Cymro nad ydyw wedi
sylwi fod ffyrdd haiarn ein gwlad yn ddylanwad Saesnigaidd o'r radd flaenaf - yn
ddylanwad sydd yn fynych yn tueddu at fod yn annhêg? Ond nid ydyw yn fy
nghalon i feio y Saeson yn gymmaint a'r Cymry. Cymmerwch y prif linellau - y
cwmnïau mawr; sef, y Great Western, y London and North Western, y Midland,
a'r Taff Vale. Y mae canolbwynt awdurdod y rhai hyn yn Llundain, neu Derby,
neu Bryste, neu rhyw ran arall o Loegr. Nid ydyw y prif swyddogion yn gwybod
fawr yn uniongyrchol am ein gwlad, ein anghenion, na'n teimladau
cenedlaethol. Un ddalen yn unig o'r llyfr y maent yn edrych arno — y ddalen
fasnachol. A ydym wedi ceisio ganddynt ddarllen y dalenau eraill? A ydym wedi
anfon penderfyniad, neu ddeiseb, o unrhyw Eisteddfod Genedlaethol, neu Leol,
yn gofyn am iddynt ddewis swyddogion dwy-ieithawg i lanw bylchau, pan y
meddiennir y cymmhwysderau angenrheidiol eraill gan eu gweision sydd yn medru
Cymraeg a Saesneg?
Y mae y Meistri TALBOT & DILLWYN wedi bod yn aelodau seneddol, ac yn
gyfarwyddwyr y Great Western Railway er's blynyddoedd lawer. A ofynwyd iddynt
erioed gan unrhyw etholwr i arfer eu dylanwad o
blaid appwyntio swyddogion dwy-ieithawg? Yr wyf yn ofni na wnaed hyn; a
dywedaf wrthych paham. Y mae yn rhaid i'r Cymry, o Geredigion, o Ogledd
Penfro, ac o Gaerfyrddin, sydd am fyned i Maesteg, Cwmogwr, neu Gwmgarw,
newid y trên
|
|
|
|
|
 (tudalen
58) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6698)
|
68
yn Mhen-y-bont-ar-Ogwy. Dywedwyd wrthyf gan Mr. Llewelyn, sydd
yn ein gyru o'r orsaf hon i'r ysgolion cylchynol, ei fod wedi cael ei
alw i mewn lawer tro i gyfarwyddo rhyw Gymro nen Gymraes un-ieithawg pa fodd
i newid i'r cerbyd iawn, o herwydd nad oedd neb o swyddogion y Great
Western Railway yn y lle yn deall Cymraeg!
Nis gallaf gredu fod y Meistri Dillwyn a Talbot wedi gwrthod defnyddio
eu dylanwad er uuioni cam o'r fath, os dangoswyd ef iddynt. Y gwir
yw hyn: — y mae'r Cymry sydd yn gallu siarad yn Saesneg wedi peidio gwneyd eu
dyledswydd dros eu brodyr a'u chwiorydd un-ieithawg oedd yn dioddef caledi
heb yn wybod i'r Saeson. 'O! (meddai rhywun),
y mae y cwmpeini yna yn rhy gryf, yn rhy alluog, ac yn rhy fawr i dalu sylw i
Gymro!' Yr wyf fi yn oredu eu bod yn ceisio ymddwyn yn deg tuag atom; ac mai
mewn anwybodaeth, neu o ddiffyg ystyriaeth, y mae'r cam yr ydym yn achwyn o'i
herwydd yn cael ei wneuthur. Ond, pe byddai iddynt ddal at y camwri, ar ol
iddo gael ei ddangos iddynt mewn ffordd foneddigaidd, camsyniad hollol ydyw
meddwl eu bod tu hwnt i gyrhaedd gallu gwlad o bobl, sydd yn awr ar ddyfod i
feddiant o'r bleidlais seneddol.
Nid ydwyf yn ymyraeth â gwleidyddiaeth bleidiol yn y llythyrau hyn.
Nid â Rhyddfrydwyr, nac â Cheidwadwyr, yr wyf yn ymwneyd —
ond â Chymu. Pe byddai holl aelodau seneddol Cymru yn deall eu gilydd
ar y mater hwn, yn deall fod teimlad dwys yn y wlad mewn perthynas iddo, a'i
fod yn ein bryd i ail unioni y cam a wneir yn awr, yn anfwriadol, â llawer Cymro
un-ieithawg, nid oes un cwmpeini yn Nghymru tu hwnt i ddylanwad Plaid Gymreig
unedig. Cofier, fod yn rhaid i gwmniau y ffyrdd haiarn fyned, o bryd i bryd,
i geisio cyfreithiau newyddion, a chyfnewidiadau yn yr hen rai. Ar adegau o'r
fath, y mae eu cyfarwyddwyr yn barod i wrandaw
ar reswm, ac i roddi gorchymynion i'w swyddogion i ofalu am ymddwyn yn y fath
fodd fel y gallant barhau i sicrhau cydymdeimlad y wlad.
Y mae yn ddrwg genyf fod yn rhaid terfynu y llythyr hwn heb fwy na
chrybwylliad am gynnygiad Mr. Beriah Gwynfe Evans, fel y dadblygwyd ef yn y Gweithiwr Cymreig, yn Nghyfaill yr Aelwyd
am y mis hwn, ac yn y South Wales Daily
News, Nid ydyw efe yn ystyried fod cynllun y Cymmrodorion i ddwyn y
Gymraeg i mewn i'r Cynllun Addysgol fel Cangen Neillduol (Specific Subject)
yn myned yn ddigon pell i gyfarfod
anghenion Cymru Gymreig. Creda efe y gellir dysgu darllen Cymraeg a Saesneg
ochr yn ochr gyda rhwyddineb; ac y dylai y class-subject
— English gael ei drawsffurfio, er mwyn ei wneyd yn gymmhwys i'r ysgolion Cymreig;
gyda rhyddid, bydded hyn yn ddealladwy,
i barnau gyda'r
|
|
|
|
|
 (tudalen
59) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6699)
|
59 cynllun presennol, os bydd unrhyw ysgol yn ystyried ei
fod yn atteb i'w hamgylchiadau yn well. Taflwyd allan y syniad am gyfaddasu
Saesneg (English) i ysgolion Cymru yn gyntaf gan Mr. E. ROBERTS, M. A.,
Is-arolygwr Ysgolion dros ei Mawrhydi yn Môn ac Arfon.
Y mae y Gogledd, y Canolbarth, a'r Deheudir, yn teimlo un ac oll fod eisieu
cyfaddasu ein Cyfundrefn o Addysg, yn ei holl fanylion, at gyflwr arbenig ein
gwlad.
Yr eiddoch yn gywir,
LLANDYBIE, Awst 12fed, 1885.
LLYTHYR IX.
D. ISAAC DAVIES.
FONEDDIGION,
Hwn fydd fy llythyr diweddaf; a dechreuaf ar unwaith i ymdrin â'r cynnygiad
ymarferol a ddygir i sylw y genedl yn yr ymgynnulliad cenedlaethol yr wythnos
ddiweddaf o'r mis hwn. Os cymmeradwyir y cynllun yn Aberdâr, ceir blynyddau o
amser, a lluoedd o gyfleusderau, i astudio manylion y cyfnewidiadau yr ydym
yn dymuno eu gweled. Nid barn un dyn sydd yn bwysig mewn peth o'r fath; ond
trefnu moddion i gael yr hyn y mae meddygon ein gwlad yn ei alw yn Collective
Investigation Committee - Pwyllgor
Ymchwiliadol Undebol.
I ysgolfeistriaid Cymru o bob gradd y perthyn y lle blaenaf yn yr ymchwiliad
hwn, os ydynt yn ddigon gwladgarol i gymmeryd trafferth i egluro y pwngc i'r
genedl. Credwn yn ddiysgog eu bod yn hoffwyr eu gwlad a'u hiaith, ac na
adawant eraill i ymdrechu yn y mater hwn heb eu cydweithrediad egnïol hwy.
O'r tu
arall, gan fod awenau yr awdurdod mewn trefniadau gwladol wedi syrthio o'r
diwedd i ddwylaw y Cymry Cymreig eu hunain, yn y rhan fwyaf o'r tair sir ar
ddeg sydd yn gwneyd i fyny y Dosbarth Cymreig (Welsh Division), credwn na
adawant i athrawon ysgolion Cymru ddioddef lawer yn hwy oddi wrth yr
anfanteision trymion sydd ynglŷn
â chynllun o addysg sydd wedi ei barotoi gan Saeson ar
gyfer Lloegr, a'r hwn nid ydyw o herwydd hyny yn gymmhwys yn mhob ystyr i
Gymry Cymru.
Y mae Cymru yn ddyledus dros ben i Isbwyllgor y Cymmrodorion yn Llundain;
sef, i'r Meistri W. E. DAVIES, DAVID LEWIS, ISAMBARD
OWEN, John Owens, T. W. RHYS DAVIDS, a T. MARCHANT WILLIAMS. Esampl ac
annogaethau yr olaf a enwyd a fuont yn
|
|
|
|
|
 (tudalen
60) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6700)
|
60
foddion
i gyfeirio fy sylw gyda mwy o graffder at nerth parhaus a chynnyddol y
Gymraeg yn Nghymru. Efe, a'r Meistri STEPHEN EVANS, ac E. VINCENT EVANS, ar
ol fy ngwrandaw, pan ymwelsant â Phwyllgor Eisteddfod Aberdâr yn Ionawr
diweddaf, a ddangosasant i mi fod rhywbeth genyf i'w ddyweyd eleni fyddai yn
dderbyniol gan y genedl; a chymmhellasant fi i ddarllen papyr yn un o
gyfarfodydd y Cymmrodorion.
Cadeirydd y cyfarfod hwnw oedd Dr. ISAMBARD OWEN. Dyfnhawyd y farn ffafriol
iawn a ffurfiais am dano pan y gwrandewais ef gyntaf
yn Eisteddfod Liverpool, y llynedd. Nid ydwyf wedi cymmery i cam, o'r dydd
hwnw hyd heddyw, yn y mater dan sylw, heb ymgynghori âg ef. O Geredigion,
oddi wrth un o ustusiaid heddwch sir Aberteifi, y daeth yr awgrymiad cyntaf
am y pwys o ffurfio Cymdeithas Genedlaethol i hyrwyddo y mudiad. Ysgrifenodd
Mr. HENRY T. EVANS, o Neuadd, Llanarth, yn union ar ol
ymddangosiad talfyriad fy mhapyr yn y South Wales Daily News,
i ddiolch i mi am a wneuthum, ac i ddyweyd fod awr symmudiad o'r fath ar
daraw. Yn Ngogledd Cymru, ceisiais gyfarwyddiadau gan Mr. W. CADWALADR
DAVIES, yn mhlith eraill; ond ar farn ac ar gynnorthwy calonog ac anhebgorol
Mr. THOMAS GEE yr ydwyf wedi bod yn ymddibynu yn fwyaf neillduol. Hyderaf, yn
y peth hwn, y gwelir pob rhan o'r wlad yn cydweithio. O'r Canolbarth y daeth
y meddylddrych am dano, cymmeradwywyd ef yn Llundain, a gwasgarwyd ef gan
newyddiaduron a chyhoeddiadau y Gogledd a'r Deheu.
Derbynied
yr ysgrifenwyr galluog a lliosog sydd wedi bod yn curo ar yr hoel a darewais
yn Llundain yn mis Ebrill diweddaf, ac yn ei gyru adref, a hyny yn y
cyhoeddiadau a'r newyddiaduron Saesnig, fel yn y rhai Cymreig, fy
niolchgarwch gwresocaf am cydweithrediad. Fel y dywedais ar y dechreu, nid
wyf yn meddu ar y gallu llenyddol ac areithyddol sydd yn angenrheidiol i
wasgu y pwngc yn deilwng ar feddwl y genedl. Fy amcan ydyw cyffroi eraill,
sydd yn fwy deniadol fel ysgrifenwyr, yn fwy hyawdl fel areithwyr, ac yn fwy
dylanwadol fel dynion cyhoeddus, i ymaflyd yn y gwaith. Os ceir llwyddiant yn
y cyfeiriadau hyn, a chymdeithas i drefnu a rheoleiddio eu gweithrediadau, mi
a ddychwelaf yn fy ol yn hapus, i weithio yn ddistaw, ond yn gysson, dros
ddyrchafiad plant y Cymry. Yr ydwyf hefyd yn rhwymedig iawn i fy
uwch-swyddog, Mr. WILLIAM EDWARDS, a'm cyd-weithwyr, y Mri. JOHN REES a GOMER
JONES, am gymmeryd rhan y llew o'm gwaith swyddogol am y chwe mis diweddaf,
fel y gallwn wneyd mwy o chwareu teg â'r achos gwladgarol y teimlwn ein
pedwar ddyddordeb neillduol ynddo.
|
|
|
|
|
 (tudalen
61) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6701)
|
61
Y pwngc mawr ydyw
cael profion sicr fod yn mryd y Cymry i edrych yn mlaen at 1985 fel nôd uchel
i gyrchu ato mewn ystyr cenedlaethol.
