kimkat3807k Gwaith Barddonol Islwyn. 1897. William Thomas (Islwyn), Yr Ynys-ddu, Sir Fynwy (1832-1878) (rhan o Fwrdeistref Caerffili ers 1966).

13-05-2023

.....

Gweler hefyd / Vegeu tambe / See also:

.....

Gwefan Cymru-Catalonia
La Web de Catalunya i Gal·les

Cywaith Siôn Prys - Testunau Cymraeg ar y We

Gwaith Barddonol Islwyn. 1897.
William Thomas (Islwyn) (1832-1878).

RHAN 4/9. Tudalennau 300-399.

Map

Description automatically generated
(delwedd 7282)

https://translate.google.com/

(Cymraeg, catala, English, euskara, Gaidhlig, Gaeilge, Frysk, Deutsch, Nederlands, français, galego, etc)

...

A person with a beard

Description automatically generated with medium confidence

A map of the united kingdom

Description automatically generated with low confidence

(delwedd J7768) (delwedd 3181d)

llythrennau duon = testun wedi ei gywiro
llythrennau gwyrddion = testun heb ei gywiro


	300 GWAITH ISLWYN. Wrth weled Duw ei Hunan yn Ei natur, Duw yn y cnawd yn gwenu ar bechadur! O felus hun! y cyntaf hun a gafodd Er pan ag Eden deg yr ymadawodd. Yn nyfnder eu hyfrydlawn gwsg, rhybuddiwyd Cenhadau'r dwyrain, mewn nefolaidd freuddwyd, I ochel Herod a Chaersalem mwyach, A thraethu'r hanes i'r cenhedloedd bellach. A’r cenedl ddyn am dymor ymneillduai O ŵydd y dwyfol Geidwad, fel y gallai Gael hamdden mewn distawrwydd ac unigedd I weithio allan yr adferiad rhyfedd. Cyfarfu’r cenedl ddyn âg Ef drachefn, Pan oedd y Groes a’r beddrod o'r tu cefn, Pan oedd Calfaria creigiog wedi ei groesi, A'r bedd mewn buddugoliaeth wedi ei lyncu. O! byth nid ymadawodd mwy â'i Geidwad Ar ol ei gwrdd tu draw i'r Adgyfodiad! CALFARIA. Calfaria, cloai fwriad — y ddyfais Ddwyfol ei chynlluniad; Clo fry roes Calfaria rhad Ar adail trefn gwarediad. Gwelaf Ras ar Galfari, — ei foroedd Ar Galfaria’n torri, Moroedd lawn! mawredd i — guddio 'mhechod Dyma ryfeddod! môr i’w foddi! Swn euogrwydd sy Niagra — swn hedd Sy’n uwch o Galfaria! Llefwyd, "Gorffennwyd," a pha — lef ddynol, Ie, neu ddwyfol, a'r ni ddofa? Am lu Salem, â'i lais ola — rhyw hael Eiriolaeth anadla; Uwch y ser pa achos a— dry yn ol Os clywaf eiriol dan loes Calfaria!
	MOSES. 301 MOSES. Nos Gosen. CAI Seion Duw’n Gosen deg Hyfrydaf fore adeg, A llawenhau mewn llon hwyl I ffyniant Ioseff anwyl. Ond nos ddu, pan ddarfu’i ddydd, Syn lennai Gosen lonydd. Anuwiol frenin newydd — a godai Yn gadarn ormesydd, A'i bennaf waith rhoi beunydd Atal ar ffawd teulu’r ffydd. Cenedl gyfan weithian aeth Am oesau dan ormesiaeth; Is y cyni os cwynid, Trymach bob awr a'i llaw’r llid. Dan wylo codi wnelynt I'r Aifftiaid gau, gaerau gynt; Yn ngwlad yr Aifft cynglydu Caerau certh â'u dagrau cu. O ben pyramidiau bu — eu gwaedd brid, O erch ofid, yn aml ddyrchafu; Ior o'i nef tosturio wnai, Gwrandawai 'u cri’n y diwedd. Pan roddwyd arch arswydawl — dieflig I daflu 'u meib swynawl Yr afon, f’arwr hyfawl — gyfodwyd, Ef addfedwyd i’w ryfedd ddyfodawl. Y baban Moses. Wele weithian faban fydd I’r had yn fawr waredydd; O! bydd lawen, Gosen gu! Y maban gwan sy'n gwenu Ar fron Iochebed mor frau, Yn ddios heria dduwiau, Duwiau’r Aifft oll, ryw dro, — a Pharo syn Anwar euog-ddyn, a gryna rhagddo.
	302 GWAITH ISLWYN. Iochebed! rhoist achubydd Egyr ddor yr aig ryw ddydd. O, dyna gryd yn dwyn grym Mwy na moroedd mewn mawr-rym! Fe gâr engyl ymyl hoff Ei gywrain gawell gorhoff. Dri mis o dirionder mam, Y denawl fychan dinam A guddiwyd; gorchudd gweddi Uwch ei ben oedd ei chob hi. O chwynai’r un bach ennyd, Toai gwae y tŷ i gyd, Rhag i'r Aifftiad ofnadwy Weld y man, a'i glywed mwy. Os bu o boenau lais babanol, Deuai Miriam a'i chân dymhorol I’w foddi; ernes fuddiol — o'i cherdd hi Wedi boddi yr Aifftiaid beiddiol. Ei fendigaid fwyn degwch — yn ei gryd A wnai greu llonyddwch I’w fam ac i Amram hoff; A oedd gorhoff hawddgarwch Fel hwn, i lwyr ddiflannu Dan don yr afon a'i rhu? Pan fethodd ei fam ei noddi — yn hwy Rhoes Naf feddwl iddi — Mewn cawell mawr gerllaw’r lli Ei rhoddwyd, â thaer weddi. O draw’n gwylio’r cawell, — mewn ing caled Am ei arbed, sai Miriam o hirbell. "O 'mrawd bach, O 'mriw di-baid," — Ynganai o ing enaid, — "Mae yn rhyfedd, min yr afon, A'i llif oer hi yn lle y fron! Yn lle braich anwylfraich ’nhad, ' Mae dinawdd hesg am danad. Trwy dy nerth, O tyred, Naf! Achub, O Dduw Goruchaf, Er Abram" --
	MOSES. 303 Ust! swn camau Hoenus hwnt, glywai’n neshau. Tywysoges eres oedd, Odwych ferch Pharo ydoedd; O bell gwelai’r cawell cu, Ac archodd un i’w gyrchu. Duw yn awr a dymerodd — ei mynwes; Ac i mewn pan syllodd, Anwylaf faban welodd, — ei wyneb A'i dlysineb di-ail a’i swynodd. Gweld plentyn gŵyl yn wylo — a'i trwyadl Droai i’w anwylo; Ei hawddgar wedd, a'i ddagrau, O — ar goedd Pe llysai bydoedd, pwy all'sai beidio? Yng nghôl hesg ai angel oedd? Ai o fyd, ai nef, ydoedd? O'i hymguddfa Miriam aeth, Gan ofyn mewn gwyn afiaeth "Af fi i chwilio am famaeth?" "Ei," medd hi, — ond, mam a ddaeth! Ei fam ei hun! Fu mwy hoen I Efa yn ei haf-hoen, Yn Eden fro lawen lwys, Mwy erioed yn Mharadwys? Ebe hi, gan roddi bywyd I un oedd fel mewn newydd fyd, — "Y bachgen hwn a gwnni, A maga fab myg i fi; A mi a wnaf am hyn oll O degwch gyflog digoll." Cyflog ardderchog a ddaeth I gariad — ei fagwraeth! Addysg Moses. Ar ei addysg ymroddodd Ei hygar fam o’i gwir fodd. Ei cynnydd myg yn nawdd mam Oedd ebrwydd yn ffydd Abram. Ar ei bron dysgai’r Hebraeg, — heniaith bêr Ei llwyr hoffder, cyn sill o'r Aifftaeg.
	304 GWAITH ISLWYN. Dysgai’r brid addewid ddaeth Am wiw wlad y mel odiaeth, A’r hynod gyfamod fu I'r genedl ei thrigianna, Am angel Bethel, am bob Digwydd ym mywyd Iacob. Aethant unwaith ar daith deg, I weld, is ser dwyfoldeg, Unig fedd Ioseff anwyl, — Ef, a'i fam, a Miriam w^yl; Yno adroddai’r hanes O’i dderch swydd, a'r llwydd, a'r lles A wnaeth i Seion ethol, Seion nef oesau yn ol. "Rhoes arch i'r patriarchiaid," Eb hi â dagrau di-baid, "Y dydd eu gofwyai Duw, I'w dwyn o'r caethdy annuw, I grynhoi ei esgyrn ef A'u hedryd tuag adref." Ac o newydd aidd Moses cyneuai Yn fil tanbeidiach, gloewach, pan glywai Am ei linach ymlynai —’n fil tynnach, Gwych ffawd ei âch mwyach nid amheuai. Deuai i oed o’r diwedd — i fyned I fewn i'r llys rhyfedd, I ganol pob gogonedd A'r lleuer sy gerllaw’r sedd. Bu yn fab yno i ferch Y brenin — parai’i annerch Trwy’r holl lys megis ei mab, Ei gwir dywysog arab. Ni fu erioed o flaen uchelfrydedd Fath ragorol anarferol fawredd; Y werin, gan ei eirian ogonedd, Ar bob tu yn canu Abrec unwedd; Onid hefyd yn enwog etifedd, A rhwysg ei arsang ar risiau gorsedd? Am ei harddwch, ei fawr rym, a'i urddas Fe roddwyd arno fawredd y deyrnas, A'i rheol lwyddol ar ei law addas; Tra eon biler cryfa’r teyrnbalas.
	MOSES. 305 Maeddai y byd am ei dda wybodau, A'i weithredoedd i gyd yn eithriadau, Acw mal uwchlaw cymylau — y ser crog Ior oedd oludog o'i arddeliadau. Ond er y gwychder i gyd Nid oedd ond anedwyddyd; Y gwiw boreuol addysg barhâi Y ddwyfol lên yn Gosen ddysgasai, Yn ei gyfoeth bedd Ioseff a gofiai, A delw anwyl ei fam a'i dilynai, A'r addewid fawr ddeuai, — a'i fron lân O’r llys seirian am Ganan ymgwynai. Ni pheidiodd yr argraffiadau — mewnol, Nes myned fel tonnau Y môr, sy’n dryllio’r muriau Y rhai geir yn ei ar-gau. Ef, unwaith, os penderfynai, — heb os At ei bwnc y cadwai; Mwy’n ddi-sigl fel mynydd sai,— yn ddiddadl Mewn gallu trwyadl mwy’n gellt troai. Gwrthododd lon swynion y presennol, Draw am eu gwell, gyda dirmyg hollol; A rhwym hapusaf ei fri mabwysol O egni ei fryd rwygai’n fwriadol Er mwyn bod gyda’r bobl gyfamodol. Gwelai ei ffydd ar gynnydd trwy ganol Gwyll eu hadfydau, fil gwell dyfodol, Bore trwy gaddug, gwobrwy tragwyddol. Gwelai un difai, un glân a dwyfol, O Judah’n dyfod, a'i ddodi’n y dafol 'N erbyn trosedd torf ryfedd afrifol; Synnai ef edrych ar bwys anfeidrol Ei foddloniant yn llwyr droi y fantol, A'i hael haeddiannau’n codi’r hil ddynol, Rhai oedd yn feirwon, i urdd anfarwol. Duw Isaac, efe a'i dewisodd, — a'i bobl Am byth a briododd; Gosen eilwaith a geisiodd, Berth fan, a bu wrth ei fodd.
	306 GWAITH ISLWYN. Gwelai Aifftiwr digywilydd — yn taro Eu frawd tirion, llonydd, Rhyw hyfwyn lafurwr ufudd, Is ei arw dasg y nos a'r dydd. Enynna'i lid yn union — dros yr had, Ac ar eiliad lladdodd y creulon. Mewn tywod mân y toai Y gelyn erch; disgwyl wnai I'r genedl ar y fath arwydd — godi Yn gadarn o'u haflwydd, Eu myrdd oll, i ymryddhau O rwydau eu gwaradwydd. Ond torasai y treisydd Di-ffael eu hysbryd a'u ffydd; Digalon gyda'u gilydd — yn llwfrhau Is pynnau cosb beunydd. Yn, nhir Midian. Pharo glybu yn fuan — yn ei lys Ladd o hono'r truan; Rhedai’i lid yn fôr di-lan; rhag ei ddig Yn siomedig ffodd Moses i Midian. Jethro'n y wlad ddieithriawl Roes i'r tirion estron hawl; Cadd drigfa gyda y gŵr, — yna, I ennill ei fara fel llafurwr. A’i ferch yn wraig iddo fu, Un nad oedd yn cydweddu; Ei chyndyn dwymyn dymer — roi brawf ar Brif wron llarieidd-der; O hyn oll fe barai Ner Y dda fendith, addfwynder. Ei enaid, rhy danbaid oedd Odid rhy eon ydoedd. Ni fyn Ion ddefnyddio neb, — nes tyner Droi’n iawn wylder ei hunanoldeb. Yn mad unigedd Midian, Nos a dydd, ai is ei dân; Am lawn ddau ugain mlynedd Yno bu yn dyfnhau bedd I’r gau hyder ddaeth trwy’i godiad, Yn swynawl lys anuwiol wlad.
	MOSES. 307 Ffrwyth unigedd deugain mlynedd Oedd gwiw wyledd newydd galon; Yfai'n helaeth ar fugeiliaeth O naturiaeth ei ŵyn tirion. Oedd barod i'r anwar elyn Pharo, I wneyd i'w war is ei ddyrnod wyro; Ydoedd barod, wedi i Dduw ei buro, I ddwyn cenedl oedd fythoedd yn cwyno, Oll yn ol i’r freiniol fro, — mewn urddas, Yn genel addas ogonawl iddo. Er eu lles, mwy na’r oll oedd, I'r Duwdod parod ydoedd! Enaid gwyn wedi ei waghau — weithian, I Dduw ei Hunan ei lanw â'i ddoniau! Awrgloch gref arfaeth nefoedd, Taro’n awr yr awr yr oedd, Yr awr o ddirfawr rhyddhad, I hil y dwyfol alwad. Ar fynydd Ior, hen Horeb — fe welai Nefolwych ddisgleirdeb, Perth yn fflamio yno heb, — ei difa Yn hardd ddiana yn ei gwyrddineb. Angel Duw o'r dringawl dân I'w waith a’i galwai weithian Wrth ei enw, o'r berth hynod, Rhoi gyhoedd arch rhag ei ddod I le mor fad, teml mor fyg, O ry-afiaeth a rhyfyg. "Myfi yw Duw— Duw dy dad "— eb Efe, Byw fyth yw fy mwriad, I roi i'w hil ef y bêr wlad, Drwy ynni dy arweiniad. "Wr ethol, dos! Trwy'th law di Daw'r genedl o'i dir-gynni." Arweinydd ei bobl. Wedi dileu’i wirthddadleuon, — Moses, Y grymusaf wron, Ai’n awr i'r Aifft anhirion, Yn fawr ŵr drwy enw'r Ion.
	308 GWAITH ISLWYN. Aaron wnai Ion yn enau — i'w was pur Beunydd i’w antur; bu'n dduw yntau, I roi yn eglurhaol Eiriau Naf i’w gar yn ol. O gyson deithio i Gosen daethant, A newydd ddadguddiad gras draethnsant Wrth bennau y llwythau dan eu llethiant Faith res, ger Moses ymgrymasant; Rhoddes Ior ar ei ddau sant — arddeliad, Ar ei ddau gennad urdd o ogoniant Yn had Abram dadebrai — ar unwaith Y rhin a'i nodweddai, Sef cred i'r oll ddywedai Eu hoff Dduw fyth— ffydd ddi-fai. I gadarnhau eto’i eiriau tirion O flaen y genedl oedd dan flin gŵynion, Arddelai Ner hardd wialen Aaron I wneyd enwawg fawreddawg arwyddion; Bu i law ffydd yn abl ffon, — oedd beunydd O nerth I’w crefydd gan wyrthiau cryfion. Cenedl wyw heb lyw, heb wlad, Oeddynt, a heb ddatguddiad O'r Nef, er eu hynafiaid, — Ioseff dda A roes yr ola i'r Israeliaid. Rhyfedd oedd canrifoedd heb Oleuni'r dwyfol wyneb! Wedi blynyddoedd gannoedd o gwyno, Heb un gweledydd pur i'w cysuro, Wele o Horeb oleu i euro Haf eu hynotaf dynghedfen eto. Rhyw gadarn lyw ar gydio —’n Dduw-nerthawl, Yng nghyrn hy ffwyrawl, yng nghoron Pharo. A dieithr rym daeth yr awr, — i archu’r Erchyll deyrn trahausfawr I ryddhau, er mawredd Iôn, Ei dirion had o'i orawr, Yr ymdrech a Pharo, Yn syth i'r teyrnlys aethant, Drwy ddwys sêl dwedai’r ddau sant: —
	MOSES. 309 "Wele, ein Duw, fel hyn y dywed, — 'Rhô, Cyn im' hirio, i 'mhobl gûn ymwared; O'i boen, fy hoff gynfab i, O'I holl ing a ollyngi'." Ond y brenin, erwin ŵr, Hiriai’n hyf fawr enw Iôr, Oedd yn dal ei dduwiau’n dŵr O rym mwy ar dir a môr. Rhag rhoi ymwared Duw a galedai Ei galon anhirion; y teyrn a'i heriai; Gwyilt gaer ei galon yn gelltgraig elai, O'i fan wych sedd fel y dyfnach suddai I fedd mor ddwfn, na fyddai — unrhyw ol O'i honiad fythol pan ei difethai. Fal ffwrn o ufel ffyrnig Yn bwrw fflamau’n donnau dig, Felly y teyrn hy yn awr, Gan derfysg a gwŷn dirfawr Tarannai, arwyddai raith — mwy creulon Am orchwylion mil mwy erch eilwaith. Gwyllt atal y gwellt, eto Yr un gwaith trymwaith bob tro; Archai bob un roi’r un rhi Yn fanwl o briddfeini, A’u hedliw gai’r genedl i gyd — eilwaith Is eu gorwaith am eu seguryd. O'u chwerwon garcharau — ai 'u gwaedd uchod I'r gloewbell ofod, — Ior glybu 'u llefau. Ar lawr y llys teyrnlys teg, — arwr glan, Jehofah’i hunan daflai’i herfaneg. Ger bron y gormeswr balch, pan fwrid Yr hoff wialen, hi’n sarff a welid! Trwy’i balas ei hysplandra trybelid Odliwiau erchyll a adlewyrchid; A'r lleill, seirff uffern, o drech cadernid, O ddiail wanc, oll ganddi a lyncid! Oedd ddraig lawn o ddrygawl lid, — bygythiai, Ei phen dyrchai, a'i chynffon a dorchid. Ni wnai hyn i'r gelyn gau Eu gollwng o'u dyfn gellau.
	310 GWAITH ISLWYN. Onid ail ei hudolion — yn eu mais I Moesen ac Aaron? Hwythau a wnaethant weithion O wiail seirff, pa les son. Ni wyddom ni, braidd, ddim yn awr, — am rym Yr hen Gelf euogfawr, Ai rhyw rith lwydrith dan len Ai uthr elfen gythreulfawr; Digon in yw fod gan Ner Derfyn ar ei du arfer, Ac iddo’n awr ei goddef I'w amcanion union ef, I galedu gwael adyn Is erch anghrediniaeth syn. Ar hyn daeth uthr famau Duw A dinistr i'r wlad anuw; Enynnawl farnau’n unig A'u rhyddhai rhag Pharo ddig. Y Nilus, o holl anwylion — ddi-rif Dduwiau’r Aifft echryslon, Addolid gan eiddilon Fel duw pennaf uchaf hon. Rhyw fore’n ol ei arferiad — Pharo Ddelai yno o dan ddylanwad Ei goel, i roi moliant gau, — yn dra gŵyl Ger ei Neil anwyl plygai’i heyrn liniau. Moses hefyd yn rymus a safai Yno, a'i gadarn wialen godai Ar ei dŵr rhuol, — duw Pharo drawai Ar ei wyneb, cledd Ior a'i trywanai, A'i waed allan bistylliai — ger ei fron, Holl fywyd calon yr holl Aiöl ceulai. Erch olwg! Yr archelyn I'r Ior ni chredai er hyn. 'RoI haint y llyffaint, doi'r llau Ryw flin ddi-rif filiynau, E wnai’r farn hon yn rhy fyr Gwasanaeth y gau swynwyr; Ei durfing wae roes derfyn I’w bost hwy — "Bys Duw yw hyn!"
	MOSES. 311 Pla ar bla, bob tro'n fwy blin — Duw yn awr Uchod a erfawr awchai eu durfin I erchyllach archolli Haiarn fron y teyrn a'i fri. Yn y man, er dychryn mwy Ar y dud anghredadwy, Duw roes i'w was Moesen — (rhoes cyn hynny 'R holl ddaear obry) allweddau’r wybren. Tywallt wnai ar yr Aifft eon Fellt, a rhwysg barfolltau yr Ion. Ond bro wen Gosen i gyd Fel Gwynfa, ail gwahanfyd, Yn nawdd Duw gai hindda deg, Drwy y llid yr holl adeg. Gwenau haul gai yn helaeth, A hedd Ior drwy’i goror gaeth; A ser, y nos, eurai’i nen Odidog, fel mwd Eden. Eto amledodd tywyllwch teimladwy Uwch yr anedwydd Aifft ddychrynadwy I unrhyw fynediad rhy ofnadwy, Nifwl ydoedd i law’n afaeladwy! Ac addo wnai Pharo ffoI — roi rhyddhad Yn ei fwriad ffug-edifeiriol. Yn ol ei arferol fodd, — rhyfygus Wr hyderus, ei air a dorrodd. Mae’r oruchwyliaeth, y mawr archelyn, Ie, a'th yrfa, bron ar ei therfyn; Unwaith eto, Duwdod dyn, — adyn gwael, Ei gynfab Israel o afael d' efyn. Duw Iôr aeth allan i daro — yr Aifft A'i rym unwaith eto; Ei gref fraich lwyr rwygai’r fro Y synnawl farn-nos honno. Jehofah nododd gyntafanedig Pob ty heb arbed i'r cledd llymedig, Bu uthr y dinistr heb eithriad unig; Ceid un marw ymhob tylwyth adwythig,
	312 GWAITH ISLWYN. Draw o wych adail y llys derchedig Obry hyd gleidŷ'r gaethes gloedig. Myrddiynau meirw oedd hanes — anaele Yr un eiliad eres! O'u cyfrif ni fu cofres, Rhy fawr i rif y farw res. Anifail a dyn hefyd O’r eang wae’n marw ynghyd. Ar hanner nos dychrynnwyd — mil filoedd O deuluoedd, eu gobaith dilcwyd; Un ddolef rwygai’r nefoedd Un flin genedlaethol floedd. Clywid myrdd, myrdd, ymhob man, Heb un cynfab yn cwynfan. Bu y nos i gynfab Ner Yn bur adeg ddibryder; Nos o lwydd, nos o wledda, Ei chof bereiddgof barha. A! diben y cysgod-aberth Arwyddai waed mwy fyrdd ei werth. Gwaed yr Oen oedd gysgod rhad O’r Siloh a'r Croeshoeliad. Lle gwelid gwaed yn gwridaw Tua'r drws, ai’r dinistr draw; Yr angel uchel ei law Er aberth yrrai heibiaw; Ei finiog gleddyf a weiniai, Gan fflamio i'w daith ymaith âi. Pharo’n awr rhwng cyrff aneiri — ddeffrodd, Ryfedd ffrawd, i erchi Jubili i holl bobl Ion O'i dynion heyrn gadwyni. Gadael yr Aifft. Gwthiaw ffwrdd yr holl gaethion Wnai ei weis ef y nos hon, — "Ewch ar frys, oll, ewch o'r fro Enbydus hon, heb ado Heno o’ch eiddo haeddol Yn yr Aifft ewin ar ol."
	MOSES. 313 Ar bob tu i'w gyrru’n gynt Rhoddodd yr Aifftwyr iddynt Liaws gloew o dlysau glân, Rhai gorau aur ac arian. Yn y nos cychwynasant, — byd ni wêl Fyth genel dan y fath ogoniant Dygai Moses eu huchelres O Rameses yn rymusion, Heb un llesg, heb yn y llu I'w gelu wr digalon. Eu tair miliwn o'r Aifft drom a elynt, Gydag urddas milwrddull cydgerddynt Yn lluoedd addas, a'r oll oedd eiddynt Yn ddiogel o Gosen a ddygynt; A hoff gais eu Ioseff gynt — i'w tadau O flaenau oesau a gyflawnasynt. Y lân golofn dân dywynnai — y nos, I niwl bob dydd troai; Dwyfol arweinydd difai Byth yn nef! Pa beth a wnai Elfen deg y golofn dân? Tywyniad Crist ei hunan! Hon a droes yn fuan draw, O fwriad i'w cyfeiriaw O gylch, rhag Philistiaid gau, Hyd anial llwm diwenau; Y Môr Coch oedd fel mur cau Ar draws holl rawd eu rhesau. I ble’r ai y bobl ar hyn A'r tyrfog fôr eu terfyn, O dan eu hing? Onid nes Dros eon Guldir Suez? Na! Ior fyth berffeithiai’r fam, Ailgodai ei law gadarn - I lwyr ddial ar ei alon, A maeddu 'u dig ym medd y don. Unwaith eto Pharo ffol — wr creulon, Ymlidiai a'i weision aml dewisol.
	314 GWAITH ISLWYN. Gyrrodd, goddiweddodd hwy Ynghyd mewn cyfyng adwy, Ag angau yn dal cyngor Ingol, rhwng Migdol a'r môr. Diau hanner nos dynion Yw bore ddydd ebrwydd Ion. Ar hyn, y golofn orenwog elai 'N fawrwych o’u hol, a'r ddau lu didolai, Israeliaid â'i gwawr a siriolai, A'u hen elynion â niwl barn lennai. Moses hyglod, ei wialen gododd, A thros y tonnau uthr ei hestynnodd; Yna dwyreinwynt cryf a daranodd, A'r môr ei hunan â'i rym a rannodd, Ar wŷs Jehofah yn ddau fur safodd, A rhyngddynt rhodiynt yn dorf waredol, Drwodd hyd yr heol, — lle yn chwarau Eto’n y borau ceid tonnau berwol. Tu ol i’r dywell golofn, — ai'r beiddiawl Lyw anuwiawl ar eu hol yn eofn; Gyrrai fyth yn fwy gerwin, Ni welai i ble, gan niwl blin. Darganfu'r teyrn drwg ynfyd, A'i rychwyrn gedyrn i gyd, Yn rhy hwyr, mai y môr oedd Bob llaw am bawb o'u lluoedd. Rhy ddiweddar oedd iddynt Ddiengyd o'u hynfyd hynt. Y wialen gref eilwaith Droai’r môr draw i’w rym maith, A'i ddau fur a doddai fel Eira nef ar ffwrn ufel. Ofer oedd edifarhau O dan y ffyrnig donnau; Natur ei hun yn troi oedd Ei llaw i faeddu'u lluoedd. Y gwylltion wenyg holltynt — eu gleiniawg Olwynion pan yrrynt; Tua’r nefoedd draw nofiynt, — cerbydau A thramawr donnau aruthr am danynt.
	MOSES. 315 Pharo gerth, yn nerth ei nwyd, A’i fyddin oll a foddwyd. Y tu hwnt i’r Aifft a'i hawl, Awen Moesen rymusawl Seiniai fawl, ragorawl gân, Arweiniai'r côr ei hunan; A rhif y ser, dyrfa syn O addolwyr i'w ddilyn. O’r tu arall i allu Ein llygredd a'r dyfnfedd du, Ei gân fyth dawdd i gun fawl Gwiw "Gân yr Oen" gogonawl. Yn yr anialwch. Daeth i'w braint y fendith brid O warediaeth a rhydid! Gwaith Moesen fwyn mwy’n eu mysg Oll oedd eu diwall addysg. Goruchwyliaeth eu disgyblaeth I wedd odiaeth sancteiddiedig, A’u cymhwysiad i addoliad I wir rodiad pobl buredig,-- Bellach, oedd anhawddach nod — nag agor Gwgus for o'i waelod; Dwyn y bobl o gadwen bai A fyddai yn fwy rhyfeddod. Yn fuan wedi glaniaw Ar hoew wychr drefn yr ochr draw, Eu gorddig wrthnysig nwyd Anghyson a ddanghoswyd, O’u mawr siom yn Mara sur, — Aur adeg i’w Gwaredur! — Ni chofient eu huchafiaeth Na'r hoff deg hynt o’r Aifft gaeth; Ond, heb achos, cydbechu, Tuchan am ddwfr, rhyw lwfr lu! Moses dduwiol a eiriolai, — yn daer A Duw a'i gwrandawai; Y pren i’r dŵr pan fwriai, — Israel brudd Liaws anufudd, meluswin yfai.
	316 GWAITH ISLWYN. Wedi Mara, mor dymhoraidd A fu Elim, le nefolaidd, Fro y peraidd ddwfr puraf! Deuddeg ffynhonnau diddan O heulog liw crisial glân Yno geid rhag eu hadwyth Bob llaw, sef un i bob llwyth. Yn anial Sin cynhennai, — y genedl Ddrygionus, pan welai Y trysor ystorasai, Yn eu llwybr yn mynd yn llai. Gwaeddent, achwynent am grochanau, Llon doraeth yr Aifft a'i llawnderau, Heb unwaith feddwl am boenau, — ei hiau faith, Neu gofio unwaith eu gefynnau. Duw a roes, ar gais Moesen Fara yn hael fry o’i nen; Cryndeg fel had coriander, Fel mel ddiliau'r borau’n bêr. O fyw rhyfedd! Tyrfa afrifawl Yn hyfryd dyfu ar ford dwyfawl! Anial Sin wnai’n le swynawl, — i’w miloedd Ydy nefoedd oedd yn wledd ddyddiawl. Trwy uchel faeth angelion — y genedl Fagai ynni ddigon I yrru myrdd o ddewrion Hyglod, ail us, o'u gwlad lon. Yn eu heisiau tuchanasant, — eilwaith, Ond wele Ogoniant Ior yn syn gerbron y sant — ar graig grog, Arwydd o’i enwog ddwyfol urdduniant. Ei ddihafal wialen Darawai'r graig, hyfgraig hen, Allan o honi deilliai'n union Wyrthiawl lifiant, ryw nerthol afon, Chwyddedig ddyfroedd ddigon — at reidiau Y llwythau oll weithion. Amalec â grym ei lu — ddoi i'w cwrdd, Ei gyrch fu agwrdd i’w gorchfygu;
	MOSES. 317 Ond rhoes eiriolaeth Moesen, — a rhinwedd Yr enwog wialen Loew fuddugoliaeth lawen, Diail lwydd, i'r genedl wen. Rhagarwydd o'r rhagorol Gadau, yn Nuw, geid yn ol. Ar fynydd dwyfol gorsynnawl Sinai Trwy ddwys ogoniant Ior a ddisgynnai; Fel cydllais moroedd Efe gyhoeddai Ar ei eithafoedd, ei Gyfraith ddifai. Yn daran ar daran’n awr ymdorrai Ei eirchion union — a'r graig enynnai, Ar un tarawiad yn ffwrn troai. A'r anial mawr grynai — i'r terfyngylch A'r genel, ogylch, rhag Ion, lewygai. Miloedd, miloedd o dewion gymylau Unent eu plygion a'u duon doau, I ffurfio cuddlen ar ben y bannau, A phabell ordywell i Dduw’r duwiau, A'i lu o engyl, rhag cloddio o angau, Wrth weld gor-ryfedd glaer ogoneddau Ei ddwyfol wyneb, fedd i filiynau. Wele'n awr ein glân wron Yng ngwyddfod hynod ei Ion! Wyneb yn wyneb fe ymddiddanai A Duw ei hunan, nes gordywynnai Ei wyneb yntef — fe ganolbwyntiai 'R gogonedd yn ei wedd, er na wyddai; Ei firain agwedd a gyfranogai O'r moroedd o wawl, o’r mawredd welai. Eiddilwch Israel ni ddaliai —’r purdeb, Ei haul-wyneb o olwg a lennai. Ior rodd i'w gyfarwyddaw Ei reith-lyfr i'w nerthol law; Diail lyfr i'r genedl oedd, Rheol lwys i'r ol-oesoedd; Cynllun, cyfamodlun mad, Hyd egwyl y diwygiad; I'w paratoi mewn pryd teg I odiaeth ryfedd adeg
	318 GWAITH ISLWYN. Trwy ddarbod hir i dderbyn Y dedwydd had — y Duw-ddyn. O flwydd i flwydd, ei gref law Wnai’n llonydd iawn eu lluniaw Yn araf, araf i fod Yn ddedwydd bobl i Dduwdod. Ar ben yr hynt oeddynt yn bobl sancteiddiol, Gwyl a phuredig hil ofieiriadol, Yn barod i esgyn o'u prid ysgol Adre i gyrrau 'u hystad ragorol. Rhosydd Moab. E ganfu'r prid gynfab — yn gynllun-ach I'r oesoedd mwyach, yn rhosydd Moab. Addfwyn un, dim ond unwaith Yng nghyfnod ystod y daith Y collodd ef ei nefol — larieiddfryd, Dros ennyd resynol; Trwy'r gwall fe'i cauwyd allan O’i lwys etifeddiaeth lân. Yn ufudd i’r arch nefawl, — aeth i farw Wrth ei fodd yn hollawI; A nerthodd Duw yn wyrthiawl, — ei lygaid I weled y gannaid wlad ogonawl. I ben Nebo’n ddigwynion esgynnai, Canan dêg eirian oll ymagorai; Duw, i loniant ei was, a'i dadlennai; Trwy ei orfoddiant, tra y rhyfeddai, I anwylach Canan elai, — i wlad Hapus ei Geidwad, o Pisgah hedai. A'i Dduw byw a'i claddodd ban A'i law anwyl ei Hunan. Mawr fu ym moreu ei fywyd, A'i hir oes oedd fawr ar ei hyd; I fyrdd uwch o fawredd aeth Awr heulog ei farwolaeth; O! ddialar angladd hylon, — Fu neb ond Jehofah yn hon.
