Hanes Tonyrefail.
Atgofion am y Lle a’r Hen Bobl, gan y Diweddar Thomas Morgan (Ystus Heddwch), Y
Fron, Pontypridd. Yn Nghyda Rhagarweiniad, Ystoriau, ac Enwau Lleol. Gan
Morien. Caerdydd. Argraffwyd gan y Western Mail, Limited (1899).
http://www.theuniversityofjoandeserrallonga.com/kimro/amryw/1_testunau/sion_prys_013_hanes_tonyrefail_01_1223k.htm
0001z Y Tudalen Blaen
..........1863c Y Porth Cymraeg
....................0009k Y Gwegynllun
..............................0960k Y
Gyfeirddalen i Gywaith Siôn Prys (testunau Cymraeg yn y wefan hon)
........................................y tudalen hwn / aquesta pàgina
|
Gwefan Cymru-Catalonia |
|
Ry^n
ni wedi cadw at yr orgraff wreiddiol - ar wahân i ambell gambrintiad amlwg.
Dynodir y tudalennau felly (x20), (x21), ayyb, a’r
darnau d15, d22, d70, ayyb.
Defnyddiwch eich archwiliwr i fynd atynt yn uniongyrchol.
1224k Mynegai
i’r llÿfr hwn
·····
1288ke Trosiad
Saesneg / English Translation of this text
(1) Yr
ydym wedi cadw’r orgraff wreiddiol.
(2) Yr ydym wedi ychwanegu ambell sylw rhwng cromfachau mewn teip oren, gan
gynnwys {!!!} wrth gwt rhai o sylwadau di-sail yr awdur.
(3) Dodwyd rhif y tudalen yn y llÿfr
gwreiddiol yn y testun fel y canlyn - (x2), (x3), (x4)
(4) Gall fod ambell wall teipio nad ydym wedi ei weld hyd y hyn
(5) Nid ydym wedi cynnwys y lluniau sydd yn y gyfrol wreiddiol
_____________________________________________________________
Hanes Tonyrefail
Thomas
Morgan (Caer-dydd 1899)
gyda rhagymadrodd ag atodiad ar enwau lleol o amgylch Tonyrefail gan Owen
Morgan (Morien)
CYNNWYS: (Er hwylustod ry^m ni wedi rhifo
pob darn)
rhif y darn rhif yr adran enw’r adran rhif y tudalen yn y llyfr gwreiddiol
● RHAN 1 1 Rhagymadrodd
(gan Morien) x3
● RHAN 2 2 Tudalen y Teitl x4
3 Rhagarweiniad (Hanes Tonyrefail, Thomas Morgan) x5
● RHAN 3 3-01 Thomas
Morgan x5
● RHAN 4 3-02 Hynafiaid
Thomas Morgan x5
● RHAN 5 3-03 Llanganna x9
● RHAN 6 3-04 O’r
Palasdy i’r Siop x11
● RHAN 7 3-05 Neuadd y
Collena x12
● RHAN 8 3-06 Y Parch.
William Evans x13
● RHAN 9 3-07 Dylanwadau
Boreuol Ei Oes x17
● RHAN 10 3-08 Dyddiau
Olaf Thomas Morgan x20
● RHAN 11 3-09 Llythyr
Oddiwrth Thomas Morgan x23
● RHAN 12 3-10 Y Parch.
William Evans a Hawliau Merched i Bregethu x23
4 Adgofion am Donyrefail x25
● RHAN 13 4-01 Adgofion
am Donyrefail - Llith 1 x25
● RHAN 14 4-02 Adgofion
am Donyrefail - Llith 2 x31
● RHAN 15 4-03 Adgofion am
Donyrefail - Llith 3 x36
● RHAN 16 4-04 Adgofion
am Donyrefail - Llith 4 x41
● RHAN 17 4-05 Adgofion
am Donyrefail - Llith 5 x46
● RHAN 18 4-06 Adgofion
am Donyrefail - Llith 6 x51
● RHAN 19 4-07 Adgofion
am Donyrefail - Llith 7 x55
● RHAN 20 4-08 Adgofion
am Donyrefail - Llith 8 x60
● RHAN 21 4-09 Adgofion
am Donyrefail - Llith 9 x65
5 Enwau Lleol o Amgylch Tonyrefail (gan Morien)
● RHAN 22 5-01 PALASDY Y COLLENA x69
● RHAN 23 5-02 PANT Y BRAD x69
● RHAN 24 5-03 CWM “CASTELLA” x73
● RHAN 25 5-04 TY CWRDD Y QUAKERS x73
● RHAN 26 5-05 TYLCHA x74
● RHAN 27 5-06 GELLI “SEREN” x74
● RHAN 28 5-07 TWYN TRAETHAWG x74
● RHAN 29 5-08 Y RHIW x74
● RHAN 30 5-09 LLANILID x74
● RHAN 31 5-10 “CAECWRLAS” x74
● RHAN 32 5-11 CAERLAN x74
● RHAN 33 5-12 GELLI GRON x75
● RHAN 34 5-13 “CILELI” x75
● RHAN 35 5-14 ELWY x75
● RHAN 36 5-15 TREBANAWG x75
● RHAN 37 5-16 RHIW Y GARN x75
● RHAN 38 5-17 TREBOETH x75
● RHAN 39 5-18 HEOL “RHIW WINDER” x75
● RHAN 40 5-19 Y WAUN RYDD x76
● RHAN 41 5-20 CAE’R YSGOL x76
● RHAN 42 5-21 Y TRAN x76
● RHAN 43 5-22 “SHON Y BREECHES COCH” x76
● RHAN 44 5-23 “SHAMS O GEFN TYLCHA” x77
● RHAN 45 5-24 ANGLADD O DLOTY
TONYREFAIL x79
● RHAN 46 5-25 ”JOB Y TEILIWR” (TAILOR) x80
● RHAN 47 5-26 MARI SHAMS x81
● RHAN 48 5-27 LLUEST OWAIN x83
● RHAN 49 5-28 LLAN DYFODWG x83
● RHAN 50 5-29 HENDRE FORGAN x83
● RHAN 51 5-30 Y GILFACH A’R GILFACH
GOCH x83
● RHAN 52 5-31 CRUG GLAS x84
● RHAN 53 5-32 CWM PANT DYFI x84
● RHAN 54 5-33 “DIMBATH” x84
● RHAN 55 5-34 “GLYNOGWR” x84
● RHAN 56 5-35 TON ITHEL DDU x85
● RHAN 57 5-36 “SHONI MEIRIONYDD”, PERERIN
GWLAD x85
● RHAN 58 5-37 BEDDARGRAFF HYNOD x87
● RHAN 59 5-38 “TWM HYWEL LLYWELIN,” YSTRAD
DYFODWG x87
● RHAN 60 5-39 “Y GWYR RHYDDION” HIL
GWRONIAID / “Y BLACK ARMY,” LLANTRISANT
x90
● RHAN 61 5-40 “LLYWELIN O’R CWRT”
(TWYNYPANDY) RHONDDA x93
● RHAN 62 5-41 DYDD Y FARN x93
● RHAN 63 5-42 DR. EVAN DAVIES A “BILI JAC Y
GWEHYDD” x94
● RHAN 64 5-43 PANT Y CEILIOGOD
YMLADDGAR x95
● RHAN 65 5-44 DIWYGIAD CREFYDDOL 1859
DIGWYDDIAD DIGRI x96
● RHAN 66 5-45 GOLWG AR Y CANNAR MAWR O BEN
CEFNHIRGOED x97
● RHAN 67 5-46 WRTH AFON ANGEU x99
● RHAN 68 5-47 CAN I BLWYF LLANWYNNO,
MORGANWG x101
● RHAN 69 5-48 ANIANYDDIAETH RHEIDRWYDD x102
● RHAN 70 5-49 ACHOS AC EFFAITH x103
● RHAN 71 5-50 HEN DDIGRIFWCH: YR IOOB
BOOB x104
● RHAN 72 5-51 HEN DDIGRIFWCH: ALS O’R SIOP A
JOB Y TAFARN x105
● RHAN 73 5-52 HEN DDIGRIFWCH: CAN HANES
FFAIR ABERDAR x105
● RHAN 74 5-53 CHWAIN, CHWAIN x110
(x2)
(LLUN: “MAWL IDDO YN
DDIDDIWEDD!” Y PARCH. WILLIAM EVANS YM MHWLPUD PENUEL)
(x3)
d1 / (1) RHAGYMADRODD.
Ysgrifenwyd yr adgofion canlynol am Donyrefail a'i hen bobl gan y diweddar
Thomas Morgan, yn ei ddyddiau olaf ar y ddaear. Yr oedd y duedd lenyddol yn
lled gryf ynddo ef er yn fachgen; ond yr oedd wedi ei rhwystro i ymddadblygu.
Aeth ei fryd ar fasnach bron yn hollol. Yr oedd un o'i berthynasau agosaf yn
cael mwy o fwynhad, er pan oedd yn blentyn, mewn llyfrau, ysgrifenu, a
llenyddiaeth o bob math, nag mewn unrhyw beth arall. Yr oedd hyny yn achosi i
ambell ymrafael godi rhwng y ddau, ac ar droion o'r fath gofynai Thomas Morgan
i’w berthynas, “Pa beth a ddaw llyfrau i mewn i ti?” Yr oedd y perthynas hwnw
yn gweled bod synwyr yn y gofyniad, a phenderfynai y gwnelai o hyny allan
edrych ar y wedd fasnachol ar bob peth; ond ni fedrai ef gadw at ei
benderfyniad yn hir. Tua’r terfyn yr oedd Thomas Morgan yn cryfhau yn ei dueddiadau
llenyddol, a dywedai wrth y perthynas rhagddywediedig, “Yr wyt ti yn debyg iawn
yn dy ddull o feddwl i mi.” Fe welir wrth y dull doniol a medrus yr ysgrifenodd
Thomas Morgan ei "adgofion” fod ei serch at lenyddiaeth wedi cael lle
helaeth yn ei ddyn oddimewn er bod yn nghanol ffwdan masnach drwy y
blynyddoedd. Yr oedd, fel y gwelir, wedi bwriadu ysgrifenu ychwaneg o'i
"adgofion,” ond daeth y wys oddiuchod i'w gyrchu i fyd yr ysbrydoedd
tudraw i'r llen yn lled sydyn. Meddyliais y buasai hiliogaeth hen drigolion
Tonyrefail a’r amgylchoedd yn gwerthfawrogi fy ymdrech i "osod i
gadw" yr adgofion, yn nghyd a fy ychwanegiadau inau.