Nid oes neb sydd wedi gwneuthur ymchwiliad manwl i gyflwr presennol y Gymraeg
yn debyg o goleddu y syniad y bydd hi wedi darfod o'r tir erbyn can mlynedd i
heddyw. Etto, cred rhai y bydd hi erbyn hyny wedi myned yn ddiwerth yn ngolwg
y mwyaf rif. Dywedir mai i regu y defnyddiwyd y Gernywaeg ddiweddaf. Clywais
fod y Parch. W. HOWELLS, llywydd Coleg Trefecca, yn dyweyd mewn pregeth, mai
ar ei gliniau ar ben un o fynyddoedd Hen Wlad y Bryniau y rhoddai y Gymraeg i
fyny yr ysbryd! Pa fodd y gall hyny ddigwydd, gan fod dosbarth dylanwadol yn
ein gwlad yn gwasgu yn barhaus ar ddynion blaenaf pob enwad crefyddol i fyned
i gynnorthwyo eu hoff achosion Saesnig? Na, na! Os na chyfnewidir tueddiad a
chynlluniau y cyfundebau crefyddol, yn y dafarn, ar esgynlawr y chwareudy,
neu mewn llwon a rhegfeydd, o dan y ddaear, yn y pyllau glô, y derfydd y
Gymraeg!!! Pa beth a all ei hachub o'r fath dynged? Ein Hysgolion Sabbothol,
ein Hysgolion Dyddiol, y Pulpud Cymraeg, y Wasg, a'r Eisteddfod! Gwrandewch ar
eiriau Deon Llandâf - y
Dr. VAUGHAN, Master of the Temple. Y mae efe yn ystyried fod marwolaeth y
Gymraeg o fewn terfynau possiblrwydd; ond ymddengys nad ydyw efe yn meddwl
fod ei difodiad fel iaith y werin yn agos, nac yn ddymunol -os cedwir hi fel
ail iaith. Pa beth ydyw ei gynghor ef? Gellir ei weled yn ei gyflawnder
hyawdl yn 'The Transactions of the Royal National Eisteddfod of Wales, held
at Cardiff, August 6th, 7th, 8th, and 9th, 1883. Dedicated by special
permission to Her Majesty the Queen. Edited by David Tudor Evans.' Dyma
gyfrol hardd, gwerth deg swllt, a gwerth ei gosod yn mhob llyfrgell yn
Nghymru. Gwnelai lawer iawn i argyhoeddi y Cymry o'r angenrheidrwydd am y
gymdeithas y cyfeiriwyd ati uchod pe y darllenid anerchiadau Ardalydd BUTE,
a'r Deon VAUGHAN, heb sôn am y gweddill o'i chynnwysiad gwerthfawr. Wele
ddyfyniad o anerchiad Deon Llandâf:
'No nation ought to part willingly with her distinctive speech. She ought to
cling to it with all fondness. Is she to fling away the speech which was her
differentia among the nations? Only treachery and cowardice would counsel
it.. She has a patriotic and a religious duty still towards the tongue in
which she was born. the perfecting of its language, and the enlarging of
its literature.'
Y mae y dyfyniad uchod yn Gymraeg fel y canlyn:
'Ni ddylai unrhyw genedl roddi ei hiaith ei hun i fyny o'i bodd.
|
|
|
|
|
 (tudalen
62) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6702)
|
62
Dylai lynu wrthi gyda'r
anwyldeb mwyaf. A ydyw hi i fwrw ymaith yr iaith oedd yn nôd gwahaniaeth arni
yn mysg y cenhedloedd? Ni chynghorid hyny ond gan fradwriaeth a llwfrdra yn unig... Y
mae ganddi ddyledswydd wladgarol a chrefyddol o hyd tuag at y dafodiaith y
ganwyd hi ynddi i berffeithio ei hiaith, a chyfoethogi ei llenyddiaeth.'
O safle Dr. VAUGHAN, dylem ofalu fod y Gymraeg, pan na siaredir hi mwy, yn
cael lle yn y prifysgolion, ochr yn ochr â'r Roeg a'r Lladin. A all y Cymry
'o ychydig ffydd,' sydd yn hoffi gwneyd cyfeiriadau tyner at drangcedigaeth y
Gymraeg yn eu pregethau a'u hanerchiadau, wrthod ymuno â'r gymdeithas newydd?
Y mae yn anhawdd meddwl eu bod yn caru marwolaeth yr 'hen iaith.' Ond os oes
rhai o honynt mor anffyddlawn iddi, gallant, drwy y gymdeithas hon, o leiaf
sicrhau marwolaeth anrhydeddus iddi!
Yn yr un eisteddfod, siaradodd Ardalydd BUTE mewn tôn galonogol. Y mae ei
anerchiad ef, fel eiddo Deon Llandâf, yn werth sylw ac astudiaeth pob Cymro.
A chofied fy narllenwyr fod yr Ardalydd wedi dysgu Cymraeg. Dyma ddyfyniad o
hono:
'I would urge you to cling to the language of your fathers, and to
seek through it the developement of literary power and intellectual culture.
But let me urge you to seek it in culture. For a man to speak Welsh, and
willingly not to be able to read and write it, is to confess himself a boor.'
"Yr wyf yn eich cynghori chwi i lynu wrth iaith eich cyndadau, a
thrwyddi i geisio y dadblygiad o allu llenyddol a diwylliant meddyliol. Ond
caniatewch i mi eich cymmhell i'w geisio mewn diwylliant. Canys nid ydyw fod
dyn yn gallu siarad Cymraeg, ac etto yn wirfoddol yn aros heb fod yn alluog
i'w darllen a'i hysgrifenu, yn ddim amgen na hunan-gyffesiad mai lleban
ydyw.'
Nid oeddwn yn byw yn Nghaerdydd yn amser yr eisteddfod, ac nid oeddwn yn
bresennol chwaith. Pan ddarllenais y frawddeg olaf o'r dyfyniad uchod,
teimlais fel pe buasai tân wedi syrthio ar fy
nghroen. Yr oeddwn yn gwybod fod miloedd lawer o Gymry -ï e,
cannoedd o filoedd, fel y mae gwaethaf y modd-yn siarad Cymraeg, heb erioed
geisio ei hysgrifenu. Plygwn ein penau fel cenedl! I'n cywilydd ni y dywedir
hyn; o herwydd y mae calon o wirionedd yn ngeiriau yr Ardalydd. Gofynais i mi
fy hun - Ai
'llebanod' ydyw cannoedd o filoedd hyn oll? Wrth feddwl am y mater, gwelais
yn eglur mai ar ein cynllun o addysg yr oedd y bai; ac nid ar y dynion, mewn
llawer o enghreifftiau. I'r Ysgolion Sabbothol yn mron yn gwbl y mae y genedl
yn ddyledus am y gwersi mewn sillebiaeth Gymreig a gawsaut. Ond ychydig iawn
|
|
|
|
|
 (tudalen
63) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6703)
|
63
ydyw y manteision a
dderbyniwyd yn yr Ysgolion Dyddiol, yr Ysgolion Nos, a'r Cyfarfodydd
Llenyddol. Yr wyf wedi bod yn ymddiddan yn ddiweddar âg un o'r Cymry mwyaf
anturiaethus a llwyddiannus yn masnach lô Deheudir Cymru. Y mae efe yn hoffi
siarad Cymraeg, a gall ei wraig ymddiddan yn Gymraeg âg ef. Y mae rhai, beth
bynag, o'u plant hefyd yn medru Cymraeg. Er hyny, ni feiddiodd efe erioed ei
hysgrifenu. Y mae ofn gwneyd gwallau mewn sillebiaeth wedi ei rwystro - fel
y mae yn rhwystro llawer i Gymro arall. Ond mor rwydd y gellid symmud y
rhwystr hwn oddi ar y ffordd! Cynted y cynnyddai yr awydd i ddarllen a
gwellhau llenyddiaeth Gymreig! Uched yr elai ein parch at y Gymraeg! Cryfed y
byddem o ganlyniad mewn hunanbarch a gwroldeb cenedlaethol!
Er mwyn cynnorthwyo plant y Cymry un-ieithawg i ddysgu Saesneg yn gynt, ac yn
well - er
mwyn rhoddi cyfle i blant ein cymmydogion, a'r dyfodiaid i'n gwlad, i ddysgu
iaith eu gwlad fabwysiedig er mwyn cynnorthwyo ein masnachwyr dyfodol i eangu
eu masnach drwy gynnyddu eu gallu ieithyddol — er mwyn y dadblygiad meddyliol
sydd yn cydfyned â'r gallu ieithyddol a dardda o'r arferiad cyffredinol o
ddwy iaith — er mwyn cryfhau y teimlad cynnyddol, fod tegwch tuag at y tlawd,
yr egwan, a'r hen, yn galw am fwy o swyddogion dwy-ieithawg o ddydd i ddydd —
er mwyn, yn y modd hyn, barotoi swyddau i'r plant Cymreig, y rhai a
gymmhellwn yn daer i fynychu ein hysgolion o bob gradd, ac er mwyn eu
cymmhwyso i lenwi y fath swyddau - er
mwyn cryfhau ein hasgwrn cefn cenedlaethol-ac er mwyn sicrhau safle fwy
parchus i'n cenedl yn mhlith cenedloedd eraill ― bydded
i ni ffurfio cymdeithas a hyrwydda y gwaith o iawn ddefnyddio y Gymraeg fel
ail iaith yn ein Hysgolion Dyddiol o bob gradd!
Pwy bynag na all fod yn bresennol yn Aberdâr, ysgrifened at y cadeirydd, Dr.
ISAMBARD OWEN, neu ataf fi, air a'n calonoga,
ac a'n cynnorthwya.
Gan ddiolch yn fawr i chwi, Foneddigion, am ganiatau i mi gymmaint o'ch
gofod,
Yr eiddoch yn gywir,
LLANDYBIE, Awst 19eg, 1885
D. ISAAC DAVIES.
|
|
|
|
|
 (tudalen
64) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6704)
|
64
CYMDEITHAS YR IAITH
GYMRAEG.
[CYSSYLLTIEDIG A CHYMDEITHAS ANRHYDEDDUS Y CYMMRODORION.]
CYNNALIWYD cyfarfod yn Adran y Cymmrodorion o'r Eisteddfod Genedlaethol yn
Aberdâr, Awst 27ain, i ystyried y priodoldeb o ddwyn yr iaith Gymraeg i mewn
i'r gyfundrefn o Addysg Elfenol ac Uwchraddol yn y rhanau Cymreig o Gymru. Yr
oedd y cyfarfod yn un tra lliosog — yn cynnwys nifer fawr o aelodau byrddau
ysgol, athrawon, ac eraill cyssylltiedig âg addysg. Ar ol ystyriaeth o'r
cwestiwn, ac ymddiddan arno, pasiwyd y penderfyniad canlynol yn unfrydol:
'Ei bod
yn ddymunol i ffurfio cymdeithas i hyrwyddo defnyddiad yr Iaith Gymraeg yn
nghyfundrefn addysg Cymru.'
Mewn canlyniad i'r penderfyniad uchod, cynnaliwyd cyfarfod rhagbarotoawl o
gyfeillion y mudiad y dydd canlynol, pan y penderfynwyd ffurfio y cyfryw
gymdeithas yn ddioed. Rhoddodd pawb oedd yn bresennol eu henwau fel aelodau;
a phennodwyd Mr. BERIAH GWYNFE EVANS, Llangadog, yn ysgrifenydd.
Dealler, nad amcan y gymdeithas ydyw rhwystro lledaeniad yr iaith Saesnig, na
chwaith neillduo nac unigoli y genedl Gymreig. I'r gwrthwyneb - un
o amcanion pendant a phwysicaf y gymdeithas yw sicrhau gwybodaeth mwy deallol
a synwyrol o'r iaith Saesnig yn ein hysgolion trwy ddefnyddio y Gymraeg fel
cyfrwng addysgol.
Mewn gair, amcan y gymdeithas hon ydyw sefydlu cyfundrefn o addysg
ddwy-ieithawg, tebyg i'r hyn a geir yn awr yn Switzerland, yn rhanau
Ffleminaidd Belgium, ac mewn amryw o ranbarthau o ymherodraeth Awstria. Tybia
sefydlwyr y gymdeithas y byddai i'r cyfryw gyfundrefn o addysg gynnorthwyo
gwrteithiad galluoedd deallawl y plant, a hyrwyddo y gwaith o ddysgu yr ail
iaith yn drwyadl; ac y gellid ei sefydlu yn y rhanau hyny o Gymru lle y
siaredir y Gymraeg yn gyffredin, heb ond ychydig, os dim, chwanegiad at y
llafur a ofynir yn awr i ddysgu Saesneg i'r plant dan y gyfundrefn bresennol.