	Y GROES. 319 Y GROES, FFO ymaith, Haul! i gongl dywylla’r nen! A gyda thi, dan wgu, aed y dydd; Ac O, na ad belydryn ar dy ol. Golygfa rhy arswydol hon i wawl, A chywilyddia’r dydd ei harddel hi, A'r nos ddychrynnai pe bai ganddi lygad. Na ddywed wrth y ser, os crwydri i'w plith, — Ac i ba le na chrwydri’n awr? Pa le Sy ddigon pell o olwg byd fel hwn? Y pellder mwyaf, mil rhy agos yw! Cei roesaw yno; yno mae y saint Yn goronedig, a'r angylion pur; A pharch i'r Duwdod yw’r arwyddair fry, Yr allwedd aur a egyr byrth y nen Gan sicrhau croesawiad llawn a rhwysg I bob ymwelydd, pob addolydd ddêl Pe o ddistadlaf barth cre'digaeth Ior: — Ond O! na ddywed wrthynt pam yr wyt Yn crwydro o'th gartrefol gylch mor bell, Rhag iddynt yn eu santaidd ddigter, oll Fry ar eu claer orseddau, dyngu ’nghyd Na thremiant ar y ddaear euog mwy Ar ol dy fachlud, i sirioli’r nos; Ac nad ymwelant fyth â'u hathrist loer, I’w llawenhau a'u gwenau llawn o hedd, Ac i'w chysuro ar ei gyrfa brudd. Ti, frenin y planedau, boddlawn fydd, Ac amyneddgar — aros gyda ni. Enwocach eto fydd y ddaear hon Na'r ser i gyd — enwocach trwy y Groes. Na chrwydra 'mhell gan wylo am dy Dduw, Rhaid wrth dy wawl cyn hir i ddwyn i mewn Ddisgleiriach dydd o adgyfodiad gwiw, Na chododd o wybrennau’r dwyrain draw Ei fath erioed er pan y'th aned yno. Dwed, Leuad deg! Ble’r oeddit ti bryd hyn? Yr oeddit tithau, fel y Ddaear dlawd, Yn dywell ac yn bruddaidd iawn dy wedd; A'r haul ni fynnai daflu siriol drem, Na throi ei wyneb golau atat fry,
	320 GWAITH ISLWYN. Na sylwi ar dy ddagrau aml, o lid Dy fod yn gwasanaethu byd mor wael. Ac wylo’r oeddit mewn rhyw gongl o'r nen Yn athrist, fel y gwragedd wrth y Groes. Gogwydda'i ben, O wirfoddolrwydd pur! Nid marw o boen, ond o ewyllys mae. Nid chwi, elynion erch, ac nid tydi Felldigaid Groes, a ddyg ei fywyd ef. Ei "roddi" mae; pa gariad mwy na hwn! Ei "roddi" mae; ei hun y rhodd ar rhoddwr. Gogwydda’i ben — ei ben oedd uwch na’r haul, Oedd gyfuwch â Jehofa ar ei fainc. Rhy uchel oedd i’w dynnu i lawr trwy drais, Ac i ymostwng, ond o hono’i hun. Ei hunan trodd ei ystlys at y cledd, Trylymaf gledd cyfiawnder ar y bryn, Wirfoddawl Oen yn gwaedu dan ei glwyf. Ewch ymaith, filwyr! dyd y goron ddrain Ei hunan ar ei ben, a’r bicell erch A'i law ei hun i'w galon santaidd gyr. Aed Simon heibio. Dug ei groes ei hun Er yn flinedig, ac er fod ei ing Yn tynnu gyda’i chwŷs borfforawl waed. Nid Isaac yw; ni raid ei rwymo ef A dwylaw ereill. Mae ei law ei hun Yn barod, a’i gyfiawnder yw y cledd, Ei ddeddf ei hunan yw y gyllell lem. Ond A, greulonaf fyd, rhy lawn tydi O ddienyddwyr yr addfwynaf Oen. Dy law, Waredwr, cadw dan dy fron, Mae dwylaw torf yn barod ar bob tu I’w trochi yn dy waed a chodi 'th Groes. Efe ni holai fel yr aberth gynt, Wrth ddringo ael y mynydd dan ei loes A’r allor ar ei gefn — ni holai ef "Fy Nhad, mae’r Oen?" Fe’i gwelai ynddo i hun; Ond nid oedd yno angel llon gerllaw I ddangos arall nod i fin y cledd. Distawa, Ddaear! Tithau, Pilat, taw! A bydded Caesar heb ei goron mwy; Nid Rhufain sydd yn llanw’r fainc brydnawn Swyddogion ymerodraeth fawr ei Dad,
	Y GROES. 321 Cyfiawnder dwyfol, deddf y bydoedd oll, Sydd yn ei wysio ef ger bron y fainc, Uwch mainc na hon tu cefn i len y cnawd, Lle penderfynir tynged engyl derch, A lle mae bydoedd yn afrifawl dorf Dan grynu’n aros am eu bythol ffawd. Ei air, ei awgrym, ddymchwelasai’r byd, Gan ddadgorffori llysoedd Rhufain fawr; Ei air greasai, uwch yr adfail, lys Ar wychach dull palasau’r dwyfol fyd; Ac un o’r engyl (teyrn angylion, ef) Ddygasai orsedd glaer o’r wybren fry, A byddin o seraffiaid, ac Efe A eisteddasai ar y fainc mewn rhwysg Anfeidrol, a'i holl farnwyr wrth ei draed, A'i holl gyhuddwyr ger ei fron yn fud, A hollalluawgrwydd yn grymuso’r farn. Pa ddynol allu, pa uffernol nerth, Pa nerth uffernol dynol yn gytun, Allasai ei ddarostwng Ef? Pa deyrn Feiddiasai’i wysio ger ei fron, Efe Sy’n arwain holl fyddinoedd nef y nef, A'r hwn wrth natur oedd dragwyddol lyw, Y nesa’n y freniniaeth at ei Dad, Yn llanw’r oesoedd trwy yr yspaid pan Nad oedd yr enw amser ar barhad, Ond tragwyddoldeb pur yn llanw’r oll, Ac Ef ei hun, â'i hun, yn llanw tragwyddoldeb! Mab Duw, a Duw, a Duw mewn dyn oedd ef; A'i ganiatad yn unig allsai roi I'r hoelion lymdra, ac i'r cleddau fin. Fe seliodd, do, mewn llys goruwch y ser, Ryw fyrdd o oesoedd cyn ei hoeddi hi, Y ddedryd fawr a'i rhwymai ar y Groes; Ei air ei Hun trwy enau pryfyn oedd “Croeshoelier Ef!" Bloedd iawnder ydoedd hon, A chais y ddeddf a roddwyd ganddo’i hun, A'r hon o hono’i hun oedd ardeb llawn. "Croeshoelier Ef!" O Sinai daeth y waedd, Ac nid oedd bloedd Caersalem ond yr adsain. Arafwch, filwyr dig! eich Ceidwad yw! O, dygwch rai ei Groes, y mae ei friw Yn ddigon iddo er ei fod yn Dduw.
	322 GWAITH ISLWYN. Anfeidrol lid sy’n plygu'i ysgwydd Ef, Cynddaredd uffern, a digofaint Nef; A! fraich a ddrylliai fydoedd dan ei bwys, I ddynion yn rhy fawr, i Dduw yn ddwys! Ond nid oes cynorthwywr un gerllaw, O’r ddaear isod, nac o'r nefoedd draw; Ei hunan dwg y llid, ei ddwyfol fraich A'i cynnal yn fawreddog dan y baich Nes syrthio o'r tu ol i'w Groes brydnawn O’r golwg byth, i ddyfnder môr o lawn. Ei hun yn gaer o gylch ei eglwys roes, Anfeidrol amddiffynnwr, ar y Groes. Ei hun gwrthsafodd holl fagnelau coll, Fel Craig yr Oesoedd, craig y bydoedd oll. Pistylla gwaed, ac ynddo lawn, o'i glwy, Mae dyn yn rhydd, mae Duw yn foddlawn mwy. Gwel byrth y nefoedd yn ymagor fry, Clyw udgorn hedd yn seinio o Galfari; Yr Iawn yw’r allwedd a ddatglodd y nef, Agorodd euraidd byrth Caersalem gref; A'r Iawn a gododd udgorn hedd bryd hyn At enau per Trugaredd ar y bryn. Gadewch yr allor, archoffeiriaid, mwy, A’r holl aberthau, llwyr ddilewch hwy. Ymrwygodd y wahanlen! Doed yn awr Y byd ger bron y drugareddfa fawr. Caed allor gadarn, do, ac aberth llawn, Offeiriad hefyd ar y Groes brydnawn, Yr oll yn un, a'r un, trwy’r oll, yn lawn. A! ni raid iddo mwy ddioddef loes, Mynychu’r aberth, nac ailgodi’r Groes Ni fedd cyfiawnder un gofyniad mwy, Mae’n foddlawn byth yn nyfnder iawnol glwy. Holl saethau'r ddeddf, a holl bicellau'i llid I'w galon fawr derbyniodd hwynt i gyd, Ac ni ddaw un o honynt fyth i'r lan I agor eilwaith glwyf pechadur gwan. Ei holaf saeth, diflannodd yn ei glwy, A soddodd yn ei waed ei melldith mwy. Ai dyma'r tâl, raslonaf haelaf Un? Am ras mor fawr ai dyma dâl y dyn?
	Y GROES. 323 Dy wawdio, addfwyn Oen, tra dan y llid Yn marw yn dy waed dros fleiddiaid gwaetha'r byd. Arafwch, filwyr dig, y Ceidwad yw, Y Mab yn llennu yn y dyn, y Duw! Mae yna urddos, oes, a chariad cun, Diderfyn gariad at golledig ddyn. Mae yna gariad mewn gweithrediad llawn Yn agor dôr y carchar ag allwedd gref yr Iawn; O trowch y bicell rhag ei galon gu, Mae’n chwyddo’n awr o gariad atom ni; Ond na — "heb ollwng gwa«d" nid oes i ni Faddeuant, nac mewn unrhyw waed ond gwaed ei galon gu. Mae'n rhaid ei dryllio, ynddi hi y trig Yr unig rin ddyhudda ddwyfol ddig; Myn Ior ei hagor hi, o'i mewn y mae Y perl o Iawn, y pridwerth i'n rhyddhau. O tynnwch allan, filwyr dig gerllaw, Yr hoelion llymion o'i dirionaf law — Y llaw fu’n selio yr ymrwymeb gu, Yr hen gyfamod am ein bywyd ni, Cyn seilio’r byd, cyn cynneu seren fry. O na ddywedwch wrtho, — "Gwared d' hun," Pa fodd y gall tra’n gwared euog ddyn? Saf, Geidwad mawr! Saf yna ar y pren! A'n gobaith, os disgynni, fyth dan len. Dy waed yw’r unig lawn am bechod dyn, A'r unig ffordd i'w wared ef yw peidio gwared d' hun. Na wawdiwch ef, O ladron, dan ei loes, Mae’ch bywyd yn ei angau, mae 'ch nefoedd yn ei Groes. Mae’i unig ffordd i’w orsedd yn arwain trwy ei waed, Ac wrth ymostwng dan ei faich tyn fydoedd dan ei draed. "Gorffennwyd!" Mae taranau Horeb draw Yn ddistaw oll, ac wybren loew mwy O ddwyfol dangnef yn amgylchu’r byd. "Gorffennwyd!" Mae y cwmwl tew yn wag, Llwyr gollwyd ei lidiawgrwydd yn y Groes. Mae liais yr udgorn cryf yn beraidd mwy, O Sinai’n beraidd; tangnef yw y floedd. Mae’r bobl yn britho ael y mynydd draw, A gyda Moses ant i wyddfod Duw, I wyddfod Duw gwyddfodol yn y cnawd. A hen wersyllfa'r codwm, fuasai gynt Yn sefyll draw o hirbell, droir mwy Yn drigfa hedd, a goruchafiaeth lawn
	324 GWAITH ISLWYN. Yw'r floedd a enfyn ei myrddiynau fry Trwy holl balasau'r ser i lys y Tad. "Gorffennwyd!" Nid oes yn y gyfraith lan Lidiawgrwydd; mae yn gwenu uwch y Groes, A gwenu bywyd ar farwolion mae. Neshewch i'r mynydd, nid oes terfyn mwy. Mae Sinai'n eistedd ar ei sail mewn hedd, A môr o waed yn golchi ei ochrau fry Gan ddiffodd fyth ei ffwrn o oesol dân A chuddio’i lethrau â thrysorau'r Iawn. Pan grynai’n ddirfawr dan daranau Duw, A llais y ddeddf oddiar ei fflamiol frig, Gan gryfed oedd, yn peri i'r ddaear oll Adseinio’n hyawdl mewn daeargrynfau — Bregethwyr hyfion areithfeydd y graig — Bryd hyn pan grynai’n ddirfawr, a phan grynai Y byd o'i gylch fel ar ymddatod mwy, Amlygwyd Iesu 'u trengu yn ei waed. Anfeidrol effaith! Safodd yn y fan! Da ganddo orffwys wedi crynu cyd A chuddio’i ben am oesoedd yn y mŵg. Ac i bechadur euog, hyfryd yw Cael noddfa gadarn, craig i sefyll arni — Lle saif yr oesoedd a lle saif y ser I sefyll wedi ayrthio filwaith dan Ystormydd profedigaeth, ac o flaen Awelon aniser, siomiant ym mhob awel; A sefyll nes i donnau angau oll Fynd drosodd fythoedd — sefyll yn ddi gryn Rhwng chwyldroadau tanliyd ddydd y Farn, Pan syrth y ser, fawreddus danbaid gyrff, Yn ddrylliau fyrdd ar draws eu gilydd fry, Eu deddfau’n anhrefn, anhrefn eu deddf. O, nac ymffrostied dyn, y mwyaf hoff A'r mwyaf hawddgar, yn ei gariad mwy. A chwithau, archangylion, byddwch fud. Nid oes anwyldeb yn y Nef wrth hyn. Y seren bellaf yn yr entrych draw, Yr uchaf, nesaf at orseddfainc Duw, Sy’n yfed gwawl ei bresenoldeb byth, Gan adlewyrchu ei ddisgleirdeb llawn — Disgleirdeb ddallai’r haul â bythol nos, Y seren bellaf — pell i'r ser eu hunain, Edrycha i lawr trwy’r anherfynol drai.
	Y GROES. 325 Ac ar ein tywyll fyd sefydla’i threm, Ac yma cenfydd Gariad yn gwaghau Ag haelaf law holl drysorfeydd y Ncf, Gan arllwys allan gyfoeth Duw ei Hun. Gwel yma'r briodoledd ar ei sedd, Y Groes ei sedd, â drain yn goronedig Ar Galfari, a'i gwisg yn goch gan waed, A than yr ymdrech ddwys yn chwysu — lawn; A'r oll i gadw'r anheilyngaf rai, Yr anheilyngaf o'r anheilwng oll. Arferol yw y ser o edrych yma O'r adeg pan ddisogynnodd Duw o'u plith I'r preseb, a'i orseddfainc gyda hwy A’i holl balasau ar eu bannau'n wag. "Duw, cariad yw;" nid iaith y ser mo hyn, Rhy uchel iddynt hwy yr arddull hwn. Yr olaf a'r hawddgaraf enw yw Ar Dduwdod, ac â llythyrennau gwaed Ei ysgrifennwyd gyntai — gwaed yr Hwn A gynrychiolid gan yr enw per. Ac ni adwaenai Gabriel, er mor bur, Ac er mor ddwfn yng nghyfrinion Duw, Ni wyddai ef yr un o'i lythyrennau Nes ei benodi i drosglwyddo i'r byd Y newydd am ei sylweddolwr mawr. "Duw, cariad yw;" a fynnai angel glân Blymio yr enw? Safed wrth y Gioes; Mae yno yn ei waed yn llanw'r enw, A'r enw'n llanw'r byd o gylch â hedd. Wrth weled anfarwoldeb ar y Groes Yn marw — Hollalluawgrwydd dan y baich Yn plygu —’r llais a roes i fydoedd fod O dan ergydion angau yn gwanhau — Dedwyddwch pur yn gruddfan dan y dur — Pwy feia’r cof os gedy allan mwy Holl enwau Duw ond Cariad — Cariad byth! Y mae'n gyfiawnder hefyd, O mor llym Wrth Fab, with unig aer ei goron fawr; Bydd ddistaw, Iddew, am dy gyfraith mwy, Ac am fanylder ei gofynion hi Ar Sinai bell, ei harswydolrwydd mawr, Ei llais y daran, mellt yn lampu’i theml — Tyrd gyda mi, danghosaf iawnder mwy, Yr un cyfiawnder mewn disgleiriach drych.
	326 GWAITH ISLWYN. Draw gwel dy gyfraith yn crynhoi ei bâr O'r oesoedd oll, o blith pob iaith a phobl, Elfennau tanllyd, llwythog oll o lid, I fynwes eang y Machniydd, nes tyr Ei galon ddwyfol gan y ffrwydriad syn, Ac nes y detyd cloion dyfn y graig, Ac nes ysgydwa'r ddaear fel pe bai Byd arall yn ei tharo ar ei rhod, Ei tharo, a diddymdra yn yr ergyd. Ar Horeb bygwth llid yn unig inae, Ond yma, rhoi i bob bygythiad rym; Yr udgorn yno; yma'r cleddyf noeth Yn agor mynwes y Deddfroddwr mawr, A’r llafn o'r golwg yn ei briod waed. Mae engyl yma’n ddistaw. Syndod dry Eu holl hyawdledd yn fudanrwydd pur, Mudanrwydd doeth ar bwnc mor fawr — nad oes Darluniad arno yng nghyfrolau'r Nef, Na gair a'i gesyd allan yn ei rym O fewn holl ieithoedd y nefolion fry Sy fyth yn darllen rhyfeddodau Duw, Oruchel waith, yn athrofeydd y ser Wrth ymbartoi i swyddi'r dwyfol fyd. Y mae meddyliau uwch trosglwyddiad iaith — Meddyliau sant dan gysgod Croes ei Dduw! Adwaenoch Ef, nefolion, yn ei waed; Mae yna fwy na gwaed i'ch golwg chwi, Ac nid yw'r croesbren yn terfynu'ch trem. Y mae dyfodol newydd nawr o flaen Y byd a'r bydoedd yn ymagor draw O'r munud hwn — yr ydych yn ei weld Yn llawn o anfarwoldeb, O mor deg! Mae'r ddeddf yn ddistaw, a fuasai gynt Yn ysgwyd llawer nef â'i tharan groch, Gan fygwth diorseddu engyl fyrdd, Sef dynion wedi 'u gwneyd yn engyl mwy Trwy riniau'r gwaed sy'n lliwio'r Croesbren fry. Mae gorsedd Ior yn gyfiawn wrth ryddhau Byd llawn o garcharorion, tra y ceir Ei gallu yn seiliedig ar y Groes, A'i haur golofnau’n ddyfnion yn y gwaed O’r golwg, wedi ‘u sicrhau am byth. Gadarnaf fainc! Pwy all ei hysgwyd hi!
	Y GROES. 327 Gorseddfainc gras, gorseddfainc iawnder yw; Gras yn teyrnasu trwy gyfiawnder mwy. Angylion! Pam mor ddistaw? Mae y gair "Boddlonwyd," — gair rhyfeddaf Duw ei Hun — Yn fil rhy ber, yn fil rhy lawn o swyn, I neb a’i clywo, pe yn gerub glân, Ymaflyd yn ei delyn arian mwy Nes llwyr ddistawo'r adsain olaf fyth Trwy holl wybrenau y bytholfyd pell. Y mae cyfiawnder bellach wrth ei fodd, Ei gleddyf yn ddiddefnydd yn y wain, Camedig arf, a’i farwol fin yn bwl 'Rol taro’n erbyn calon Duw mewn cnawd. O, pwy a draetha rwysg coroniad gras Wrth fawrwych esgyn I’w orseddfainc wen, Cyfiawnder yn ei gynorthwyo i'r lan, Y ddeddf yn edrych arno gyda gwên, Tra engyl Duw yn crymu'n dorf ddi-rif O’i flaen, bob un a'i goron yn ei law Buasai hi, Trugaredd, lawer oes, Yn wylo'n athrist ger yr orsedd hon — A barotowyd cyn sylfaenu'r byd — Heb hawl i esgyn i'r eisteddfa deg, Yn wylo fod eu llawnion drysorfeydd Trwy'r oesau ’nghau, heb fodd i'w hagor hwy Yng ngallu Duw ei hun, hyd oni ddaeth Yr Archoffeiriad o'r tu fewn i'r llen, A'i waed yn dyferynu ar ei ol, A'r allwedd ganddo, — ’r unig un a wnai. Derbyniodd hi o law Cyfiawnder pan Ddistawodd ei daranau uwch y Groes. Mae Ffydd a'i gwrthrych yma, mor gytun! Adnebydd hi ei gwrthrych yn ei waed, — Ei waed, ei gwrthrych, sail ei hyder oll! Mae'r lleidr draw yn gweled mwy na dyn, Anfeidrol fwy, yn gwaedu wrth ei ochr. "Arglwydd," ar groesbren! Ffydd sy'n dwedyd hyn; Try'r Croesbren, ger ei fron, yn golofn fawr Yr orsedd honno sydd yn uwch na’r nef. ‘Wyt ar dy ffordd i'th Deyrnas hwnt i'r ser, Pan ddelych iddi Arglwydd, cofia fi!' Cyrhaeddodd yno, do, yr un prydnawn.
	828 GWAITH islwyn. Iesu! A welodd hwn dy degwch pur, Pan wylit ddagrau gwaed tan farwol gur? A welodd hwn falm bywyd yn dy glwy, Ac yn dy angau anfarwoldeb mwy? Ac oni welaf fi dy wedd yn awr Ar dy orseddfa’n decach fyrdd ei wawr, A duwdod yn disgleirio ar dy bryd Fel hanfod llewyrch heuliau fyrdd ynghyd? Ti, Deyrn y byd, Ti, Frenin cyrrau'r nef, Dwed, oni 'th welaf ar dy orsedd gref Sy drosti’n berlau, drosti’n ser i gyd, A'r nef o’th gylch yn un tragwyddol wrid; Dwed, oni 'th welaf mewn gogoniant mwy Na phan yn wylo dan dy farwol glwy? Yr un yw Ffydd, yn naear ac yn nef, O dan y Groes, o flaen yr orsedd gref; Angylaidd lygad, gwawl ym meddwl dyn, Yn gweled Duw yng ngolau Duw ei hun. Rhy deneu ydoedd yr orchuddiol len Borfforai wyneb Iesu ar y pren I'w dallu, a dieithrio’i wyneb gwiw, Hi sychai ffwrdd y gwaed, a gwelai — Dduw! Mor ofer, Pilat, oedd dy ymgais di I olchi'th ddwylaw. Nid oes iawn mewn dwfr. Estynna'th law, mae’n gochach nag o'r blaen. Egluro'r gwaed yr wyt wrth ymlanhau; Dyfnhau'r ystaen. Na'r haul amlycach yw. Pan wisgo'r haul y llen sy ganddo ’nghadw Hyd fore’i dranc, i guddio'i farwol wedd O wyddfod Duw pan ddel i farnu'r byd Yn rhyfedd rwysg ei ail ddyfodiad glân, Nid dan, ond ar y cwmwl olaf mwy — Pan wisga hon am ennyd uwch y Groes, Nis gall gysgodi dy euogrwydd erch. Disgleiria yr ystaen sydd ar dy law, O Pilat, yng ngoleuni haul cyfiawnder, A'i loer, cydwybod, yn ofnadwy glaer. Pilat! Mae modd dileu’r ystaen er hyn. Arllwysa'r dŵr, a dos a'r cawg yn wag A llanw ef â’r dyferynau drud, (Rhy rad i ni!) mor llachar dros ei rudd Ddyferant i ddyfrhau y ddaear sech Sy'n adwaen ynddo baradwysol rin,
	Y GROES. 329 Ie, rhin i Edeneiddio byd o ddrain; Arch, Pilat, idd y dyrfa ymbellhau, A sangu'n ysgafn, tra y chwiliot am Un dafn — un! Disgleiried ar dy law, Mae'r eira'n duo wrth ei gwyndra hi! Saf dan ei Groes! Mae'r olchfa dan ei fron; O, bydd gerllaw pan dorro’i bywiol ffrwd; Pan dorro, torrir syched llawer oes. Ystaen y cwymp red ymaith oll yn llwyr, Euogrwydd oesoedd foddir ynddi hi. Saf dan y Groes! Daw miloedd gyda thi, O lawer byd, i weled agor hon. Yn iach, f’aflendid! Ymaith gyda'r ffrwd Sy'n llifo i orlynclyn angof mwy! A phed arosit heb lifeirio 'mlaen, Ni'th welwn mwy, rhy drwm i nofio wyt, A thrymach yw y Gwaed i'th gadw i lawr. Duw! Pwy all godi'r bai a gleddaist ti! CYFRYNGWR. SAIL ein hiachawdwriaeth roddwyd, mewn cyfamod eithaf cryf, Cyn sylfaenu y mynyddoedd, ac o flaen y bryniau hyf; Fe ordeiniwyd yn Gyfryngwr, y tragwyddol Fab yn awr, Cyn ymddangos fel Creawdwr i roi sylfaen byd i lawr. Ym moreuaf gerbyd cariad allan aeth i'n hachub ni, Ac er dyddiau tragwyddoldeb ei fynediad allan fu: Cyn bod llais clodforawl angel, cyn bod llais clodforawl dyn, Seliodd y cyfamod grasol, seliodd er ei fwyn ei hun. Pwy all draethu’r gweithrediadau am ein hiachawdwriaeth gaed Y symudiad rhagordeiniol, a'r eiriolaeth drosom wnaed, Yn nistawrwydd tragwyddoldeb, pan nad oedd daearol fyd Yn bodoli ond mewn arfaeth, a chyn geni’r ser i gyd? Cyfaneddle'r ddaear ydoedd mangre ei foreuol fryd, 'R oedd dyddordeb yn y gwagle oedd i dderbyn sail ein byd — Byw i fod yn sanctaidd allor i'w aberthiad ryw brydnawn, Byw i'w lanw â phrynedigion drwy ei angeu drud a'i iawn! Ac wrth roi i lawr sylfeini y ddaearen yn eu lle, Ac wrth hongian oddiarni fawrion oleuadau'r ne, 'R oedd ei ddwyfol fyfyrdodau ar y mil rhyfeddach awr Pan y rhoddai mewn cyfyngder sylfaen gobaith byd i lawr.
	330 GWAITH ISLWYN. Carai feddwl am y boreu pan adawai'r nef ei hun, Pan ymgrymai’n ddigon isel i wneyd ei babell gyda dyn; A chan gymaint oedd ei gariad, a chan gymaint oedd ei aidd, Awriais y dragwyddol arfaeth droai yn rhy araf braidd. Ymddanghosai yn ffenestri proffwydoliaeth oddi draw, Hoffai ddyfod i’r rhodfaoedd drefnwyd gynt â dwyfol law — Hen rodfaoedd y cysgodau! Mynych cyfarfyddai ffydd A'i hanwylyd hawddgar yno, er nad ydoedd eto’n ddydd. Fel ar nos loeroleu dawel gwel y morwr ymyl tir, Gwelwyd ef gan batriarchiaid — nid yn amlwg nac yn glir; Hoffai ddangos ei ogoniant, er mor bell ac er mor wan; Er fod môr o oesoedd rhyngddynt, hoffai sefyll ar y lan. Gwyddai ffydd ei fod yn dyfod, a disgwyliai lawer awr Weled ei ddisgleiriaf gerbyd heibio'r haul yn dod i lawr; Ar glir benrhyn proffwydoliaeth safai ac edrychai mwy, Heb fwynhau yr addewidion, ond o bell eu gweled hwy. Daeth yr amser terfynedig, amser ei ddyfodiad ddaeth, Ni bu’n ol i'w addewidion, ei ryfedd ymddanghosiad wnaeth; Y Tragwyddol Fab a roddwyd, ganwyd yn dywysog hedd, Er ei ddod yn ddyn, mae hynod fawredd Duwdod yn ei wedd. Ofer lioli dim am dano ym mhalasau Salem gain; Mae cerbydau yn Ephrata, ni ddaeth ef yn un o'r rhain; Nid oes rhwysg nac ymddanghosiad, na thorfeydd yn seinio clod, Nid oes cyffro ar y ddaear, er mai Duw ei hun sy’n dod. Daeth i lawr yn ddigon isel i breswylio gyda dyn, A chymeryd baich euogrwydd torf aneirif arno’i hun; Daeth mor isel ag i’w ddodi yn y preseb gwael heb fri, Daeth mor isel ag i’w wneuthur dan y ddeddf i'n harbed ni. Rhyfedd ras, O ryfedd gariad! Ni bu’n ormod ganddo Ef Adael ei ogoniant uchod, a'i orseddfainc yn y nef; Mae’r angylion yn ei ganlyn gyda moliant, cân, a chlod Hyd ym Methlem — dyna'r terfyn, Nis gall angel pellach ddod. Gwelir seren dra rhyfeddol ar ffurfafen nef yn awr, Mae y doethion wedi darllen iachawdwriaeth yn ei gwawr; Maent yn penderfynu deall diwedd ei chenhadaeth lon; Seren o gyfundraeth hynaf cariad dwyfol ydyw hon. Pasiodd heibio’r llys brenhinol, pasiodd heibio’r ddinas fawr, Mae yn sefyll uwch Ephrata, ar Ephrata llif ei gwawr. Safed y ddynoliaeth hithau yma, mae yn eithaf blin; Dyma’r man y mae y Nefoedd yn ei bwyntio i maes i ddyn.
	ALBERT DDA. 331 ALBERT DDA. I. Galar y frenhines. TARAN uwch llys Victoria — a dorrodd Dros dyrau’r freninfa. Braw a'u todd oll, Albert Dda — yn sydyn Gyrhaeddai derfyn gorddiwyd yrfa. Angeu er holl londer llys A dorau aur, nid erys; Rhag ei nerth mor egwan oedd Bri neu anlloedd breninllys! Unfodd â llwyn bychan anfalch I daran follt, yw derwen falch; Er cryfed, balched uwch ben, Llwch ydyw i'r llucheden. Un prydnawn Prydain hunodd, — truenus Trannoeth y cyfododd; Gloewawr y Sul pan glywodd Hanes ei dranc, yn nos drodd. Ganol nos ei gnul a wnaeth — i gannoedd Gwnnu’n brudd gan hiraeth; Ar ei ol i fawr alaeth Ac arwyl ddu Caerludd aeth. Ein Banon gun o’i hunaw Sydd drist ar ei gorsedd draw. Palasau heirdd, pa les ynt! Eu swyn a ffoes o honynt. Ar lawer haf dihafal Ble mor hoff â Balmoral, Pan gynt y delynt ill dau Er mwyn hedd, i’r mynyddau? Pennau’r mynyddau yn nef Oeddynt i'w gweld o'u haddef, A garw drum Lochnagar draw Uwch iddynt yn ymchwyddaw. Anedwydd weithion ydyw, Oer fel y fan Alban yw. Poen yw gweld Abergeldie, Mae yn saeth i'w monwes hi. Y iach Alban uchelbur Eilw i gof ei mewnol gur.
	332 GWAITH ISLWYN. Darfu'n llwyr yr arwyrain A’r hoen geid yn Osborne gain. Ni all rhwysg uchelwysg chwaith Sirioli Windsor eilwaith; Tywyll yw y Castell heb Wenau ei addwyn wyneb. Eglywir y nodau galarnadol, Cyfyd holl Brydain ei sain gresynol, Yn ei galarwisg mae yn gwŷl eiriol Bore a nawn dros y plant brenhinol; A'i gweddi sydd yn ufudd ger nefol Orseddfa yr Ion, dros y weddw freinol. Pan fo Victoria anwyl yn wylo Parod iawn gawn ein Prydain i gwyno, Yn ei holl ofid mae’n dagrau’n llifo, Ei baich a ddygwn, cydunwn dano; Mewn parch ei chyfarch a wnawn, a’i chofio O flaen gorsedd trugaredd, taer guro; A bedd ei hun anwyl — byddwn yno Yn filoedd gwlad i fad gydofidio. Yr Ion nas methodd â'i rin esmwytho Loesau y galon ddilun, Ef ddalio Ar ei gwiw sedd ei meddwl rhag suddo; Ac O’r dda ateg, gobaith cwrdd eto A’i chu anwylyd, hen a'i chynhalio, Gobaith gwlad ber uwch ser a'i chysuro. Gweled drwy ffydd beunydd y bo — ’r pell dir, A! ni yngenir enw angeu yno. Y gyfyng awr a gofir, Hiraeth oedd ar fôr a thir. Rhoddai llongau arwyddion Galar dwys uwch gwely’r dos. Cydostyngent, hwy iawn wyrent Eu baneri, Taenai’r hiraeth a’r mawr alaeth I'r môr heli. Hwnt ar adenydd hoewon trydanol Ehedai’r eres hanes resynol; Cyffroai don ar fôr cyffredinol Dynoliaeth — ton o hiraeth tynherol;