Llwyn On, Glantaf, Alban Eilir, 1899.
MORIEN
(x4)
d2 / (2) TUDALEN Y TEITL
HANES TONYREFAIL. |
|
ATGOFION AM Y LLE A’R HEN BOBL, |
GAN Y DIWEDDAR |
THOMAS MORGAN, Y.H. |
Y FRON,
PONTYPRIDD
|
|
YN NGHYDA |
RHAGARWEINIAD, YSTORIAU, AC ENWAU LLEOL |
GAN MORIEN. |
|
CAERDYDD. |
ARGRAFFWYD GAN Y WESTERN MAIL, LIMITED. |
1899 |
(x5)
(3)
RHAGARWEINIAD
d3
/ 3-01 Thomas Morgan
MR. THOMAS MORGAN, Y.H., MORGANWG
“NI DDYCHWEL MWY I'W DY."
BYR HANES GAN OWEN MORGAN ("MORIEN.")
“Ystyriais y dyddiau gynt, blynyddoedd yr hen oesoedd.” - Salm lxxvii., 5.
Ganwyd Thomas Morgan ar Donyrefail, neu, yn fwy cywir, Twynyrefail, yn 1815.
Gorphenodd ei yrfa ddaearol Chwefror 7, 1890, yn y Fron, Pontypridd. Ail fab
ydoedd i Llywelin Morgan a Cesil Morgan, nee Francis. Yr oedd iddo y brodyr a’r
chwiorydd canlynol: Dafydd, William, a Morgan, y cyntaf yn unig sydd ar dir y
byw yn awr, 1899, ac y mae yn 86 oed; Margaret (fy mam), Ann, a Mari, yr olaf
yn unig sydd yn fyw pan yr ysgrifenir hyn.
d4 / 3-02
Hynafiaid Thomas Morgan.
Yr oedd ei dad yn fab i Dafydd Morgan, o Glyn Nedd, ac yn hanu o dirfeddianwr
bychan yno. Yr oedd Margaret, ei wraig, yn ferch i’r gwr nodedig hwnw, Shon
Llywelin, o Gefn Coed y Cymmer, awdwr llawer o ganiadau ac emynau poblogaidd,
ond cysylltir ei enw yn benaf a chan ysmala, a elwir, “Y Ddafad Las a’i Ho’n
Sy’n Blino Shon Llywelin" Yr oedd Cesil, ei fam, yn hanu o hiliogaeth
urddasol Morganwg a Brycheiniog. Y canlyn a roddir o'u hanes sydd o Lyfr Achau
Mr. Geo. T. Clark, Talygarn: - Yr oedd Ann Morgan yn etifeddes y Garth Fawr,
Llanilltyd Faerdre. Hi a ymbriododd a Richard, pumed mab Edward Thomas,
perchenog Llan (x6) Mihangel a’i
etifeddiaeth, yn agos i Bontyfon, a elwir yn awr y “Bontfaen.” Yr oedd y teulu
hwn yn hen iawn. O hono yr hanodd y Thomosiaid, o Gastell Raglan. Cymerodd y
gangen hono yr enw Herbert, ac o hono hanodd Ieirll Penfro. Yr oedd Edward Thomas, Llan
Mihangel, yn flaenllaw o blaid Charles I yn mrwydr St. Ffagan, a ymladdwyd Mai
8, 1648. Cafodd ef ei ddirwyo i’r swm o dair mil o bunnoedd gan y cadfridog
Oliver Cromwell a’r Senedd am hyny. Gorfu addo werthu Llan Mihangel i Mr.
Edwin, gynt Arglwydd Faer Llundain, i’w alluogi i dalu y ddirwy. Y mae Llan
Mihangel yn nodedig oherwydd ei phlanigfa o goed yw tuol {sic} i’r magwyrydd. Bu i’r Richard Thomas uchod
ac Ann, ei wraig, fab o’r enw Richard. Ymbriododd ef a Nest, merch Morgan
Cadwgan, o Abererchwy (Abergorci). Cawsant fab, a’i enw oedd James. Ymbriododd
ef a Mari merch Thomas Matthew, Maes Mawr. Cawsant fab, ac enwyd yntau James.
Ymbriododd ef a Jane Prichard, Collena, Tonyrefail, o linach Iestyn ap Gwrgan,
brenhin Morganwg. Cawsant fab, James, ac ymbriododd ef ag Elizabeth Gam, Dre
Newydd, Aberhonddu, o linach Syr Dafydd Gam, a laddwyd yn mrwydr Agincourt, pan
a’i fwyall ryfel yn cadw’r Ffrancod yn ol oddiwrth Henri V. Ei enw priodol oedd
Dafydd ap Llywelin, ac efe yw “Fluellen” Shakespeare. Yr oedd i James Thomas ac
(x7) Am Llywelin a Cesil, tad a mam Thomas
Morgan, yr oeddynt yn wr a gwraig heb ddim yn neillduol yn eu hanes. Yr oeddynt
yn ddiwyd, cynil, ac yn ymdrechgar i fyw a thalu eu ffordd, ac hefyd yn ymegnio
morio i gyfeiriad yr hafan ddymunol ar ddiwedd mordaith bywyd. Y cof cyntaf
sydd genyf am eu cartref yw y dyledswydd foreuol o amgylch eu haelwyd –
Llywelin yn darllen pennod o’r hen Feibl Cymraeg, ac yna pawb ar eu deulin; yna
esgynai y weddi foreuol o enau crynedig fy nhadcu – canys dyna oedd y gweddiwr
i mi – tuag at Dad y Trugareddau. Llawer gwaith y gwelais fy mamgu, ar ol i’r
gweddiwr fyned allan at ei orchwyl, yn sychu y dagrau oddiar eisteddle y gadair
fawr, ger yr hon yr oedd yr hynaws Gristion wedi ceisio siarad â’i Dduw. Saer
coed oedd wrth ei alwedigaeth, a phan y cafwyd ganddo eistedd i’w
“photographio” mynodd ddal ei “rule” yn ei ddeheulaw, fel y byddai hithau hefyd
yn y llun. Gadawodd ar ei ol fwy na’r cyffredin o dda y byd hwn. Cof genyf y
fynyd hon yw iddo ddywedyd wrthyf yn hwyrddydd ei ddyddiau,
“Gofala di am danaf dy
Codwyd Thomas Morgan yn grydd, ac, fel hyny, yn un o wyr Sant Crispyn. Pan tuag
ugain oed cychwynodd yn y “grefft” fel meistr, a daeth ei enw yn adnabyddus
trwy yr holl ardaloedd amgylchynol am lawer o filldiroedd. Yr oedd yn ei
wasanaeth nifer go helaeth o gryddion, ac yr oedd eu gweithfa yn nodedig am ei
hysbryd ymofyngar. Yr oedd y rhan luosocaf o’r cryddion o dref hynafol
Llantrisant. Yn “shop y
cryddion” y ceid yr hanesion diweddaf am bob peth mewn byd ac eglwys. Yno y
ceid y glec diweddaf, a’r ystoriau mwyaf digri am garwriaethau pentrefi ac
ysmaldod personau o bob gradd. Ac yr oedd gweithredoedd y Rhaith, neu y Senedd,
yn Llundain, yn cael eu beirniadu yn swn pwnio lledr a hoelion. Oddiyno
lledaenai hanes cwrs y byd i’r ffermdai a’r bythynod o Lantrisant i Glynogwy,
ac o Llan Bedr {sic – dim treiglad} ar
Fynydd i Drebanawg.
Clywais Thomas Morgan yn adrodd, gan chwerthin, am Hywel Williams (“Hywel y
Crydd”) yn (x8) edrych
Yr oedd Tonyrefail wedi bod am oesau yn nodedig am bedwar peth – ei felin
lafur, ei efail gof, ei gryddion, a’i wehyddion. Yr oedd tai y pentref
wedi eu toi a gwellt, a’r muriau wedi eu gwyngalchu. Gwnaeth Mr. Evan Prichard,
perchenog hen etifeddiaeth y Collena, yr hwn a fu farw Mawrth 19, 1795, ymdrech
i sefydlu yn y lle weithdy gwlan a nyddu ar raddfa helaeth. Suddodd lynoedd i
ddal digon o ddwfr o’r Elwy i gario yn y blaen yn gyson, haf a gauaf, y felin
a’r gweithdy gwlan. Cychwynodd hefyd waith rhaffau rhawn, a gelwir y fan hyd
heddyw “Y Rope-yard.” Ond daeth ei ddyddiau i ben pan tua 40 oed, ac
amddifadwyd y trigolion o’u noddwr penaf, yr hwn oedd yn llafurio a’i holl allu
i ddwyn masnach enillol i’w plith. Ei wraig oedd Susanna, merch hynaf Mr. Robert Thomas, o hil Llan
Mihangel. Hithau a hunodd Ionawr 1, 1834, yn 86 oed. Clywais gan yr hen bobl ei
gelwid hi wrth yr enw Madam Prichard. Wedi marwolaeth Mr. Evan Prichard, yn
1795, etifeddwyd y Collena gan eu mab, y Parchedig Richard Prichard, B.D., ar
ol hyny ficer Llandaf. Bu farw yno yn 84 oed. Ei wraig oedd Eleanor, merch Mr.