Ni fwriedir dwyn gorfodaeth i mewn o gwbl. Dymunir dwyn yr egwyddor newydd i
mewn yn raddol, ac yn arbrawfiadol; a'i
|
|
|
|
|
 (tudalen
65) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6705)
|
65
gadael at ddewisiad awdurdodau ac athrawon pob ysgol i dderbyn neu wrthod y
cynllun newydd.
Rhoddir yma ddyfyniadau o'r sylwadau gwerthfawr a wnaed gan Arglwydd ABERDAR
a Dr. ISAMBARD OWEN, yn yr ymddiddan a gymmerodd le yn y cyfarfod yn y ddwy
iaith.
From Lord ABERDARE's
Address as Fresident of the National Eisteddfod, on Thursday, August 27th,
1885.
'A good deal has been said about the decay of the Welsh language, and the
question has been raised as to the increase or decrease of the Welsh-speaking
population. I have no doubt that, if you look to Wales generally, you will
find along the Eastern border-the part nearest to England — a decided advance
of the English language. Territorially, therefore, I think the country
inhabited by the Welsh-speaking population is shrinking, but the population
of these border parishes is small. When we come to the great centres of
population, I don't feel sure that, although English is making progress, the
Welsh is decreasing. I have said, and I repeat it now, that in my belief
there are more people speaking Welsh now than ever spoke Welsh at any
previous period of our history. In connection with this subject, there is
another occupying much attention at this moment; that is, the question of mak
ng the teaching of Welsh a part of the education at our Elementary Schools.
The Cymmrodorion Society, which, side by side with our Eisteddfod, is doing
such good work, has published an admirable paper on the subject; which
contains, I think, all that can be said for or against it. There is nothing
to prevent the trial of the experiment to teach Welsh at our Schools, but
that experiment must be tried under two conditions. One is, that the large majority
of the children at these schools shall be Welsh-speaking children; and the
other is, that the teachers shall not only be Welsh-speaking, but shall be
capable of teaching Welsh grammatically. I have no doubt that in many parts
of Wales the first of these conditions can be fulfilled, and that you can
find a decided majority of Welsh-speaking children. But the difficulty of
getting masters and mistresses to teach the Welsh language grammatically,
although not insurmountable, is one which strikes me strongly at the present
moment. These are difficulties to be overcome - but
difficulties are generally made to be overcome, and I should like myself to
have the experiment tried. I think we have reason and authority for teaching
the language in the more Welsh-speaking parts of Wales. My own belief is,
that the children who are systematically taught Welsh would learn English and
other subjects fully as fast, if not faster, than if they were not taught
Welsh. When I was Vice-president of the Committee of Council on Eduaction, I
took great pains to inquire whether the Welsh suffered from the individual
examination of children at seven years of age. And
|
|
|
|
|
 (tudalen
66) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6706)
|
66
I found that it was not so; but that they learned fully as much, and passed
as good an examination, as exclusively English-speaking children. I think
that argument fortifies the opinion of those who think that the acquisition
of the second language has great effect in sharpening the intellect, and
enabling the child to apply itself with a better prospect of success to other
subjects'
Y mae y sylwadau uchod o Anerchiad Arglwydd ABERDAR fel Llywydd yr Eisteddfod
Genedlaethol, ddydd Iau, Awst 27ain, 1885, fel y canlyn yn Gymraeg:
'Y mae llawer iawn wedi ei ddyweyd ynghylch darfodedigaeth yr iaith Gymraeg;
ac y mae y cwestiwn wedi ei godi - pa
un ai cynnyddu, ynte lleihau, y mae nifer y boblogaeth sydd yn siarad
Cymraeg. Os edrychwch ar Gymru yn gyffredinol, nid wyf yn ammheu na chewch,
ar hyd y terfyn dwyreiniol -- y rhan agosaf at Loegr - fod
yr iaith Saesnig wedi gwneyd cynnydd diammheuol. Wrth edrych ar y terfynau,
gan byny, yr wyf yn meddwl fod y wlad a breswylir gan y boblogaeth sydd yn
siarad Cymraeg â'i therfynau yn lleihau; ond bychan ydyw poblog. aeth y
plwyfi hyny sydd ar y terfyndir. Pan y deuwn i'r rhanau o'r wlad lle y mae y
boblogaeth yn fawr, nid wyf yn teimlo mor sicr fod y Gymraeg yn lleihau, er y
cynnydd a wneir gan y Saesneg. Dywedais ar achlysur blaenorol, ac yr wyf yn
ei ail ddyweyd yn awr, mai fy nghred i ydyw, fod mwy o bobl yn siarad Cymraeg
yn awr nag a fu yn ei siarad mewn unrhyw gyfnod erioed yn ein hanes. Mewn
cyssylltiad â'r cwestiwn hwn, y mae un arall yn tynu cryn sylw ar yr adeg
bresennol; sef, y cwestiwn ynghylch dysgu Cymraeg fel rhan o'r addysg a
gyfrenir yn ein Hysgolion Elfenol. Cyhoeddodd Cymdeithas y Cymmrodorion, yr
hon sydd yn gwneyd cymmaint o waith da ochr yn ochr â'r Eisteddfod, bapyr
rhagorol ar y pwngc; yr hwn a gynnwys, yn ol fy marn i, y cwbl sydd i'w
ddywedyd o'i blaid, ac yn ei erbyn. Nid oes dim yn erbyn rhoddi prawf ar
ddysgu Cymraeg yn ein hysgolion; ond bydd raid gwneyd y prawf hwnw dan ddau
ammod. Un ydyw, fod y mwyafrif o'r plant yn yr ysgolion hyny yn blant sydd yn
arfer siarad Cymraeg; a'r llall yw, fod yr athrawon, nid yn unig yn gallu
siarad Cymraeg, ond hefyd yn alluog i ddysgu Cymraeg yn rammadegol. Nid wyf
yn ammheu nad ellid cael y cyntaf o'r ammodau hyn mewn llawer o fanau yn
Nghymru ac y gellir cael mwyafrif diammheuol o blant fydd yn siarad Cymraeg.
Ond y mae yr anhawsder i gael athrawon ac athrawesau i ddysgu yr iaith
Gymraeg yn rammadegol, er nad ydyw yn un nas gellir ei orchfygu, yn fy nharo
i yn gryf ar y foment hon. Anhawsderau sydd i'w gorchfygu ydyw y rhai hyn —
ond y mae anhawsderau wedi eu gwneyd i'w gorchfygu; ac o'm rhan fy hun,
byddai yn dda genyf weled prawf yn cael ei wneyd ar hyn. Yr wyf yn meddwl fod
genym resum ac awdurdod dros ddysgu yr iaith yn y rhanau o Gymru y siaredir y
Gymraeg ynddynt. Fy nghred bersonol ydyw, am y plant y dysgid
|
|
|
|
|
 (tudalen
67) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6707)
|
67
Cymraeg yn rheolaidd iddynt, y dysgent Saesneg, a phethau eraill hefyd, yn
llawn mor gyflym, os nad yn gyflymach, na phe na ddysgid Cymraeg iddynt. Pan
yr oeddwn i yn Is-lywydd y Cynghor Addysg, cymmerais gryn drafferth i ymholi,
a oedd plant y Cymry yn dioddef yn yr arholiadau personol a wneid ar blant
pan yn saith mlwydd oed. A chefais nad oedd hi yn bod felly; ond eu bod yn
dysgu llawn cymmaint, ac yn myned yn llawn cystal drwy yr arholiadau, a'r
plant oedd yn siarad Saesneg yn unig. Yr wyf yn meddwl fod y ddadl yna yn
cadarnhau barn y rhai sydd yn credu fod y gallu i siarad ail iaith, yn meddu
dylanwad cryf er awchlymu y deall, a galluogi y plentyn i ymroddi gyda gwell
gobaith am lwyddiant i ddysgu pethau eraill,'
From Dr. ISAMBARD OWEN's Address as Chairman of the Cymmrodorion Section of
the above Eisteddfod.
'There is one other aspect of the question on which I would willingly say a
few words. Many of our correspondents have observed that the object for which
children are sent to their schools is, that they may be able ‘to fight the
battle of life.' With this view I am quite in accord; but let us stop to
think what are the weapons with which this battle must be fought? Will
knowledge alone avail — a knowledge of English, or French, or any other language
or subject — alone? These things will be of little service in the stress and
competition of modern life without character:-a character comprising courage,
steadfastness, perseverance, integrity, self-reliance — a character, in
short, whose roots are grounded in self-confidence and self-respect.
'Let me, then, ask you this question-Is it calculated to conduce to the
formation of habits of self-confidence and self-respect in the children of
Wales, that the first lesson impressed upon them when they enter school
should be this — that their own native language is a thing to be straightway
forgotten and despised; that the language learned at their mother's knee, the
language in which the associations of their homes are bound up, the language
in which the truths of religion have been imparted to them, the language
which is to them the badge of their country and nationality, is a thing to
feel ashamed of, and to be got rid of as soon as possible? Children are
impressionable, and little given to drawing fine distinctions. Is there,
then, no danger -I ask the question - lest
the lesson should be transferred in the child's mind from the language itself
to its associations; and become, in effect, a lesson of contempt and distrust
for his parentage, his home, his religion, his nationality, and himself?
Personally, I believe that the teaching of Welsh in the school would aid, and
not hinder, the acquisition of English; but even were it not so - even
if the introduction of the new subject did, as some fear, bring a little
extra burden of work on the school, would not the game, from a
|
|
|
|
|
 (tudalen
68) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6708)
|
68
practical point of view, be worth the candle? - if,
at the same time, the frank recognition of the children's language removed an
obstacle to the formation of that self-confidence and self-respect, without
which success in life is hardly in these days to be attained.'
Y mae y dyfyniad uchod yn Gymraeg fel hyn - o
Anerchiad Dr. ISAMBARD OWEN, fel Cadeirydd Adran y Cymmrodorion yn yr
Eisteddfod a enwyd.
'Y mae un wedd arall ar y pwngc y dymunwn ddyweyd ychydig o eiriau arno.
Sylwa llawer o'n gohebwyr mai yr amcan i'r hwn yr anfonir plant i'n hysgolion
ydyw, er mwyn eu gwneyd yn alluog i 'ymladd brwydr bywyd.' A'r golygiad hwn
yr wyf yn cydsynio yn hollol: - ond gadawer i ni aros
i ystyried pa rai ydyw yr arfau â pha rai y mae yn rhaid i ni ymladd y frwydr
hon. A wna gwybodaeth yn unig y trogwybodaeth o'r Saesneg, neu y Ffrangcaeg,
neu unrhyw iaith neu bwngc arall yn unig? Ni bydd y pethau hyn ond o ychydig
wasanaeth yn ymdrechfa a chystadleuaeth bywyd y dyddiau hyn heb gymmeriad: —
cymmeriad yn cynnwys gwroldeb, diysgogrwydd, dyfal-barhâd, cywir deb,
hunan-ddibyniad-cymmeriad, mewn gair, yr hwn sydd â'i wraidd mewn
hunan-ymddiried a hunan-barch.
Caniatewch i mi, gan hyny, ofyn y cwestiwn hwn i chwi: - A
oes tuedd i hyrwyddo ffurfiad arferion o hunan-ymddiried a hunan-barch yn
mhlant Cymru yn y ffaith mai y wers gyntaf a argrephir ar eu meddyliau, pan y
dechreuant ar eu hysgol, ydyw hon - fod
eu hiaith enedigol hwy eu hunain yn beth sydd i'w anghofio a'i ddirmygu ar
unwaithfod yr iaith a ddysgant wrth liniau eu mamau, yr iaith y mae
amgylchiadau eu cartrefi wedi eu rhwymo i fyny ynddi, yr iaith yn yr hon y
cyflwynwyd gwirioneddau crefydd iddynt, yr iaith sydd iddynt hwy yn arwydd-nôd
o'u gwlad a'u cenedlaetholdeb - fod hon yn rhywbeth i
deimlo cywilydd o'i herwydd, ac i fynu ymwared o honi mor fuan ag y bydd hyny
yn bossibl? Y mae plant yn gyfryw fel y gellir gwneyd argraph yn rhwydd
arnynt; ac ychydig o duedd sydd ynddynt i dynu gwahaniaethau manwl. A oes,
gan hyny, ddim perygl -- yr
wyf yn gofyn y cwestiwn — rhag i'r wers gael ei throsglwyddo yn meddwl y
plentyn oddi wrth yr iaith ei hun at ei chyssylltiadau - a
dyfod, mewn effaith, yn wers o ddirmyg ac o anymddiried yn ei rieni, ei
gartref, ei grefydd, ei genedlaetholdeb, ac ynddo ef ei hun?