	ALBERT DDA. 333 Holl ddynoliaeth aeth o'i ol — i wylo, Arwyl oedd honno idd yr hil ddynol. Rhyw len ddu dros Berlin ddaeth, Elai ei llys i alaeth. Ei rhwysg am alarwisgoedd Drwy gur newidiai ar goedd. Paris orwemp roes arwydd O gyd-deimlad rhad yn rhwydd. Pob dawn wnai’i ffyddlawn goffhau Hyd awen Môr y Dehau. Dawn awen Zealand Newydd — drawr gwynai Drwy ganiad ysblenydd, Dyr boen Victoria beunydd, Iachaol falm i'w chlwy fydd. Pren mwya’r goedfa i gyd — draw syrthiodd Dros seith ymyl bywyd, A’i drwst a barai dristyd — Clyw — braw o bell — clybu’r Byd! Y dderwen blannodd hiraeth — naturiol, Victoria o alaeth, I’w dirion goffadwriaeth. O tyfed, ffynned yn ffaeth! Na ddeued stormydd eon, Gaua erch i rwygo hon; Goruwch brasder dyfnder dôl, Ger byw rin dagrau breiniol, Aed ar led uwch daear lawr I awyrfyd yn erfawr, A draw boed mewn uchder byth Yn deilwng o’i Enw dilyth. II. Mawl y da. Nis gwyddem nes ei guddio — yn y bedd, Y buddion gaid drwyddo; E gyfyd Prydain i gofio — a wnaeth O lawn wasanaeth, a'i gnul yn seinio. Y rhyfelog trystfawr fola — y byd, Heb oedi ymgryma; Yn y bedd adnabydda Y buddiol, duwiol, a da.
	334 GWAITH ISLWrN. Prydain oll wedi ei golli, — dalodd Ei dyled i’w deithi; Un blaenor, neb i lenwi Ei le ef ni welai hi. Rhoddes le mwy mawreddog — i gyfion Gofiant ei Thywysog Nag i’r hanes am goronog — bennau; Am wir riniau pa deyrn mor enwog! III. Rosenau, Olrheinir disglaer hanes Ei ach ddugiol, yn ol, nes Darfyddo, pallo y pell Oleuni ar y linell. Rosenau, fangre swynawl, Adgoffeir gydag hoff fawl, Ei le genedigol oedd, A bro tad Albert ydoedd. Hoffwn yn awr gerllaw’r llys, Fwyn Awen, gael fy nhywys, A'r ser yn hanner siarad Am rai fu mor hoff, mor fad, Ond rhai sy’n awr gyda’r ser, A Naf! na bawn o’u nifer! Yn nistawrwydd nos torrwn I wylo wrth gofio, gwn. E roddodd ef wawrddydd oes I rinwedd, boreu’r einioes. Ac ymyl trolyn camwedd A ofnai fal dyfnaf fedd. Aeth trwy brofedigaeth deg Glas oed, beryglus adeg; Diangodd o'i hud engur, A chadd barch am fuchedd bur. Rhoddodd ei fryd ar addysg, A dod yn enwog mewn dysg. Dygai barch dysgedigion, Gloew baich o Brifysgol Bonn. Ysgolor diesgeulus — a thrwyadl Dan athrawon medrus, Rhoddodd gamp fawreddus — o’i flaen yno, Enillodd honno yn llwyddiannus.
	ALBERT DDA. 335 Yno rhoes sail oes i lawr, Sylfaen bywyd llesolfawr. Ei feddwl yfai addysg, Llyn ydoedd, a dyfroedd dysg Yn ei lenwi drwy lonydd Efrydion dyfnion bob dydd; Torrai ei lawnder tirion A'i olud ar y wlad hon; Feddyliol gronfeydd helaeth, — Eu llenwi i ni a wnaeth. IV. Y briodas. I’w ddyfodol ymaddfedu — yr oedd Yn raddol — dadblygu Y ddawn oedd i weinyddu, A dwyn gwawr ar Brydain gu. Ior a edwyn yr adeg, Mae’n parotoi mewn pryd teg. A'i law gref e blyg yr Ior Y gangen at ei gyngor. Myn y pren i'w law mewn pryd Yn ifanc — a’r dyn hefyd. Parotoai Albert ieuanc I wlad ei dreigl, i fawl di-dranc. Cymhwysder gadd drwy addysg, Y dyn mawr, i ddod i'n mysg. Is rheolau a gwersi yr aelwyd, Boreu tawel einioes, Albert luniwyd I’w hoff yrfa — i Brydain ei ffurfiwyd, Mewn gwybodau a moesau cymhwyswyd. Y mae yn gyfiawn i'm hawen gofio Am y swyn addien grymus wnai iddo Adaw Coburg, rhoi Gotha deg heibio, Er mwyn gwneyd Prydain addwyn yn eiddo. Uniawn dywysog! Pan ein dewisodd Nid am enw neu am glod y dymunodd, Nac am allu — serch pur a'i cymhellodd; Nid ei addysg, ei galon dueddodd Albert yr ieuanc i lwybraw trwodd; Nid y goron ogoned a garodd — Y Goronedig addfwyn a'i swynodd, Ei theyrnwialen a'i thron ni welodd.
	336 GWAITH ISLWYN Y deg Victoria a'i dygodd — swynion Victoria lon dros y don a'i denodd; Yn ddilwgr ei gariad ddaliodd, — tynhau Wnai’i aur reffynau oni orffennodd. Diddanwch dydd eu huniad Gofir yn hir, a'i fwynhad; Wrth eu plant traethant yr hen Am floedd y lluoedd llawen, Unol gyffredinol dôn Anwyl-ber gydgân Albion; A’r taranau o’r Tŵr enwog, — a niwl Magnelau galluog, Bob llun yn dyrchu’n dorchog — i’r nefoedd, Llen daenfawr oedd uwch Llundain fawreddog. Prydain yn darwain ar uchelderau Orfoleddus foliannus filiynau, A'u llwyr fryd oll ar fawrhau — ’r pâr breiniol, Rhoi llef arddunol, yr holl fyrddiynau! Caent fendith Cymru hithau — anfonodd I fyny weddiau Hyd orsedd Ior dros y ddau Am lwydd, hedd, ac aml ddyddiau. Hawddgar bâr, oedd ger y byd Yn hyfawl gynllun hefyd — O undeb a ffyddlonder O dan fad ordinhad Ner. Delw o anwyl gyd-lynu, A chwrdd teg, serch o’r ddau tu O Gariad! pa’n rhagori, O’r rhiniau teg, arnat ti! Golud byd benbwygilydd Hebod megys sorod sydd, Wyt oludoedd mewn tlodi, Gwnei’n dyner ein hadfer ni Yn ol mwy o'r anial maith, Yn ol i Eden eilwaith. Y llwythog ddidwyll weithiwr Yn ei gaban, egwan wr, Efo ei fun gun a gâr A chrug o blant chwareugar.
	ALBERT DDA. 337 Dedwyddach ydyw na glyw gwlad Dan goron, nas adwaen gariad. Bri ydoedd y briodas — ar gariad Pur, ger yr holl deyrnas: A daeth i gymdeithas — yn engraff lân O iawn a dyddan ieuad addas. Collfarniad oedd eu huniad hwy Ar y rhai fedrant roi’r fodrwy, A rhoi y llun oer, y llaw, Y galon yn gwrthgiliaw Yn anifyddlon, a’u monwes Mal y graig heb deimlo gwres. Anheilwng er mwyn elw Yw rhoi’r llais i eirio'r llw. v. Y Prydeiniwr. Y mawrwych ieuanc dramorwr — droai Yn drwyadl Brydeiniwr; Daeth o galon, union wr, Y goraf Brydain-garwr. A'n brenhines gun pan ymunodd, Ei theg oror am byth a garodd, A'i gwiw luman ei serch ymglymodd, Diau â'n Prydain y priododd. O! y drem yn angeu drodd — gan bryder Ar ei hoff faner, pan orffennodd! — VI. Gwasanaeth ei nerth. Pan oedd rhyfel fel ar fin Agoryd yn dra gerwin; A newydd ddwys orbwysig — i’n goror, Ar y môr, yn dod o’r Amerig; Ei rym i Brydain a roes A rhannau goreu’r einioes. Hi gafodd Albert gyfiawn Ym mlodau’i ddyddiau a’i ddawn. E ddaeth i'w gwasanaethu, A hyd ei fedd diwyd fu. Oedd barod i'w hynod waith, A chalon i'w uchelwaith; Egni llawn i gynlluniaw A fai o les, a chref law I hollol weithio allan Yn ddioed a roed i'w ran.
	338 GWAITH ISLWYN. A'i gyneddfau gwiw’n aeddfed, Fel pren fftwythlawn ar lawn led, VII. Y bywyd pur. Ym mhuredd ei gymeriad, Buddiolai, goleuai’n gwlad. Di-fai y caed ei fywyd Ar fryn uchaf balchaf byd. Llygredig bendefigaeth, Iachau ei ffynhonnau wnaeth; I fawrion mewn oferoes Halen a fu ei lân foes. Mal sant yn ymyl y sedd, Briai, arweiniai rinwedd; Rhoddi myg arwydd ei mawl Ar nen y llys brenhinawl Ar wybrennau uchder breiniol — haul oedd I lu amgylchynol, Yn cynneu yn y canol, A hwynt draw aent ar ei ol. Puredd a rhinwedd i'r oes A geir, os gwellheir y llys, Yno mae ffynhonnau moes Fywiol, a'r cyfeiriol fys. Bywyd ein llys, echrys oedd, O’r genedl llygrai gannoedd; Gwridai, cywilyddiai’r wlad — am lygredd Euog amhuredd ei gymeriad. Deuai, trwy’r Tywysog duwiol, — i’r lle Ryw wellhad rhyfeddol; Eglur yw nas gwelir ol Yn awr, o’r llwgr blaenorol. Hynodol gynllun ydyw I ni o foes, a iawn fyw. Trwy rym ei fuchedd dra rhinweddol, A goreu foddion siampl gi'efyddol, Adenillid, glanheid yn hollol, Ie’n llwyr ddwys y lle urddasol.
	ALBERT DDA. 339 Allor sy gerllaw’r sedd — i Dduw’r heddwch, Clwy edifeirwch, a chân clodforedd. Cân i'n Duw cyn hyn nid oedd, Hoff sain, yn nhai'n brenhinoedd. VIII. Y penteulu. Peunydd yr urddas pennaf — coronog, Ac y rhinwedd lwysaf, Yn ei deulu ’nghyd welaf Dan ryfedd dangnefedd Naf. Y mae gofal am gyfoeth Drwy ei dỳ, cynhilder doeth. Union drefn cysondrefn sydd Trwy y llawn gartre llonydd; Yno byth canfyddwn bêr Lewndid, heb afradlonder. Cyfuwch o'r blaen nis cafwyd — teuluaeth A iawn reolaeth y dyner aelwyd. Cartref hoff, nis ceir trwy fyd, O afrif, un mwy hyfryd; Ymlyniad am y lonydd Aelwyd, a serch ar led sydd; Gau fyd o'r dihalog fan A'i dwrw oll, gedwir allan. Le tawel! mae fel am fod O dwrf y byd sy'n darfod, Mewn rhyw gu ymneillduedd I fwynhau dwyfol-ddwfn hedd, A siarad am y wlad lon — a diwall Sy o'r tu arall i'r ser tirion. Hwy dalant, dduwiol deulu, Barch i'r ddwyfol gyfrol gu, Y gyfrol ddwg i eiryd Reol y Farn o’r ail fyd. A hwyr llonydd darllennant Air Duw Nef, a'i gredu wnant. Ac fel tad ca folawd teg Ym Mhrydain am hir adeg. Cymysg heb derfysg bob dydd Ei gariad â doeth gerydd. Mewn haelaf addysg os manwl fyddir, Ac os prydlon geryddon a roddir, I benteulu tra buan y telir, O hau yn forau cnwd llawn a fwrir.
	340 GWAITH ISLWYN. Yntau a welodd fel penteulu Yr had hygar cynnar yn cwnnu, Ei blant trwy'i noddiant yn cynhyddu Mewn hedd, a'u rhinwedd yn eirianu, Rhai fagodd, gododd mor gu, — mor gynnes Yn ei fonwes, fel ŵyn i fyny. Fe'u lluniodd, fe’u magodd nes edmygir Gan yr holl wlad eu cymeriad mawrwir; Ple mae ar go esiamplau mor gywir O rodiad, o gariad mor ragorwir! Eu bywyd teg ar bob tir — sy’n rhoddi Hoff hardd oleuni, a’u ffyrdd ddilynir. Ac o bydd gorseddfainc bell Yn wag dro, eir heibio'r oll, Ac o'i dŷ gwiw (nis caed gwell Erioed) e geir rhi di-goll. IX. Tywysog Cymru. Athen a fynnai ethol — un o'i dỳ Iddi'n deyrn rhagorol, I roi y ddeddf a'r rheol — o'i llys cain A'i thrôn firain, i'w thir anfarwol. Rhedai hanes am Alffred yno A'i enw tyner a wnai eu tanio, Hoffasent, carasent roi'u croeso A'u caerau nawdd a'u coron iddo; Ond hiraethodd teyrngadair Otho 'N ofer, er yn dyner, am dano. Yn ddi-goll magodd y gŵr Sydd i fod ar ein sedd fawr Yn deyrn ben, yn gadarn bor, Y mwyaf, sicraf is ser. Yn dra boreu dechreuodd, — a mirain Gymeriad a luniodd; Gwyrth fawr, tywysog wrth fodd Rhyddid a chrefydd roddodd. Mynnai i'w fab adnabod Gwledydd gwâr daear, a dod I feithrin gwiw gyfathrach A phawb oll, ac a phob âch.
	ALBERT DDA. 341 Ei anfon i’r gorllewinfyd — i gael Golwg ar eu rhyddid, Deall y bobl, dull eu byd, — heb atal Nodi'u hamryfal dymherau hefyd. Gwell na dysg yw llawen daith, Hir a hoffus yw’r effaith; Mae'n tarfu'r meini terfyn, Mwyhau'n meddyliau am ddyn; O bawb i gyd, o bob gŵr, Y doethaf yw’r ymdeithiwr; Ni bu gul neb o galon Ar ol hynt tmy'r ddaear lon. Efe, a welodd fwyaf — o'n daear, Dios yw'r cymhwysaf I lywio'n ol meddwl Naf, A chael y sedd uchelaf. Cofiaw am y croesawiad A roes Amerig yn rhad — Cofio’r torfoedd oedd o hyd, Llonfawl y gorllewinfyd, A'r heulog glaer heolydd — trybelid I’w fri gyneuid yn Efrog Newydd, Wna darfu perygl dirfawr Atal llid mewn tywell awr. — Cyfaill fydd er mwyn cofion Y foreu daith hyfryd hon; A cheir heddwch a rhyddid O'i glymau borau â'r byd. Uched oedd meddylddrych ei dad Am oreu freiniol gymeriad; Heb grefydd beunydd yn bur Ni fuasai at ei fesur. Rhaid oedd cyffroi'i dueddiad Heb feth, at dduwioldeb fad, Drwy'i anfon i'r dwyreinfyd, Drwy y lân Ganan i gyd, Y wlad brid gysgodid gan Adenydd Duw ei hunan; Hynotaf oror Natur, Angel ar bob awel bur;
	342 GWAITH ISLWYN. Ac lle bu cawell a bedd Siloh yn ei iseledd; A'r miutt yr holltai'r meini Claf ar ei ol — Calfari! Bro Esaiah, Jeremiah, Bro Hosea bêr, a Seion! Er mor llonydd, mae'n ysblenydd, Dihefelydd, mewn adfeilion. E goelia wedi gweled, Cadarnach, cryfach y cred. Cipolwg ar Macpelah Gafodd ef, mae’n adgof dda. O neshau at fryn Seion, Mae i law ffydd aml i ffon. Yno e droes ffydd yn drem, A seliwyd hi yn Salem. Bo'r gŵr fydd biau'r goron — yn talu Parch teilwng i gofion O’i orhoff hynt; argraff hon — O cadwed, Diogeled ei gred a'i galon! Boed fyw ei burdeb hyd fedd, Ar drôn parhaed ei rinwedd; Hyd yn nef aed yn ufudd Yn llwybrau’i dad! Pell bo'r dydd, Er hyn i gyd i Victoria'n gado, A rhoi'i llwyddiant pur a'i lle iddo; Ei llaw addien hi a'n llywyddo Yn ddiatal hir flwyddi eto; Am y llaw anwyl anwyl honno, Y deyrnwialen draw wnai wylo! X. Noddwr addysg. Albert Dda lwybrai at ddysg — y miloedd, Neud byddin oedd o du buddion addysg. Carai roi addysg gwiwrin, A'i roi i blant gweithiwr blin Na all ennill eu lluniaeth, Er rhoi cefn i lafur caeth; Mae’n rhynu mewn oer annedd, Ow brin fyd! bara ni fedd!
	ALBERT DDA. 343. Pwy gasha'r plant carpiog sydd Yn wehilion heolydd, Yn crwydro gwibio ar goedd Yn isaf le’n dinasoedd, Tros nos heb gartre is nen, Blin eu tynged, blant angen? — Tyner oedd Albert o honynt, — islaw Ei sylw ef nid oeddynt, Ac o'i fodd agorodd gynt O'i nawdd ysgolion iddynt. Troi nos y truenusion, Nifer llwm, yn foreu llon! Gwyddai y lles eres sydd O roi addysg foreuddydd; Tra yn egwan plyga'n plant I fyw'n ol rheol rhiant, Gwir addysg sy'n gwareiddiaw, Oes Aur i'n mysg trwy ddysg ddaw; Gwna ei rin goethi'n gweithwyr, Cawn wragedd gwell, a gwell gwyr; Gwerin fawr, i'r goron fydd Yn hyfoes werin ufudd. Gwladwriaeth heb gloi dorau A geir fyth yn ymgryf hau; Byw fydd hon heb fyddinoedd Na'r cledd dur, na’r rhagfur oedd. O noddwr mawr ein haddysg! Ei enw oedd dŵr er nawdd dysg. E fynnai roi afonydd Yr holl wybodau yn rhydd, A lledu'i asgell lydan Drwy ei oes gu dros y gwan. Myg flaenawr! ymgyflwynodd I ddiwyd fywyd o'i fodd. At bob gorchwyl egwyl oedd, A’i ofalon yn filoedd. Od adeiledid badd-dai i dlodion, Boreu teg hafaidd ein Halbert gyfion Idd eu hagoryd fyddai y gwron; Dda ewyllysiwr, gwyddai eu llesion; Rhyfeddawl rin oerfaddon — i iechyd, Maedda gelfyddyd meddygawl foddion.
	344 GWAITH ISLWYN. A'i rad i'r ymddifad oedd afon Nerthol yng nghanol ei anghenion; Pur dywysog, pwy i’r rheidusion A'r diymgeledd mor dwymgalon! A chofiai Fasnach hefyd Sy ben am leshau y byd. Hoffai agor i longau y moroedd Byrth o wiw lwyddiant, newydd borthladdoedd, I dderbyn llawnion faelion i filoedd Ein dewr ynyswyr, o'r holl deyrnasoedd, Ac anfon i'r rhain lydain oludoedd Ein tir a'r mwn naddir o'r mynyddoedd; Yn ei rym yno yr oedd, — a’r eirian Faneri yn hofian ar y nefoedd. Wrth raid areithiwr ydoedd, A rhoi'i fryd ar brofi’r oedd. Swyn ei araeth dra synhwyrol A enillai bawb yn hollol, Naws unol, i’r un syniad. Drwy’i ddull difrifol eglur-olau, A rhyfedd haeledd ei feddyliau, A mawr swm ei resymau, — llwyddo wnaeth Yn ei gu araeth, heb ferw geiriau. Ef oedd gryf, e ddyg ei ran Is gofal teyrnas gyfan. XI. Cynghorydd y frenhines. Cynghorydd llonydd gerllaw — ein Banon, Beunydd I’w hyfforddiaw, Uchaf ŵr i’w chyfeiriaw, A tharian dros ei thrôn draw. Fry ei chadarn fraich ydoedd, A chaer nerth ei choron oedd. Bu'n tynnu at bwynt union Wrth helm y wladwriaeth hon, Llywydd dan lonydd lenni Addfwyn wrth ei holwyn hi. Am hyn oll nis gwyddem nes Rhoi o’n hanwyl frenhines Hanes in o'i wasanaeth
	ALBERT DDA. 345 I'n llys ni a'r lles a wnaeth. Heddychol ydoedd uchod, Fel seren ar uchel rod Yn rhoi o’i goleuni rhwydd Tirion, ond mewn distawrwydd. Er ei ddyrchu i rod ardderchog, O un awydd gau ni bu'n euog; Er yn ymyl y goron emog Ni ymyrrai ag un em eurog; Gwymp loewdra ei gemau pelydrog Dan ei ddwylaw gaed yn ddihalog; Wrth droed yr Orsedd fawreddog — eistedd Wnai hyd y bedd, yn ddeiliad boddog. Heddychol wr oedd, uwchlaw Y swyn od sy yn hudaw Llawer i ddarwain lluoedd O flas at y rhyfel floedd, A bod un i bawb dynion Tan y ser yn destyn son. Ond efe wrthodai fod I'n cadarn lu’n benciwdod; Os oedd y brif o swyddau, Mwy enwog ceir am nacâu. Y fewnol fuddugoliaeth Ar hunan-glod yn nod wnaeth. XII. Noddwr y Celfau. Os hyglod ydoedd y maes gwleidiadawl, I’r enwog Dywysog mwy dewisawl Oedd arwain y gwyddorawl, — ei galon Ac ei hael foddion roes i'r Celfyddawl. Nid rhwysgfawredd gwagogoneddol Garai, ewyllysiai y llesiol, Rhôi o'i wiw nodded arweinyddol I beiriannaeth a chelfau breiniol. Er mawl eiriau y llwybr milwrol Trôai o’i fodd at yr ofyddol, Aeth i ofwyo’r llaw-weithfaol, Ac i noddi pob amcan haeddol Fyddai i’r byd yn fuddiol, — pob mudiad Er gwellhad a gwareiddiad graddol.
	346 GWAITH ISLWYN. Heb feth adnabu ei faes A'i ran dda, llafurio’n ddwys Er llwydd cywreinrwydd yr oes, A gwneuthur i lafur les. Adfer gwyddawr i fawredd, Ac ailfywhau celfau hedd; Rhoi nodded gwirioneddol Di-ffug, nid addewid ffol; Rhai noddwyr geir yn addaw, Genau llyfn heb egni llaw; Ni wnant un ged weithredawl Na dim o fodd ond am fawl. Ef o wneyd ni fu yn ol Gan ei hewyd egniol. Un di-ffael i wneyd effaith, Ni bu’n well neb yn ei waith; Prin ar air; rhagorai’r ged; Aruthrol oedd ar weithred. I’w esiampl dyledus yw Ein hamaethyddiaeth heddyw. Daear wnaed i roi yn ol A roddir iddi’n raddol; Ei ffrwythydd ni rydd yn rhad, Na'i moethau heb amaethiad; Diwyllier, a daw allan Yn gan mil ei hegin mân. Deallus oedd mewn diwylliad, Gwyddai’r ffordd i guddio’r hoff had A thyner nerthu anian A'i haur lwyth i ddod i'r lan. Hoff ganddo rodio ar hyd — ei gaeau, Drwy ei ddi-efrau diroedd hyfryd, Edrych, wr haelwych, ar ol Ei ddi-brin ddolydd breiniol, Golud ei dir, gweld y da Hyd ei dyddyn dedwydda Mewn boddus cysurus hedd, Hyd ganol mewn digonedd. E wobrwywyd ei brawon A chynnyrch per, llawnder llon. Bwriai’i dir bur-yd araul A grym trefn, nid gormod traul.
	ALBERT DDA. 347 Troai ei wyneb rhag y trywanol Gleddyf ac y gwyw lawryf milwrol; Nid eirf tân, iawn drafod dôl — gai’i nodded, Coledd yr oged, nid y cledd rhwygol. XIII. Yr arddangosfa fawr. O’i ddoniau i'r hil ddynol Mae yr un mwya ar ol. O’i orchwylion, yr uchela — a fu Y Fawr Arddanghosfa; Adail oedd i deulu Adda A barotodd ein Halbert Dda. Adunaw’r teulu dynol, — ac adfer Cydfod cyffredinol, A dwyn hedd i fyd yn ol, Dyna’i fwriad anfarwol. Mal brawd e deimlai bryder Dros ei holl frodyr is ser; A'i gariad hyd bob goror Gyrhaeddai fel y gwyrdd fôr. Noddwr holl feibion Adda, Brawd i ddyn oedd Albert Dda, O haelfrydig ddyn digoll, Nid dyn rhan, ond dyn yr oll. Galwai’r byd i gyd heb gas I'w drybelid Wydr-balas, O balas glân, heb elyn! O odiaeth frawdoliaeth dyn! Udgorn hedd sy’n adgrynhoi 'R hil ddynol yn frawdol fry, Mae digter, ffalster yn ffoi, Lle’r oedd sor, serch llariaidd sy. Man ydoedd i bobloedd byd, Eirian gynhullfan hollfyd. Pabell hoff, lle nad oedd pob llwyth Ond aelod o'r unrhyw dylwyth. A moesgar gydgymysgu Wnai’r serchus olygus lu. Hapus fan, cwmpasai fyd A'i dawel gelfau diwyd.
	348 GWAITH ISLWYN. Ple is haul i'r palas hwn A'i loewbyrth, gyflelybwn? Palas yr hofiai pelydr Y ne wen, warae’n ei wydr! A, mor deg yn 'y mryd yw —’r lle dillyn, A’r flwyddyn — mae’n flwyddyn nefol heddyw Mae’n awr fel pe gwelsem ni Nef-adail yn cyfodi Am ennyd gorddymunol, Idd y nef ymdoddai’n ol. Bloeddio i gad wnai’r bobloedd gynt, Arw fodd, pan gyfarfyddynt; Cwrdd yn hyllaf gyflafan, Yn niwl tew, yng nghanol tân; Gwg yn eu golwg welid, Holltai y llawr gan fellt llid; Gan fagnel rhyfel a’i ru Caerau anian yn crynu! Pa gariad galluadwy — Rhengau yn tân — rhyngynt hwy! Nid oedd un arfod iddynt I gael cyfeillachu gynt, Nag mewn oes adeg mwynhau Eu gilydd yn y golau. Ond er eanged y gofod rhyngynt, Oll yn ei gynllun cu arddun cwrddynt, I deml tangnefedd o'r diwedd deuynt, O'u hol eu handwyol eirf adawynt; Ar ol y gad farwol gynt — mae hedd gwyn Yn canlyn, a blwyddyn Jubil iddynt. Ar ol y byd enbyd oedd O orfilain ryfeloedd, Dacw eilfyd y Celfau — yn ymagor, Nid yn mŵg magnelau Erfawr, na gwawl arfau, — ond yng nghanol Iach wyl ogonol, ac uchel ganau. Gwelent eu mad ymddibyniad beunydd Ar ddiogelwch, ar dda eu gilydd, Bod da un genedl i'r byd yn gynnydd, A llawnder gwlad yn llanw drwy y gwledydd,
	ALBERT DDA. 349 A bod drwg enbyd i’r rhan — yn dristyd, A drwg hefyd i'r cyfan. A deallasant fod llesion — ein hil Mewn unoliaeth tirion, Mai dinistr mwya' dynion — drwy’r oesoedd Yw cam ryfeloedd ac ymrafaelion. Dieithriwch ydyw ethryb Rhyfel; mwy tawel i’m tyb Fyddai tynged y gwledydd, — llonyddach, Diogelach, o nabod eu gilydd. Wedi nabod wynebau — eu gilydd Gwelant yr un nodau Yn oll, yr un llinellau, — eglur ol O anfarwol berthynas forau. Drwy y coll er crwydro cyd — is teirmil O ystormydd enbyd, Adref gwelaf eu hedryd, Rhyw ail gwrdd i’r Hil i gyd. Un oeddynt oll yn nhy Adda, — un oll Yn nhy’r Arddanghosfa, Todd hwynt; Palas Albert Dda — oedd i'r byd, I gyfanfyd, fel adgof o wynfa. Mor filain pam y rhyfelynt? — a gwaed Pam gwedyn tywelltynt? A hwy'n awr oll, fel yn nhref, Yn addef mai un oeddynt? Dyfais Albert (ai dwyfol— feddwl oedd!) Faedda lid yn raddol; Dacw mudiad cymodol Hynaws a wna'n hasio'n ol. Ac er amheuon o'r Crimea — deil Y deg Arddanghosfa, Hi ddeil nes sylweddola Yn ddi-len ei dyben da. Hyd yr oes hauwyd yr had, — daw i'r lan Drwy lonydd ddeddf tyfiad; A cheir, o hedd a chariad Na fu mwy, gynhauaf mad.
	350 GWAITH ISLWYN. Rhoddai i'w orchwyl tara ardderchog Fam ddiwyraw, a llaw alluog, Wrtho daliai, glynai'n galonnog Haeddawl dasg, a meddwl diysgog. A'r anhawsderau yn gadau godent Gan ei ddiflino egni ddiflannent; A'r daroganwyr o draw a gwynent, Aml lu aniddan, oll ymlonyddent, Clod y tywysog enwog a ganent, Wrth ei wasanaeth, oedd fel gwyrth, synnent. Cadarn a ieuanc ydoedd, Nawn teg ei ogoniant oedd. Penna gw^r oedd ef pan agorid Y ter Balas disglaer trybelid, Ei enw y dwthwn hwnnw fendithid, Ar lesolwr mawr ei hil sylwid, A chyfion floedd ddyrchefid, — gan bob iaith A gwlad ei fawrwaith a glodforid. I’w gyhydedd ymgodai — haul bri teg Albert hoff — nis syrthiai — Ond cryfach, uchelach ai — ei leufer A'i amwych loewder nes y machludai. Cai haelfeib pob celfau pert Eu canolbwnc yn Albert; Pwnc canol, pen, ac enaid Y gu Arddanghosfa gaid Ynddo ef — ni ddaw o'i ol Un noddwr mor ddefnyddiol. XIV. Duwch ei ymadawiad. Duwch ei ymadawiad — a niwliodd Ein hail Arddanghosiad, Rhy lesg oedd teimladau'r wlad Gan saeth ac hiraeth cariad. O y cynnyrch a'r ceinion Aml a ddaeth i'r Deml Hedd hon! China ddyg o'i chynnydd hael, A'i dewis geinion diwael; Heirddion feinbriddion o'i bro,
	ALBERT DDA. 351 O'i mwynwaith welem yno; Bathion, a moddion meddyg, A gorau addurnau ddyg. Mynnai Ffrainc, mewn offer bedd, Gynnal ei gloew ogonedd; Nid oedd plith pobloedd pob pau Ei bath am gywrain bethau Norway ddeuai'n wir ddiwyd A’i mael o bell ymyl byd; I Babell Hedd yn bybyr Deuodd o bau y dydd byr. Trwy hael fodd Awstralia fawr Yrrai drosodd aur drysawr; Oddi draw, hardded oedd drych Ei cholofn aur uchelwych! Brazil, bu eres holi Gael trem ar ei heulem hi; Tymor i weld cellt-emau Yn bur o'r drofanol bau. Tra hael oedd Awstria o lin A delid, a gwaith dilin O fedrusrwydd hylwydd hon, A dirif oriaduron. Dyg Rws oer o'i bedd-oer bau Ei brethyn o’i bro hithau: Nis traidd gwynt Rwsia trwyddo, Mewn gauaf trymaf gwna'r tro: Crwyn eirth, o'n cylch i'w crynhoi I'n mawrles, a chrwyn morloi, Rhyfedd wrth deithio rhewfyd Dymor gwlaw, ein bod mor glyd. Hefyd cobau dihafal Pert i gyd o Portugal. Mor odidog Oriel enwog Yr Arluniau! Parai newydd fyw lawenydd I filiynau. Cerfluniau gorau a gaid, Ar fynor cerfio enaid. Gwenai y delwau gwynion, Delw o bridd anadlai bron. Oeddwn yn disgwyl iddi Ado'i man — siarad a mi!
	352 GWAITH ISLWYN. Ym mhob celf mae bywiocâd Eisoes trwy'r Arddanghosiad. Newydd hwyl o hyn a ddaeth Rhyfeddol ar ofyddiaeth. Torf oeddynt yr ofyddion — goronwyd Am gywreinwaith tirion, Ynni i'w llaw a hoen llon Byth ydynt eu bathodion. Golwg ar welliantau'u gilydd — ddygodd Ddiwygiad ysblenydd; Mwynhau'r oll, tremio yn rhydd, Ac ennill drwy bob cynnydd. Ond bu tristyd ynnof wrth gofio Y Pennaeth mwyn pan aethum yno; Oedd rhy anhawdd yn ydd awr honno, Rhy galed, ymatal rhag wylo. Gwnai'r tro anochel flwyddyn uchelwyl I filoedd aneiri'n flwyddyn arwyl; A’n clodfawr dywysog enwog anwyl Mewn bedd, pa ryfedd bruddhau ein prifwyl! Y gŵr oedd i agoryd Arddanghosfa benna'r byd, Ei phen a'i hamddiffynnwr, Yn ei fedd, unionaf ŵr! Oll i'r man daeth llawer mil — o bob iaith Yn y gobaith o gael teg Jubil, I ben y daith erbyn dod — clywent gŵyn Oer, a llais achwyn o’r llys uchod. Ar ein sedd, tra yn neshau — I’w golwg, Gwelent gysgod angau; A’n llys i gyd yn llesghau, — cauad wnaeth Ar ddu hiraeth ei ddisglaer ddorau. Ac arwyddion ar ein gruddiau — trwy'r wyl Ei fod yn anwyl hefyd i ninnau. Newydd ddod o'i angladd ef Iawn oedd i Brydain addef Wrth y dorf ei hiraeth dwys, Wrth y myrdd hiraeth mawrddwys.