Hopkin Llywelin, y pryd hwnw yn byw yn y Pentre, Ystradyfodwg. Ar ol hyny
symudodd ei rhieni i Brombil, Margam. Ei mab oedd Mr. Gruffydd Llywelin,
Baglan, yr hwn a fu farw Tachwedd 6, 1822, yn 55 oed. Dwy flynedd cyn ei farwolaeth
yr oedd wedi myned yn berchenog trwy gyfrwysdra o’r Parc Isa a Bwlchyclawdd,
oddiar Hywel Thomas Dafydd Hopkin, tad mam tad yr ysgrifenydd. Bu gweddw
Gruffydd Llywelin farw Tachwedd 9, 1840; a bu farw ei mab, Mr. Gruffydd
Llywelin, Rhagfyr 6, 1888, yn 86 oed. Nid oedd plant ar ei ol. Y mae ei weddw
yn awr yn fyw, ac yn hynod am ei charedigrwydd. Yr oedd Mr. Evan
d5 / 3-03
Llanganna
Bu farw yr enwog “Jones Llangan” Awst 12, 1810, yn 75 oed. a
phenodwyd y Parchedig Richard Prichard, B.D., yn ei le. Mae yn debyg ei fod yn
un o’r offieiriaid hynod hyny yn Nghymru a wyddent fwy am yr ieithoedd
Saesonaeg, y Groeg, a’r Lladin, nag am iaith frodorol Cymru, a’r canlyniad oedd
ei fod bron yn hollol ddifudd i’r Cymry. Am ei anallu yn mhwlpud enwog Llangan
y canodd Thomas Williams, Bro Morganwg, yn ei “Ddyfroedd Bethesda”: -
‘Nawr mae eglwys fach Llanganna
Wedi newid oll yn lan;
Porfa las yn awr sy’n tyfu
Ar y ffyrdd oedd goch o’r bla’n;
Muriau’r Llan oedd oll yn eco,
Yn ateb bloedd y werin fawr: -
’Does na llef {sic – heb dreiglad}, na
llais, nac adsain,
I’dd ei glywed yno’n awr.
Mae’r gynulleidfa fawr yn rhanu,
Rhai’n myn’d yma, rhai’n myn’d draw;
“’Does yma,” meddant, “ddwr na bara,
Gwell ymadael maes o law;
Beth dal aros yn Llanganna
Bellach byth o hyn i maes?
Nid oes yma ddim ond tlodi,
Yn lle’r holl ddanteithion bras.”
“Dewch i rywle,” medd y Werin,
“Dewch heb ‘rofyn, dewch yn un,
Lle bo ’ffeiriad neu gynghorwr,
Nid oes fater nemawr p’un;
Peidiwch aros gyda’r meirw.
Y mae’r ddaear bron ar dan
Awn i ’mofyn Gair y Bywyd,
Fel y cawsom ef o’r bla’n.”
(x10)
GYNT!
Dyddiau hyfryd oedd y rheiny,
Pan oedd Rowland, uchel ddysg;
Peter ffyddlon, William Williams,
Llwyd a Morys yn ei {sic = eu}mysg!
Jones, fel angel o Llanganna {sic – dim treiglad}
Yn adganu’r udgorn mawr,
Nes bai’r dorf mewn twym serchiadau
Yn dyrchafu uwch y llawr.
Minau yno’n un o’r werin
(Er mai’r annheilynga ‘i gyd)
Dan y bwrdd yn bwyta’r briwsion
O! mor hyfryd oedd fy myd!
Torf yn bwyta’r bwydydd brasa’ –
Gwin a manna, nefoel faeth!
Wrth y fron ‘r’own ina’n chwerthin,
Tra’n ymborthi ar y
llaeth.
YR OLWG GYNTAF ARNO.
Un o’r manau, byth mi gofia,
Gwelais i ef gynta’ i gyd,
Yn cyhoeddi Gair y Cymmod
I golledig anwir fyd;
Iesu’n marw, Iesu’n eiriol,
Diwedd byd, a boreu’r farn,
Oedd ei bregeth o flaen canoedd
Wrth hen gapel Talygarn!
EI GLADDU YN MHENFRO - SIOMEDIGAETH
SALEM, PENCOED.
(Jones Llangan a adeiladodd yr hen gapel yn Mhencoed. Dyma lle y meithrinwyd yr
hwyadl Deon David Howel, Ty Ddewi. Gosododd Jones golofnen bres ar ganwyllbren
y pulpud yn Salem.)
“Salem, Salem, lle mae’r glomen,
Arwydd cariad, arwydd hedd;
P’am na chawsai ti’r anrhydeddd
O roi ynot iddo fedd?
P’am ca’dd Penfro’i chyfri’n deilwng?
P’am ysbeiliodd hi dy glod?
Dygodd arnat etifeddiaeth
Oedd yn gyfiawn i ti’n d’od.
(x11) Taw, na chwyna, beth sydd fater,
B’le gorwedda’i gorph i lawr?
P’un ai’n Mhenfro ai’n Morganwg
Hyd yr adgyfodiad mawr;
Corph heb fywyd, corph heb ana’l –
Dyna’i gyd sydd ganddynt hwy,
Ninau ‘i cawsom yn ei fywyd –
On’d oedd hyn yn llawer mwy?
(Gorwedd Mrs. Selina Jones, priod Jones Llangan, yn nghanol y fynwent ger y
capel hwn.)
Dywedir i’r llinellau uchod achosi loes mawr i bawb o berthynasau y gwr a fu
mor anffortunus ag esgyn i areithfa yr angylaidd “Jones, Llangan.” Yr oedd i’r
Parch. Richard Prichard, B.D., frawd o’r enw Evan, a’r chwiorydd canlynol: -
Mari, Catherine, Susanna, Ann, Elizabeth, Martha, a Deborah. Ann, Martha, a
Deborah oedd “Hen Ladies” Tonyrefail. Buont fyw yn hen iawn, ac hyd heddiw eu
coffadwriaeth sydd fendigedig ar Dwyn yr Efail ac yn nghalonau yr holl bobl
sydd yn eu cofio, trwy yr ardaloedd amgylchynol. Canodd “Williams Pantycelyn”
farwnad i Susanna.
d6 / 3-04 O’r Palasdy i’r Siop
Pan, yn y flwyddyn 1795, y bu farw Mr. Evan Prichard yr oedd rhai o’r merched
yn ieuainc iawn. Yr oedd Madam Prichard, y weddw, yn wrol ei hysbryd, a chododd
ei phlant yn anrhydeddus, a chofiai pob un ohonynt mai Prichard oedd ei henw,
ac mai eu heiddo hwynt oedd y Collena, o Heol Llantrisant hyd Afon Elwy. Saif
yr hen balasdy ar fron, yn gwynebu tref Llantrisant, pump o filldiroedd i’r
deheu, ac yn amlwg o’r palasdy. Ar nosweithiau tawel deuai peraidd odlau clych
y Llan gyda’r awel fwyn i’r Collena. Yn y Llan yr oedd claddfa y teulu oddiar
ddyddiau eu hynafiaid, yr Arglwydd Einon ap Collwyn, mab Arglwydd Caredigion {sic = Ceredigion} a’r Arglwyddes Nest, unig ferch
Iestyn ap Gwrgan, Brenhin Morganwg. Dywed Mr. Clark, Talygarn, mai teulu y
Collena yn unig sydd yn bresenol yn dal rhan o’r hen etifeddiaeth a (x12) ddaeth i’w rhan yn 1093, pan ranwyd Morganwg
rhwng yr estroniaid Normanaidd, ac y bu yr Arglwydd Einion yn anfwriadol yn
foddion i’w dwyn i mewn i amddiffynfeydd Gwlad Morgan. Yn mhell cyn marwolaeth
Mr. Evan Pritchard, Collena – enw, mae’n debyg, yn tarddu o’r enw Collwyn – yr
oedd efo a Madam Prichard, ei wraig, wedi hoffi yn fawr y dull o gario yn y
blaen achos crefyddol gan yr offeiriaid gwir Gymreig hyny a fuont yn gychwyniad
i’r Trefnyddion Calfinaidd a elwid yn watwarus, “Methodistiaid.” Y waith
gyntaf, meddai Madam Prichard yn ei henaint, iddi hi a’i gwr gael eu denu i’r
ffordd newydd, ond gwir hen mewn gwirionedd, oedd ger gwal Llan Bedr ar Fynydd.