Yn bersonol, yr wyf fi yn credu y byddai dysgu Cymraeg yn yr ysgol yn
gymmhorth, ac nid yn rhwystr, i ddysgu Saesneg. Ond hyd yn oed pe na byddai
felly — ïe, pe byddai dwyn y Gymraeg i mewn yn peri, fel yr ofna rhai,
ychydig o faich chwanegol ar waith yr ysgol, oni byddai y chwareu, ac edrych
ar y mater yn ymarferol, yn werth y ganwyll? — os, ar yr un pryd, y byddai y
gydnabyddiaeth rydd o iaith y plentyn yn symmud ymaith rwystr oddi ar ffordd
ffurfiad yr hunan-ymddiried a'r hunan-barch hwnw, heb yr hwn y mae llwyddiant
mewn bywyd yn y dyddiau hyn yn mron yn ammhossibl i'w gyrhaedd.'
|
|
|
|
|
 (tudalen
69) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6709)
|
69
From 'THE GLOBE,' of August 29th, 1885.·
'Lord ABERDARE, who ought to know, believes that there are now more
Welsh-speaking people in Wales than there have ever been before. If he is
right, as in all probability he is, it is mere affectation on the part of the
Saxon to turn the Welshman's attachment to his ancient language into
ridicule. It is far easier to make fun of Taffy's love for what ignorant
people imagine to be consonants, than it is to seriously find fault with any
man's preference for the tongue to which he has been born and nurtured. Of
course, the practical importance of the matter lies in its connection with
education; and Lord ABERDARE struck an exceedingly suggestive point in
pronouncing that a thorough and grammatical instruction in Welsh is better
than the loose education that most of us have received in English. English
has this fatal defect, from an educational point of view - that
it is a congeries of vague idioms and superfine distinctions, while a Celtic
language can be learned with almost as good a mental result as Greek or Latin.
Moreover, a bilingual person, as a genuine Welshman is bound to be, has a
distinct intellectual advantage at starting over one who is nursed into the
belief that there is only one language in the world, and that all other modes
of speech are foreign jargons. Then, to the advantage of Welsh over Erse or
Gaelic, it has a real and living literature - and
a literary language is hard to kill. We consider that it is not a mere matter
of sentiment that Welshmen should be ambitious of learning English without
prejudice to Welsh-indeed, to be disloyal to one's mother tongue is well-nigh
equivalent to being false to one's father-land. The narrower the spirit, the
more intense; and we cannot afford in these days to lose much more of that
local enthusiasm in which vapid cosmopolitanism find its best and most
natural corrective.'
Y mae yr hyn a ganlyn yn gyfieithiad o'r uchod, yr hwn a ymddangosodd yn y
newyddiadur dyddiol a elwir y Globe, am Awst 29ain, 1885, ac a gyhoeddir yn
Llundain:
'Y mae Arglwydd ABERDAR, gŵr a ddylai fod yn
gwybod, yn credu fod yn awr fwy o bobl yn siarad Cymraeg nag a fu erioed o'r
blaen. Os ydyw efe yn gywir, fel yn ol pob tebyg y mae, mursendod o du y Sais
ydyw gwawdio ymlyniad y Cymro wrth ei hen iaith. Y mae'n llawer mwy hawdd
gwawdio cariad Taffi at yr hyn y tybia pobl anwybodus nad ydynt ond
cydseiniaid, na gallu condemnio gyda difrifwch waith unrhyw ddyn yn dangos
hoffder mwy tuag at yr iaith yn yr hon y ganwyd ac y meithrinwyd ef nag at
iaith arall. Wrth gwrs, y mae pwysigrwydd ymarferol y pwngc hwn yn ei
gyssylltiad âg addysg; a tharawodd Argl. ABERDAR dant tra awgrymiadol pan y
dadganodd ei farn fod addysg drwyadl a grammadegol mewn Cymraeg yn well na'r
addysg ammherffaith a dderbyniodd y rhan fwyaf o honom yn Saesneg. Ynglŷn â'r Saesneg y mae y
diffyg angeuol hwn, o'i hystyried o safle addysgol —
sef,
|
|
|
|
|
 (tudalen
70) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6710)
|
70
nad ydyw hi ond cydgasgliad o briod-ddulliau ammwys, a gwahaniaethau gorfawl,
tra y gellir dysgu iaith Geltig gyda chymmaint o'r bron o fantais i'r meddwl
a Groeg neu Ladin. Heb law hyny, y mae person a all siarad dwy iaith, fel y
mae Cymro diledryw yn rhwym o fod, yn meddu mantais feddyliol bendant wrth
gychwyn, rhagor dyn sydd yn cael ei ddwyn i fyny i'r grediniaeth nad oes ond
un iaith o fewn y byd, ac mai baldorddau estronol ydyw pob dulliau eraill o
ymadroddi. Heb law hyny, er mantais y Gymraeg ar yr Ersaeg a'r Gaelaeg, y mae
ganddi hi lenyddiaeth fyw a gwirioneddol - a
gwaith anhawdd ydyw lladd iaith sydd yn meddu llenyddiaeth. Yr ydym ni yn
ystyried mai nid mater o deimlad yn unig ydyw fod y Cymry yn awyddus am
ddysgu Saesneg beb fod hyny yn niweidiol i'r Gymraeg — yn wir, y mae bod yn
anffyddlawn i iaith ein mam yn mron yr un peth a bod yn annheyrngarol i wlad
ein tadau. Po cyfyngaf fo yr ysbryd, mwyaf angerddol fydd; ac yn y dyddiau
hyn, nis gallwn fforddio colli llawer mwy o'r brwdfrydedd lleol hwnw, yn yr
hwn y ceir y moddion goreu a mwyaf naturiol i gywiro ysbryd masw y byd-ddinesydd.’
Sylwedd Papyr a ddarllenwyd yn Nghyfarfod y Cymmrodorion yn yr Eisteddfod a
enwyd uchod.
GAN BERIAH GWYNFE EVANS.
Y MAE y testyn mor enfawr, ei wahanol agweddion mor liosog, a phob un o
honynt yn agor maes ymchwiliad mor eang a phwysig, fel nas gallaf obeithio
gwneyd dim ond cyffwrdd â rhai o'r pyngciau arweiniol ynddo.
Un o'r prif wrthwynebiadau wyf wedi glywed i'r mudiad yma yw, fod yr iaith
Gymraeg yn cyflym farw. I hyn attebaf - hyd
yn oed pe bae hyn yn wir, na buasai hyny yn un rheswm dros beidio ei
defnyddio tra y mae hi etto yn fyw. Hyd yn oed pe gwyddem y trengai yfory, ni
buasai hyny yn un rheswm i ni beidio gwneyd defnydd o honi heddyw. Os gellir
dangos ei fod yn bossibl gwneyd defnydd da o'r iaith Gymraeg, ni bydd ei
thrangcedigaeth agoshaol yn un rheswm dros beidio ei defnyddio tra y mae hi
etto yn aros.
Ond y mae profion digonol, nid yn unig fod yr hen iaith etto yn fyw, ond fod
dydd ei marwolaeth yn llawer pellach nag yr ymddangosai yn debyg er's rhai
blynyddau yn ol. Pan yn sefyll ar lan y mòr, os gwelwn fod y trai yn myned yn
llai, fod y dyfroedd yn cilio yn eu hol yn fwy a mwy araf, argyhoeddir ni fod
y pwynt hwnw ar gael ei gyrhaedd pan y terfyna y trai yn hollol. Felly, pe
gellid dangos fod y boblogaeth Gymreig (hyny yw, y boblogaeth a fedr siarad
Cymraeg) yn llai heddyw mewn cyfartaledd i
|
|
|
|
|
 (tudalen
71) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6711)
|
71
gynnydd cyfanswm y boblogaeth nag ydoedd er's deg neu ugain mlynedd yn ol,
buasai y ffaith hono ynddi ei hun yn ddigon i brofi fod, trwy weithrediad
deddfau naturiol, nid yn unig y trai isaf o fewn pellder mesuradwy, ond y
rhaid i'r llanw ganlyn, a rhifedi parhaus chwanegol o drigolion yn siarad
Cymraeg hawlio ystyriaeth. Prin yr wyf yn credu y byddai gwrthwynebwyr mwyaf
rhagfarnllyd y mudiad yma er defnyddio yr iaith Gymraeg - hyny
yw, os yn feddiannol ar wybodaeth brofiadol o Gymru — yn barod i ddyweyd fod
cyfartaledd lleihâd y boblogaeth Gymreig i gyfanswm cynnydd y boblogaeth yn
fwy heddyw nag ydoedd er's rhai blynyddoedd yn ol. Pan yr edrychwn o'n
hamgylch, pa beth a welwn? Cawn fod mwy o rifedi o gyfnodolion Cymreig — yn
gylchgronau a newyddiaduron - yn awr yn cael eu
cyhoeddi nag ar unrhyw adeg flaenorol yn hanes y Dywysogaeth. Cawn nifer
cynnyddol o gorphoraethau cyhoeddus, megys Byrddau Gwarcheidwaid, Byrddau
Ysgol, &c., yn cario yn mlaen yr oll, neu y rhan fwyaf o'u gweithrediadau
yn Gymraeg. Cawn swyddogion cyhoeddus - yn
feddygon, cyfreithwyr, gweinidogion, goruchwylwyr ariandai, prif athrawon
ysgolion cyhoeddus, a'r cyffelyb - yn
dyfod i deimlo yn fwy-fwy o flwyddyn i flwyddyn yr angenrheidrwydd am, o
leiaf, wybodaeth ymddiddanol o'r Gymraeg, fel ammod llwyddiant yn eu
galwedigaethau. Cawn ddyfodiaid o dafodiaith estronol yn gorfod dysgu iaith
gartrefol y bobl, ac yn cael eu llyngcu i fyny yn araf, ond yn sicr, i gorph
mawr y boblogaeth Gymreig. Wrth ystyried y pethau hyn, nid ydym yn synu wrth
gael fod poblogaeth y rhanau Cymreig yn cynnyddu yn flynyddol o ddau i bedwar
y cant yn fwy na phoblogaeth y rhanau Saesnig; a thra y mae poblogaeth
Saesnig Maesyfed yn lleihau yn gyflym, fod poblogaeth Gymreig y Rhondda a’i
changhenau estynedig, Abertawe a'i phentrefi cynnyddol, chwareli Gogledd
Cymru a'u cyssylltiadau, oll yn cynnyddu gyda chyflymder mawr. Y mae yr hyn
sydd yn wir am y rhai hyn yn wir hefyd am ganol-bwyntiau poblogaeth eraill
ein gwlad. Dywed DAFYDD MORGANWG - ac
nid oes neb â gwell mantais i wybod - fod
naw o bob deg o'r gweithwyr glô yn Gymry, ac mai Cymraeg o angenrheidrwydd yw
iaith y lofa. Yr hyn a ddywed efe am y glofeydd, gallaf finnau ei ddywedyd am
yr ardaloedd amaethyddol. Os ydyw yn wir mai Cymraeg yw iaith y pwll glô,
felly y mae yn wir am y meusydd agored, am yr heolydd gwledig, am efail y
gôf, ac i raddau mwy fyth am chwareli Gogledd Cymru. I'r rhai sydd wedi
astudio effeithiau y cyfreithiau newyddion o‘Estyniad yr Etholfraint,' ac 'Ad-drefniad
yr Eisteddleoedd,' nid oes angen dangos fod rhan y llew' o allu politicaidd y
dyfodol yn Nghymru wedi syrthio i ran y boblogaeth Gymreig.
|
|
|
|
|
 (tudalen
72) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6712)
|
72
Cawn felly y boblogaeth Gymreig yn cynnyddu mewn rhif trwy offerynoliaeth
deddfau naturiol, yn cynnyddu mewn gwybodaeth trwy offerynoliaeth y wasg
Gymreig, ac yn cynnyddu yn aruthrol mewn gallu politicaidd trwy
offerynoliaeth deddf yr 'Etholfraint,' a mwy fyth trwy offerynoliaeth deddf
'Ad-drefniad yr Eisteddleoedd.' Yn eu rhifedi, arddangosant allu y mae yn
rhaid ei ystyried - yn
eu gallu politicaidd chwanegol, arddangosant ystyriaeth newydd na feiddia un
gwleidyddwr yn hir ei dibrisio - ac
yn eu hiaith, arddangosant offeryn addysgol nad oes gan un dysgawdwr teilwng
o'r enw hawl i'w anwybyddu.