	ALBERT DDA. 353 O ganol ei ogonedd A'i swydd fawr, suddai i fedd. Claf heddyw yw celfyddyd, — a gwyddor Guddiai’i gwyneb hefyd Ger ei fedd. Pwy geir o fyd A'u nawdd mwy, y ddwy ddiwyd! Er huno’r mawr arweinydd Parhad i’r sefydliad fydd. Ei feddwl ef ddeil o'i ol, A'i gynnydd fydd ogonol; Erys ar ol i'n hwyrion Roi i fedd y ganrif hon. Fe geir arddanghosfa gywrain I'w hagor, tra bo gwyddor gain; Daw ail oes a'i gwiw dlysau A'i gloewaf glod i gelf glau. A'r molawd roir i'r milwr — a roddir I’r haeddawl wyddonwr; Daw’r lles, y golud, a’r llwydd, I ddedwydd gelfyddydwr. Traethir yn hir y da wnaeth, Synnir wrth ei wasanaeth, Beirdd odlant, ganant i'w go Nad ydynt mewn bod eto; A'u blodau byw a ledir Ar ei lwch mewn arwyl hir. Erys ef wedi yr oes hon Fel Selyf oloesolion. Moliant dyr mal ewyn ton, Fel niwl o flaen awelon, Ond rhinwedd wedi’r einioes Draw fwynha ddiderfyn oes; Pwy ddywed gadarned yw! Caerog adail, craig ydyw. XV. Y diwedd. Os na fu ei oes yn faith, Bu’n fawr, heb un oferwaith. Os oedd fer, lleshaodd fyd, Rhôi i Naf ei ran hefyd; Mesur wrth ei lafurwaith Dry’i oes fer yn deiroes faith. Er mor fer ei drem ar fyd Bu ddyfal — byw i ddeufyd.
	354 GWAITH ISLWYN. Rhyngu dy fodd rhwng dau fyd O Naf! bora ninnau hefyd! Y da wneir ydyw ein hoes, Ac wrth hyn bydd gwerth einioes; Nid byw’n hir, ond byw yn ol Gair Rhi, ardderchog reol Ddihalog — byw i ddilyn Diben da — nid byw ond hyn. Edrych arno’n llunio lles I ddynion, ryfedd hanes, Edrych ar ei lawnwych lwydd Oedd edrych ar ddiwydrwydd. Ni rodd ef hyder mewn rhyw ddyfodol, Ond mwynbau y munudau mynedol, Parhaus ynni i’r presennol — daflai, A meddiannai ei oriau hamddenol. Byw heb dwrf, gwneuthur bob dydd — ddaioni, Ymroi âl holl ynni, ond mor llonydd! Safai’r gŵr nesaf i’r goron, Mawreddus hynt, ond mor ddi son! Odiaeth oedd ei fendith ef — mewn mwynder Gwŷl a thyner, fel gwlith y wiwnef. Uwchlaw, ei swn ni clywid, — ei rinwedd Er hynny a deimlid; I'r ddynoliaeth mawrdda wnelid — mewn hedd, Ond ei ogonedd ni udgenid. Dylifai’i fywyd ail afon — ry fawr I ferwi yn grychdon; Y lli bas sy lle y bo son Twrw moliant ar ei ymylon. Dyrchafodd, fe rodd ei fryd — wr hynod Ar ennill gwên hyfryd Ior nef, a'i "dda was" hefyd, Anwylaf air, mewn ail fyd. Nid son wnai ef am grefydd, — ond ei byw Hyd y bedd yn ufudd, Rhodio’n ol troed Gwaredydd Heb hyder ffoI, byw drwy ffydd.
	ALBERT DDA. 855 Arswyda rhai, os sydyn — daw y waedd A'r diweddaf elyn; Dedwydd a fydd credadyn Parod mwy, doed pryd y myn. Hapus ran, pwyso yr oedd Ar Iesu, Craig yr Oesoedd. Ar lif y farwol afon Gweled tir a gwaelod ton! Nid ofnai hon, er dyfned HUynt ei llif, er maint ei lled. Er dyfned ni raid ofni Aflwydd yn ei hymchwydd hi, Os mwynheir archoffeiriad Ynddi, a goleuni gwlad. Parodrwydd i’r pur adref A gaed yno ynddo ef. Deildy yw rhith duwioldeb, Ofer nod ni saif er neb; Ond ei gadarn dŷ gododd — ar y graig, Ar gref storm ni syflodd Ei adeilad — fry daliodd, — yn nhonnau Yn mhell li angau ni ymollyngodd. Mwynhau’r hen emyn yr oedd, — yr emyn, Am rym Craig yr Oesoedd, Canu pan o dan y dŵr I’w Waredwr yr ydoedd. Draw gwelai anwyl dir y goleuni, A llon gorau Seion i'w groesawi Ar y lan arall, ryw lu aneiri Oll yn ei gwrddyd â llawen gerddi. Mae’r angeu er mor engur, Mae’r bedd wedi oes mor bur, Yn gynhor i ogoniant, A'r drws yw i gartre’r sant. Boreu’i einioes a brynodd, — a’i fawrwaith Yn foreu orffennodd; Cerbyd Naf a safodd — yn ei ymyl, Draw i fyd engyl adref dihangodd. Aeth o’r byd a'i waith ar ben — nos Sadwrn; Ys hedodd yn llawen I fwynhau "gorffwysfa’n ol " I ganol Sabboth gwiwnen.
	356 GWAITH ISLWYN. SABBOTH GARTREF. (Cyfansoddwyd mewn cystudd.) Y MAE y gweision yn pregethu A minnau yma wedi methu, Y meddwi hwn sydd yn fy ngwaelu - Hwy ar y maes a minnau’n ffaelu. O! bydded llwyddiant i'r cenhadau, Arddeliad ar eu hymdrechiadau, A boed i minnau yn fy nhŷ Foddlonrwydd i'r ewyllys fry. Meddyliais unwaith y mwynhawn Un Sabboth o orffwysdra llawn Fel ynys deg ar donnog fôr, Fel saib ar gerdd tragwyddol gôr; — Ond teimlwn ar y bore braf, Fel y medelwr fore haf Pan welo’r cryman wedi ei ddodi, Ac yntau yn rhy wan i'w godi. Diwrnod o orffwysdra clyd Yw’r Sabboth rhyngom ni ar byd;— Ond dydd o waith a llafur yw Y Sabboth rhyngom ni â Duw. Na feddwl, O genhadwr hedd! Am orffwys nes ym mynwes bedd; Amser yw wythnos gweision Duw, A'u Sabboth — Tragwyddoldeb yw! BEDDARGRAFF D. EDWARDS, LLANDDERFEL, MEIRIONNYDD. LLANWODD yrfa o foes yn Llandderfel; Myg wr diwyrgam o'i gryd i'w argel; Diau nis duwyd ei einioes dawel O'i theg wawr hyd at eitha ei gorwel; Huna, dad! nes dêl — dy gorff i fyny O’th ogo obry^, ag holl nerth Gabriel.
	Y NOS. 357 Y "NOS." TYRD Nos! a'th dorf o dystion; ym yn hoffi Hyawdledd dwfn y ser sydd gyda’r wawr yn tewi. Y mae dy bur ddistawrwydd yn cyhoeddi Fod acw Dduw a bydoedd tecach inni. Nos yw y dydd sy’n cadw’r ser o'r golwg, A dydd yw’r nos sy’n gwneyd y nef yn amlwg. Mae’r haul yn creu anffyddwyr o'i gyfodiad, A thrwy y dydd y byd, y byd sy’n siarad. O croesaw, Nos! sy’n gwneyd i'r byd ostegu I dragwyddoldeb trwy y ser lefaru. Rhy gynnar, Wawr! rhy gynnar yw it ddeffro A dringo uchelderau’r dwyrain eto; Rhy gynnar — aros! mae y Nos mor dawel A'r fath deimladrwydd ar ei hathrist awel. Mae’n dangos heuliau nad oes machlud iddynt, Rhai nad yw’r bedd yn taflu’i gysgod drostynt. Saf! oeda, Wawr! y mae dy ddull chwareugar, Dy ysgafn drem, a'th odlau llon difyrgar, Yn dramgwydd i gymanfa'r santaidd fydoedd, A phan ddiflanna’r Nos diflanna'r nefoedd. O! tyrd y falmaidd Nos! yr adeg dawel, Pan gwsg y ddiwyd olwyn ar ei hechel, Pan nad yw twrf y byd yn daearoli’r awel. Y morwr blin ar don aflonydd amser A lawenha pan welo yn y pellder Y llinell dân o ser ar lan y nefoedd, Goleudai o dragwyddol angorfaoedd. Ac oedfa'r Nef yw’r Nos — Duw! Duw sy'n siarad I'w theml ymgynhulla'r ser i losgi mewn addoliad! A'u llygaid, heuliau’r hwyr, yn tanio oll gan gariad, Odidog gôr! anadlaf finnau odlig I'w canol draw, o'm preswyl nosawl unig. O! mae dy wyneb, Natur fawr, Yn olau gan ryw ddwyfol wawr. Yr awel fwyn — Rhy eiddil i gyffroi y llwyn, Sy'n gorffwys yn yr hwyr-gysgodau, A'i holl freuddwydion am y blodau —
	358 GWAITH ISLWYN. Pan lifo hon Fel dwyfol don A gyffroasid yn yr wybren dawel Gan adsain rhyw nefolaidd gerdd Neu fwynaf anadl angel, O!’r traeth-adgofion yn y fan O ddyfnder bywyd ddaw i'r lan, A llawer bwriad, llawer trefn A chwelir ar y graig drachefn. O!’r myfyrdodau pell olynol Gyneuir yn y fynwes ddynol, Fel ser uwchben yr anherfynol. Ddedwydd awr Pan y daw'r Nef i lawr A'r holl ser, ardderchog wawr Y bytholddydd, Dduw-ddydd mawr! Gwel y ser Y ser i gyd — Duw yn edrych Ar y byd! O!’r meddyliau anhraethadwy Sydd yn esgyn ac yn disgyn Trwy yr enaid noeth diblisgyn Fel angylion mewn urdduniant a thaweledd anirnadwy. Pan glywaf swn môr-brudd y goedwig heddwawr Y mae fy enaid a'i feddyliau beddwawr Gan awel o'r tragwyddol yn adfywio, Y bore ddydd anfarwol yn eu lliwio. Ardderchog wyt, O Natur, ganol nos! A dyma ganol dydd dy ardderchawgrwydd. O fewn dyfnderau'r nos y lleda hi Rôl ei hanfeidrol fonedd flaen y nef, Ei hachau o'r tragwyddol, ac yn awr Y clywaf hi yn canu am ei Thad; O! hapus hwnnw a all eilio'r gân A thynnu adlais o'r tu hwnt i'r ser. Y mae y bryniau cedyrn, ar ol cau Ffenestri'r wybren, ar ol troi y byd O'r neilldu am y nos, yn cydymroi I fyfyrdodau aruthr ac i fawl Rhy ddwfn idd ei glywed, rhy ofnadwy, Rhy bur i neb ei ddeall ond yr Hwn
	Y NOS. 359 Sy'n edrych ar ddistawrwydd bydoedd fel Uchelaf rwysg hyawdledd, pan y maent Yn beiddio efelychu yr Anfeidrol. O Natur, Natur! aros mwy fel hyn! Y mae y byd yn santaidd yn y nos, A’r ysbrydolfyd fel yn un ag ef. Mae’r enaid ar ei holl feddyliau’n teimlo Rhithiau angylion yn ymorffwys ennyd Fel brodyr a gollasid lawer oes. Pryd hyn Mae Natur dyner yn clustfeinio ar Ei holi ffynhonnau’n tarddu i’r lan o Dduw. Clyw swn y dyfroedd ar lechweddau’r bryn, Dwrf gorfawreddog! fel pe mynnai'r rhaiadr Yr ser ei glywed a dyweyd wrth Dduw Fod iddo eto ar y bryniau lef Dragwyddoi o addoliad. Obry clyw Yr afon hithau ar ei milwedd daith, Yn llanw dyffryn ar ol dyffryn ag Angylaidd fôr o addoliadol swn. A'r ffynnon fach ymhell o fewn y goedwig A lawenycha fod ei hodl hi Yn hyglyw yn y gyffredinol gerdd, A bod y ser yn gwrando arni hithau Yn canu yn y côr. Mae Natur yn addoli yn holl nerth, Holl fawredd yr elfennau! Gwrendy’r môr Wyllt fawl y gwyntoedd nes ymgodo’i donnau, Fel gwyn fyd o addolwyr, tua'r nef. ER COF AM MR EDWARDS, VICTORIA HOUSE. ABERCARN. RHAGLUNIAETH fawr! Pa fodd y bu I frawd mor hoff, i dad mor gu Ddiflannu ymaith cyn i ni Gael ennyd fach I ganu'n iach! Caraswn i gael ysgwyd llaw, caraswn anfon gydag ef Ryw gofion hoff i’r ochr draw, at rai sydd bellach yn y nef, Yng nghartref yn y dwyfol fyd, Ers llawer blwyddyn faith ei hyd.
	360 GWAITH ISLWYN. Ond ni chaed rhybudd, ni chaed awr — yr oedd y cerbyd wrth y ddor — Rhy sanctaidd oedd, rhy bur ei wawr, i gyffwrdd â'r daearol lawr — Claer gerbyd meibion Ior; — Ni feiddiai'r angel — yrrwr mawr Ohirio ennyd mwy — mor fawr Oedd awydd y Gwaredwr cun I gael ei eiddo ato’i hun. Pa bryd y rholiodd y fath don Ar unrhyw draeth o'r ddaear hon? Pa bryd newidiodd ddisglaer ddydd I hwyr mor dywyll, nos mor brudd? Ond wrth ddychwelyd, aeth y don Ag ysbryd Edwards ar ei bron I fôr y bythol wynfyd fry; A'r disglaer ddydd, disgleiriach fu! Agorodd angau gyda brys ei rydlyd byrth i gyd o'i flaen. Adwaenai gerbyd mawr y Llys, a gwelai engyl Duw ar daen; Ni allai ofyn sill i'n brawd, Na'i luddias funud ar ei rawd. Ust, deulu prudd! Nac wylwch mwy, Mae meddyginiaeth lawn i’r clwy; — 'Roedd cyfaill hoffus gennyf fi, Ac unwaith cytunasom ni I ado cartref, gado gwaith, A mynd ynghyd ar hyfryd daith; Pan ddaethum at yr orsaf fawr, Yr oeddwn i ar ol, ryw awr, Mewn tren boreuach aethai ef, Ond wele ail gerbydres gref, Ac er im' deimlo braidd yn brudd, Mi a'i daliais ef yng nghorff y dydd. O, nid yw hyn Ond ennyd cyn! Diwrnod byr yw'r einioes hon Ac oriau ei blynyddau bron, Ac nid yw marw cyfaill cu Ond blaenu ennyd arnom ni, O, nid yw hyn Ond cychwyn cyn; Yng nghanol eich wylofus sain, Nid yw yr oll ond tren o’r blaen.
	DR. PARRY, Y BALA. 361 DR PARRY. Y BALA. Y boreu. PA beth yw Corsica i mi At fangre'th enedigaeth di, Y lonydd Bersham — enw sy Yn anwyl gan angylion fry, Rhai yno geid yn gwylio'th gryd Dan nawdd eu claer adenydd clyd? Pa beth yw hanes boreu oes Y gwron rodd i filoedd loes, Gan lanw byd â sain ei fri, At hanes foreu Parry gu! Pan dorrodd gwawr ei fywyd, llawenhau Wnaeth Angel Methodistiaeth yn y nef, Wrth glywed tyrfa'n dod — sef tyrfa gref O weinidogion Seion yn neshau Yn arfog at eu gwaith, o’i arfdy ef. Danghosodd IESU i ryw dyrfa lon O Dadau Methodistaidd ger ei fron Olygfa newydd ar ddyfodol pur I ddod o addysg Parry cyn bo hir — Dyfodol i ymagor yn ein mysg, Rhyw ddwyfol ddydd o sancteiddiedig ddysg Yn torri, draw, ar fryniau Cymru lân — A bu am ennyd seibiad yn eu cân! Penodwyd i'r bachgennyn yn ei gryd Ei geidwad; — angel ffyddlawn. Ar bob pryd Fe'i gwyliai, fel pe'n un o lawer mil, Wrth fynd i'r ysgol ddyddiol, a'r un Sul. O'i febyd fe’i bendithiwyd gan y Nef, Nid oedd dewiniaeth yn ei erbyn ef; A bu ei foreu lwybr, fel mae'n wiw I un sydd i ddisgleirio yng ngwaith ei Dduw, Yn wyn o'r cryd i fyny, hyd nes daeth I gyflawn rym i gydio yn ei waith. Ei lwydd a chwyddodd, do, yn afon fawr, Fel gwelir wrth ei gwely gwag yn awr; Ac os yn fechan yn ei ffynnon wan Fel llygad gwlithyn newydd agor pan Dan ael blodeuyn,’roedd mor loew a chlir A llygad gwlithyn hefyd, ac mor bur.
	362 GWAITH ISLWYN. Mor deg, mor addeus ydyw mebyd pur Yn hanes dynion sydd i fod cyn hir Yn gedyrn dros eu Hior; mae'n effaith gwiw A phrawf o ragarfaethol gyngor Duw. Dadblygiad cyson o'i foreuddydd ef Fu'i ganol ddydd, a’i hwyr, yng ngwaith y Nef. Nis etifeddodd gyfoeth yn ei gryd, Ond etifeddodd fwy nag all y byd Ei roi i neb — rhieni â'u holl fryd Ar wasanaethu Duw, a'i feithrin ef Yn addysg ac athrawiaeth lân y nef. Ymhen ei ffordd fe gadd yr iawn gyfeiriad — Yr addysg sydd yn rhoi o dan gymeriad Sylfaenwaith dwyfol, nas gall holl ystormydd Dyfodol oes ei ysgwyd yn dragywydd. Bu tad a mam grefyddol yn cyfeirio Ffrwd bywyd pan ddechreuai’n wan lifeirio; Ac wedi mynd o’r ysgogyddion ymaith Parhai yr ysgogiad yn ei effaith. Bu iddo hefyd ar Sabbothau’r borau Un addas iawn i ddechreu agor dorau Ei fyd meddyliol,— ŵr a'i brif feddylfyd, A'i fyfyr llawn, ar Dduw a thragwyddolfyd. Ni ellir cofio Hughes heb gofio hefyd Am ryw awyrgylch megys o nefolfyd, Am ras i goethi deall, gwella calon, Am rywrai’n pasio — tebyg i angylion. Bu’r Awen hon un waith yn ei gyfeillach, A rhifid ef yn sant o'r puraf bellach; Fel teithiwr yn yr orsaf ’roedd e'n aros Am hwyr gerbydres Iesu i ymddangos — I minnau’r oedd y byd ymhell, I minnau'r nef yn agos. Ceid, rywfodd, grefyddolrwydd yn ei wyneb, Ac yn ei iaith drysorau o ddoethineb — A honno yn un nefol. Anhawdd ydoedd I fachgen tirf anghofio ymhen blynyddoedd Ddylanwad pur ei ddysg a'i bresenoldeb — Un oedd yn byw ar gyfer tragwyddoldeb. Mae'r disglaer foreu yn ymledu weithion, A cheir ein harwr ymysg myrdd Manceinion;
	DR. PARRY, Y BALA. 363 Mae Parry yn eu mysg — ond nid o honynt; Fel pe na bai'n eu gweld ymlwybra drwyddynt. Efryda y Ladineg ar yr heol, Y Groeg yn yr ystrŷd — rhyw newydd reol Feistrola ef bob dydd. Gymeriad addien, Mae bob yn ail yn gweithio ac yn darllen. Fe glymai am ei fys ryw ddalen Ladin I’w darllen ar y ffordd, — a dalen wedyn, Nes bwyta'r llyfr oll. Yn ddiwyd ddiball Ai rhagddo i feistroli llyfr arall; Un arall eilwaith — ac un arall wedyn. Fel hyn, o un i un fe fagai edyn Meddyliol, gan ymgodi'n uwch i wybrau Gwybodaeth deg a'i hanherfynol lwybrau. Darllennodd lawer wrth y goleu goreu A fedd y byd — goleuni'r wawrddydd foreu, Sy'n dyblu ynni deall yr efrydydd, — Gweil awr o'r wawr nag oriau maith o’r hwyrddydd. Y dydd. Y mawr yn aml gynhwysir yn y bychan, Dymaid o fes gynhwysa fforest lydan; Ac yntau trwy yr Ysgol Sul, a’i swyddi, Ddanghosai fesen yr athrawol deithi — Y fesen dyfodd wedyn yn frenhinbren, Gan guddio'r Bala, y Fethodistaidd Athen, A llawer o feddyliol dirf blanhigion Yn tyfu'n gryf o dan ei chysgod tirion, Nes dod eu hunain yn ysbrydol dderi, Bob un yn nawdd i braidd ysbrydol dani. Mor felus ydyw olrhain cwrs ei fywyd, Y mae fel llyfr cyfoethog i'm meddylfryd, A phob rhyw ddalen newydd yn rhagori, Ac yn dyfnhau mewn cyfoeth a goleuni, Nes yw y ddalen olaf yn troi drosodd I Olau'r nef — y "Diwedd" mawr a'i seliodd. O Bersham i Manceinion — dyna linell Heb ar ei gloewder unrhyw niwlen dywell; O'r Ysgol Sul, hyd risiau gloewon odiaeth, I fyny i Areithfa'r Brynedigaeth, Oedd gyfres o ysbrydol ddyrchafiadau Uwch law brenhinol rwysg dan aur goronau.
	364 GWAITH ISLWYN. O'r Bala, megys eryr cryf, esgynnai I fyny i’r Brifysgol — lle cyrhaeddai Uchelion gloewon dysg, gan ymberffeithio Ymhob cyrhaeddiad freuddwydiasid ganddo, Wrth wrandaw Dalton gynt, a Lardner enwog, Ychydig a ddyfalai'r ddau dywysog Meddyliol hyn, pan fyddent yn darlithio, Fod llanc o’r fath ddyfodol disglaer yno. O’r Alban yn ei ol i’r Bala lonydd, O! mae e gartre'n awr! a phawb yn ddedwydd O roddi iddo gadair y ddysgeidiaeth. Fe'i llanwodd hi — do, fel cyflawnydd arfaeth Benodol gan y nefoedd. Do, fe'i llanwodd Fel Solomon ei bulpud, nes gorffennodd. Mae gartre'n awr! 'Rwyt tithau, f’awen, weithian, Uwch ben dy bwnc, fel llong’r ol myned allan O'r afon a'r cul fôr, yn gorfoleddu Uwch ben y Werydd llydan, gan amledu Ei rholfawr hwyliau fel cymylau gwynion, A throi y gallu ar yr holl olwynion Hyd eitha'r ager cryf. Nid oes golygfa O fath yr hon geir im yn agor yma — Dyn mawr yn eistedd mwy i lawr ar union Ganolbwynt ei feddylfryd a'i holl galon! Mae yn ei le, a'i long wedi cyrhaeddyd, 'Rol mordaith union, at yr unbwynt hyfryd; Mae'n gweld ei waith o'i flaen yn eglur-olau Oddi yma hyd ei fedd, heb dor na rhwystrau. Os holir im pa beth yw un egwyddor Ei hanes a'i arweiniad trwy'r holl dymor Hyd at y cyfnod nawr sydd yn ymagor, — Pa beth oedd un meddylddrych Ior Rhagluniaeth O'i barthed ef — un amcan dwyfol arfaeth, — Atebir yn ddiofn — llunio Athro, Cyfodi dyn i godi dynion dano! Fe fu yn dlawd yn ninas fawr Manceinion, 'Roedd eisieu hynny at wneyd athraw union I fechgyn tlodion Cymru; — hwy, fynycha, Sy drwy helbulon fil yn dod i'r Bala. Yr oedd llifeiriant boreu i' amgylchiadau
	DR. PARRY, Y BALA. 365 Yn groes i gwrs ei fryd a'i dueddiadau, 'Roedd hynny yn gymhwysder i gyd-deimlo A'r sawl oedd i wynebu'r gwrthlif eto. Mae hen long ryfel draw ar lannau'r Hafren, Heb arni gadben, dwylaw, hwyl, na hwylbren; Mae wedi ei throi yn llwyr o'r neilltu weithion Gan y niweidiau gadd mewn brwydrau poethion; Mae wedi ei throi yn ysgol i blant tlodion. Môr garw bywyd a'i cymhwysodd yntau — Plentyn y don all ddysgu plant y tonnau. Mae yn ei le fel seren glaer sefydlog, Yn llosgi acw yn ei rhod ddiysgog Yn unig i oleuo, ac i ddangos I ereill rai y cylchoedd sy'n eu haros. Bu’n unig ymysg miloedd ym Manceinion (Ond ’r oedd ei lyfrau yn gyfeillion ddigon, Er nad yn aml eu rhif), a'i fyfyriadau Y cyfnod hwn, ar fil o lonydd oriau Ar auaf-nosau wrth y ganwyll egwan, Fu iddo yr hyn i Moses gynt fu Midian. Daeth Moses o'i unigedd hirfaith allan, Yn nerthol ŵr i ddwyn yr Had i Ganan; Cymhwyswyd yntau heb yn wybod iddo, I arwain arweinyddion Seion yno. Preswylydd mawr y berth a ymddanghosodd, Do, iddo yntau — a'i dangnefedd gafodd. Fe weithiai'n ffyddlon gyda'i ddosbarthiadau, Fel Noa gyda'r arch. Ei holl serchiadau Ymblethent am ei waith. 'Roedd yn ei gader Athrawol wrth ei gyflawn fodd bob amser. Nid cader athro o dymer oer oedd honno, Ond cader freichiau tad, a'i ddosbeirth cryno Fel serchog blant o'i gylch ar nos o auaf, Yn holi holion gan eu cyfaill mwynaf. 'Roedd dysgu ereill iddo yntau'n ddysg. Cynyddodd ei wybodaeth yn eu mysg Nes ennill cyrhaeddiadau uwch o hyd I arwain ei ddisgyblion tra’n y byd. Fel garddwr yn ei ardd, efelly trodd Ein harwr trwy ei ddosbeirth, wrth ei fodd;
	366 GWAITH ISLWYN. Fe wyddai ble i bur ysgythru'r gau, Pa le i chwynnu, ble i ddyfrhau; — A gwnai yr oll mewn cariad, megys un Oedd yn ei elfen yn ei ardd ei hun. Ni fu ei waith galedwaith iddo ef, Ai trwyddo fel a cwmwl trwy y nef, O flaen y falmaidd awel — fel yr a Yr awel dros y blodau fore o ha. 'Roedd iddo ef orffwysdra yn ei waith, Rhyw fannau gorffwys ar bob cam o'r daith. Os cariai faich, y baich a’i cariai ef Dan ymwybyddiaeth o foddlonrwydd Nef; Fel gŵr yn cario’i gwch tros lawer bryn, Y cwch a'i cariai yntau wedi hyn. Mae pulpud Cymru oll mewn du Ar ol yr efengylydd cu, A’i harddodd trwy ei oes; Ei arddull ydoedd gynllun llawn O weinidogaeth uchel iawn — Mawr ganol bwynt ei ddysg a'i ddawn Oedd Crist a lawn ei groes. O dan eneiniad rhad y nef, Fe godai’r dyrfa gydag ef O ŵydd y byd ymhell; A phan orffennai’r Sabboth llon, Clustfeiniai aml gredadyn, bron Fel un a glywai'r olaf don, Yn torri ar wlad sydd well! Mae aml bererin erbyn hyn Ymhell ymlaen — mae Seion fryn Yn amlwg iddo ef; Mae'n cofio'n brawd fel "Cristion" gu, Yn cofio'r "Efengylydd" fu Yn dangos iddo’r gulffordd sy Yn awr ar flin y nef. Gallesid meddwl pan yn llanw’i le Ymysg ei ddosbeirth gwiw, nad oedd efe Yn unpeth ond Dysgawdwr. Pan yr ai I’w bulpud eilwaith, gell'sid meddwl mai 'R pregethwr oedd yn unig, gan mor llawn Oedd rhiniau’r brynedigaeth drwy ei ddawn.
	DR. PARRY, Y BALA. 367 Addurnol arddull, heb yr ofer wych; Y coeth a'r athronyddol, heb y sych; Gallasai weithio allan feddwl mawr, A'i ddangos gefn a gwyneb, nen a llawr, Nes aem o'i ogylch; — safai erbyn hyn Fel palas o oleuni ar ryw fryn, Na fu yn gorffwys arno niwl erioed, Na neb yn meiddio ameu wrth ei droed. Ysbrydol amaeth pur Oedd ef, o ffyddlawn ryw; Ac O! fel syllai dros y tir Hauasai ef i Dduw, I weld pa ffrwyth, pa gynnyrch oedd O'i lafur cudd mewn llwyddiant coedd. Fe ddyblodd ef ei hun, Do, lawer, llawer gwaith, Trwy fagu gweinidogion da, Dorf, at y dwyfol waith; Pan ddelo boreu cun Yr adgyfodiad mwy, Fe gaiff ei wobr fawr ei hun, A rhan o'u gwobrau hwy. Ni liosogodd nemawr sant Ei hunan fel efe, Ni bu i nemawr athraw blant O’r nifer hyn i’r ne; Ac O! ni fydd i nemawr un Wobrwyau o'r fath ddwyfol rin. Rhyw Paul oedd Parry gu; Ac am bob disgybl gwiw, Ei enw ef oedd Timothi — Ei sanctaidd fab yn Nuw. Edrychai ar ei ol fel tad, Fel un yn gwylio dros ei had. Yr hwyr. Aeth heibio’r boreu o ymbarotoi, Y mae cymylau’r hwyr yn ymgrynhoi Uwch ben y dydd o weithio heb ei ail, Rhaid gostwng tôn y gerdd wrth weld ei haul Yn araf ostwng ei ddisgleirdeb clir Tu arall i fynyddau'r tywyll dir.
	368 GWAITH ISLWYN. Gan gariad at ei waith, Fe deimlai braidd yn flin, O herwydd fod ei daith Yn hwy na’r gwaith ei hun — Ychydig gamau byr yn hwy, Gan rym ei glefyd ola a'i glwy. Carasai i'w ddaearol daith Ddibenu gyda'i nefol waith, A gyrru yn ei harnais llawn I dŷ ei Dad yn hwyr brydnawn. Bu athrist ganddo rwystro’i rym Cyn llwyr waghau ei hadlestr pur; Bu'n dristedd, bron, orffwyso dim, Er ’nawr yng ngolwg Canan dir! 'Roedd gwrandaw ar dy sain, O! fawr Iorddonen gref, Am fisoedd hirion, braidd Yn alar iddo ef. Y sain bereiddia erioed Oedd swn ei ddosbarth cu, A char'sai fynd mewn cyflawn oed O'u swn i sain — I sain yr anthem fry! Fe gyrhaeddasai llawer sant O nifer ei ysbrydol blant, Ers tro, y ddinas gain; O! ’r gorfoleddu'r ochr draw, Pan gwrddai hwnt uwch loes a braw, Pan deimlai aml gyfeillgar law Deimlasai ef o'r blaen! Ymysg y llu ’roedd yno rai O’i ddosbeirth gynt, yn llawenhau O weld eu hathraw'n dod; Fel yr arweiniodd Parry hwy, Arweinient hwythau Parry mwy I weld y wlad lle nad oes clwy, Na sain — ond anthem clod. Arweinient ef, o fin y dŵr, Trwy engyl fyrddiwn at y Gwr Ddioddefodd farwol glwy;
	DR. PARRY, Y BALA. 369 A chlywyd yn yr anthem fawr Ryw lais na chlywsid hyd yn awr, — 'Roedd wedi dysgu ar y llawr Y gân na dderfydd mwy. Ym mysg y saith ugeinmil llon Brynasid ar y ddaear hon, Cymerai’n rhwydd ei le. 'Roedd wedi hen feistroli’r gân, 'Roedd wedi dechreu’i chanu o'r bla'n, Pan gyda'r pererinion glân, Yn dringo tua'r ne. Daeth angel hardd â choron wen — Ni fu ond ennyd ar ei ben, Fe roe y goron gain Wrth droed gorseddfa Iesu cu, Gan ddwedyd, ‘Gormod yw i mi! Rhowch hon i'r Bendigedig fu Yn gwisgo coron ddrain!' Ar hynny rhoddai'r dyrfa i gyd Eu holl goronau i lawr’r un pryd, Gogoniant gloewa'r nef, — Drwy hynny mae yn uchder nen "Goronau lawer ar ei ben," Yn ol yr anthem fawr — "Amen! Y moliant iddo ef!" Hen fynwent gysegredig Llan-y-cil! Ni feddi lwch, pe bae dy feirwon fil, Mwy bendithiedig! Daear ddedwydd yw Dy ddaear di am gynnwys perl mor wiw — Mor werthfawr gan y Dwyfol Dad, a wnaeth Ei brif ewyllys ar dy drysor caeth. Boed gwanwyn deublyg ar dy dyfion di! Boed fyrdd dy flodau, myrdd dy wlithion cu, I wylo hwyr a boreu ar y bedd, Lle gorffwys ei weddillion yn yr hedd, Nas gellir aflonyddu arno mwy — Lle ni ddaw gelyn byth i beri clwy!