Yr oedd hi a Mr. Evan Prichard ar geffylau ar eu taith ar nawn Sul o’r Collena
tua thy ei thad, ger Pontyfon. Clywent “Jones Llangan” yn pregethu i dorf fawr
yn y fynwent, ac ataliasant eu ceffylau. Yr oedd udgorn Llangan yn peraidd
leisio am “y ffordd newydd a bywiol a agorwyd i dy Dafydd ac i breswylwyr
Jerusalem.” Cawsant fod rhyw hudoliaeth yn y floedd beraidd o Langan!
d7 / 3-05 Neuadd y Collena
Cyn pen nemawr o wythnosau yr oedd ystafell Nyddu (Neuadd y Collena)
yn gyrchfa pobloedd i wrando yr Efengyl yn cael ei thraddodi yn hen ddull
cenedl y Cymry, cyn i’r hen Lanau gael eu halogi gan locustiaid estronol. O
bryd i bryd bu yno yn pregethu, heblaw Jones Llangan, Williams Pantycelyn, Pedr
Williams, Caerfyrddin, a llawer o enwogion eraill. Safai yr hen gynghorwyr ar
hen eisteddle a chefn iddi. Gwnawd pwlpud o’r eisteddfa, a chodai oddiar ben ei
chefn le cyfleus i ddal y Beibl, a dwy fraich o bres i ddal y canwyllau, un bob
ochr iddo. Ffurfiwyd cyfrinfa (“society”) yno, a bu sain rhodau gwlad y gwawl
am flynyddoedd yn aml yr ys ystafell Nyddu bendefigaidd hon. Yr oedd un Dafydd
Evans a Bess, ei wraig, yn bobl ieuainc yn aelodau yno. (x13) Mae’n ddigon tebyg mai pan ar hyd y ffordd tuag at ac o’r
Collena y syrthiasant, yn ddiarwybod iddynt ei hunain, i hoffi cyfeillach eu
gilydd. Yn mhen ychydig o amser methasant a byw yn hwy ar wahan, a hwy a
briodasant, doed gwell neu waeth. Y ddau hyn oedd rhieni
d8 / 3-06 Y Parch. William Evans,
yr hwn a wnaeth Tonyrefail yn adnabyddus trwy holl gylchoedd y
Trefnyddion trwy Gymru. Ehedodd ei enaid tros yr afon rhwng y ddau fyd Chwefror
5, 1891; ganwyd ef yn Ebrill, 1795. Yr oedd yn arfer canu yn ei henaint –
“Megys llestr hen a drylliog.”
Fe welir ei fod o fewn tua mis i gyrhaedd ei naw deg a chwech oed pan hunodd yn
y fuchedd hon. Yr oedd wedi bod yn pregethu oddiar 1814. Yr oedd o ddigon y gwr
mwyaf amlwg yn yr ardal trwy ei oes. Yr oedd llygaid pawb
(x14) Ond i ddychwelyd. O herwydd gwahanol
achosion, natur pa rai a wel y darllenydd oddiwrth yr hyn a ddywedir am
ymdrechion clodwiw Mr. Evan Prichard (1795), nid oedd pethau yn llewyrchus ar
sefyllfa dymorol y weddw wedi iddi golli ei gwr. Gwnawn gyfyngu ein sylwadau at
y weddw a’i merched Ann, Martha a Deborah. Ymbriododd Martha ag un Mr. Jones,
bragwr, Pontypridd, a Deborah a Mr. Thomas, Pentwyn, Pentyrch. Aeth Mr. Jones
ar goll, ac ni wyr neb beth a ddigwyddodd iddo. Symudodd Madam Prichard ac Ann,
ei merch, i bentref Tonyrefail, i dy wedi ei adeiladu gan y Parch. Richard
Prichard, B.D., iddynt. Symudasant yr hen bwlpud o’r Collena fel y symudwyd yr
Arch i dy Obed Edom. Mae’n bosibl y ceir rhyw “phonograph” heb fod yn hir i
wneyd i’r hen bwlpud hwnw i adrodd yr hyn a lefarwyd
Codwyd capel bychan yn ymyl ty Madam Prichard a Miss Ann ei merch, a chlywais i
fy anwyl fam adrodd, ar foreu agoriad yr ail gapel o flaen y gynulleidfa, yr
ail bennod o Lyfr Zachariah – “Dyrchefais fy llygaid drachefn, ac edrychais; ac
wele wr, ac yn ei law linyn mesur, a dywedias, i ba le yr ai (sic; = ei) di,” &c. Ymadawodd a’r fuchedd hon
pan oedd yr ysgrifenydd yn blentyn bach, ond dywedai ei chydnabod ei bod yn un
o’r serchusaf a’r brydferthaf o’r merched. Elai Madam Prichard bob boreu wrth
ei ffon i weled Cesil, a dywedai yn aml, “Yr wyt ti o’n gwaed ni.” Yr oedd
Cesil yn lled falch o hyn hyd diwedd ei hoes. Chwareu teg iddi. Pwy na fuasai
yn falch o fod yn berthynas i’r foneddiges hon, yr hon gododd allor addoli ar
Dwyn y Ton yn yr amser pan yr oedd Philistiaeth yn llywodraethu yn Nghymru?
Cychwynodd Miss Ann Prichard faelfa, neu shop, yn y ty newydd, a chadwodd yn y
blaen hyd y flwyddyn 1853. Yr (x15) oedd yn un o flaenoriaid Penuel, capel y
Trefnyddion, Pontypridd. Yr oedd yn deall cerddoriaeth emynol yn dda, ac yr
oedd pan yn ieuanc, ac hyd ganol oed, yn arweinydd y canu yn Nghapel y Corph ar
Donyrefail. Yr oedd rhaid cael yr “high-dry” goreu a’r “Queen’s,” a mynai Mrs.
Deborah Thomas eu cymysgu a “rappee.” Yr wyf yn gwybod yn dda, canys mi a’u
cymysgais yn aml iddi hi. Wedi marwolaeth Mr. Thomas, Pentwyn, dychwelodd Mrs.
Deborah yn ol i’r Ton, ac yr oedd ei thy bychan, prydferth yn sefyll lle y saif
yn awr ystafell isaf y Boar’s Head, arwyddlun pais arfau Einion ap Collwyn.
Priododd Miss Ann Prichard a Mr. Evan Thomas o’r Rhiw, cyn bo hir wedi
marwolaeth Madam Prichard yn 1834. Cariai fasnach mewn hadau hau, megys
gwenith, ceirch, haidd, &c. Yr oedd yn wr a geisiai wneyd y goreu o’r ddau
fyd, ac yr oedd yn mhell o ganu, “Gadawn y byd ar ol,” &c. Ymddygai fel dyn
call, gan gredu fod amcan gan Dduw wrth ei anfon i’r byd hyfryd hwn yn gyntaf.
Tra fu’r shop gan y teulu ni elai un gwrryw i mewn heb dynu ei het ar y
trothwy. Clywais Cesil Morgan yn dywedyd i Mrs. Ann ofyn iddi unwaith ar foreu
Llun yn y shop, “Pa le y prynaist di y ‘shawl’ oedd genyt ti yn y cwrdd y
ddoe?” Chwarddodd Cesil, a gofynodd, “Ai dyna yw eich gwaith chwi yn y capel,
ie fe – edrych ar wisgoedd pobl?” Ond teimlai Cesil byth ar ol hyny ei bod wedi
bod yn feiddgar ofnadwy wrth siarad fel y gwnaeth hi y tro hwn.
Yn y flwyddyn 1853,
wedi marwolaeth Mr. Evan Thomas, trosglwyddodd Shop y Ton i Thomas Morgan, ac
ni chai neb arall y dyddiau hyny agor siop arall ar stad y Collena. Yr oedd
hyny wedi bod yn ddeddf mai y shop hono yn unig a gai fod ar yr etifeddiaeth.
Adeiladodd Thomas Morgan dy mawr newydd, cyfleus i’r shop, ac y mae y shop yno
hyd heddyw. Cof genyf, pan oedd y ty newydd yn cael ei (x16)
adeiladu i’r hen wr hynod Mr. Evan Morgan, perchenog Ty’n y Cymmer, Talchan
(Tylcha), &c., grio allan am i Thomas Morgan ofalu am i’r simneiau fod yn
ddigon uchel i “Wyr Bryste" - gwerthwyr lledr - “eu gweled.”
Yn mlodau ei ddyddiau yr oedd Thomas Morgan yn un o'r dynion mwyaf hoew a
diwyd; yr oedd yn bendefigaidd, yn ddirodres, yn yr heolydd, ac yn llawn o
arabedd yn ei dy. Yr oedd ar ei gof lawer iawn o ystoriau am a fu yn yr
ardaloedd amgylchynol yn hanes personau a theuluoedd. Ar gais yr ysgrifenydd,
ysgrifenodd yn hwyr ei ddydd ychydig o’i adgofion. Cof genyf am dano yn
"dechrau'r canu" yn y capel, yr unig un y pryd hwnw ar Donyrefail. Y
mae y capel presenol y trydydd a adeiladwyd. Yr oedd gwedd urddasol ar ail deml
Tonyrefail. Yr oedd y tair "Hen Ladies” ag anian gref eu dygiad i fyny
pendefigaidd yn eu nodweddu, yn cyfleu i wedd fewnol dodrefn y capel eu chwaeth
goethedig. Y mae yr hanesyn canlynol a glywais gan Thomas Morgan yn enghraifft
o’u chwaeth goethedig. Un noson seiat yr oedd y Parch. William Evans yn llefaru
am ddarpariaethau Duw i ddynoliaeth. Lluniaeth o bob amrywiaeth; gwlan y defaid
i’w cynhesu, &c. Yr oedd Mrs. Deborah a’i chorn wrth ei chlust yn gwrando
ar y llefarwr, ond traethu am ddiwalliad corph yn unig a wnelai Mr. Evans y
waith hon. “Ie,” ebe Mrs. Deborah, “a blodau a phethau felly i'w mwynhau.”
“Hawyr, hawyr" ebe fe yn ol, “dyma hi wedi myned heibio i mi i rywle!”
Yna, yn ei ddull ffraeth a pharod, esgynodd i ganol y darpariaethau a welir i
ddiwallu yr archwaeth sydd yn gofyn am y tlws, yr hardd, a’r prydferth a
deimlir yn yr enaid. Heblaw blodau a lliwiau, llefarodd am ogoniant yr wybren
nos a dydd. Peroriaeth yr awel, si cornentydd, rhuad y mor, miwsic y corau
asgellog, toriad mawreddog y dydd, ac agor dorau y wawr, a chodiad yr haul, heb
ddihuno yr un baban a’u trwst. Heneiddiodd Thomas Morgan yn fawr ar ol iddo
gyrhaedd ei saith deg oed, ond yr oedd ei yni yn parhau wedi i beiriant ei
gorph lacau yn ei rym. Aeth yn hen heb feddwl (x17)
ei bod yn hwyrhau arno. Yr oedd ei hen gydnabod, Mr. Evans, wedi dechreu
pregethu flwyddyn cyn ei eni ef, a ph’am na allai yntau hefyd fyw mor hen a Mr.