Y mae rhai yn dadleu, yn gymmaint a bod y gyfundrefn bresennol o addysg yn
gweithio yn ddigon da, fod y plant yn dysgu Saesneg rhywsut, a bod nifer
cynnyddol o bobl yn gallu siarad Saesneg, na buasai yn ddoeth i ymyraeth â'r
gyfundrefn bresennol o addysg o gwbl: — mewn gair, y dylid gadael pob peth
fel ag y mae. Yn awr, nid wyf yn sefyll o'ch blaen chwi heddyw i ddadleu am
gyfnewidiad er mwyn teimlad dychymygol yn unig. Yn yr oes ymarferol hon, ac
ar y cwestiwn hwn fe allai uwch law pob cwestiwn arall, y mae'n rhaid gwneyd
y teimlad yn îs-wasanaethgar i ddefnyddioldeb. Felly, pe y gellid profi yn
foddhaol fod y gyfundrefn bresennol wedi cyflawni ein disgwyliadau rhesymol,
a bod ein plant, drwy y gyfundrefn yma, yn cael eu dodrefnu yn addas erbyn
brwydr fawr bywyd, ac y buasai dygiad y Gymraeg i mewn i gyfundrefn addysg yn
tueddu i rwystro yn hytrach nag i gynnorthwyo eu gyrfa; yna, er yn caru fy
iaith mor wresog a neb o honoch, buaswn yn barod, gyda chydwybod rydd, er nad
heb boen, i'w rhoddi i fyny, a'i gweled yn marw, yn hytrach na chodi fy llais
i sicrhau ei pharhâd ar y draul o beryglu llwyddiant dyfodol ein plant.
Ond a ydyw y gyfundrefn wedi gweithio yn dda? A yw hi wedi cyflawni ein
disgwyliadau? Gan wybod mai Saesneg ydyw iaith cyfraith a masnach,
celf a gwyddor, llwyddiant a dyrchafiad bydol, yr wyf yn rhoddi i'r Saesneg y
lle blaenaf. Gan gydnabod mai gwybodaeth ymarferol a deallol o'r iaith
Saesnig ydyw angen cyntaf ein plant, yr wyf yn cymmeryd y cyrhaeddiad o'r
wybodaeth ymarferol a deallol hono fel safon wrth yr hon i farnu a ydyw ein
plant yn cael y budd y dylasent ei gael oddi wrth y gyfundrefn bresennol o
addysg. Y mae hi wedi cael prawf teg. Y mae plant y rhai a ddechreuasant eu
gyrfa ysgolheigol fel babanod pan sefyd wyd y gyfundrefn hon, er's 35ain neu
36ain mlynedd yn ol, erbyn hyn, naill ai wedi gorphen, neu ar orphen eu gyrfa
yn yr un ysgolion, a than yr un gyfundrefn, ag y cafodd eu rhieni eu haddysg
foreuol. Yn awr, a ydyw y plant hyn yn meddu ar wybodaeth
|
|
|
|
|
 (tudalen
73) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6713)
|
73
ymarferol a deallol o'r iaith Saesnig? Cymmerer hwynt mewn dwy neu dair
blynedd ar ol gadael yr ysgol - a ydynt y pryd hwnw yn alluog i ddarllen gyda
dyddordeb o bapyr Saesneg, neu i ysgrifenu yn ddealladwy a grammadegol yn yr
iaith hono? Yr wyf yn siarad oddi ar brofiad o yn agos i ugain mlynedd fel
athraw ysgol elfenol mewn ardal hollol Gymreig; ac yr wyf yn dyweyd fy mod yn
aml wedi teimlo yn fwy na digalon - yr
wyf wedi teimlo cywilydd wrth orfod cydnabod i mi fy hun fod fy nysgyblion yn
mhell o gyrhaedd y nôd y tybiais y dylent ei gyrhaedd - nad
oedd y wybodaeth a ddangosent o'u gwersi ddim ond gwybodaeth o eiriau ac
arwyddnodau; ac nid, fel y dylai fod, yn wybodaeth o syniadau. Ond a ydwyf fi
yn hyn, yn fy ngalwedigaeth fy hun, yn fwy o fethiant nag eraill? Dywed Mr.
WILLIAMS, Prif Arolygwr Ysgolion Cymru, yn ei Adroddiad Swyddol am y flwyddyn
yn diweddu Awst, 1884, mai yr adran o'r gwaith a ddengys y canlyniadau lleiaf
boddhaol ydyw cyfansoddi yn Saesneg; a hyny am y rheswm fod gwybodaeth y
plant o eiriau Saesnig, a'u hystyr, mor gyfyngedig. Yn awr, ar bwy y dylai y
bai a'r cywilydd am y canlyniadau anfoddhaol hyn orphwys? Ai ar yr athraw,
neu ynte ar y gyfundrefn annaturiol dan yr hon y maent wedi gweithio?
Gallwn ail gychwyn yn y fan yma. Mewn rhanau helaeth o Gymru, y mae y plant
yn clywed Cymraeg, a dim ond Cymraeg yn y cartref, y siop,
y farchnad, ac ar yr heol, a'r chwareu-dir. Deuant i'r ysgol
heb wybodaeth o'r Saesneg ― ond yn feddiannol ar
wybodaeth ymarferol o'r Gymraeg.
Ond gwneir y gallu byw yma a feddiennir gan y mwyafrif o blant Cymru, mewn
effaith, yn llythyren farw yn nghyfundrefn addysg. Anwybyddir yr iaith - gwaherddir
hi. Pan ddelo plentyn Cymraeg yn syth o'i gartref Cymraeg, ac heb erioed
deimlo, ac heb fod yn debyg byth o deimlo dim ond dylanwadau Cymreig tu allan
i'r ysgoldy, unwaith dros y trothwy, caiff ei hun ar gefnfor dyeithr iddo; ac
er fod ganddo, yn ei wybodaeth ymarferol o'r Gymraeg, gwmpawd cywir i'w
arwain a'i gynnorthwyo, ni chaniateir iddo wneyd un defnydd o hono. Y mae fel
pe byddai plentyn sydd yn feddiannol ar holl alluoedd llafar a chlyw yn cael
ei osod mewn ysgol ï'r mud a'r byddar - ac
yno i gael ei addysgu a'i arholi fel pe na byddai ganddo na chlust na thafod.
A chaniatau y gellir dysgu plentyn mud a byddar i ddarllen, ysgrifenu, a
rhifyddu, a ydym i dybied nad ydyw plentyn a all siarad a chlywed yn dysgu y
pethau hyn yn well trwy ddefnyddio y galluoedd naturiol sydd eisoes yn ei
feddiant? Os ydyw hi yn egwyddor addysgol iawn a chywir i wneyd defnydd o'r
hyn yr ydym yn ei wybod er dysgu yr hyn nad ydym yn ei wybod, a ydyw hi yn
egwyddor anghywir i
|
|
|
|
|
 (tudalen
74) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6714)
|
74
ddefnyddio y Gymraeg adnabyddus i ddysgu y Saesneg anadnabyddus? Os ydyw hon
yn egwyddor anghywir, ai nid ydyw yn canlyn hefyd mai ar egwyddor gyfartal
anghywir y seilir yr holl wers-lyfrau mewn ieithoedd eraill i fyfyrwyr
Saesnig? Os ystyrir hi yn angenrheidiol i fyfyrwyr sydd eisoes yn feddiannol
ar alluoedd meddyliol dysgybledig i gael y rhanau eglurhaol o'u Gramadeg
Lladin, neu Ffrangcaeg, wedi eu rhoddi iddynt yn y Saesneg gynnefin, pa faint
mwy angenrheidiol ydyw hyny i'r plentyn Cymraeg- u nig
feddiant yr hwn ydyw yr iaith Gymraeg, a'r syniadau y mae wedi eu cael
drwyddi-i gael ei wersi yntau wedi eu gwneyd yn rhwydd iddo trwy gyfrwng yr
unig iaith y mae efe yn gyfarwydd â hi? A chaniatau yr ennillid gwybodaeth
fwy ymarferol, dyweder o'r iaith Ffrangcaeg, trwy fyw am chwe mis yn nghanol
Ffrangcod nag y gellid drwy ddwy flynedd o astudiaeth mewn llyfrau, nid ydyw
yn canlyn o gwbl y byddai yn ddoeth i anwybyddu y Saesneg fel cymmhorth i
ddysgu y Ffrangcaeg, pan, gydag eithrio pum awr yn y dydd am bum niwrnod yr
wythnos, y byddai holl gyssylltiadau amgylchoedd y myfyriwr yn Saesnig. Nid ydyw
yn canlyn chwaith fod y plentyn Cymraeg yn cael ei drin gyda chyfiawnder na
synwyr, pan yr anwybyddir neu y gwaherddir iddo ddefnyddio y wybodaeth sydd
ganddo o'r Gymraeg fel cymmhorth i gyrhaedd gwybodaeth o'r Saesneg.
Gosodaf i lawr fel arwiredd (axiom) hunan-eglur, y gellir dysgyblu deall
plentyn Cymraeg un-ieithawg yn gynt ac yn well trwy gyfrwng y Gymraeg
ddealledig na thrwy gyfrwng y Saesneg ddyeithr; a chan mai dysgyblu a
gwrteithio y deall ydyw y rhan bwysicaf o addysg, y dylid defnyddio y moddion
mwyaf syml ac effeithiol i wneyd hyny. O ganlyniad, yr Iaith Gymraeg a ddylai
fod y cyfrwng addysgol pwysicaf yn mlynyddau cyntaf gyrfa ysgolheigol y
plentyn Cymraeg.
Fel llafurwr yn ngwaith y priddfeini addysgol, y mae genyf i ofalu fod y swm
gofynol o briddfeini yn cael eu darparu genyf bob blwyddyn. O'm hamgylch, o
bob tu, gwelaf yn ngwybodaeth ymarferol y plant o'r Gymraeg gyflawnder o
wellt a allaswn ei ddefnyddio yn y gwaith. Pe cawn ddefnyddio y gwellt yma,
gallwn wneyd mwy o briddfeini, ac o well ansawdd, nag sydd yn bossibl yn awr.
Ond gwaherddir fi i'w ddefnyddio. A ydyw hyn yn iawn? A ydyw hyn yn deg? A
fydd i'r cyfarfod hwn ein cynnorthwyo i gael caniatâd arferiad a deddf i
ddefnyddio y gwellt yma yn ngwneuthuriad ein priddfeini addysgol?
Y mae y gwaith o ddysgu darllen Cymraeg, o herwydd natur seinyddol
cyfansoddiad yr iaith, yn orchwyl cymmharol rwydd; a gellir dysgu plentyn i
ddarllen Cymraeg yn well mewn chwe mis
|
|
|
|
|
 (tudalen
75) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6715)
|
75
nag y gellir ei ddysgu dan yr amgylchiadau presennol i ddarllen Saesneg mewn
tair blynedd. Ni buasai dysgu darllen Cymraeg felly, a siarad yn
gymmhariaethol, yn un chwanegiad at y baich yn yr ysgol. Trwy iawn raddoli y
llyfrau darllen, a gofal priodol i ddosbarthu y seiniau Saesnig i gyfatteb
i'r Wyddor Gymreig, gellid impio o leiaf rhyw gyfran o rwyddineb y darlleniad
Cymraeg i risiau cyntaf y darlleniad Saesneg.
Etto: nid yn unig y mae y gwaith o ddysgu darllen Saesneg yn llawer mwy i'r
plentyn Cymraeg nag ydyw i'r Sais; ond nid ydyw y canlyniadau, pan orchfygir
yr anhawsderau celfyddydol, yn cyfatteb o gwbl yn y ddau amgylchiad. I'r
plentyn Saesneg, egyr iddo fyd newydd o feddyliau a syniadau byw: - i'r
plentyn Cymraeg, nid yw yn gwneyd mwy na rhoddi iddo gasgliad o arwydd-nodau
sych annyddorol, gyda dim ond ambell air yma a thraw y gall ei ddealltwriaeth
mewnol ei amgyffred. Yr hyn sydd i'r plentyn Saesneg yn faes prydferth wedi
ei fritho â blodau, ac yn llawn o fywyd, nid ydyw i'r plentyn Cymraeg yn ddim
gwell nag anialwch blin, gydag ambell lecyn gwyrddlas yma ac acw. Hyd yn oed
pe y costiai i'r plentyn rhyw gymmaint mewn rhwyddineb yn y rhan gelfyddydol,
ai ni fuasai yn talu yn dda i wrteithio y rhan ddeallol o'i ddarlleniad? A
pha fodd y gellid gwneyd hyn yn well na thrwy gyflwyno pob gair o'i
ddarlleniad Saesneg ger bron llygad ei feddwl yn ngwisg adnabyddus y Gymraeg?
Y casgliad naturiol oddi wrth hyn ydyw, y dylai ei lyfrau darllen cyntaf fod
yn Gymraeg a Saesneg, mewn colofnau cyfochrog ar yr un tudalen, a phob un o'r
ddau wedi eu graddoli yn iawn.
Nid ydyw anhawsderau y bachgen Cymraeg yn terfynu pan y gedy efe yr Ysgol
Elfenol, ac yr ä i'r Ysgol Rammadegol, neu i'r Coleg - ond
yn hytrach, chwanegir atynt. Gan fod yr egluriadau, y rheolau, a'r
cyfarwyddiadau yn ei wers-lyfr oll yn Saesneg, a chan fod ei wybodaeth ef o'r
iaith hono yn gyfyngedig ac arwynebol iawn, nid ydyw yn gallu ymaflyd yn eu
hystyr gyda'r un rhwyddineb ag y gall y Sais. Am yr un rheswm, y mae yr
addysg a roddir iddo gan ei athraw, gan mai ar lafar, ac yn Saesneg, y
rhoddir hi, yn fwy anhawdd fyth iddo ei meistroli. Felly, ar y cychwyniad
cyntaf, rhwystrir ef - a
chyll yntau y rhedegfa addysgol. Pa sawl bachgen ieuangc addawol sydd wedi
methu cyrhaedd y nôd am ysgoloriaethau, &c., o herwydd yr un diffyg hwn?