	370 GWAITH ISLWYN. YR ADGYFODIAD. MI ddringaf i’r wybren fry hyd risiau’i addewidion Ef, Teg foreu anfarwoldeb sy yn gwawrio dros fynyddau’r nef. Un ffagl yw’r greadigaeth fawr, anfeidrol fflam yn ennyn fry, A choch yw’r nef a'i thanllyd wawr, a heuliau yw ei chynnud hi. Mil, mil o fydoedd lysg o'i blaen, a’u hulw dywylla’r nef uwchben; Marworyn du yw'r huan cain, mae'r ser yn wylo ar fronnau'r nen. Tra thwrf cerbydau Ior gerllaw, Caleda'r wybren laes gan fraw; A cheula'i môr o hylif ter Yn balmant i osgorddlu’r ser. Chwydd ar ol chwydd o'r ddwyfol gan Fry, clyw, yn lledu'r wybren dân! A, dyna'r Brenin yn ei swydd, Mae’r farn a'r Barnwr yn ei gwydd. Ar fainc o berlau yn ymyl Duw, Arch-angel o oruchel ryw Ddechreua weithrediadau’r dydd, A bloedd yr adgyfodiad rydd. Cwyd udgorn bywyd at ei fin, Aruthrol udgorn Duw ei hun! Anfeidrol dwrf! brawycha’r nen, Gogwydda, a syrth y goron o ser oddiar ei phen; Disgynnant, fyrdd ar unwaith, gyda’r llef, Fel cawod drom o berlau drwy y nef. Uwchlaw ehed yr adsain gref O fyd i fyd, o nef i nef; A thyr fyddardod angeu’i hun, A chwyd a gwrendy y fynwent flin. Fel euog flaen ei Famwr dua’r haul, A nos dragwyddol orffwys ar ei ael; Fel lamp mewn tymhestl, derfydd ar ei hynt, A diffydd fel y ganwyll yn y gwynt. Dydd angeu’r greadigaeth gref, A dydd diffoddiad lampau’r nef, — Mae’n gwawrio o’r orseddfainc draw, A chwmwl ar ei ol ni ddaw.
	CYMRU. 371 CYMRU. Hoff wlad. "PA beth yw’r swyn sydd yn y gair "Fy ngwlad,” A’r gallu rhyfedd, rhyfedd ei barhad? Pa beth yw’r aidd sy'n ennyn dan fy mron Pan enwaf, neu pan glywaf enwi hon, Pa un ai yn ei broydd heirdd ei hun, Ai 'mhell tu draw i'r môr yn alltud eithaf blin? ’R ym yn dy garu, Gymru, yn ddi-goll, Yr ym yn caru dy fynyddoedd oll. Adwaenom eu copaon bob yr un Fel wyneb cyfaill ar ol cyfaill cun; Pan gwyd yr haul, a phan yr el i lawr, Llwyr yw ein hiraeth am y lloer yn awr, I'w cyfarch a'u mwynhau o dan sancteiddiach gwawr. Y môr darana ar dy draethau di A mwy o fawredd ac o nerth i ni! E dafla feddylddrychau mwy na’r byd I'th freichiau o benrhynion maith eu hyd; Mwy per-bruddaol yw pell swn y trai, A mwy cynhyrfus fyrdd y llanw i'n bywiocau. Y morwr llawen, a dreuliasai gynt Yn swn dy ddyfroedd ei foreuol hynt, Gwel lawer ynys decach ar y don, A llawer gwlad o gyfoeth mwy na hon, Ond fel y nodwydd ar ei gwmpawd, try Ei feddwl yn sefydlog atat ti. Gwlad y mynyddoedd a'r gwylltineb maith! Wrth droed ei bryniau, fel pererin, iaith Eistedda i addoli. Ble mae’r llaw All dynnu darlun o'r mynyddoedd draw A grwydrant yn y cwmwl, ac o bell Gyfeiriant obaith tua byd sydd well? Cyn hyn bu ganddi anibyniaeth lawn, Ymhlith cenhedloedd enw uchel iawn, Bu ganddi faner genedlaethol gynt Yn chwyfo uwch ei lluoedd ar eu hynt, A chlywyd bloedd ei byddin ddewr cyn hyn Yn deffro holl adseiniau bro a bryn.
	372 GWAITH ISLWYN. Ei seren anibyniaeth aeth i lawr, A bedd Llywelyn a’i gorchuddia’n awr! Ni rifir hi ymysg teyrnasoedd mwy, Ei henw a ddarfu o'u cynghorau hwy, Machludodd haul ei gwladwriaethol fri; Yn llwyr oddar ei bannau uchaf hi. Er hyn y mae gogoniant llawer gwell Yn eiddo iddi, yn ei bryniau pell. Pa beth yw cyfoeth cenedl? Nid y gad, Y rhwysg, a’r rhyfel, ond ei gwlad, ei gwlad! Gwlad a'i dyffrynnoedd fel gwynfaoedd clyd, A’i bryniau fel arwyddion newydd fyd; Gwlad ag y gwna ei golygfaoedd berth Ddadblygu’r meddwl I’w angylaidd nerth. Er colli’i gwladwriaethol freiniol fri, Anrhaethol eto yw ei chyfoeth hi. Pan syllom ar fynyddoedd hon Ar doriad borau dedwydd, Bob un yn chwyddo megis ton O fôr Hollalluawgrwydd, Pob galar yn dibennu sydd, Yr ym yn teimlo eto’n rhydd. A phan y cawn olygfa glaer Mawreddog awr machludiad, Pan ffrydia drostynt nentydd aur, Ac anian bron yn siarad, Ein mynwes yn ymchwyddo sy Gan anibyniaeth engyl fry. Y bugail ar lechweddau mynyddoedd nefol hon, O, rhodder imi dreulio yn ei gymdeithas lon Yr oriau per-hamddenol sy’n dyfod ambell bryd Fel engyl idd ein gwahodd uwch holl ofalon byd. Rhagorach yw ei gyfran, er gwaeled yw ei wedd, Nag eiddo’r pen coronog sy’n uchel ar ei sedd. E balla rhwysg y ddaear ar ddiwedd ein boddhau, Ond byth ni phalla anian, mae’n newydd I’w mwynhau. Y llygad flina’n edrych ar rwysg yr orsedd fainc, A derfydd yn y diwedd swyn y filwrol gainc, Ond ef erioed ni flinodd yn edrych ar y wawr Yn tywallt ar y bryniau ffrwd y foreuol awr.
	CYMRU. 373 Er mynych ymglustfeiniad erioed ni ddarfu swyn Y dafnau yn yr ogof, y ffynnon dan y llwyn. Pob borau ymagora fel cyntaf forau’r byd, A'r haul a adnewydda y greol wyrth o hyd. Y mynyddoedd. Rhoer imi gipio’r ysbryd fedyddia’r bannau draw Mewn dylif o farddoniaeth ymdorrol ar bob llaw. Mae’r wawr yn ymledaenu ar hyd eu hochrau hwy, Diderfyn fawreddogrwydd ymdaen o'm hamgylch mwy. Ban ar ol ban ddisgynna o fyd y niwl yn awr, Yn filoedd ymddanghosant i dderbyn gwên y wawr, I fyny hyd eu hochrau ymrolia’r niwloedd prudd, A llechwedd ar ol llechwedd a daniwyd gan y dydd. Yn nrych y wawr ymdrefnant i edrych ar yr haul Yn dyfod led y nefoedd, a’i allu yn ddi-draul. Yr un mor ogoneddus, yr un mor brydferth ynt, A phan y doent i fyny o nos y tryblith gynt. Gwylltineb tragwyddol o gylch a'u meddianna, Celfyddyd ni esyd ei throed i lawr yma. Ei meibion a'u cadwant i anian yn unig, I'r geifr yn noddfa, i’r stormydd yn lleithig. Meddiennir y dyffryn gan ddyn a’i gynlluniau. Ei ffyrdd palmantedig, ei dref, a'i balasau; Fe dyr y coedwigoedd rhai ydynt yn cofio Pan nad oedd ond gwyntoedd yn mynd y ffordd honno; Ete sydd i'w weled, a phan y clustfeiniaf Lleferydd y dynol yn unig a glywaf. Ond ar ei mynyddoedd unigaidd, y dwyfol Yn unig a glywir, a welir fyth bythol! Sydynrwydd a serthedd eu geirwon glogwyni Rydd arch i ddyn sefyll a mynd i addoli. Draw wrth eu godreon gorffwysa’n synedig I dderbyn meddyliau mil mwy dyrchafedig Na dim a ffynhonnodd erioed ynddo’i hunan — Barn ar ddaearoldeb yw’r drem hon ar anian. Pob tuedd am ennill a chlodydd tymhorol Wanheir gan welediad ar fawredd mor nefol. Nef! nef! Yw bloedd ei bryniau — ail i lef Y sant mewn hiraeth am ei dref, I'w feddwl ef eu bannau hwy A wasanaethant fel coffhad Am dŷ ei dad, a gwlad ddi-glwy.
	374 GWAITH ISLWYN. Rhydd, rhydd, Y teimlwn ein hysbrydoedd prudd O rwymau’r ddaear hon a'i lludd, Ar derfyn dydd pan roddom daith Ar hyd eu llonydd fannau hwy I gyrraedd mwy unigrwydd maith. Mor hawdd addoli yn y maith unigedd Sy’n rhoddi iddynt fwy nag arucheledd! Ag ysbryd duwiolfrydedd mor gydunol Ceir holl ddylanwad eu pinaclau nefol! Eu bannau a’n cyfeiriant i’r uchafoedd Fel bysedd engyl tua ffordd y nefoedd. O teimlwn fel pe byddai’r holl olygfa A ninnau ynddi,’n symud tua’r wynfa. Mor hawdd addoli lle mae’r holl gre'digaeth Fel yn ymestyn am ei Ner mewn hiraeth! Addoli mae y creigiau er na chlywaf Iaith na lleferydd gan eu ffurfiau cryfaf; Tystiolaeth ydyw eu haddoliad uchod, Tystiolaeth i’w dragwyddol allu a'i Dduwdod; Addoli mae’r llifeiriaint sy’n taranu O graig i graig, o fewn yr holltau obry; A dadgan nerth Creawdwr mae y daran, A bron ei gynrychioli Ef ei hunan! Yr awel, hefyd, ar ogwyddol gangau, Cerdd lawn o foliant a anadla hithau. Mor hawdd i ddyn ymuno yn y moliant, Ymgodi tua’r nef ar ddylif yr addoliant! Ymdaenant weithiau’n gyfres erfawr led, I bob cyfeiriad cangen uthrol red, Ac ambell fynydd uwch y mil ymgwyd Ac ar ei ben e ddyd y caddug llwyd Yn arwydd ei goroniad — plygant draw Eu pennau o goedwigoedd ar bob llaw. O fynwes y dyffrynnoedd dyfnion clyd Disymwth yr ymsaethant ambell bryd Mewn maith unigedd tua’r wybren gref, Fel arsyllfaoedd rhwng y byd a'r nef.
	CYMRU. 375 Mynyddoedd Meirionnydd. Cysgodion ardderchog mynyddoedd Meirionnydd Fel nos o farddoniaeth orchuddiant ei broydd O ddwyrain i lewin, o ogledd i ddehau, Cyfochrog â'r cwmwl y gwelaf eu trumiau. Ni fedra y llygad, o bell, eu gwahanu Oddwrth y cymylau sydd yn eu hamgylchu, Ond trwy ddiysgogrwydd tragwyddol eu creigiau A dyfnach tywyllwch eu pell amlinellau. Cader Idris. Cyfoda Cader Idris, ym mhellder wybrol fyd, Ei gorsedd, a chymylau yn ortho drosti ddyd. Mae’n fynydd i fynyddoedd! eu huchaf lais ni chlyw. Mae’n uchel o uchelion, a phell o bellder yw. Y mae ei dydd yn feithach, a’i nos yn fyrrach — daw Y boreu yn foreuach, a'r hwyr yn hwyrach draw. Wrth syllu ar ei hochrau o duedd Tal y Llyn Pa galon na ddychrynna o dan y creigiau hyn? Mor serth ei beiddiol ochrau! yn union tua’r nen Y saethant i'r wybrennau trwy gwmwl, storm, a llen, Fel rhai a fai’n dirmygu ymgyrraedd am eu nod Trwy lwybrau cylchol — llwybrau dynoliaeth is y rhod, Fel llwybrau y ddynoliaeth pan ymgyrraeddo hi Am uchel gamp dedwyddwch a maith-barhaol fri. Edrychaf o'r uchelfan pan fyddo’r haul yn llawn A dylif o ysblander dros draeth ardderchog nawn, Canolddydd o ardduniant ymdorra ar bob llaw, Llif o ardduniant yma, llif cyfoethocach draw. O teimlwn fel pe byddem ar ganol bwynt y byd, Ar ganol bwynt ei swynion a'i geinion ef i gyd. Draw tua phwnc y gogledd, arweinia'r Wyddfa gref Fawreddau yr olygfa filldiroedd tua’r nef. Mynyddoedd fil weinyddant yn addfwyn wrth ei throed, Fel ufudd ymerodraeth o dan ei llywiaeth roed. Ei hawyr deneuedig yn addas elfen sydd I dderbyn ymweliadau angylion derfyn dydd. Ei gosgordd o fynyddoedd yn dilyn tua’r nen, A thros eu beilch ysgwyddau y dydd yn wisg ddi-len. Mor llawn o awgrymiadau anfarwol yw y drych! Y pellder, O mor nefol! Yr agos, O mor wych!
	376 GWAITH ISLWYN. Barddonol efryd lanwa yr amlinellau pell, Nes gwisgant lwyr ddisgleirder a gwychder bydoedd gwell. O orwel pell y deau, ei ben Plumlimon gwyd Yn araf ac yn bruddaidd, trwy lawer caddug llwyd, Fel pe yn cofio’r oesoedd pan oedd ein Gwalia’n fawr, A'i glogwyn yn ddisgwylfa filwrol ar bob awr. Pan glywid twrf y gelyn ar ganol nos gerllaw, Fel seren buddugoliaeth ei goelcerth godai draw. Ardderchog Lyn y Bala â llen o arian rydd Amrywiaeth holl i’r oror lle’r egyr dôr y dydd. Ac fel angylaidd ddringfa i fyny i’r wybren fry Mynyddau’r Aran welir — pob gris yn fynydd sy. Mae cadwyn faith y Berwyn fel yn canllawio llwybr I ysbryd yr ystorom i rodio trwy yr wybr. Môr-gilfach Aberdeifi fel gwerddlas fythol waen Ymhell i'r gorllewinbwnc, ymegyr oll o'n blaen, Fel newydd fyd ymdaena diderfyn wyrdd y môr, Fel drych o anfeidroldeb a dy Enion lwybrau’r Ior. Mor brydferth yw y waneg dragwyddol wen y sy Yn chwareu ar dy draethell, Meirionnydd greigiog hy; Mor heirdd y llongau ledant ar hyd ymylau hon Eu hwyliau, fel adeaydd o eira uwch y don! Pan syllom ar y creigiau yn dal ymgyrchiad dig Y llanw ymosodol a’r storom ar ei frig, Gan daflu yn ei wrthol y berwol lif yn wyn Gan fraw wrth adael ochrau y caerau beilchion hyn, — O mae yn dwyn i adgof y dewrion gynt a gaed Yn troi yn ol elynion, rhai ddoent trwy lanw o waed. Cydsefent ar y terfyn, a ffurfient yno graig A droai’r ymosodwyr yn ol fel tonnau’r aig. Boed tannau ar fy nhelyn yn gysegredig mwy I’w cofiant, er na chlywaf ond braidd eu henwau hwy. Mynyddoedd Arfon. Ond pa ddarlunydd dynnodd ar y llen Ogoniant Arfon? Ei hardderchog lu O fryniau yn ymledu dros y nen, — Mae’r ddaear fel yn troi yn nefoedd fry. Goruwch eu gilydd yr ymgodant fyth Fel pe bai natur hyd eu grisiau hwy Am ddringo bellach tua'r nef ddi-lyth, Heb orffwys nes cael gweld ei Chrewr mwy.
	CYMRU. 377 I bwy y dyrchid y beraon draw Ond idd yr hwn a ferchyg nef y nef? Pell byramidiau y dragwyddol law, Mor union y cyfeiriant ato ef! Anghofia’r teithiwr pan eu gwel Bigyrnau Soan; holl ogoniant dyn Ddiflanna fel y niwloedd ar eu hael, O'i flaen nid erys onid Ior ei hun. Drngo’r Wyddfa. Gwel acw y pererin wrth droed yr Wyddfa fawr, Yn ymbar'toi i ddringo ei llethrau beilch yn awr. Mae’r huan wedi codi, a borau hafaidd sy Yn gwisgo â disgleirdeb yr holl fynyddau fry. Rhyfeddol ddisgwyliadau o dan ei fynwes bur Enynnir, fel pe byddai ar sangu nefol dir. Yn araf a i fyny, yn araf eto’n llon, I fyny ac i fyny — ond pell o hyd yw hon. Mae’r Wyddfa i'r wybrennydd yn llonydd ymbellhau Fel delwedd o’r perffeithrwydd y mynnai dyn fwynhau. Ar hyd y ffordd gerigog ymdrecha’n galed draw, Ond am ei holl ymdrechion y golygfeydd bob llaw Yn gyflawn a’i gwobrwyant, a thua’r glogwyn gref Gorona’r holl ogoniant gorymestynna ef. Mae llawer mynydd bellach, a llawer clogwyn hy Mewn dyfnder mawr yn gorwedd goris ei safle ny. A’r Wyddfa yn y diwedd a’i llwyr ryddha ei hun O fysg yr holl gopaon, a geir o bell fel un; Unigol yn ei mawredd, ac anibynnol mwy, Ymgyfyd tua’r nefoedd, ac obry gedy hwy. Y llwybyr cul sydd bellach yn enbyd ymgulhau, A'r teithiwr hyf am ennyd a ofna agoshau. Yr uchaf drum a’r olaf gulhaodd natur draw, A rhoes arswydol ddyfnder diorchudd ar bob llaw, Fel pe mynasai yma derfynu ymgais dyn, A chadw’r ban uchelaf yn sanctaidd iddi’i hun. Ond ar ei phen y gwelaf y teithiwr llon yn awr, Yr olwg gyntaf yma wobrwya’r ymdrech fawr. Ar edyn taenedig diderfyn arddunedd Ei ysbryd a gipir i nefoedd edmygedd. Pob meddwl iselaidd a bychan ddiflanna O flaen rhyfeddodau’r aruthrol olygfa.
	378 GWAITH ISLWYN. Ei enaid ymegyr fel aber i dderbyn Môr mawr yr arddunol sy’n chwyddo gyferbyn. Ni theimla un diffyg mewn mwyniant mor uchel Ond diffyg ysgrifell a doniau yr angel. Fe wêl yn ei ymyl ryw ieuanc arlunydd Yn syllu mewn syndod o gopa y mynydd. Fe ddringodd i fyny fel cywrain gelfyddwr, Ond sangodd yr Wyddfa a throes yn addolwr. Ei fraslen a blygodd, dyferodd ei bwyntel, Anghofiodd yr oll ond ei Grewr goruchel. Gylchogylch edrycha — mynyddoedd, mynyddoedd, Aneirif, aruthrol, ar grog trwy y nefoedd; Mwy uchel a beiddgar bob chwyddiad eu cenfydd Fel pe yn ymseilio ar fannau eu gilydd. Lle derfydd un gyfres dan goron o niwloedd, Y llall a gychwynna’n fwy beiddgar i'r nefoedd. O ganol y dirfawr a’r pur ryfeddodau Dyn yntau dderbynnir i'w dderch fyfyrdodau. Er gwaeled, er pelled yn awr ei canfyddir, O’i uchel fyfyrdod ni hollol alltudir. Fod egwan helbulus! mae yntau’n ymestyn O hyd am fwynhau y di-dranc a'r diderfyn. Draw rhag ei ddirmygu a’i lwyr ebargofio Chwarelau Dinorwig ddywedant am dano. Ond nid y mawreddog, yr erch, a'r aruthrol, Yn unig a welir o’r glogwyn arfeiddiol. Yn debyg i'r wyn ogylch llethrau Gwyllt Walia O gylch yr aruthrol y tlws a chwareua. Wrth droed yr arddunol y prydferth a gymer Ei safle, a gwna yr ofnadwy yn dyner. Mor heirdd y dyffrynnoedd ddilledir ag ydau Gyferbyn â moelni tragwyddol y creigiau! Y llynnoedd lluosog o bell ymddisgleiriant, Ac ynddynt y creigiau a ailymddanghosant. Fe genfydd odditano orddyfnderoedd, Agenau yn y creig, fel beddau bydoedd, Rhy ddyfnion i belydron haf eu tramwy A chwareu ar eu hochrau anringadwy. O'i flaen y greadigaeth noeth o greigiau Dywylla’r nefoedd mewn aneirif fiurfiau,
	CYMRU. 379 Ar ffurf pigyrnog weithiau ymddyrchafant, A therfyn olaf yr ystorm a basiant. Yr eira yn dragwyddol goron wisgant, A'u traed ar orsedd o gymylau roddant. Tros wagle erfawr yr ymhongiant wedyn Gan agor, fal pe taenai byd ei edyn. A llawer llyn, a llawer llannerch ffrwythlon O amgylch gauir rhag y gwyntoedd llymion. Yr olygfa oddiar ben yr Wyfddfa. Eangder yr olygfa sydd eto braidd yn well, Arddunol yw yr agos, ond nefol yw y pell. Yr agos fyth ni lanwa holl ddymuniadau’r fron, Y pell sydd yn ffiguro yr hedd a fynnai hon. O, pan y caffom olwg ar lan tu hwnt i aig Tebygem weld angylion paradwys ar y graig. Goleuni oesoedd eraill yn awr i'r golwg ddaw, Chwareua ar adfeilion y castell hyglod draw. Ac yn yr ymyl gorwedd hoff ynys Mon, a lli Y Fenai deg yn arwain y môr o'i hamgylch hi; Gorwedda fel darlunlen taenedig ar y don, Aneirif yw y swynion a gawn ar fynwes hon. Ac yn y dirfawr bellder Iwerddon deg ei phryd A lonydd ymddyrchaf a o fynwes dyfrog tyd; Er gwanned ar y dyfnder ei hamlinelliad du, Er colli yn y pellder ei golygfaoedd cu, Y dyfnder a’r pellderoedd sy’n rhoi I’r oror bell Ei huchddaearol ystyr, a’i hawgrymiadau gwell; — Mor ddistadl yn y gorwel, mor fechan ar y don, Ac eto o’i chyrhaeddyd mor eang ydyw hon. O Wyddfa y dystiolaeth pan syllo llygad ffydd, Fel hyn y gwelir eilfyd yng ngolau’r seren ddydd. O niwloedd prudd y gogledd mynyddau’r Alban sydd I'w canfod, fel cysgodau o nos ar fynwes dydd. Ffigurant yn eu gwylltedd a'u hanibyniaeth fry Gymeriad y mynyddwr breswylia 'u hochrau hy; Fel hyn y crwydra yntau yn nef barddoniaeth rad, Y gwisga yntau’r storom i’w gynnal yn y gâd. O, braidd na wnaem glustfeinio i glywed adsain wan Y godbib genedlaethol yn marw ar y ban. Cyfarchant yr Eryri, fel brodyr o un fryd Yn eistedd mewn llonyddwch tragwyddol uwch y byd, Gan ado i lifeiriant ei ddigwyddiadau ef I lif o’n ddisylw obry, a hwythau yn y nef,
	380 GWAITH ISLWYN. Yn edrych mewn tangnefedd draw ar y seren bell Sy’n addo i’r ddynoliaeth foreuddydd canmil gwell. Edrychant ar eu gilydd fel pe yn cofio’r pryd I dringent i'w gorseddau ar gyntaf forau’r byd, Pan oedd tragwyddol wyrddni yn chwyfo ar bob ban, Y storom heb ei geni, a'r awel eto’n wan; A phan oedd y cymylau fel mentyll engyl gwiw Yn tonni yn yr wybren ar fraich yr awel fyw, Mor wynion gylch eu bannau ag enaid teg y dydd, A'r fellten heb ei geni, neu heb ei rhoddi’n rhydd. Ystorom ar yr Wyddfa. Ystorom ar yr Wyddfa! Pwy a faidd Ddynesu at y testyn, heb o aidd Addoli’n gyntaf, a chyfaddef fod Un hollalluog yn y nef yn bod. (Yma darllener Y Storm, tud. 34, llin. 18-22.) Y gorfynyddoedd, ymneillduant hwy O olwg dyn, a byd o niwloedd mwy O'u hamgylch gaua. Dyblyg nos a daen Ei rholion o dywyllwch ol a olaen. (Yma darllener Y Storm, tud. 34, llin. 23-32.) Adseinia’r enaid, fel o bellaf fryn Ei anfarwoldeb, i'r cyngherddi hyn. (Darllenner Y Storm, tud. 34, llin. llin. 33. - tud. 35, llin. 23.) Noddfeydd cyfaddas oeddych, wylltion greigiau, I ryddid fynd i dreulio’i olaf oriau; Chwi a'i derbyniech pan yn llwyr luddedig, A ffurfiech iddo thronau mwy dyrchedig. E wyliai’r daran rhag dyfodiad gelyn, A ffurfiai yr elfennau’i olaf fyddin. Bannau Brycheiniog. Brycheiniog! oror o dawelwch per, Gwlad idd ei gweld yn santaidd olau’r ser. Ei hinsawdd sydd dymerus i'w fwynhau, A'i chadwyn o fynyddoedd yn parhau Nes tynnu ogylch amddiffynnol gaer O fewn yr hon mae'r oll yn hafaidd ac yn glaer. Dy Fannau ydynt anwyl iawn i mi, Delweddau oestad o urrduniant fry. Edrychais amynt lawer hwyr brydnawn Nes ebargofio’r byd a'i ofid llawn.
	CYMRU. 381 E ffrydia lleufer o farddoniaeth bur Ar hyd-ddynt, fel ar fannau’r santaidd dir. O, y dylanwad orffwys ar eu hael, — Iaith goruwch swn, goleuni goruwch haul! Y mae eu huwch yn bod, mynyddoedd mwy Aruchel a nefgeisiol fyrdd na hwy; Ond o'u cydmaru â’r aneirif lu O fryniau a ymdorfant ar bob tu, Arddunol ydynt — yn y boreu wawr — Arddunol goruwch iaith pan elo’r haul i lawr. A chyferbyniad ydyw unig sail Pob mawredd a phrydferthwch is yr haul. O Fannau nefol, O ogoniant fry! Bum un Nadolig wrth eich godrau chwi, Ond ffoisoch i'r cymylau rhagof fi. Fe farnai ysbryd eich pinaclau pell Feallai — mai o Fynwy — mai o bell Oedd oreu im eich gweled. Mynyddoedd Mynwy. Gwyllt Walia ydwyt tithau, Mynwy gu! Dy enw’n unig a newidiaist ti. Ein heiddo ydwyt trwy hynafol rodd, Ac ysbryd Gwlad y Rheieidr ni chyffrodd Ar dy fynyddoedd, ni 'th adawodd di Pan fynnai Lloegr dy restru ymysg ei siroedd hi. Bob amser nid rhaniadau anian yw Rhaniadau daearyddiaeth — ysbryd byw A gorwyllt Gwalia gaf yn crwydro o hyd Dros dy fynyddoedd, trwy’th dyffrynnoedd clyd — Tarana ar y bannau — rhuthra i lawr Ar wyn y nentydd yn y storom fawr. Nid hyglod ydyw dy fynyddoedd di Am serthedd, uchder, a beiddgarwch hy; Eu nerth wastraffant yn eu lluosawgrwydd, Ac eto y mae ynddynt ardderchawgrwydd. Dyffrynoedd Cymru. Ond nid y mawreddog, y gwyllt, a’r aruthrol, Yn unig hynodant y wlad anghydmarol; Nid creigiau ysgythrog yn derbyn tymhestloedd Di-rif ar eu conglau, heb syflyd trwy’r oesoedd; Nid dyfnion ogofau yn yfed ystormydd
	382 GWAITH ISLWYN. A chynnwys costrelau y nen yn dragywydd; Nid gwylltion fynyddoedd yn taflu eu dringion Bellderoedd aruthrol i'r nefoedd ar union; Aur bwyntel amrywiaeth a liwia ei hwyneb A mil o ddillynion a phob dymunoldeb. Y tlws a chwareua o gylch yr aruthrol, Yn debyg i'r ŵyn gylch y creigiau gorfeiddiol. Os bechan ydwyt, Gymru wiw, Os cyfyng yw dy le, Cydgasglwyd ar dy fynwes bêr Bob ceinder is y ne. Ein rhandir yn eangach fu, Ond digon dy amrywiaeth di. Pa le y dengys anian lon Ei swynion o bob rhyw, A'i miliwn harddwch mal yn hon? Byd mewn mân-ddarlun yw. Gwg anian yn ei hwyneb gawn, A’i gwên hawddgaraf yno’n llawn. Os gedy’r mynydd ar ei hynt I niwl a'r gwynt ar ol, Canfyddwn yn ei gysgod mawr Ardderchog wawr y ddôl; Os gwga’r creig ar ogwydd fry, Rhos Eden obry’n gwrido sy. Rhwng holltau y mynyddoedd pell Dyffrynnoedd gwell eu gwawr Orweddant — nid oes gwynt na rhu I'n haflonyddu’n awr. O, llawer paradwysaidd lyn A olcha draed y creigiau hyn. Mynyddoedd hon, rhagfuriau ynt Ar gyfer gwynt a gwlaw, I gadw nerth pob storom flin A min pob drycin draw, O dan eu nodded chwardd y waen, A'i thwf tyneraf yno daen. Mor ddedwydd ydyw yr ymdeithydd cun Sy’n caru anian er ei mwyn ei hun;
	CYMRU. 383 Yn gado’r ddinas dan ei myglyd len, Gan ymneillduo tua llonydd oen Rhyw fynydd didrain sydd yn dyrchu’i hun Fel ffurf nefolaidd goruwch niwloedd blin A thwrf y ddaear. Dedwydd yw ei ran A'i fyfyrdodau ar y glogwyn fan. Ond ceir ei ysbryd weithiau bron llesghau Gan fawreddogrwydd bythoedd yn parhau; Er cryfed a llydaned ei adenydd Yr eiyr flina ar y pell wybrennydd; Ni wnaed y natur ddynol i ymgynnal Yn hir dan arucheledd diymatal. Pigyrnol greig, fel tyrau i angylion, Eu haruthroldeb bwysa ar y galon A grym lluddedol ambell ennyd llonydd Pan fynnai hi yn hytrach fin afonydd. Pan ddaw y teimlad lluddedigol yma I ran y teithydd ar fynyddoedd Gwalia, Disgynned hyd at droea y glogwyn feiddiol, A chaiff yn awr olygfa bêr a swynol, Tynerwch yn dyferu ar ei lwybrau, A mwynder yn anadlu dros y blodau. Mor syd$$ daw i'r dyffiyn sydd yn deffro Pob syniad o dynerwch teimlad ynddo. Cyfnewid wna y mawreddogrwydd gorddwj$$s Am swyn rhosynau, ffrydiau, a pharadwys. Pa un ddewiswn o dy feilch fynyddoedd Yn frenin ar y lleill, pan ddyrch y miloedd Eu pennau heibio’r nennau fel brenhinoedd? Pa un ddetholwn o dy ber ddyffrynnoedd Fel gwynfa’r gerdd — mae’r cyfain yn wynfaoedd. Dyffryn Clwyd. Hoff Ddyffryn Clwyd yng nghofion yr ymdeithydd A gwyd fel delwedd o brydferthwch llonydd. Teilynga y flaenoriaeth am lonyddwch, Ei olygfeydd a'i baradwysaidd heddwch. Llifeiriol lawnder donna dros ei ddolydd, Môr aur cynhauaf yma sydd ysplenydd. Ac hyd ei ochrau fel i'w lawn amddiffyn Heirdd furiau o fynyddoedd sy'n ymestyn;
	384 GWAITH ISLWYN. Gwyrddlesni’r fro yn dâl am eu cysgodau A weua iddynt fentyll o bob lliwiau. Ardderchog goed â'u gwyrddni pell-lifeiriol Ddyfnhant ogoniant yr olygfa swynol. Uwchlaw darluniad yw y swyn amgylcha Y preswylfeydd a frithant yr olygfa. Mor syml, mor llonydd hyd y fro eu gwelaf, Y gair dedwyddwch ar eu mŵg ddarllennaf. Heddychol fannau, lle y câr hapusrwydd Breswylio gydag anian a boddlonrwydd, Prydferthwch ogylch, a thangnefedd ynnoch, A gwên y nefoedd sy’n tywynnu arnoch. Mae anian yma fel yn llunio dyn I*w hagwedd lonydd, ac i'w delw ei hun. Nerth yn y corif, bywiogrwydd yn y meddwl, A wna ei oes yn hirddydd lion digwmwl. Mor ddedwydd yw ei gyfran hwyrddydd odiaeth, Pan fyddo’r fro yn llafar gan beroriaeth, Cyngherddawl adar ar y coed yn pyncio, A’r dail yn sibrwd hanner geiriau wrtho. Yr afon Clwyd a lonydd ymddolenna Prif fendith, pennaf addurn yr olygfa. Ni ruthra heibio gyda thwrf tymhestloedd Mae ysbryd yr olygfa ar ei dyfroedd. Trwy ganol rhyfeddodau y gwelediad Mor araf a myfyrgar ei mynediad! Dirwyna ei harianllif hyd y dolydd, A mynych y gohiria plith y coedydd, Ac o’i chyfeiriad union aml y troa, Fel un a fynnai lawn fwynhau’r olygfa A phan ymedy tua ffordd y moroedd Y mae rhyw swn o hiraeth ar ei dyfroedd. Y golygfaoedd hyn sydd yn dy wneuthur, O Gymru deg, yn wlad o hedd a chysur. Yr ydym yn dy garu pan y gwelom Dy greigiau yn y cwmwl oddiarnom, Pan fyddot fel yn gadael y ddaearen I grwydro yn aruthrol yn yr wybren; Ond mwy llonyddol yw ein cariad weithion Pan na fo dy fynyddau ond cysgod'on I swynion mil tynerach a mwy llonydd — Y golygfeydd ar tinion dy afonydd.