Evans? Arwyddion cyntaf fod ei oes ar y ddaear yn tynu at ei therfyn oedd
gwendid ei galon. Yr oedd ei liw yn myned yn llwyd, a phan gynhyrfai ei ysbryd
crynai ei wefusau ychydig; ond yr oedd o ran gallu meddyliol mor ieuanc a buan
ag erioed. Tebygol yw y dylasai ymdrin a’r byd yn fwy hamddenol, ond yr oedd
beunydd am gyrhaedd rhyw nod. Ond yr oedd ei ddyn oddimewn megys yn ei rybuddio
yn ddistaw fod y terfyn yma yn agos, a mynych y clywais ef yn ei fisoedd olaf
yn coffa sylwadau’r Apostol Iago: (4:12) “Un gosodwr cyfaith sydd, yr hwn a
ddichon gadw a cholli. Pwy wyt ti yr hwn wyt yn barnu arall? (4:13) Iddo yn
awr, y rhai ydych yn dywedyd, Heddyw neu yfory ni a awn i gyfryw ddinas, ac a
aroswn yno flwyddyn, ac a farchnattawn, ac a enillwn; (4:14) y rhai ni wyddoch
beth a fydd y fory. Canys beth ydyw eich einioes chwi? canys beth ydyw, yr hwn
sydd dros ychydig yn ymddangos, ac wedi hyny yn diflanu. (4:15) Lle y dylech
ddywedyd, Os yr Arglwydd a’i myn, ac os byddwn byw, ni a wnawn hyn, neu hyny,”
iv., 12-15. Bu yn briod yn dair gwaith. Ei wraig gyntaf oedd Rebecca, merch Hywel
Hopcin a Mrs. Hopcin, Caerlan, Tonyrefail. Hi oedd mam ei dair merch,
Catherine, Margaret, ac Ann. Priododd y gyntaf Mr. Hugh Begg, genedigol o ardal
Ayr; yr ail a briododd Mr. John Evans (“Ab Dewi Haran”) {hynny yw, mab Dewi Haran; David Evans oedd Dewi Haran, 1812-1885,
aelod o ‘Glic y Bont’, carfan o feirdd o ardal Pont-tÿ-pridd}; a’r
drydedd Mr. John Crooke, South Knoll, Norwood. Ei ail wraig oedd Caroline
Thomas, gweddw un Isaac Thomas, Pontypridd (ei henw achyddol oedd Anthony); ei
drydedd wraig oedd weddw un o’r enw Mr. Smart.
d9 / 3-07 Dylanwadau Boreuol Ei Oes
Yr oedd yn un o flaenoriaid Penuel, capel y Trefnyddion, Pontypridd.
Yr oedd yn deall cerddoriaeth emynol yn dda, ac yr oedd pan yn ieuanc, ac hyd
ganol oed, yn arweinydd y canu yn Nghapel y Corph ar Donyrefail. Yr oedd (x18) yn mlodeu ei ddyddiau yn hynod am
fywiogrwydd ei symudiadau a boneddigeiddrwydd. Clywais ei dad yn adrodd i Mr.
Harris, y cyntaf o Drefeurig, ddywedyd am Twmi fel hyn: “Llywelin, wn i yn y
byd o b’le mae Twmi, eich mab, wedi d’od; mae gwaed brenhinol ynddo, yn ol fy
meddwl i.” Fy marn i am dano yw hyn: pe buasai wedi cael addysg golegawl, ac
wedi mynd allan o’r unigrwydd pentrefol yn ieuanc, y buasai wedi dwyn toraeth o
ffrwythau meddyliol. Medrai adrodd chwedlau am bersonau yn gampus. Yr oedd ei
gof yn orlawn o adgofion am hynodion hen bregethwyr teithiol y Methodistiaid, a
chofiai lawer o’u sylwadau mwyaf arabol. Pan yr oedd yn ieuanc yr oedd
Methodistiaeth ar Donyrefail yn ei gwedd fwyaf Pengrynol, hyny yw, Puritanaidd.
Yr oedd ochain a gruddfan, yn ol barn yr hen dadau a’r mamau yno, bob amser yn
cyd-deithio a gwir dduwioldeb; ac yr oedd, ar y llaw arall, chwerthin,
ysmaldod, a bywiogrwydd yn arwyddion nad oedd yr hwn a’u harferai wedi ei “ail
eni.” Yr oedd dull y canu Cynulleidfaol yn bwyllog ac araf, fel symudiadau neu
sigliadau cawell i fagu babanod yr ail enedigaeth. Yr wyf yn cofio yn dda y
“syndod” yn mhlith yr hen dadau ar Donyrefail pan ddaeth “Hanes Bywyd ‘Siencyn
Penhydd’” allan o’r wasg, wedi ei gyfansoddi gan yr anwyl a’r gwir hybarch
Edward Matthews, y pryd hwnw o’r Ewynwy, ger Penybont. Yr achos o’r “syndod”
oedd fod Mr. Matthews yn “gallu bod mor ysgafn” ag i ysgrifenu digrifwch o’r
fath! Gwnaeth y llyfr gymaint o argraff braidd ac ymddangosiad cyntaf y Parch.
William Evans mewn “trousers” yn lle y “breeches” penyglin. Cof genyf fod
“Caledfryn” i draddodi darlith ar Donyrefail. Bu yn destyn seiat, pa un a oedd
yn unol a’r Efengyl iddo ddarlithio o fewn y capel. Yr oedd Mr. Evans yn amheus
am hyn. Ond yr oedd “Caledfryn” yn boblogaidd fel gweinidog a bardd trwy holl
Gymru, ac yn y diwedd penderfynwyd y c’ai ddarlithio yn y capel, ond nid oedd i
fyned i’r pwlpud. Daeth y noswaith i “Caledfryn” i ddarlithio; yr oedd y capel
yn orlawn. Daeth “Caledfryn” i (x19) mewn,
ac aeth ar ei union i fyny’r grisiau i’r pwlpud er i’r blaenor, Morgan Evan
(Morgan y Gof) - gwr hynod am ei wedd Buritanaidd a difrifol – wneyd awgrym i’r
bardd-bregethwr fod y pwlpud yn waharddedig y noson hono. Mae’n debyg fod
Morgan yno ar y pryd fel amddiffynydd neu warcheidwad santeiddrwydd dihalogedig
cyssegr Tonyrefail! Edrychai Morgan i fyny ar ol “Caledfryn” fel un yn dysgwyl
gweled taranfyllt y ddeddf yn fflachio o bob cyfeiriad tuag at hen “Caledfryn”!
Ond nid oedd yno ond tangnefedd. Canfyddwyd Morgan yn codi ei ddwylaw, a chan
edrych yn surllyd ar lawr y sedd fawr, a chlybuwyd ef yn sibrwd wrtho ei hun:
“Wel, wel! (ochenaid) wn i yn y byd ffordd mae gwynebu William Evan!” Nid oedd
Mr. Evans ei hun wedi dyfod i’r cyfarfod. Yr oedd gwisgo blodau o un math yn y
byd gan lodesi – am y gwragedd, nid oedd neb o honynt hwy mor ysgafn a gwneyd y
fath beth – yn arwydd o uchelder ysbryd a balchder yn y galon, a chynghorid hwy
i “feddwl am eu diwedd.” Yr oedd ein hynafiaid yn y cyfnod hwn yn hanes Cymru,
megis wedi datgysylltu duwioldeb a’r tlysau anianol oddiwrth ei gilydd.
Rhoddent wedd alarus ar addoliad, gan ymddwyn fel rhai yn golygu y buasai Duw
yn fwy doeth pe buasai wedi creu llai o flodau a mwy o datws! Yr ydym yn canfod
ol llaw Duw ei hun yn addurniadau gogoneddus y ddaear a’r wybrenau. Mae y
prydferthion nefolaidd, o lygaid y dydd i fyny at yr haul a’r lloer a’r ser,
wedi eu creu i ddiwallu y sychod eneidiol sydd wedi ei osod yn yr enaid am
brydferthwch, harddwch, tlysni, a hyfrydwch. Mae’r enaid yn anfarwol, ond
derfydd y corph o ran ffurf a chydag ef y chwaeth am fwydydd. Cenadon o fyd yr
eneidiau yw blodau a’r prydferthion eraill, i lawenhau yr enaid pan ar ei
bererindod yn y corph. Gollyngir ef yn rhydd yn y man – “Anngheuir” ef – a gwna
drigo mwy yn myd genedigol y blodau. Fe welir oddiwrth y sylwadau uchod pa beth
a olygai yr hynafiaid wrth addurno gwely marw a lleni gwyn, blodau,
byth-wyrddion, gan osod ar eu heirch (“coffins”) dorchau o flodau. Yn bwyllog
iawn y daeth Thomas Morgan (x20) allan o’r
cylch Pengrynol, i weled fod tlysni anianol yn rhan o ddarparieth y Crewr
gyferbyn a gwir ddedwyddwch benywod a gwyr yn y fuchedd bresenol.