Pwy all ddyweyd? Y mae aml i ddyn, yn ei anobaith a'i lid wrth weled y fath
ganlyniadau, wedi llefain - ‘Ymaith â'r Iaith
Gymraeg yma! Y mae hi yn cadw ein plant yn ol ddwy neu dair blynedd ar ol
plant y Saeson!' Bellach, cyfyd y cwestiwn, A ddylem ni wneyd hyn? Cyn yr
attebaf ef, caniatäer i mi ddefnyddio un eglurhâd syml a chyff-
|
|
|
|
|
 (tudalen
76) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6716)
|
76
redin. Pan yn myned i gyfarfod trên y dydd o'r blaen, pasiais ar yr heol
gyfaill o amaethwr oedd yn arwain merlyn mynydd (Welsh mountain pony) bywiog
— bywiogrwydd anesmwyth yr hwn a rwystrai fy nghyfaill yn fawr. ‘Gollyngwch
y pony yn rhydd, John,' ebe fi; 'chwi a deithiwch yn gynt o lawer hebddo!'
'Na! na!' attebai John, 'gallaf wneyd yn well na hyny.' Yna llamodd ar gefn
yr anifail; yr hwn, ar ol gwneyd gwrthdystiad neu ddau drwy gicio a nagu, a
ymroddodd yn fuan i'w waith; ac ymaith â John ar gefn ei ferlyn, gan fy
ngadael i, druan! yn mhell ar ol. ‘Yn awr,' ebe fi,
'dyma'r hen Iaith Gymraeg drafferthus yma — y mae hi yn rhwystro gyrfa
ysgolheigol ein plant. A gawn ni ei thaflu ymaith?' Mewn geiriau eraill, fy
nghyfeillion, A gawn ni arwain y pony, neu a gawn ni ei farchogaeth? Ië, gan
fod yr iaith hon yn fyw, a chan ei bod yn gwrthod marw gan nad pa beth a
wneir iddi, bydded i ni ei defnyddio yn synwyrol fel cymmhorth, yn lle ei
llusgo ar ein hol fel rhwystr. Yna, nid yn unig ni a arbedwn y ddwy neu dair
blynedd a gollir yn awr, ond o bossibl ni a ennillwn flwyddyn arall atynt!
Y mae y nodiadau uchod yn gyfeiriedig yn benaf, wrth gwrs, i'r rhanau Cymreig
o'r wlad. Ond hyd yn oed am ranau Saesnig, neu o leiaf ddwy-ieithawg, y mae
manteision amlwg i'w cael o ddefnyddio y Gymraeg yn briodol. Ar wahân oddi
wrth y fantais uniongyrchol a geir oddi wrth wybodaeth ymarferol o'r ddwy
iaith mewn gwlad fel Cymru, y mae genym y fantais anuniongyrchol o'r
cymmhorth a roddir gan y wybodaeth yma i ennill gwybodaeth bellach.
Cydnabyddir ei bod yn rhwyddach i ddyn sydd yn gwybod ac yn arfer dwy iaith
yn dda, i ddysgu arfer trydedd iaith, nag ydyw i ddyn na ŵyr ond un i ddysgu ail iaith. Profiad
llawer myfyriwr Cymraeg ydyw, fod ei wybodaeth ymarferol o'r Gymraeg gyda'r
Saesneg yn help mawr iddo i astudio ieithoedd eraill. Ymddengys, yn chwanegol
at y rheswm a nodwyd uchod, fod orgraph, priod-ddull, a seinyddiaeth y
Gymraeg yn dal perthynas agosach âg ieithoedd y Cyfandir, ac ieithoedd
clasurol, nag a fedd y Saesneg. Felly, i Gymry dwy-ieithawg, fel i Gymry
un-ieithawg, y mae iawn ddefnyddiad y Gymraeg yn cynnyg manteision arbenig.
Yr wyf yn credu fy mod wedi dangos ei bod yn bossibl, ei bod yn ddoeth, a'i
bod yn angenrheidiol, i ddefnyddio Iaith Gartrefol y Dywysogaeth fel cyfrwng
addysgol gwerthfawr. Pa fodd i wneyd hyn sydd gwestiwn arall, na pherthyn i
mi ei ystyried yn awr. Os gelwir arnaf unrhyw amser, byddaf barod i roddi fy
marn ar pa fodd y gellir trefnu cynllun a all gyfarfod â'n hangenion
presennol. Yr hyn yr wyf am ei wasgu yn awr at ystyriaeth pawb ydyw, y dylid
gofalu, pan yn penderfynu ar gynllun, ei fod yn gyfryw ag
|
|
|
|
|
 (tudalen
77) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6717)
|
77
1af,
a wna y Gymraeg yn help i ddysgu Saesneg; 2il, a rydd yr help hwnw yn benaf
lle y mae mwyaf o'i angen, sef yn y dosbarthiadau isaf yn ein Hysgolion
Elfenol; ac yn 3ydd, y bydd, pan y cymmhwysir ef at y dosbarthiadau uchaf, yn
gymmhorth gwirioneddol i sicrhau gwybodaeth ymarferol a deallol o'r Saesneg - ac
o ieithoedd eraill, os bydd galw am hyny.
Gallaswn fyned yn mhellach, a dangos yr anfanteision y mae ein
dysgybl-athrawon (pupil teachers) danynt yn yr Arholiadau Blynyddol am
Ysgoloriaethau y Colegau, am na chaniateir iddynt wneyd defnydd rhesymol o'u
gwybodaeth o'r Gymraeg yn yr arholiadau hyny. Gallesid dangos y budd a'r
fantais fyddai i'r myfyrwyr yn Mhrifysgolion Cymru pe y graddolid yr addysg
Gymreig o'r safonau isaf yn yr Ysgolion Elfenol i fyny. Ond y mae digon wedi
ei ddyweyd i ddangos fod lle pwysig i'r Gymraeg yn nghyfundrefn addysg Cymru.
Wrth derfynu, gallaswn appelio at wladgarwch y Cymry, a deisyf am eu
cymmhorth i ffurfio cymdeithas sydd raid fod iddi ddylanwad aruthrol yn y
dyfodol ar ein bodolaeth genedlaethol. Gallaswn appelio at deimladau
crefyddol fy nghydwladwyr, a deisyf arnynt, er mwyn hen 'hwyl' nefolaidd ein
pulpudau Cymreig, a dylanwadau anweledig ein cyfarfodydd gweddi Cymreig, i
gadw yn fyw yr iaith sydd wedi gwneyd cymmaint dros grefydd Cymru. Ond fy
nhestyn yw, nid cadwraeth, ond defnyddiad y Gymraeg; ac felly, yn enw
ysgolfeistri sydd yn llafurio dan anhawsderau di-raid - ac uwch law y cwbl,
yn enw plant Cymreig, llwybr dyrchafiad pa rai a wneir yn ddi-raid mor
anhawdd — yr wyf yn appelio at bawb sydd â dyfodol plant Cymru yn agos at eu
calonau am roddi help llaw yn awr i gefnogwyr addysg yn Nghymru i ymaflyd yn
yr arf effeithiol sydd yn barod wrth law yn ngwybodaeth ymarferol y plant o'r
Gymraeg, fel yr ymaflodd Dafydd yn nghledd Goliath gynt, gan ddywedyd — 'Nid
oes o fath hwnw! Dyro ef i mi!'
MEWN canlyniad, yn benaf, i ymdrechion diflino a hunan-aberthol Mr. D. ISAAC
Davies, awdwr y llythyrau blaenorol, y mae 'CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG'
bellach yn ffaith sylweddol. Yn yr ail gyfarfod rhagbarotoawl a gynnaliwyd yn
Aberdâr, Medi 19eg, 1885, pan yr oedd yn bresennol gynnrychiolaeth deg o
bleidwyr addysg yn Nghymru, cyttunwyd ar y pethau canlynol:
AMCANION Y GYMDEITHAS.
1. Ei hamcan penaf: - Defnyddio
yr Iaith Gymraeg fel cyfrwng addysg yn Nghymru, a sir Fynwy.
|
|
|
|
|
 (tudalen 78) (Yr Iaith
Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can Mlynedd. 1886.) (delwedd J6718)
|
78
2. Ei hamcanion uniongyrchol
1af,
Uno, a threfnu at waith, y swm mawr o deimlad cyhoeddus sydd eisoes yn bodoli
o blaid y cyfryw ddefnyddiad.
2il, Hyrwyddo cynnydd y teimlad cyhoeddus hwn, trwy gynnal cyfarfodydd
cyhoeddus, a chyhoeddi darlithiau, papyrau, a llythyrau ar y pwngc trwy
wahanol gyfryngau.
3ydd, Gwneuthur y cyfryw ymchwiliadau, a chasglu y cyfryw adroddiadau
ystadegol, neu gyffredinol, ag a fernir yn angenrheidiol er gosod y cwestiwn
o flaen y wlad mewn goleuni priodol.
4ydd, Gwneyd defnyddiad yr iaith mewn addysg yn gyrhaeddadwy, trwy sicrhau y
cyfansoddiad, a'r cyhoeddiad am brisiau isel, o gyfres o wers-lyfrau
cyfaddas, wedi eu parotoi gan ysgolheigion o allu ac enwogrwydd.
5ed, Ffurfio cynlluniau pennodol o addysg.
6ed, Gwneuthur trefniadau at gyflwyno a chefnogi y cyfryw gynlluniau ger bron
yr awdurdodau.
TANYSGRIFIAD AELODAU.
Bod y tanysgrifiad blynyddol i fod yn hanner coron, ac uchod. Chwanegwyd at
hyn nodiad i'r perwyl, fod y tanysgrifiad yn cael ei osod yn ddigon isel i
fod o fewn cyrhaedd pawb, tra y gobeithid y byddai y rhai a allent roddi mwy
yn gwneyd hyny, gan y disgwylid i dreuliau y gymdeithas fod yn fawr.
Cynnaliwyd cyfarfod cyffredinol cyntaf y gymdeithas yn y Neuadd Drefol,
Caerdydd, Hydref 22ain, 1885, dan lywyddiaeth yr Hybarch Archddiacon
GRIFFITHS, pan y cyttunwyd ar reolau y gymdeithas.
CRYNODEB O'R RHEOLAU.
Y mae yr amcanion a'r tanysgrifiadau fel y nodir uchod: - Y
tanysgrifiadau i'w hystyried yn ddyledus ar y dydd cyntaf o Hydref yn mhob
blwyddyn, ac i'w talu yn mlaen llaw. Ni bydd hawl gan aelod i bleidleisio
mewn unrhyw gyfarfod cyn talu ei danysgrifiad am y flwyddyn yn yr hon y
cynnelir y cyfarfod.
Y mae cyfarfod cyffredinol y gymdeithas i'w gynnal yn y Gwanwyn a'r Hydref
bob blwyddyn, a rhybudd o gynnaliad y cyfryw i'w hysbysu yn y newyddiaduron.
Yn y cyfarfod cyffredinol yn yr Hydref, yr hwn a ystyrir fel cyfarfod
blynyddol y gymdeithas, etholir cynghor llywodraethol o ugain o bersonau; i'r
rhai, gyda deg eraill a bennodir gan Gymdeithas Anrhydeddus y Cymmrodorion, a
deg a ddewisir gan y deg ar hugain uchod, yr ymddiriedir holl reolaeth amgylchiadau
y gymdeithas yn y cyfnodau rhwng cynnaliad y cyfarfodydd cyffredinol.
Bydd etholiad y cynghor trwy y tugel; ond gall personau fyddont yn analluog i
fod yn bresennol yn y cyfarfod ddanfon papyrau
|
|
|
|
|
 (tudalen
79) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6719)
|
79
pleidleisio, wedi eu harwyddo a’u sêlio, i lywydd y
cyfarfod cyffredinol, i'w cyfrif yno.
Gall unrhyw aelod gynnyg penderfyniad mewn cyfarfod cyffredinol, trwy roddi
deunaw niwrnod o rybudd mewn ysgrifen i’r ysgrifenydd; a rhaid i’r
ysgrifenydd roddi rhybudd o’r cyfryw benderfyniadau mewn ail hysbysiad cyn y
cyfarfod. Ni bydd angen y cyfryw rybudd at weithrediadau arferol y
cyfarfodydd. Rhaid i bob penderfyniad yn dal
cyssylltiad â chyfansoddiad a rheolau y gymdeithas
gael ei gario gan fwyafrif o ddwy ran o dair o’r aelodau yn y cyfarfod, cyn y
gellir ei gadarnhau. Bydd mwyafrif syml yn ddigon ar bob penderfyniad arall.