	CYMRU. 385 Dyffryn Conwy. Teleidiaf Ddyffryn Conwy pan ganfyddir A edy ynnom argraff na ddileir. Fan yma y rhamantol ydyw nodwedd Y golygfeydd, ac anarluniol wylltedd; Draw yr ymdaen prydferthwch anghydmarol Hyd wyneb te$$g y fro, fel gwrid gwynfaol. Disgynna’r dyfroedd gyda thwrf gerwinol O lynnoedd y mynydd-dir gorllewinol, Edrychaf ar eu gwylltion ddisgynfaoedd Trwy ganol paradwysaidd oly$$'aoedd, Eu heirddion rieidr o ryfeddol uchder Yng nghanol gwŷdd a phob naturiol wychder, Edrychaf ac addolaf — ond cyrhaeddyd Yr uchder o farddoniaeth all gymeryd Y fath wynfaoedd ar ddarlumol lenni, Ni roed i mi yr anghydmarol allu. Coed, dwfr, ac adfail, eu hamrywiol swynion A blethant trwy dy olygfaoedd mwynion. Daeth llawer bardd a llawer dwys athronydd O bell cyn hyn i'th ganfod, oror lonydd. A hithau Hemans! o dyneraf gofiant, Etholodd di yn llannerch ei dymuniant Uwchben dy lonydd geinder tra’n myfyrio, Ei horiau mwyaf dedwydd lifent heibio. Ciuätfeiniodd ar dy reieidr rhyferthwyol A llais ei hysbryd hi yn llwyr gyd-donol. O, medrai yfed dy farddoniaeth lawnaf, Ddeongli rhyfedd iaith dy tfrydiau puraf. Edrychai ar dy geinion anifeiriol A'r llygad clir barddonawl sydd yn deol Pob gwrthrych cain, i'w adgyfodi eilwaith Mewn bywyd uwch o flSgur a barddoniaeth. Ac wedi hedeg o flynyddoedd heibio Adgofion Conwy oeddynt yn ei swyno. Am danat ti, O oror bell, y canai, Ac am ymylon Ciwyd ei nysbryd a ruddfannai. Fy Nghymru lonydd, os yw rhai yn edrych Yn ddiystyrol arnat ti yn fynych, Y mae ysbrydoedd puraf y ddynoliaeth Yn dyfod atat i anghofio alaeth A thwrf y byd; a chael yr ymneillduedd Sydd gydnaws â phur ysbryd duwiolfrydedd.
	386 GWAITH ISLWYN. Hwy ddeuant atat i fwynhau y tangnef Sy’n dwyn ar gof i ddyn ei nefol artref. Hwy ddeuant i gymuno â’n mynyddoedd Sy’n cymhell ein hefrydion tua’r nefoedd. A fu Taliesin ger yr oror hon Yn treulio’i ddydd, yn plethu’i odlau llon? Ei breswyl didrain a’i rodfaoedd llonydd A wnelai draw ar ymyl llyn Geirionnydd. Rhoed iddo ef yn forau’r gynneddf odiaeth, Dirgelwch y farddonol weiedigaeth. Gwladffarwch roddodd enaid yn ei ganau A'u cadwai’n fyw trwy oesoedd chwyidroadau. Hyf oedd ei gerdd, tra seren anibyniaeth Hyd eto yn llewyrchu ar y dalaeth. Ëi awen ydoedd bur a chenedlaethol, A rhoes i’r genedi arwyddeiriau oesol. Aeth oesoedd heibio, eto mae ei gerddi Yn peraidd seinio rhwng mynyddoedd Cymru. A'i goffadwriaeth, miloedd a'i bendithiant Tra’n rhedeg dros y gair, "Eu hiaith a gadwant." Nis gwn pa le i edrych am eich beddau, Eich olaf orffwysfaoedd, O fy nhadau! Ond caraf grwydro ar hyd ochrau’r llynnoedd, Lle unwaith bu eich didrain breswylfaoedd, Myfyrio hyd ymylau yr afonydd Lle gynt y gwelwyd chwithau, lawer hwyrddydd. Tebygem fod y tonnau man ar awel Yn dweyd eich enwau wrth y glannau tawel. Plj$$ryn y Ddyfrdwy, Dan lawenhau ym raryniau pell Meirionnydd Cychwynna’r Ddyfrdwy ar ei thaith ysplenydd Trwy froydd fel paradwys, rhwng mynyddau Y collir yn y nefoedd eu gorfannau. A golygfaoedd ei hymylau eirian, — E lanwai hon ei hun y gerdd yn gyfan. Tra eto’n ieuanc, gwylaidd ar ei gyrfa, Llyn Tegid i'w eangder a'i derbynia. Gynhyrfus lyn! ei orsedd o daranau, Gwyd ysbryd yr ystorom ar dy donnau, Y mae yn hoffi dy ymylau noethion Yn hoffi cwynfan ar dy wastad finion.
	CYMRU. 387 Pan ruthro geirwon wyntoedd y mynyddau I olchi eu hadenydd yn dy donnau, A gwynnaf osgordd o lifeiriant gerwin Hyd ochrau y mynyddoedd yn eu canlyn, Disymwth dros dy lannau yr ymchwyddi, Ac yn dy rwysg y môr a efelychi. Y Ddyfrdwy yfa, o’i mynediad drwod Ran o dy ysbryd a’th arddunedd hynod. Try allan o dy eigion yn gyfoethog O'th lawnder di, yn afon gref a bywiog, Ymorfoledda y mynyddoedd ynddi A’u hadgyfnerthion a arllwysant iddi. Cyflyma’i dyfroedd yn j'stôrmus weithiau Nes golchi’r creig yn wynion ar ei glannau, Ac weithiau’n araf fel pe bai’n myfyrio Ar flodau’i glan, heb ddewis myned heibio. Trwy fro Llangollen yn y man llifeiria, Myrdd o ddelweddau harddwch adlewyrcha. Hi nydda ei harianllif i gyfanwaith Amgylchol anian, fel y prif addurnwaith. Coed gwyrddion blygant dros ei dyfroedd eirian, A’u cangau sy’n dyferu golud anian. Gwŷdd, blodau, a phelydron, dros ei hymyl A blethant gysgodfaoedd fel i engyl. Prydferthwch anherfynol a lifeiria I lawr i'w hymyl lle yr ail ddisgleiria; Llaw anian weua ei hymylwaith goreu Ar hyd ei glan â phrydferth liwiau’r boreu; Gweirddgloddiau dyfnion ar ei hochrau tawel Fel llynnoedd aur ymdonnant dan yr awel. Ymlaen y rhed, a'i golygfeydd amgylchol Yn newid fel profiadau V bywyd dynol. Yr Alwen ddaw, a'r Ceiriog, iV chyfnerthu, A’r Alun hefyd dawdd ei theyrnged iddi. Islaw Caerlleon clyw y môr yn dyfod, Ac ymeanga’n fawrwych i'w gyfarfod. Dderwyddol lif! deffroa swn dy ddyfroedd O'n mewn adgofion cenedlaethol filoedd. Ein Owen Glyndwr garai dy beroriaeth, A gwnai ei drigfa ger dy gyrrau odiaeth. Goddefer deigryn o wladgarwch weithion, Ein tadau a syrthiasant ar dy finion. Hoff afon y Brythoniaid! 'R oedd dy ddyfroedd Yn gysegredig gan eu beiddgar luoedd.
	388 GWAITH ISLWYN. Ar foreu mawr y gâd pan ymbar'toent, Eu hirion rengau ar dy finion drefnent, Pob milwr a gusanai’r ddaear dano, Ymgrymai, yfai o dy ddyfroedd yno, A'r faner genedlaethol a agorid, A'u rhyfel floedd o fryniau pell a glywid. Ofergoel oedd ar foreu’r marwol lielynt, Ond haeddant ddeigryn llawn— ein tadau oeddynt Teutyu, Dan furiau dy gestyll aruthrol a hy Cynhaliwn gymundeb â'r oesoedd a fu. A brofa y creigiau gadernid y môr, Y creigiau a roddwyd i'w ddyfroedd yn ddôr? — Mor gedyrn dy feibion, a'u gallu mor fawr Pan wnaed y fath gaerau iV cadw i lawr. O elyn i gyfaill olynol yr aent, A gelyn a chyfaill yn nerthol a wnaent. Os treiai am ennyd rhag caerau mor gerth, Môr llawn dy wroldeb ddychwelai iV nerth A syrthiai y rhagfur, a'th faner o ben Y tŵr ardderchocaf a chwyfai’n ddi-len. Noddfaoedd ofnadwy eu caed yn eu bri, Y maent yn ofnadwy mewn adfail i ni. Ar ymyl y moroedd ymdaen eu hadfeilion, A'u caerau’n adseinio i bruddgerdd y wendon; Hiraethol gymdeithas yn awr a gynhaliant A'r tonnau a'u gwelodd yn nyJd eu gogoniant. Caerffili! canfyddais dy adfail ryfeddol Yng nghanol amddrychfa o fryniau arddunol. Breninoedd a ffoent i gysgod dy gaerau, A môr erledigaeth, ateliaist ei donnau. E welwyd ein Glyndwr yn rhodio dy gaerau, I'w lais awdurdodol adseiniodd dy furiau; Ond bythol unigedd yn awr a breswylia Dy eang neuaddau, a phrudd-der a’u toa. Lle gynt y teyrnasai gogoniant a mawredd, Distawrwydd tragwyddol a gyfyd ei orsedd. Ynya eion. Pwy ganai Gymru ar wladgarol gainc Heb gyfarch Mona ar ei dyfrog fainc? Mor neiUduedig oddiwrth y byd, Mor fythol dangnefeddus yw ei phryd, —
	CYMRU. 889 Parhau trwy’r oesoedd yn hynafol wna, A'i hymffrost yw ei defaid ac ei da. Ac yma fel yn Eden lon ei hun, Gardd ydyw anian, amaeth ydyw dyn. Mor felus gwrando ar y tonnau pan Ddisgynnont yn berorol ar ei glan Pan fyddo dylanwadau’r hwyr fferllaw, Ac ambell seren yn ymddangos draw A’i phell oleuni yn ysbrydol bron, A'i delw bur yn crynnu ar y don. Llong ar ol llong yn cylchu’r penrhyn pell Unigaidd draw, O pa farddoniaeth well / • Pa beth yw’r swyn fywha’r olygfa hon, Pan welom hwyliau ar bellderau’r don? Ai teimlo’r ydym fod ein hysbryd prudd Yn myned ymaith gyda hwy — yn rhydd — Diangor mwyach — heibio penrhyn ola Y ddaear hon, i grwydro am y wynfa? Yn ofer mae y môr yn ymderfysgu Fyth wrth eich troed, aruthrol greigiau Cybi; Heirdd olygfaoedd Cymru, tua’r llewin, Ddanghosant ynnoch chwi fawreddog derfyn. Dewisol noddfa y derwyddon hen, Offeiriaid Prydain, a gwarcheidwyr llên. Pan ffoent hwy rhag gallu Rhufain gynt Yr hedai’i heryr ar y pedwar gwynt, Môn a'u derbyniai, a dyrchafai’r don Ei hamgaer wen o gylch eu noddfa hon. Pa le yn awr y mae’r coedwigoedd fu Yn ei mantellu â chysgodion cu, Ac yn ei gwneyd yn oror gymwys brid I'r rhai a fynnent lwyr anghofio’r byd? Mawrhaodd beirddion hen yr oror wiw, Gwlad o gysgodion, gwlad o feirddion yw. Pa le yn awr mae’r tywysogion hy Breswylient unwaith tua’i glannau hi? Yn nyfnder oesoedd mae eu henwau ter Yn para i lewyrchu megis ser. Aberffraw! rhydd dy enw ail fywhad I'w coffadwriaeth hwy — eu teyrnlys mad.
	390 GWAITH ISLWYN. Y porthladdoedd. Disgynnaf oddiar dy fryniau hy, A'th bell fynyddoedd a adawaf fry Fel engyl yn y niwloedd, lle ni ddaw Ond ambell i luddedig gwmwl draw I orffwys ar ei daith yn drwm o'r don, Gadawaf mwyach dy ddyffrynnoedd llon — I lonydd huno yn eu harddwch berth O dan gysgodau dy fynyddoedd serth. Celfyddyd gyfyd ei gwahoddol law O'r mil porthladdoedd sy'n ymestyn draw. Gogoniant anian a gogoniant dyn Gydblethir mwy trwy 'th olygfaoedd cun. Hwyl-brenni filoedd ar ymylau’r don Olynant hyd y gwel y llygad bron, — Rhai’n codi eu hangorau wedi cael Eu llwyth dewisoi o'u brodorol fael, Yn llonydd ddisgwyl am y gwyntoedd gwell Sy’n sibrwd wrthynt am eu gwledydd pell, Pob hwyl ar led i'w gwahodd — oll yn rhydd I fyned ganol nos neu ganol dydd; Ac ambell long yn codi’n araf draw O borffor don y gorwel fel lled llaw; O'r gwyn oleudy neu o'r penrhyn mawr Defnyddir y pellwelyr cryf yn awr, A'r llywiad hwylia i'w chyfarfod hi A'i dwyn i fewn yn iach i'r porthladd cu; I'w law gyfarwydd ef y cadben rydd Y llywiaeth oll, yng nghanol creigiau cudd. Anturio ar dy lan, llongddrylliad yw Heb un o'th feib dy hunan wrth y llyw. Ond wedi dianc dy feisleoedd pyd Bendithia’r morwr dy aberoedd clyd. Banerau y cenhedloedd yma gawn A'u lliwiau’n hofian yn yr awel lawn. A baner heddwch uwch yr oll y sydd Yn chwyfo yn ardderchog nos a dydd. Hynodol gân y morwr fywiocâ Y porthladd oll, â'i waith ei wynfyd wna. Y mwnau. Tra ymhyfryda y farddonol ddawn Yng nghyfoethogrwydd ac arddunedd llawn
	CYMRU. 391 Ei golygfeydd, tra gwisga anian wiw Ei holl arwyneb â phrydferthwch byw — Gorchuddia y mynyddoedd ar bob tu Oludoedd anherfynol yn eu bru. Gan froydd heirdd a mwnau prid eu rhyw, Gwlad hoff barddoniaeth a thrafnidiaeth yw. Gwytheni o ddefnyddiau mawr eu gwerth A wnant ei chreigiau anfesurol serth Yn uchaf ffordd anturiaeth, ac yn ddôr I dda a’i wely ail i wely môr. Morgannwg. Bendithia llawer hinsawdd bell a gwlad Dy anherfynol fael, Morgannwg fad. Morgannwg! enw clodfawr dros y byd; A llongau y cenhedloedd ddont ynghyd I geisio 'th olud; o’r Atlantic pell Llydanfawr, deuant am y cyfoeth gwell. Dy lo a wna yn ddedwydd ac yn glyd Fyrdd o aelwydydd ar derfynau’r byd. Gwych lanw dyfeisiaeth ddaeth dros dy geulennydd, Mae’n cyflym feddiannu dy fryniau a'th froydd. Cyn hir, fel y'th alwyd yn hoff wlad barddoniaeth, Y'th elwir yn wlad rhyfeddodau gwyddoniaeth. Tra denir y beirddion i lannau 'th afonydd Gan sawyr eu blodau, a chysgod eu coedydd, O'u llonydd ymylon efryda’r peiriannydd Wyddoniaeth aruchel a beiddgar eu pontydd. Pontydd. Ei Menai a barodd ddadblygiad rhyfeddol A gwych oruchafiaeth o grebwyll dyfeisiol. Dwy waith y canfyddwyd athrylith anturus Mewn myfyr yn ymyl ei llifiaint cynhyrfus, A dwywaith ei gwelwyd uwchben y cyfyngfor Yn hongian ei phontydd wrth newydd egwyddor. Pont Menai gysyllta gadernid peiriannol A thelaid brydferthwch a cheinder barddonol. Pa le mae ategion yr adail ddihafal? Ai breichiau y gwyntoedd sy fry yn ei chynnal? Y creigiau tragwyddol bob tu ymagorant I dderbyn ei thidau, ac yno ymglymant. Cyfandir ac ynys a faith ysgaresid A ailgyfarfyddant mewn heuldes trybelid.
	392 GWAITH ISLWYN. Marchogion, cerbydau, trafnidiaeth a'i gosgordd, A wnant yr awyrfyd ar hyd-ddi yn brif-ffordd. Y môr a darana, ymchwydda ei ddyfroedd, Mae hon a'i sylfeini uwch cyrraedd y moroedd. Y llong yn llawn hwyliau a rwyfa o dani A dwg yn ddiangol ei beilchion hwyl-brenni, Y cadben a'i harwain yn ddifraw heb feddwl Fwy am yr uchelbont nag am ryw bell gwmwl. Uwch eigion y Fenai gwyddoniaeth a gyfyd Ail arwydd o'i gallu, ail golofn o'i mawryd. Draw gwel y Britannia — myrddgellog bibellau A'u rhyfedd gadernid yng ngallu eu rhannau, I'w lleoedd awyrbell yn gyfain eu codwyd, A'r stormydd ffyrnicaf ni lwyddant i'w hysgwyd. Syn wrendy y môr ar y daran agerddol Fawreddog, a dreigla trwy 'u ceudod aruthrol. Y rheilffordd a’r pellebyr. Y rheilffordd fawreddog, arch ddyfais yr oesoedd, A dorra ddistawrwydd dy lonydd ddyffrynnoedd. Gwyddoniaeth ymddengys a phellder a dderfydd, A'r gogledd anghysbell a'r deau gyferfydd. Dy wylltion fynyddoedd eu pyrth a agorant, Allweddau y creigiau i fyny a roddant. Eu cydgerdd fynyddig gostega ’th lifeiriaint I wrando taranau y gwrdd agerbeiriaint. Ar unwaith i'r tanglawdd yn nawdd dy fynyddau O mal yr a 'u cludres, heb braidd deimlo’r cledrau! Tra rhoddant i gludion aneirif trafnidiaeth Adenydd y corwynt dros wyneb y dalaeth, Cyfochrog y gwelir y gwyfrau pellebrol I ddwyn ei newyddion — y ddyfais ryfeddol A archodd yr elfen nwyfreol i blygu Ei hedyn i'r ddaear, ar ddyn i weinyddu. Mor feinion y gwyfrau i rwymo yr elfen, Mor weinion i ddangos cyfeiriad y fellten! Ehed a'n hysbysion mewn tangnef derchedig Fel angel cariadlawn a llwyr anweledig. Gogoniant gwyddoniaeth fel haul a ddyrchafodd, A phellder ac amser fel niwl a wasgarodd. O ddyfais ddigymar! dyferodd o'r cwmwl, Ac inni y rhoddes fuander y meddwl. Mae’r tymor yn dyfod, mae’r wawrddydd yn gwenu, Y gwelir dynolryw trwy’r byd yn un teulu.
	CYMRU. 393 Ei breiniau, Gwlad o dangnefedd ac o ryddid gwir, Ni sanga caethwas ar dy ddedwydd dir; Rhy bur yr awyr a anedli di I faner gormes ei llychwino hi. Os tlodion yw dy feibion, maent yn rhydd; Nid ofnant rhag llyffethair nos na dydd. Fel seiliau dyfnion eu mynyddau’n awr Y deil eu breiniau, breiniau Prydain Fawr. Fendigaid hil, na faidd gormeswr erch Eu haflonyddu rhwng eu bryniau derch. Ar dymor hau gẁyr yr amaethwr llon Na feda yr anrheithiwr gynnyrch hon; A phan y crugia, o dan haul di-len Ei lawnion aur ysgubau ar y fen, Ar hyd ei feusydd, yn ei hawlfraint gref, Rhydd fel ei arlwydd mwy y rhodia ef. Ei hathrylith. Athrylith hefyd rhwng ei bryniau hi Fwynha yn gyflawn y tawelwch cu, Y nefol gysgod, yr unigedd gwell, Y lawn beroriaeth o lifeiriaint pell, Sydd mor gyfaddas idd ei feithrin ef A i foreu lunio’n ol ewyllys nef. Mewn cyfatebrwydd i dy wylltedd hy A'th agwedd olygfaol ryfedd fry, Darfelydd yn dy feib yn bennaf gawn Yn ffurf hynodol y farddonol ddawn. Anadla anian drwy eu cerddi llon, Pur lynnau ynt lle gwelir wyneb hon; Crwydr ei hawelon peraroglus hi Drwy blethion hoff eu ceir fel llwyni cu. Eu hodlau rwydd ddyferant fel y gwna Yr addon aeddfed o ganghennau’r ha. Diorchest gynnyrch anian yw eu gwaith, Hwy ni addysgwyd gan ddiwylliad maith, Clyw ferw y rhaiadr yn ei seinfawr iaith. Pan ganant, tery y llifeiriant fry Nerth a chyweirnod y beroriaeth hy. O eithaf oesoedd ei hanesiaeth lon Y bardd a berchid rhwng mynyddoedd hon; Tra thon yn sibrwd ar y lan ddi-lyth Na fydded Cymru heb ei beirddion byth.
	394 GWAITH ISLWYN. Ei chrefydd. Y maen diweddaf yn yr adail gref, Gyfeiria mwyach tua ffordd y nef; A’r nodwedd olaf yng nghymeriad hon A gwyd ein meddwl i gymundeb llon A gobaith byd sydd well — gwlad crefydd yw, Gwlad cysegrfaoedd y goruchaf Dduw. Ddedwyddaf oror! ym mha wlad y cawn Y ffordd i'r nef mor oleu, ac mor llawn O bererinion? Hen ac ieuainc sy A'u hwyneb tua’r ddinas nefol fry. Dros hon pan ledo hwyr ei gaddug llwyd, Arogldarth mawl o'i mil aneddau gwyd. Yn egwyddorion yr efengyl gu Mor hyddysg ydyw ei phreswylwyr hi! Y gair efengyl yw y cyntaf bron A ddysgir iddynt dan fynyddoedd hon. I bobloedd ereill y gadawant hwy Y ffyrdd i gyfoeth ac anrhydedd mwy, A’u bryd gyfyngant mewn ymdrechfa gref I rodio’n ufudd yn y ffordd i'r nef. Diflannodd ofergoelion llawer oes Fel pethau diddym o flaen grym y groes. Bloedd jubiliaid glywid dros ein gwlad Pan seiniodd yr efengyl ddydd rhyddhad. Oes ar ol oes ei chreigiau geirwon fry A faith adseinient i'r rhyfel-floedd hy, ‘Efengyl’ yw yr adsain ront yn awr Tra yn cysgodi y Gymanfa fawr. E synna’r teithiwr ganfod ar ei hynt Addoldai lle y bu rhyfeloedd gynt. Cyfrifir mwyach yr addoldai mad Ym mhlith hanfodion golygfeydd y wlad. Pob mynydd bellach a gysgoda’n hael Gysegrfa i’r Goruchaf ar ei ael; — Rhyw gymydogaeth lonydd ddidrain yw, Ni welaf yn y fro nac ar y rhiw Ond ambell annedd o unigaidd wedd, A sain ni chlywaf yn y swynol hedd Ond uchel fawlgerdd y rhyferthwy draw A phruddaidd gŵyn yr afon ddofn islaw;
	LLANGEITHO. 395 Ond mintai ar ol mintai ddaw i lawr Ar hyd y llethrau, ar y ddedwydd awr; Y fyny hefyd yr ymddringant hwy, A thorf gydunant yn y moliant mwy. Ar nos o auaf syllaf tua’r lle, Mor gydnaws â goleuni ser y ne Yw hyfryd oleu y llusernau sy Yn araf symud hyd y llechwedd fry, Ac oll yn cwrdd ym mhyrth yr Ior a'i dŷ. Tra phobloedd eraill yn cyfeirio 'u bryd Ar wag oferedd a difyrion byd, Tra llanwant bellach ar yr hwyrol awr Y llwybrau i’r chwareudy gau ei wawr, Ym "mhorth y nefoedd" caf dy feibion di A'u mawl a'u gobaith am y wynfa fry. Haul anibyniaeth, llwyr fachludo wnaeth, Ond goleu tecach ar ei ol a ddaeth; Dydd iachawdwriaeth dorrodd ar ein gwlad, Ymledodd nes goleuo myrdd â'i rad. Cyfododd arnom haul cyfiawnder nef A meddyginiaeth yn ei esgyll ef, Yr haul oleua byd y byd a ddaw Heb ado cwmwl ar y beddfaen draw. LLANGEITHO. O Gymru bur! pa wlad o dan y ser. Mor enwog a thydi am weision Ner i Cyffelyb wyt i Ganan, Gymru dirion, A'th fryniau ynt i mi fel bryniau Seion. Pan welaf hwynt o bell, tra’r haul yn machlud, Cyffelyb ynt i fryniau tir y bywyd. Pan fyddo’r haul yn machlud, os clustfeiniaf, Ar hyd dy fryniau adsain bêr a glywaf, Sef adsain anthem ein duwiolaf dadau, Pan ganent gynt yng ngwres y diwygiadau. Fel hyn y safodd llawer bardd Hebrêig Ar fryniau Canan, yn nefolaidd unig, Ar ol y Pasg i wrando ar adseiniau Per gân minteioedd Israel ar eu teithiau. Mae adsain cydgan fel yr eiddynt hwy, Yn para’n hir, sef cân am farwol glwy. Gallasai côr o engyl, wrth fynd heibio Ar gwmwl gwyn, ddistewi oll a gwrando.
	396 GWAITH ISLWYN. Os oes gan wledydd eraill eu henwogion, Os yw eu hymffrost yn eu cadfridogion, "Ni chenfigennwn wrth eu ffrost ddaearol, Mae testyn ein gorfoledd ni yn nefol — Ein crefydd yw, a'n tanllyd weinidogaeth Sy’n ennyn moliant dros ein holl diriogaeth. Aed ereill i fasnachu a rhyfela, Nyni a awn i wrando gair Jehofa. Ymffrostiant hwy mewn clodfawr faeslywyddion, A ninnau a ymffrostiwn mewn angylion — Mewn dynion oeddynt megys nerthol engyl Yn hedeg yn ffurfafen yr efengyl. Danghosant hwy ddinasoedd claer hynodfawr, A’r mannau lle cyflawnwyd campau clodfawr, Nyni ddanghoswn fwy, ond iddynt deithio Mor bell â mangre’n cerdd, sef pentref bach Llangeitho. Pa beth wnai’r pentref hwnnw mor odidog? Ai genedigaeth rhyw ddi-ail gadfridog? Anfeidrol fwy! ail-enedigaeth miloedd I fywyd perffaith a di-dranc y nefoedd. Ni chlywyd udgyrn cad erioed yn seinio, Ni chlywyd magnel yn taranu yno, Er hynny clwyfwyd yn y lle archengyl, Satanaidd lu, gan gleddyf llym efengyl. Duw al wirionedd yn daranau yno A glywyd nes i orsedd Satan suddo, Nes ffoi o'i gaethion lu heb orffwys ennyd Nes rhoi eu traed i lawr ar dir tragwyddol ryddid. O'r bryniau ogylch, O! mor bêr i'w glywed Oedd sain eu cân ar adfail ty 'u caethiwed. LLYWELYN. UN fechan oeddit, Gymru, medd y byd; A bychan yw y ser i olwg amser Yn unig am eu bod ymhell. Pwy all ddatguddio y dirgelion sydd Yn wylo yn nyfnderoedd distaw anghof Am ryw fynegol lais, rhyw feiddgar fwa I bontio dyfnder oesoedd? Dy lanw o fawreddau droed i mewn I stormus gefnforoedd hanesyddiaeth, Ac eraill a'i hawliasant, ac i ni
	LLYWELYN. 397 Yr ewyn arwynebol oedd y cwbl Dros fryniau amser daflwyd. O! na chawn, Llywelyn, olwg ar dy ddidrain fedd! Eisteddwn yn ei gysgod aml awr Fel seren yn y nos. 'R oedd cerbyd gwyn y dydd yn gyrru i lawr Hyd oriwaered y gorllewin ter, Ei olwyn dân borfforai’r wybren fawr, A gwisgai’r nefoedd ei dwyfroneg ser. Yr oedd y lloer i eigion nef Yn ymbellhau mewn llid, A’i llynges — llynges fawr y ser Yn diangori i gyd, Gan adael porthladd amser gau, A glannau’r awyr fyd. A chyda’r nos caed milwr yn neshau I gysgod dwfn y goedwig dromfrig draw, A dara o gleddyf dan ei fraich, A'i lusern yn ei law. Pa le y mae? gofynnai’n brudd, tra cuddia’i rudd â'i ddwylo, A'i galon yn ei lygad gaed, ei ffynnon waed yn wylo; "Dy olaf deyrn, O! Gymru fad, anedwydd wlad fy nhadau, Arferai droi yn ol mor chwyrn y llanw o gedyrn gadau! Ei enw oedd y swyn a rwymai Ein holaf rengau mewn beiddgarwch, Ei wyneb oedd y wawr a dwymai Fflam olaf welwaf cenedlgarwch; Ymlaen, ymlaen, pan wthiai’r gelyn A'n huchel-Ieoedd dan ei draed, Pan ar yr helyg crogai’r delyn A'i mwynaf dannau’n hidlo gwaed, O bell anadlai rhyw awelig Dy fod, Llywelyn, eto’n fyw! Bwâid mwynion gangau’r helyg Yn deml o glod i'n holaf lyw; A chodai bloedd o galon fawr gwladgarwch Ymhell dros awyrdyrau’r dymhestl draw, A thaflai coelcerth-danau cenedlgarwch Oleuni dydd i wledydd ar bob llaw.
	398 GWAITH ISLWYN. Fel tyrau o oleuni tua’r ser Ymgodai ein Heryri aml eu bannau, A mawrion lythyrennau rhyddid ter Argreffid draws y nef oedd yn eu tanau; Ymlaen, ymlaen! mil mil o froydd floeddient, Ddewrion, ymlaen ar ol ein holaf lyw; Mae rhyddid yn goleuo’r bryniau, hoeddent, Ac O! y mae Llywelyn eto’n fyw! I gorlan dywell angau ymgynhullem Tra bugail anibyniaeth gyda ni, Aem ar ei ol pan wyddid nad enillem, Ac nid oedd bywyd werthfawr ond i farw gyda thi." FFONTYGERI. ♦ GLAN môr! glan y môr i mi! Teg oror Ffontygeri! Cân engyl yn d' ymyl di, Hwynt garant Ffontygeri, Hoff hynt geir, Ffontygeri, Ar lan dirion dy don di. Swn y don sy yn dyner Delyn bardd, ar dy lan ber. Wyt gwr, O Ffontygeri, O fyd gwell ymhell i mi! Gloew le is goleu leuad, Os eir min nos, O’r mwynhad! Brudd Leuad! bwriodd lewyrch Ryw dro, anfarwolai’r drych; Nos Sadwm hynaws ydoedd, Nosawl hynt cyn y Sul oedd — Gofus awr, pan gefais i Hoff hynt ger Ffontygeri. Teithio ger hon at waith gras A rydd gymhwysder addas. Holl swm fy ewyllys i Yw tŷ gar Ffontygeri, A gardd deg, a gwyrdd y don I'w hymylu, a moelion Geirwon greigiau Ffontygeri Goruwch y don i’m gwarchod i. Nefoedd fyddai cael Neifion, Môr islaw fy mhreswyl lon. ♦ Morgilfach prydferth ym Morgannwg.
	CLEDDYFAÜ Y BRYTHONIAID. 399 CLEDDYFAU Y BRYTHONIAID. FE welwai gormes du yng ngwawr Cleddyfau y Brythoniaid, Ac wylai rhyddid lawer awr Ar feddau ei wroniaid, A chodai i’r nefoedd y gloewaf o'i gleddau Wrth gofio 'u ffyddlondeb, wrth weled eu beddau. Canfyddai’r Brython gledd ei dad a'i daid Yn hongian ar y mur, I’w wyneb codi gwrid o waed O'i galon — ffynnon bur, A thyngai, a'i law ar garn garw’r cledd, Y byddai cyn nos Fel enaid y rhos, Yn goch ac yn dwym fel y gwrid ar ei wedd. I bwy erioed y plygodd hon, Y wlad o feilchion fryniau? Flaen pwy ymgrymodd Arthur hy, A dewraf lu y tadau? Fe blyga y bryniau i donnau y mur Cyn byth yr ymgrymwn i estron bor. Y mae y gwyntoedd yn y nef Yn rhyddion fel y dydd, Fy Nghymru! mae y storom gref Ar hyd dy filoedd bannau’n rhydd, Ac nid ydynt hwy ond delweddau i mi, O'th ryddid a'th deg anibyniaeth di. O, mae y baban hwn yn deg, Mair! gallem ar ei wenau fyw, Rhyw gerub-faban roed i ni I ddwyn i fyny a'i fagu i Dduw! Ac nid oes bedd mor greulawn, gwn, A meddwl eto — eto am hwn! A thithau! pam y 'th roed i rai? A'i fel y'th rwygid oddiar fy mron A dernyn mawr o’m calon gyda thi i Y nefoedd wnaeth y fraich — haiarnodd hon.