Cyfaill eglwysig penaf Thomas Morgan yn ei amser olaf ar y Ton oedd Bili Lewis,
Rhiw Gwyon Dro Fawr. Yr oedd y Parch. William Evans ugain mlynedd yn henach ag
ef, ac ni fu erioed gyfeillgarwch agos iawn rhwng y ddau. Yr oedd yr holl
ardalwyr yn falch o Mr. Evans, gan edrych arno fel un o brif addurniadau, nid
yn unig Morganwg, ond holl Gymru. Edrychai, yn ddiau, ar y rhai hyny a welodd
yn blant pan oedd yn anterth ei nerth corphorol, meddyliol, a phregethwrol,
gydag ysbryd tadol, yn cynwys awdurdod a nawddyddiaeth. Yr oedd Thomas Morgan
bob amser yn hynod o deimladol yn nghylch barn a’r hyn a ddywedai y Parch.
William Evans am dano. Bu siampl Mr. Evans a Mr. Evan Thomas, gwr o’r Rhiw, a
ymbriododd a Miss Ann Prichard, Shop y Ton, yn bortreadau (“models”) o flaen ei
feddwl yr hoffai eu hefelychu. Ond er i Mr. Evans fyw i fod yn ymyl bod yn “fab
can’ mlwydd,” yr oedd yn ffraeth ac yn ieuanc ei ysbryd hyd yn agos i ddydd er
farwolaeth.
d10 / 3-08 Dyddiau Olaf Thomas Morgan
Fel yr awgrymwyd yn barod, yr oedd ei ymddatodiad yn dra sydyn.
Ychydig fisoedd cyn hyn dywedodd Dr. Hunter wrthyf yn gyfrinachol fod gwendid
yn nghuriadau calon fy ewythr, a bod yn ofynol iddo fod yn ofalus o hono ei
hun. Awgrymais yn union i’r claf y dylai gymweryd pethau yn hamddenol. Dydd
Gwener yr oedd, er yn teimlo yn llesg, wedi myned gyda’i ddwy wyres, Mary a
Rebecca, merched Margaret, ei ferch ymadawedig, tua Chaerdydd, i wrandaw
Ardalydd Bute yn traddodi darlith yn Neuadd y Parc. Wedi dyfod allan o’r
cyfarfod dywedodd wrth Mr. James Richards, Trefforest, ei fod yn rhynu gan
oerni, ac yr oedd yn welw iawn ei wedd. Cymerodd ychydig o frandi. Dychwelodd
gartref, a gwelais ef y noson hono ar ei ledorwedd ar y soffa, a (x21) dywedodd ei fod yn lled anhwylus, a mynegodd
am ei deimlad oer yng Nghaerdydd. Nos Sul nid oedd yn ei le arferol yn Nghapel
Penuel. Yr oedd Rebecca, ei wyres, yn fy ymyl, a dywedodd wrthyf ei fod heb
godi o’r gwely y dydd hwnw. Yr oedd hyny yn brawf i mi ei fod yn wael iawn. Es
i fyny i’r Fron ar ol y cyfarfod; yr oedd ei anwyl chwaer, Mari, yr hon a’i
haner addolai, yno yn bryderus iawn yn ei gylch. Es i fyny i’w ystafell wely, a
gofynais, “Beth sydd yn bod?” Atebodd o’r gwely, “Yr w’ ’i wedi cael anwyd
seriws, ond y mae yn addfedu. Pan es,” ebe fe, “i ymweled ag Evan Roberts,
Merthyr,” hen gyfaill a fu yn ysgolfeistr ar Donyrefail, “cefais ef yn eiddil
yn ei wely. Yr w’ ’i bron credu fy mod i’n debyg i’r sefyllfa ag y ces e’
ynddi; ond bu e’ farw.” Gofynais a gawn i fyned i gyrchu y meddyg ato. Cododd
ei lais yn lled anfoddog, gan ddywedyd, “Na chai, siwr. ‘Does arno i ddim ond
anwyd.” Ond O! yr oedd yn Rhosydd Moab. Yr oedd yr Iorddonen yn agos, ond bod
trugaredd wedi taenu niwl mal llen wen drosti. Nos Fawrth yr oedd yn fwy sal,
a’r meddyg yn awr yn gweini arno. Dydd Mercher yr oedd yn fwy gwanaidd fyth, ac
yn analluog i symud yn ei wely heb gymorth. Pellebrwyd am Ann o Lundain; yr
oedd Catherine yno yn barod. Bu mynediad Ann i’r ystafell yn foddion i’w loni
yn fawr iawn. Erbyn hyn yr oedd son ei fod yn wael iawn wedi lledaenu yn mhell
ac agos. Yr oedd yn nghanol ei anwyliaid. Gyda’r wawr boreu dydd Gwener
cymerodd bronfraith ei lle ar bren gwyrdd tal ar gyfer ffenestr ei ystafell, a
chanai ei alaw wanwynol yn hynod o beraidd a soniarus. Edrychai yr ysgrifenydd
trwy y dellt ar yr aderyn yn pyncian ei orfloedd orfoleddus, a gwnelai gofio
llinellau prydferth Dafydd ap Gwilym:-
“Y ceiliog serchog ei son,
Bronfraith dilediaeth loywdon;
Ba ryw ddim a fu berach
Blethiad na’i chwibaniad bach,
Pell y clywir uwch tiroedd,
Ei lef o’i lwyn, a’i loyw floedd.”
(x22) Clywai y cystuddiedig odlau
yr aderyn. Yr oedd fy ewythr yn hoff iawn o beroriaeth, a phan oedd efe yn swn
yr afon rhwng y ddau fyd wele un o adar pereiddiaf “Cymru fynyddig”
“Yn chwiban fel cloch aberth,
Eurgan bwnc organ y berth”
megis i’r enaid oedd ar groesi i’r orphwysfa, i
“Ardal lonydd yr aur delynau.”
Yn foreu Sadwrn yr oedd amlygrwydd fod y terfyn daearol gerllaw. Aeth ei ddwy
ferch, ei ddwy wyres, a’i chwaer i ymyl ei wely. Clywyd ef yn sisial, “Trowch
fi tua’r south.” Beth oedd hynny? Onid tua chyfeiriad haul canol dydd? Gofynodd
yn awr, yn ei hen ddull, “Paham yr ydych chwi’n tywyllu y room?” Yr hyn oedd
ddaearol o hono ef oedd yn ymaros ar ol y tuyma {sic}
i’r afon; yr oedd ef yn niwl tew yr afon, ac ni threfnwyd i lygaid anianol i
weld drwyddo. Ond cafodd gipdrem eilwaith ar ei anwyliaid o’i amgylch; yna
gofynodd, “B’le mae’r llall?” Tebygol mai am ei wyres, Margaret Crooke, yr hon
oedd gartref yn Llundain, y gofynai. Agosodd Mari, ei chwaer, at ei ymyl, a
llefodd allan, “Dyma Mari, dy chwaer.” Mewn llais difrifol dywedodd yn awr,
“Hush! hush! hush!” Dyna ei eiriau olaf. Yr eiliad nesaf ehedodd ei ysbryd i’r
tragwyddol fyd i fyw! “Hush!”
“O! distewch, derfysglyd donau.”
Y mae ei “Hush!” pan ar drothwy y byd sydd yn anweledig i ni yn awr yn
awgrymiadol. Ai clustfeinio yr oedd o herwydd sain caniadau llu mawr yn ei
gyrhaedd, a phob un yno yn gwisgo coron ac yn cario’r palmwydd gwyrdd. Pwy a
wyr? Dichon mai gweled “y Brenhin yn ei degwch” a wnaeth yr eiliad hono. Llawer
gwaith y canodd yn ei fisoedd diweddaf “Y Delyn Aur.” Yr oedd brwdfrydedd yn ei
lenwi wrth ganu y geiriau –
“Yno caf fi ddweyd yr hanes,
P’odd {= pa fodd) y dringodd eiddil gwan,
Trwy afonydd a thros greigydd
(x23) Dyrys, anial, aeth i’r lan;
Iesu ei Hunan
Gaiff y clod trwy eitha’r nef.
Nid oes yno ddiwedd canu,
Nid oes yno ddiwedd clod,
Nid oes yno ddiwedd cofio,
Pob cystuddiau fu yn bod;
Byth ni dderfydd
Canmawl Duw yn nhy fy Nhad.”
d11 / 3-09 Llythyr Oddiwrth Thomas Morgan
Derbyniais y llythr canlynol oddiwrth Thomas Morgan, dyddiedig
Mehefin 28, 1879: - “Mi glywais fod y Parch. D. W. Williams, Fairfield, wedi
ymweled ag Evan Evans a Mrs. Evans, Garthgribin, amryw o weithiau yn ystod y
misoedd olaf cyn marw Evan, a’i fod yn dweyd wrth ddyfod oddi yno ei fod wedi
bod yn gwrando dwy bregeth o’r mwyaf effeithiol – eu bod yn cael eu traddodi
megis ar drothwy y nef. Hen wr a hen wraig, y ddau yn ddall er’s blynyddoedd,
oedd yn eu traddodi. Bod Mr. Williams yn wylo yn hidl pan yn ailgoffa eu
cynghorion iddo ef.”
d12 / 3-10 Y Parch. William Evans a Hawliau Merched i Bregethu
Rai blynyddoedd cyn ei farwolaeth yr oedd cynhwrf yn mhlith y
Methodistiad yn Morganwg yn nghylch y priodoldeb o adael merched bregethu. Yr
oedd Cyfarfod Misol yn Nghapel Sion, Talygarn, Llantrisant, ac yr oedd yr hen
batriarch anwyl o Donyrefail yno ac yn cael sylw a pharch mawr, fel a roddid
gynt i’r Apostol Ioan yn ei henaint gan Eglwys Ephesus. Yr oedd achos y merched
a phregethu gerbron. Yr oedd Mr. Evans o fewn y sedd fawr, ac yn gwrando yn
astud ar y ddadl. O’r diwedd gofynwyd iddo ef draethu ar y mater. Cododd, ac meddai,
mewn llais a’i nodau rywle rhwng chwerthin ac wylo, “Wel, wel, ’does genyf fi
ddim llawer i’w ddywedyd ar y pwnc – ai priodol yw i ferched bregethu o’r
pwlpud; ond hyn a wn i – y ceiliog ac nid yr iar a wnaed i ganu; creadur lled
afrosgo yw iar i ddynwared y ceiliog yn canu.” Aeth yn chwerthin mawr trwy y
lle, ac yn nghanol y rhuadrau eisteddodd yr henafgwr i lawr.