Yn mhlith swyddogion y gymdeithas, bydd cadeirydd y cynghor, yr hwn fydd yr
awdurdod llywodraethol uchaf yn y gymdeithas — trysorydd mygedol, trwy
ddwylaw yr hwn y telir pob gofynion ar y gymdeithas — ac ysgrifenydd
cyflogedig, yr. hwn a garia yn mlaen holl ohebiaethau
a gweithrediadau ysgrifenedig y gymdeithas dan reolaeth cadeirydd y cynghor.
Fel eglurhâd pellach, gellir dyweyd ei bod yn ddealladwy y cynnelir cyfarfod
blynyddol y gymdeithas eleni yn Nghaernarfon, ar adeg yr
Eisteddfod Genedlaethol, a'i bod yn debygol y cymmerir mantais
o’r ŵyl genedlaethol i’r un dyben yn y
dyfodol. Ymdrechir hefyd i gynnal, o leiaf, un cyfarfod o’r cynghor bob
blwyddyn naill ai yn Ngogledd Cymru, neu yn rhyw dref ar y cyffiniau fydd yn
gyfleus i’r Gogleddwyr a'r Deheuwyr. Yr amcan, fel y gwelir, yw gwneyd y
gymdeithas yn un genedlaethol yn ngwir ystyr y gair — ac nid yn un leol.
Ymdrechir at yr un peth yn aelodaeth y gymdeithas, ac yn nghyfansoddiad y
cynghor; fel y bydd pob un o'r ddau yn cynnwys cynnrychiolwyr o bob gradd o
gymdeithas, ac o bob rhan o Gymru; ac, os yn bossibl, o bob cymdeithas neu
ardal Gymreig drwy yr holl fyd.
Yn unol â'r rheolau uchod, etholwyd cynghor llywodraethol — cyfansoddiad yr
hwn ar y dyddiad presennol sydd fel y canlyn: CADEIRYDD, A
THRYSORYDD MYGEDOL.
Yr Hybarch Archddiacon GRIFFITHS, Castellnedd.
Y CYNGHOR ETHOLEDIG.
DAVIES, Parch. AARON, cadeirydd Bwrdd Ysgol Gelligaer.
DAVIES, Parch. GETHIN, prifathraw Coleg Llangollen.
DAVIES, Mr. W. CADWALADR, ysgrifenydd Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor.
GEE, Mr. THOMAS, Dinbych.
JOHNSON, Parch. F. SONLEY, golygydd y South Wales Daily News, Caerdydd.
|
|
|
|
|
 (tudalen
80) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6720)
|
80
JONES, Ei Anrhydedd y Barnwr BRYNMOR, Darren.
JONES, Mr. C. W., ysgrifenydd Cymdeithas Anrhydeddus y Cymmro. dorion,
Llundain.
JONES, Parch. J. MORGAN, Caerdydd.
JONES, Prifathraw J. VIRIAMU, M.A., Prifysgol Deheudir Cymru, Caerdydd.
MORGANWG, DAFYDD, Caerdydd.
OWEN, Mr. ISAMBARD, M.A., M.D., Llundain.
POWEL, Proffeswr THOMAS, M.A., Prifysgol Deheudir Cymru, Caerdydd.
REICHEL, Prifathraw HENRY R., Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor.
ROBERTS, Parch. Dr. E., Pont-y-pridd.
ROBERTS, Proffeswr T. F., B.A., Prifysgol Deheudir Cymru, Caerdydd
ROWLANDS, Parch. Proffeswr D., (Dewi Môn), Aberhonddu.
THOMAS, Mr. ALFRED, A.S., Caerdydd.
WILLIAMS, Ei Anrhydedd y Barnwr GWILYM, Miskin Manor.
WILLIAMS, Mr. THOMAS, U.H., Gwaelod-y-garth.
WILLIAMS, Mr. T. MARCHANT, B.A., Llundain.
YSGRIFENYDD.
Mr. BERIAH GWYNFE EVANS.
Yn chwanegol at yr uchod, y mae y boneddwyr canlynol wedi eu hethol ar y
Cynghor gan Gymdeithas Anrhydeddus y Cymmrodorion:
DAVIES, Mr. WILLIAM E., Llundain.
GRIFFITHS, Mr. JOHN RICHARD, Ysgol y Bwrdd, Aberteifi.
JAMES, Mr. IFOR, Ysgrifenydd Prifysgol Deheudir Cymru, Caerdydd.
LEWIS, Mr. DAVID,
Llundain.
OWENS, Mr. JOHN, Llundain.
PHILLIMORE, Mr. EGERTON G. B., M.A., Llanymddyfri.
RHYS-DAVIDS, Proffeswr T. W., M.A, Llundain.
ROWLANDS, Mr. R., Penrhyn-deudraeth.
THOMAS, Mr. DANIEL, Rhymni.
THOMAS, Mr. HOWEL, Llundain.
Fel y gwelir oddi wrth y rheolau, y mae deg eraill etto i'w hethol ar y
cynghor gan y cynghor ei hun. Y mae'n ddiammheu y gofelir, hyd y gellir, wrth
ddewis y deg hyn, fod unrhyw ddosbarth, neu fuddiannau, neu ranbarth, a
adawyd allan trwy siawns y tugel, yn cael eu cynnrychioli yn briodol. Gweddus
yw cofnodi yn y fan yma fod y boneddwyr canlynol wedi eu hethol ar y cynghor
ar y cyntaf; ond fod rheolau cyfyng y Swyddfa Addysg yn Llundain yn eu
rhwystro i gymmeryd eu seddau fel cynghorwyr etholedig: —
EDWARDS, Mr. W., M.A., Arolygydd Ysgolion ei Mawrhydi, Merthyr
DAVIES, Mr. D. ISAAC, B SC., Is-arolygydd Ysgolion, Caerdydd.
JONES, Mr. GOMER, B.A., Arolygydd Cynnorthwyol, Merthyr.
REES, Mr. JOHN, Arolygydd Cynnorthwyol, Merthyr.
|
|
|
|
|
 (tudalen
81) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6721)
|
81
Y mae gwrthodiad y Cynghor Addysg i'r boneddwyr uchod eistedd fel cynghorwyr
etholedig y gymdeithas, er yn rhesymol o safle swyddogol, yn golled fawr i
Gymru ar yr adeg bresennol. Er hyny, y mae yn galondid i wybod fod y
boneddwyr uchod, ynghyd âg eraill o swyddogion blaenaf y Cynghor Addysg yn
Nghymru — megys, Mr. WILLIAM WILLIAMS, M.A., Prif Arolygwr Ysgolion ei
Mawrhydi yn Nghymru; Mr. EDWARD ROBERTS, M. A., Arolygwr Cynnorthwyol,
Caernarfon, ac eraill — yn parhau yn aelodau selog a ffyddlawn o'r
gymdeithas, yn awyddus i'w gweled yn llwyddo, ac yn barod i wneyd yr hyn sydd
yn eu gallu i hyrwyddo ei lledaeniad.
Bellach, gellir ystyried fod 'CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG' wedi ei ffurfio —
wedi ei dwyn i fodolaeth gan anghenion yr oeswedi ei sefydlu gan rai sydd
wedi treulio eu hoes mewn gwahanol gyssylltiadau addysgol yn Nghymru, ac wedi
ei sylfaenu yn gadarn ar wladgarwch a serchiadau y genedl Gymreig.
Y mae hi yn appelio am gefnogaeth a chymmhorth at y bobl sydd yn llefain EIN
GWLAD, EIN HIAITH, EIN CENEDL;' ac yn hawlio cydweithrediad egnïol pawb sydd
yn caru 'CYMRO, CYMRU, A CHYMRAEG.' Y mae hi hefyd yn gwahodd cydymdeimlad
sylweddol pob un sydd yn awyddus am wneyd chwareu teg â'r oes sydd yn codi - pob
un sydd yn dymuno dyrchafiad y Cymro mewn dysg a llwyddiant bydol. Ac y mae
hi yn cynnyg cyfrwng addas yn, a thrwy yr hwn y gellir uno yn un cyfangorph
mawr holl lwythi gwasgaredig cenedl y Cymry yn mhedwar ban y byd - yn
amcanu at roddi effaith i lais cenedl unedig yn llefaru gydag awdurdod angen,
dymuniad, a phenderfyniad.
Ond a wneir yr appeliad a'r gwahoddiad hwn yn ofer, tybed, gan oerfelgarwch,
difaterwch, eiddigedd, neu ymraniadau cenedlaethol?
Y mae y Sais wedi arfer gwawdio ein cenedl, gan ddyweyd nad ydyw yn bossibl
i'r Cymry fod yn unol, yn benderfynol, nac yn ddyfal-barhaol mewn dim. A
gaiff yr oes hon brofi fod hyn yn wirionedd, ynte yn anwiredd? Bydded i'n
hymddygiad fel cenedl yn yr argyfwng presennol roddi attebiad iddo fydd yn
anrhydeddus i ni, ac yn fanteisiol i'r oes sydd yn codi, a'r oesoedd dyfodol.
Os ydyw appêl y Gwyddelod am gymmhorth sylweddol a chydweithrediad egnïol eu
cydgenedl yn mhob man at gyrhaedd amcanion daionus, weithiau drwy foddion
anghyfreithlawn, wedi cael ei atteb yn y fath fodd nes gwneyd cyrhaeddiad yr
amcanion hyny yn sicrwydd yn y dyfodol buan, ai tybed y caiff appêl
Cymdeithas yr Iaith Gymraeg at Gymry yr holl fyd, pan yn ceisio cyrhaedd
amcan teilwng o arucheledd anrhydedd ein cenedl, a thrwy foddion cyfreithlawn
ac anrhydeddus, droi yn fethiant?
|
|
|
|
|
 (tudalen 82) (Yr Iaith Gymraeg.
Tair Miliwn o Gymry mewn Can Mlynedd. 1886.) (delwedd J6722)
|
82
Cofier mai nid yr ysgrifenydd, na'r gymdeithas y mae efe yn ei chynnrychioli,
sydd yn appelio am gymmhorth a chefnogaeth; ond fod holl draddodiadau a
gobeithion ein cenedl yn gwneyd hyny - fod
ysbrydion 'Cymru Fu,' anghenion 'Cymru Sydd,' a dyrchafiad Cymru Ddaw,' oll
yn cyduno i wneyd hyny, gan erfyn yn y modd taeraf am i bawb gynnorthwyo yn
mhob modd fydd yn ddichonadwy i gefnogi CYMDEITHAS YR IAITH GYMRAEG.
Nid ydyw y pwyllgor yn ammheus am y canlyniad. Y mae eu ffydd yn ddiysgog y
bydd attebiad eu cydgenedl yn gefnogol i'r amcanion goruchel sydd ganddi. Ac
yn y gobaith cryf a'r ffydd ddiysgog yma y gorphwysaf ar ran y gymdeithas,
Yr eiddoch yn bur,
Ionawr 23ain, 1886.
BERIAH GWYNFE EVANS,
Ysgrifenydd y Gymdeithas.
Cyfeirier pob gohebiaeth fel hyn
BERIAH GWYNFE EVANS,
Swyddfa Cymdeithas yr Iaith Gymraeg,
Llangadog, R. S. O.,
South Wales.
DINBYCH, ARGRAPHWYD GAN T. GEE A'I FAB.
|
|
|
|
|
 (tudalen
83) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6723)
|
WELSH LITERATURE
STANDARD WORKS PRINTED AND PUBLISHED
BY T. GEE & SON, DENBIGH, AND TO BE HAD OF ALL BOOKSELLERS.
Should any difficulty be found, they will he sent free per post to any part of
Europe, the United States, or Canada, on receipt of Cash.
£ S. D
The Encyclopaedia Cambrensis.
The most important Work; published in the Welsh Language.
Edited by the Rev. John Parry, D. D.,
of Bala. With An Appendix, edited by the Rev. John Ogwen Jones, B. A., Rhyl. See next page. In 10 Volumes,
boards.... £7 10s. 0d.
Half bound in Persian morocco, £8 8s. 0d.;
ful bound do., £9 9s. 0d.; ditto, extra, £10 10s. 0d.; ditto, Gilt edges, 15s. extra in each
binding.
The Myyyrian Archaiology of Wales. By William Owen Puhe, D.C.L., F.A.S. (Idrison); Edward
Williams (lolo Morganwg); and Edward Jones (Myfyr). To which have been added
Additionai Notes upon the 'Gododin;' and an English
Transiation of the Laws of Howel the Good; with a Glossary
of the Terms used therein. Also, an Explanatory Chapter
on Ancient British Music, by John Thomas (Pencerdd
Gwalia). In boards... £2 0s.
0d.
The first edition was published in three volumes, price £3 10s. 0d.
— but was for many ycars so scarce that £20 was readily paid
for a copy.