…..

Sumbolau:

a A / æ Æ / e E / ɛ Ɛ / i I / o O / u U / w W / y Y /
MACRONː ā Ā / ǣ Ǣ / ē Ē / ɛ̄ Ɛ̄ / ī Ī / ō Ō / ū Ū / w̄ W̄ / ȳ Ȳ /
MACRON + ACEN DDYRCHAFEDIGː Ā̀ ā̀ , Ḗ ḗ, Ī́ ī́ , Ṓ ṓ , Ū́ ū́, (w), Ȳ́ ȳ́
MACRON + ACEN DDISGYNEDIGː Ǟ ǟ , Ḕ ḕ, Ī̀ ī̀, Ṑ ṑ, Ū̀ ū̀, (w), Ȳ̀ ȳ̀
MACRON ISODː A̱ a̱ , E̱ e̱ , I̱ i̱ , O̱ o̱, U̱ u̱, (w), Y̱ y̱
BREFː ă Ă / ĕ Ĕ / ĭ Ĭ / ŏ Ŏ / ŭ Ŭ / B5236ː B5237ː
BREF GWRTHDRO ISODː i̯, u̯
CROMFACHAUː ⟨ ⟩ deiamwnt
A’I PHEN I LAWRː ∀, ә, ɐ (u+0250) httpsː //text-symbols.com/upside-down/
Y WENHWYSWEG: ɛ̄ ǣ æ