(x24)
{FFOTO: Y diweddar Thomas Morgan yn ei
henaint}
(x25)
(4) ADGOFION AM DONYREFAIL
GAN THOMAS MORGAN EI HUN
“Os bydd gwr marw, a fydd efe byw drachefn? Disgwyliaf holl ddyddiau fy
milwriaeth, hyd oni ddelo fy nghyfnewidiad.” – Job xiv., 14
“Canys pan ddel ychydig flynyddoedd yna mi a rodiaf lwybr ar hyd yr hwn ni
ddychwelaf.” – Job xvi., 22
d13 / 4-1
Llith 1
TONYREFAIL YN YR AMSER GYNT - CIPDREM AR “JONES O
LANGAN” - MABSANT LLANBEDR AR FYNYDD - TORF YN CADW GWYL - HEN DAFARN Y TON -
YSBRYD ANNIBYNOL YR HEN DRIGOLION.
Fe ddichon nad annyddorol gan luaws ychydig benodau yn nghylch Tonyrefail, a
manau ereill yn mhlwyf Llantrisant, a ddygwyddasant yn ystod y deng mlynedd a
thri ugain diweddaf. Ar Donyrefail y’m ganwyd, ac yr wyf yn cofio yn dda am
lawer o bersonau, a dygwyddiadau hynod ddyddorol yno yn ystod y cyfnod hirfaith
o ddeng mlynedd a thri ugain. Pan wyf yn cofio sylwi gyntaf, nid oedd
Tonyrefail ond pentref bychan gwledig ar ochr yr heol rhwng Llantrisant a
Glynogwy. Yr oedd yr ychydig dai yn isel, ac wedi eu toi o wellt, yr hwn a
ymddangosai pan yn newydd yn euraidd o dan belydrau yr haul. Yr oedd y parwydydd
wedi eu gwyngalchu o fewn ac allan. Yr oedd i’r bwthynod erddi prydferth, ac yr
oedd yr holl drigolion yn codi blodau, ac hefyd wenyn, can pa rai, er fy mod yn
mawr ofni y cantorion pigog, a’m llonai pan oeddwn (x26)
ond plentyn a “phinafore” gwyn o’m blaen. Yr oedd yr heol drwy ganol y pentref
yn hynod o lan. Ac yr oedd hyny cyn i’r gwahanol fyrddau cyhoeddus ddyfod i
fodolaeth. Nid oedd nifer y trigolion yn cartrefu o fewn y pentref ond o dri
ugain i bedwar ugain. Yn awr y mae yno tua 1,500. Yr oeddynt oll yn gyfarwydd
a’u gilydd, ac hefyd ag hanes y naill a’r llall. Ac ambell waith byddai ystori
ddigri, ac ambell i glec, yn gwefreiddio yr holl ardalwyr syml a dirodres.
Megis yn y dechreu yr oedd yr awr hono; ond yr oedd gwaith y Dinas wedi dechreu
tua thair milldir i’r gogledd oddiyno, ac yr oedd ei ddylanwad yn dechreu cael
ei deimlo yn ein hardal y pryd hwnw. Y gwir am dani yw, yr oedd yr hen
drigolion yn lled ragfarnllyd tuag at y glowyr, a phan ddeuai ambell un o
weithwyr ieuainc Mr. Walter Coffin i lawr o’r Dinas i edrych am enethod
prydferth yr ardal, gwnai yr hen famau edrych yn gilwgaidd arnynt. Ond daethant
yn fwy cyfarwydd a’u gilydd wedi hyny, ac yn mhen tipyn gwelid bechgyn
llenyddol ac ymchwilgar y Dinas wrth fyrddau te y trigolion yn mwynhau “daionus
bethau” yr hen deuluoedd. Ie yn siwr i chwi, wedi hyny aeth rhai o ferched y
Ton i breswylio “er gwell ac er gwaeth, er tloted ac er cyfoethoced,” o dan yr
un groglwyd i ardal y Dinas.
Yr oedd y Ton dri ugain mlynedd yn ol yn un o’r pentrefi mwyaf cyfleus; yr oedd
y lle yn fath o “golony” bychan, a phob peth ynddo at wasanaeth dyn. Yr oedd
yno felin yd; yr oedd yno weithdy gwlan, a gwneid yno frethynau a gwlaneni o
bob math; a maelfa gof. Mae yn debyg mai am hyny ei enwyd yn Dwyn yr Efail. Yr
oedd yno hefyd deilwriaid, seiri, a chryddion, a siopau – un ar y Ton, a’r
llall yn mhlas Abernodwydd, a thua haner milldir oddiwrth ei gilydd. Yr oedd
yno hen dafarn hir wedi ei doi a gwellt; yr oedd yr hen dafarn mor henafol, fel
yr oedd ei furiau fel coesau hen wr yn dyoddef oddiwrth glefyd y giau, a elwir
yn Saesneg yn “rheumatism,” yn ymddangos yn lled adfeiledig. Yn hwn y cynelid
“Clwb (x27) Benefit,” ac yr oedd yn cynwys
of {sic; = o} 120 i 140 o aelodau, wedi
dyfod yn nghyd o wahanol fanau, filldiroedd o gwmpas. Yr oedd yr holl ffarmwyr
drwy yr holl ardaloedd amgylchynol yn aelodau o hono; a thrwy eu hesiampl dda,
yn dylanwadu yn llesol iawn ar bobl llai ffodus na hwy eu hunain. Yr oedd “rope
yard” wedi bod yno ger glan yr afon rhyw amser; ond y mae yn debyg, o herwydd
nad oedd angen rhyw lawer o raffau ar wyr y wlad hono, rhoddwyd heibio gwneud y
pethau hyny ar y Ton.
Yr wyf yn cofio sylwi yn foreu fod pawb ar y “Ton” yn byw, fel y dywedir,
arnynt eu hunain. Edrychid gan y trigolion ar fyned at y plwyf am elusen yn
warth mawr iawn. Ymddangosai pawb fel yn byw yn ddedwydd yno, megis heb dlawd
na chyfoethog, ond pobl pendefigaidd y Collena, yn eu plith.
Saif Tonyrefail ar lethr uwch gwastadedd afon Elwy, rhwng Craig y Dinas a
Mynydd y Rhiw, ac yn mhen uchaf plwyf Llantrisant, a rhyw bymtheg milldir o
Gaerdydd, a phump o Bontypridd. Ychydig i’r gogledd-ddwyrain o’r pentref y mae
tarddle afon Elwy, neu “y Lai,” fel y gwelir hi ar lafar gwlad. Arllwysa yr
afon hon i’r mor ger Penarth. Pan oeddwn yn ieuanc, deuai eogiaid gleision i
fyny hyd y lle hwn yn amser llifogydd. Ond erbyn hyn, maent wedi cael cymaint o
ofn y llwch a’r surni a red o’r gweithfeydd glo ag oedd ar yr hen bobl ddiniwed
gynt ofn glowyr y Dinas! Gobeithio y gwna yr eogiaid a’r gleisiaid newid eu
barn am bethau, fel y gwnaeth yr hen bobl, ac y deuant eto yn llu arianaidd i
ffrydiau ac aberoedd yr hen Elwy anwyl!
Perchenogion yr etifeddiaeth ar ba un y saif Tonyrefail ydoedd teulu henafol a
phendefigaidd Prichard, Collena. Nid oes neb yn gwybod oddiar pa gyfnod y mae y
teulu hwn yn berchenog ar yr etifeddiaeth hon. Mae achos crefyddol y
Methodistiad wedi ei sefydlu yma er’s tua cant a deg ar hugain o flynyddoedd.
Dechreuodd y Methodistiaid yma mewn canlyniad i ddylanwad yr enwog (x28) Jones o Langan wrth bregethu ar Mr. a Mrs.
Prichard, tad a mam y diweddar beriglor Prichard, ficer Llandaf, yr hwn a
gymerwyd o’r fuchedd hon ychydig o flynyddoedd yn ol. Saif hen balasdy y
Prichardiaid, sef y Collena, yn nghanol meusydd eang gwyrddion, ar war Tonyrefail.
Yr oedd y palasdy ar y cyfnod dywedig yn lle gwych, ac y mae olion ei wychder
gynt yn weledig yno hyd heddyw. Mae wedi ei adeiladu ar le mor ysgafn, fel y
gellir gweled o’r ffenestri dref y Llan a’r holl wlad rhwng y ddwÿ dref. Mae
hefyd yn gwynebu mynyddoedd y Rhiw, a gellir cael cipolwg oddiyno ar Fro
Morganwg, drwy fwlch y dyffryn, rhwng craig y Llan a mynydd Garthmaelwg. Mae yn
ysmotyn hynod o ddyddorol yn hanes adnewyddiad crefydd yn Nghymru!
Yr oedd y Mr. Prichard y soniaf amdano yn ynad heddwch, fel ei deidiau. Enw
Mrs. Prichard cyn priodi oedd Miss Thomas, ac yr oedd yn enedigol o Bontyfon.
Yr oedd wedi ei dwyn i fyny yn yr adeg oreu, ac yr oedd megis tywysoges Gymreig
yn ei chartref, a phob lle y byddai.