An English and Welsh Dictionary, adapted to the present state ot science
and Literature; in which the English Words are deduced from
their originals, and explained by their synonyms in the Welsh Language.
By the Rev. D. Silvan Evans. 2 vols. in boards... £2 0s.
0d.
Half calf, £2 5s, 0d.; full calf, £2 7s. 6d,
An English and Welsh Dictionary: wherein not only the Words, but also the
Idioms and Phrasology of the English Language are
carefully translated into Welsh, by proper and equivalent Words
and Pnrases: with a Dissertation on the Welsh Language, and remarks on its
Poetry, &c. By the Rev. J. Walters. 3rd edit.Im 2
vols, boards £1 10s. 0d.
A Welsh and English Dictionary: The National Dictionary of the Welsh Language,
with English and Welsh Equivalents. By W. Owen Pughe, D.C.L., F.A.S. Third
edition, enlarged by R. J. Pryse. With an Engraving of Dr. Pughe.
2 vols., bds. £1 10s. 0d. Half
calf, £1 15s. 0d.; full calf, £1 17s. 6d,
An English and Welsh Pronouncing Dictionary. The
Pronunciation is in Welsh Letters, &c., &c. By
R. J. Pryse. In boards £0 7s. 0d.
Half bound, 8s. 6d.;
bound, 9s. 6d. A SMALLER EDITlON — 4s.
bds.
The English-Welsh Handbook, and Vocabulary.
By Rev. T. Ll. PHILLIPS, B.A. Price, in boards... £0 1s.
6d
Denbigh, and Denbigh Castle. Descríptive Hístoríes of the Castle, Borough,
and Liberties, &c. By Rev. J. Williams. Boards £0 5s.
0d. A SMALLER EDITION. Price... £0 0s.
6d.
Popery and Protestanism brought to the test of
God's Holy Word — for the use of Schools and Familíes. By the late
Rev. T. Phillips, D.D., Agent to the Bible Society... £0 0s.
2d. A WELSH Edition also. Price... £0 0s.
2d.
Melodies for the Sanctuary and Family. — 450 Ancient
and Modern Psalm and Hymn Tunes, &c., with English &
Welah words. £0 4s. 0d.
A SOL-FAH Edition also, price in boards... £0 3s.
0d.
This Collection contains a large number of old Welsh Tunes.
A full Catalogue will he sent on application.
|
|
|
|
|
 (tudalen
84) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6724)
|
82
GWEITHIAU
Y DIWEDDAR BARCHEDIG WILLIAM REES, D.D., CAER.
Caniadau Hiraethog: yn cynnwys holl Gyfansoddiadau P. s. c. Barddonol Gwilym
Hiraethog; sef, y Parch. W. REES, D.D., Liverpool. Mewn byrddau...
£0 4s.
0d.
CYNNWYSIAD. – Iob – Pryddest - Awdl, mewn chwech o ranau. - Awdl ar Heddwch. - Cywydd ar Frwydr Trafalgar, a marwolaeth y
Penllyngesydd, Arglwydd Nelson, &c. - Englynion Marwnadol. - Beddargryph.
- Marwnadau. - Caneuon. Emynau
a Chyfieithiadau; a Thraethawd ar Feirdd a Barddoniaeth Gymreig.
Emmanuel; neu,
Ganolbwngc Gweithredoedd a Llywodraeth Duw. Gan GWILYM HIRAETHOG. Mewn
byrddau, Cyf. I., pris 4s.; a Chyf. II., pris 5s. ... £0 9s.
0d.
CYFROL I. Caniad 1. Y Duwdod: - Holldduwiaeth, Amldduwiaeth. 2. Y Frwydr
Fawr: - Annuwiaeth. 3. Y Cread: - Cyntefigaeth y ddaear, &c. 4. Y Cyfnodau.
5. Y Carcharorion. 6. Cyfrinach y Goedwig. 7. Yr Ardd. 8. Y Prawf. 9.
Breuddwyd Efa. 10.
Cain ac Abel.
CYFROL II. - Caniad 1. Gweledigaeth y Ddaear. 2. Gweledigaeth y Nef. -
Ymdaith drwy y wybrenau. 3. Gweledigaeth y Breuddwyd.
4. Gweledigaeth Beula (un o heuliau y nef). - Rhan i.
5. Gweledigaeth rhwng cromfachau). 6. Gweledigaeth Beula. - Rhan ii. 7. Gweledigaeth Tirza (haul
arall). 8. Gweledigaeth Tirza. - Rhan ii. 9, 10, 11, a 12. Gweledigaeth
Tirza. - Rhan iii., iv., a v.
Dymunem, yn y modd
cywiraf, alw sylw yn adnewyddol, at yr Arwrgerdd hon. Y mae yn llawn o bob
rhagoriaethau perthynol i'r cyfryw gyfansoddiad. Yr hyn a honwn
yw, ei bod yn gydgyfarfyddiad ardderchog o holl gynneddfau barddonlaeth
aruchel. Cawn ynddi y mawreddog a'r llednais, y difrifol a'r chwareus, y
tawel a'r cynnhyrfus, y cyfarwydd a'r dyeithr, y prydferth a'r ofnadwy.... Y
mae y gwaith hwn yn eithaf llafur oes gyffredin. - 'Y Beirniad.'
Twr Dafydd. Gan y Parchedig WILLIAM REES, D.D. Cynnwysa Arweiniad i mewn i
Lyfr y Salmau; ac arall-eiriad Barddonol
newydd o'r Salmau, wedi eu gosod yn gyfochrog â'r rhai gwreiddiol, ynghyd â
Nodiadau ar bob Salm. Mewn byrddau
£0 4s.
0d.
Yr ydym yn croesawu yn galonog y gwaith hwn, ac yn diolch i'w awdwr hybarch
am ei roddi i'w genedi. Ceir testyn y Salmau yma wedi ei argraphu yn gywir a
destlus, a hyny mewn cyfrol fechan, hylaw, a phrydferth - ac yn gyfochrog
ceir yr arall-eiriad,
yr hwn yn fynych sydd yn hynod o hapus, a phob amser yn dda a darllenadwy, ac
yn gynnorthwy rhagorol i ymdeimlo yn adnewyddol ag ieuengrwydd bythol y
Salmau: ac y mae y Nodiadau a chwanegir, nid yn unig yn ymarferol ac
eglurhaol,' ond hefyd, nid yn anfynych, yn ddadblygiad helaethach ar
farddoniaeth y Salmau eu hunain.' - 'Y Traethodydd.'
Aelwyd F’
Ewythr Robert: neu Hanes Caban F' Ewythr Tomos: - mewn ffurf o ymddiddan
rhwng F’
Ewythr Robert a Modryb Elin o Hafod y Ceiliogwydd, a'r gwas, a'r forwyn, a
James Harris, o Bryn derwen, &c. Gyda Darluniau. Gan y Parch. W. REES,
D.D. Bddau. £0 3s.
6d.
Y mae neillduolrwydd yn perthyn i 'Aelwyd F’
Ewythr Robert' sydd yn ei wneyd yn werth ei ddarllen hyd yn oed gan y rhai
sydd wedi darllen 'Uncle Tom,' pa un bynag ai yn Saesneg ai mewn cyfieithiad.
- Y Traethodydd.'
Y mae y dull hwn o ddwyn y llyfr allan yn ddengar neillduol, ac yn fwy
manteisiol i osod allan feddwl y gwreiddiol yn eglur a dealladwy. - 'Y
Dysgedydd.'
Yr oedd yn hanfodol cael athrylith y Parch. W. REES, a dawn yr 'Hen Ffarmwr,'
wedi cydgyfarfod, i wneyd cyfiawnder âg ‘Uncle Tom.' - 'Y Cronicl.'
Traethawd ar Grefydd Naturiol a Dadguddiedig. Gan y Parch. W. REES. Cynnwysa
brofion o ddwyfoldeb y Beibl, a'r grefydd Gristionogol - hanes gau grefyddau
y byd - pa mor bell y llwyddodd y doethion Cenhedlig i ddwyn trefn ar y byd - - golygiadau Socrates, Plato, Aristotle,
Anaxagoras - egwyddorion Hobbes, Rousseau, Paine, Bolingbroke, Volney,
&c., ynghyd a sylwadau cyffredinol arnynt - addefiadau gelynion y Beibl o
ragoroldeb ei egwyddorion - dylanwad ymarferol Cristionogaeth ac Anffyddiaeth
ar wledydd a phersonau - esamplau o droedigaeth anffyddiaid - marwolaethau
truenus amryw anffyddiaid, a marwolaethau dedwydd amryw Gristionogion -
agwedd grefyddol y byd, a'i brif grefyddau, ynghyd â sylwadau arnynt -
cyfarwyddiadau i ddarllen a deall yr Ysgrythyrau - hanes y Beibl, &c.,
&c. Mewn byrddau... £0 3s.
6d.
T. GEE A'I FAB, CYHOEDDWYR, DINBYCH.
|
|
|
|
|
 (tudalen
85) (Yr Iaith Gymraeg. Tair Miliwn o Gymry mewn Can
Mlynedd. 1886.) (delwedd J6725)
|
84
The Encyclopædia Cambrensis.
Y GWYDDONIADUR CYMREIG:
NEU, GYLCH
GWYBODAETH GYFFREDINOL.
-----
Y MAE Y
GWAITH MAWR CENEDLAETHOL HWN YN CYNNWYS
Corph cyflawn o Wybodaeth Ysgrythyrol a Duwinyddol; Dosbarthiad Beirniadol o
Eiriau y Beibl yn ol eu gwahanol ystyron; Daearyddiaeth Ysgrythyrol; yr
Anifeiliaid, Ehediaid, Pysg, Llysiau, &c., a enwir yn y Beibl;
Hynafiaethau; Arferion a Defodau Dwyreiniol; Hanes Eglwysig; Hanes Enwadau a
Chymdeithasau Crefyddol; Golwg gryno a chynnwysfawr ar agwedd Cristionogaeth
trwy y Byd; Bywgraffyddiaeth Grefyddol; Crefyddau y Byd - eu hanes, eu
daliadau, a phrif wrthddrychau eu haddoliad; a Ilawer o Wybodaeth Gyffredinol
sydd yn terfynu ar y materion hyn.
Y mae yr erthyglau wedi eu parotoi gan
YSGRIFENWYR ENWOCAF Y GENEDL.
DAN OLYGIAD
Y PARCH. JOHN PARRY, D.D., BALA.
Gydag ATTODIAD, yn cynnwys amryw Erthyglau nas gallesid eu cyhoeddi ar y pryd
yn eu lleoedd priodol, dan olygiad
Y PARCH. J. OGWEN JONES, B.A., RHYL.
Y RHAGYMADRODD, GYDA HANES BYWYD DR. PARRY, A
SYLWADAU AR EI YSGRIFENIADAU,
GAN Y PARCH. OWEN THOMAS, D.D., LIVERPOOL.
Y mae y Gwaith hwn yn ddeg o Gyfrolau wythplyg mawr, ac yn cynnwys HANES
TEYRNASOEDD Y BYD ar ddechreu y flw. 1879. Darluniau rhagorol o Dr. Parry, a
Mr. Gee.
Pedwar cant a deg o Ddarluniau i egluro yr Erthyglau.
A deg ar hugain o Fapiau rhagorol,
Yn mha rai y mae y Darganfyddiadau diweddaf a wnaed gan Dr. LIVINGSTONE a Mr.
STANLEY, a theithwyr enwog eraill, wedi eu nodi.
Nid ydyw y Gwaith hwn i'w gael mewn rhanau yn awr; ond fel y canlyn: - I'r
neb sydd eisieu Cyfrolau i orphen eu copiau, gellir eu cael fel y canlyn: - Mewn
byrddau am 14s. y gyfrol - ond y ddiweddaf yn 1p. 2s. 0c.
Yn hanner rhwym, y mae y cyfrolau yn 15s, 6c. yr un - y ddiweddaf yn 1p. 4s. 0c.
Mewn rhwymiad cyflawn, y mae y cyfrolau yn 17s. 6c. yr un - y ddiweddaf yn
1p. 5s. 0c.
COPIAU CYFLAWN O'R
GWAITH. - Yn y copiau cyflawn a wneir i fyny yn awr y mae y Mapiau, &c.,
yn cael eu trefnu yn wahanol i'r uchod; a'u prisiau fel y canlyn: - Mewn
llian, pris 7p. 10s. Oc.; yn hanner rhwym mewn Persian Morocco, 8p. 8s. 0c.;
mewn rhwymiad llawn, 9p. 9s. 0c.; rhwymiad llawn
extra, 10p. 10s. 0c. Ond os bydd yr ymylau wedi eu goreuro
(gilt edges), bydd y pris 15s. yn rhagor.
CYHOEDDWYD GAN T. GEE A'I FAB, DINBYCH.
Anfonant Restr gyflawn o'u Llyfrau i'r neb a ysgrifenant am dani.
|
|
|
|
B5237ː 
yn 
aith
δ δ £ g
yn 
aith δ δ