ˈ ɑ ɑˑ aˑ aː / æ æː / e eˑeː / ɛ ɛː / ɪ iˑ iː ɪ / ɔ oˑ oː / ʊ uˑ uː ʊ / ə / ʌ /
ẅ Ẅ / ẃ Ẃ / ẁ Ẁ / ŵ Ŵ /
ŷ Ŷ / ỳ Ỳ / ý Ý / ɥ
ˈ ð ɬ ŋ ʃ ʧ θ ʒ ʤ / aɪ ɔɪ əɪ uɪ ɪʊ aʊ ɛʊ ɔʊ əʊ / £
ә ʌ ẃ ă ĕ ĭ ŏ ŭ ẅ ẃ ẁ Ẁ ŵ ŷ ỳ Ỳ Hungarumlautː A̋ a̋

U+1EA0 Ạ U+1EA1 ạ
U+1EB8 Ẹ U+1EB9 ẹ
U+1ECA Ị U+1ECB ị
U+1ECC Ọ U+1ECD ọ
U+1EE4 Ụ U+1EE5 ụ
U+1E88 Ẉ U+1E89 ẉ
U+1EF4 Ỵ U+1EF5 ỵ
gyn aith δ δ £ gyn aith δ δ £ U+2020 †
« »

DAGGER
wikipedia, scriptsource. org
httpsː []//en.wiktionary.org/wiki/ǣ

Hwngarwmlawtː A̋ a̋
gyn aith δ δ
…..
…..
ʌ ag acen ddyrchafedig / ʌ with acute accentː ʌ́

Ə́ ə́

Shwa ag acen ddyrchafedig / Schwa with acute

…..
…..
wikipedia,
scriptsource.[]org
httpsː//[ ]en.wiktionary.org/wiki/ǣ

---------------------------------------
Y TUDALEN HWN: www.kimkat.org/amryw/1_testunau/sion-prys_386_islwyn_300-399_RHAN-4_3807k.htm
---------------------------------------
Creuwyd: 08-03-2023
Adolygiad diweddaraf : 08-03-2023
Delweddau:

Ffynhonell: Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Newyddiaduron Arlein.
---------------------------------------

Freefind.
---
Archwiliwch y wefan hon
Cerqueu aquest web
SEARCH THIS WEBSITE
---
Adeiladwaith y wefan
Estructura del web
SITE STRUCTURE
---
Beth sydd yn newydd?
Que hi ha de nou?
WHAT’S NEW?

Ble'r wyf i? Yr ych chi'n ymweld ag un o dudalennau'r Wefan CYMRU-CATALONIA
On sóc? Esteu visitant una pagina de la Web CYMRU-CATALONIA (= Gal·les-Catalunya)
Where am I? You are visiting a page from the CYMRU-CATALONIA (= Wales-Catalonia) Website
Weə-r äm ai? Yuu äa-r viziting ə peij fröm dhə CYMRU-CATALONIA (= Weilz-Katəlóuniə) Websait

Adran y Wenhwyseg / Secció del dialecte de Gwent / Gwentian Welsh
Edrychiadau ar y tudalennau / Vistes de les pagines / Page Views

Edrychwch ar ein Hystadegau / Mireu les nostres Estadistiques / View Our Stats