Yn mhen ychydig amser wedi priodas Mr. a Mrs. Prichard, dechreuodd yr hybarch
Jones o Langan bregethu gydag arddeliad mawr ar anfoes y Mabsant, yn agos i
Eglwys Llanbedr ar Fynydd – lle ar ben mynydd rhwng Tonyrefail a’r Bryniau
Gwyion {sic} a Phencoed Llanilid. Yr oedd
son drwy yr holl wlad am bregethu hynod periglor Llangan, ac ar un nawn Sabbath
penderfynodd Mr. a Mrs. Prichard fyned ar eu ceffylau tua’r cyfarfod. Amcan
Jones o Langan oed denu y werin a gyrchai i’r Gwyl Mabsant {sic, dim treiglad} annuwiol ar y mynydd tuag at
newyddion gwell yr efengyl. Pan yn myned i’r mynyddoedd gwelai y pendefig a’r
bendefiges y llethrau, pell ac agos, yn ddu, fel y dywedir, o bobl yn dylifo
tua chyfeiriad Llanbedr ar Fynydd. Yr oedd yr olygfa yn un gyffrous iawn, ac yn
un newydd iawn y dyddiau hyny, yn Morganwg. Yr oedd tan {sic; = tân} y diwygiad wedi ei gyneu yn y Deheudir, ac adsain
hen ddyffrynoedd Morganwg yn dechreu cael eu dihuno gan ganiadau dirfawr
orfoledd y pererinion! Yr oedd dringo llethrau mynyddoedd y (x29) nawn hwnw yn arwyddlunio dyrchafiad ein
cenedl ag oedd yn dechreu cymeryd lle drwy ddylanwad y diwygiad Methodistiaidd!
Wrth fod Mr. a Mrs. Prichard yn dynesu at yr Eglwys, gwelent ganoedd o bobl yn
yr awyr agored gyferbyn a thalcen yr Eglwys. Yn erbyn y talcen yr oedd
esgynlawr i’r offeiriad a’r llefarwyr ag oedd i gyneryd rhan yn ngwaith y dydd.
Maes o law, wedi iddynt gyrhaedd ymyl y dorf fawr, gwelent wr o edrychiad
difrifol yn codi ar yr esgynlawr, ac yn rhoddi emyn allan i ganu. Ei enw oedd
William Thomas o’r Pil. Gwr hynod fu ef yn ei ddydd! Wedi y canu, cododd Jones
Llangan (yr offeiriad), a rhoddodd yntau emyn allan wed’yn, ac wedi canu
eilwaith y penill –
“Tragwyddoldeb maith a minau
Sydd yn mron a chwrdd yn nghyd,
Dyna’r pryd cawn wel’d yn eglur
Fath rai oeddym yn y byd.”
Yna darllenodd ei destyn, sef, “Canys daeth dydd mawr ei ddigter ef, a phwy a
ddichon sefyll?” Pregethodd gyda hyawdledd digyffelyb am y farn ddiweddaf, nes
yr oedd dychrynfeydd wedi gwefreiddio yr holl luaws.
Cyn hir wedi hyny cawn iddynt ymuno a’r Methodistiaid. Cynelid cyfarfodydd
crefyddol wedi hyny yn gyson yn neuadd fawr Collena. Deuai y diwygwyr yno; yno
yn aml y gwelwyd ac y clywyd y Parch. W. Williams, Pantycelyn, y Parch. Peter
Williams, y Parch. Dafydd Jones, Llangan, “Llwyd o Gaio,” a llawer ereill; ac
yno gwelwyd lawer tro –
“Torf yn bwyta’r bwyddydd brasa’,
Gwin a manna, nefol faeth!”
Bu y ddau yn aelodau ffyddlon gyda’r Methodistiaid ar Donyrefail hyd eu bedd.
Cyfansoddodd Williams Pantycelyn farwnad am Susanah ei merch. Bu tair o’r merched,
sef Ann, Deborah, a Martha, fyw ar Donyrefail hyd o fewn ychydig o flynyddoedd
yn ol. Fel eu rhieni, yr oedd eu ty bob (x30) amser yn gartref fforddolion, os byddai y
fforddolion yn bregethwyr Methodistaidd. Nid yn unig rhoddent lety i bregethwyr
yn rhydd ac am ddim, ond cyfranent hefyd yn helaeth at yr achos. Mae llawer o
bregethwyr Cymru yn cofio yn dyner am letygarwch ac addfwynder yr “hen ladies.”
Cadwasant hyd y diwedd yr hen bwlpud o’r hwn yr arferai enwogion bregethu yn y
Collena, ty eu tad a’u mam. Tua deng mlynedd ar hugain yn ol yr oedd y duwiol
Lewis Powell, Caerdydd, ar ymweliad a Thonyrefail, ac yn lletya yn nhy yr hen
foneddigesau dywededig, merched y Prichards uchod. Dywedais wrtho hanes yr
areithfa lle yr eisteddai. Cododd yn sydyn, a gwedd ddifrifol iawn arno, a chan
godi ei ddwylaw megis i fendithio yr hen bwlpud, dywedodd, “Os dylai rhywbeth
gael ei anfon i’r British Museum, dylid gwneyd hyny a hwn!”
(x31)
d14 / 4-02 Llith II
CYCHWYN ACHOS GAN Y TREFNYDDION CALFINAIDD -
COFRES Y GWRAGEDD A GADWASANT Y TAN AR ALLOR TONYREFAIL - CODI’R CAPEL - EI AIL
A’I DRYDYDD ADEILADU - NODION DIDDOROL AM BERSONAU
Bu adeg ar yr achos Methodistaidd yn y lle uchod pan nad oedd ond wyth o
fenywaid yn perthyn iddo. Yr oedd hyny yn mhen rhyw ysbaid wedi claddu Mr.
Prichard, Collena. Dwy Elizabeth Morgan, Jane Morris, Mrs. Prichard, Mary
James, Mrs. Jenkins, Jane Powell, a Margaret Morris. Y gwr cyntaf a ymunodd a
hwy oedd Evan Rhydderch. Yr wyf yn ei gofio yn dda. Y mae mab iddo, sef Windsor
Rhydderch, yn byw yn awr yn Tylcha Isaf, yn agos i Donyrefail. Y mae mewn
oedran mawr – yn agos i bedwar ugain a phymtheg mlwydd oed. Y nesaf a ymunodd
oedd Dafydd Evan – gwr ieuanc dan ugain oed – sef, tad yr Hybarch William
Evans. Dilledÿdd oedd wrth ei alwedigaeth. Dyn teneu oedd, ac o daldra
cyffredin. Yn fy nhyb i, nid oedd yn mhell o fod yn debyg i’r diweddar Barch.
Morgan Howell, Mynwy. Yr oedd yn hynod am ei synwyr cyffredin. Byddai bob amser
yn gwneud argraff ar yr holl ardalwyr ei fod yn wr call ac yn ddyn da. Yr oedd
yn debyg iawn i’r darluniad a rydd y Parch. T. Binney o’r dyn hoff o’r ddau
fyd. Yr oedd i Dafydd Evan a Bess ei wraig amryw feibion a merched. Thomas oedd
y mab hynaf, sef Twmi o Gornel y Parc – dyn medrus i drafod dynion. Bydd genyf
rywbeth i’w ddweyd am y gwr hwn eto. Dafydd oedd yr ail fab. Yr oedd efe yn
dadcu i Syr D. Evans, Arglwydd Faer Llundain. Arferai y Parch. W. Evans ddweyd
mai Dafydd oedd y goreu o honynt oll fel masnachwr.
Richard oedd y trydydd mab. Dyn dymunuol iawn oedd. Yr oedd ei air fel “bond”
am bob peth, ac yr oedd llawer o gyrchu i’w dy, sef Maesyfelin, ger Pontyglyn,
am gynghorion.
(x32)
Evan oedd y pedwerydd.
Cymydog caredig, gonest i’r carn. Cododd deulu mawr, ac y maent oll wedi troi
allan i fod yn anrhydedd i’w rhieni duwiol, ac o wasanaeth i gymdeithas. “Ei
feibion a ddaw i anrhydedd, ond nis gwybydd efe.”
William, sef y Parch. W. Evans, Tonyrefail, yw y pumed mab. Nid oes eisiau
dweyd gair am dano ef, oblegyd y mae ei glod trwy holl Gymru.
Un o’r gwragedd a enwyd uchod, sef Mrs. Jenkins, o’r Rhiw, oedd mam y Parch.
Mr. Jenkins. Cafodd ef addysg dda. Bu yn Rhydychain am flynyddodd, ac yn mhen
rhyw enyd dechreuodd bregethu, a bu yn llwyddianus iawn. Cafodd alwad i un o
gapelau Arglwyddes Huntingdon, i Lewes, yn Lloegr. Bu yn weinidog llafarus a
llwyddianus yno hyd ei fedd.
Cymerodd Diwygiad mawr le yn yr ardal, ac ymunodd llawer a’r Eglwys
Fethodistaidd yno. Ymunodd amryw o wragedd parchus yn aelodau, megis Sara o’r
Rhiw a Margaret Llywellyn, sef hen famgu “Morien.” Merch oedd hi i’r bardd
enwog o Dy’r Ffynon, Cwmtaf Fawr, sef Shon Llewellyn, awdwr, yn mhlith caniadau
poblogaidd ereill gynt, y gan a elwir “Y Ddafad Las a’i Hoen.” Ar eu hol
ymunodd “Bechgyn y Rhiw” a’r ddeadell fechan o grefyddwyr yno. Eu henwau oeddynt
Evan, Dafydd, a William. Buont o wasanaeth mawr i’r achos yn y lle. Yr oedd
Sara, eu mam, wedi colli ei gwr drwy farwolaeth, ac yr oedd y plant yn ieuainc
iawn pryd y dygwyddodd hyny, ac yr oedd hi yn naturiol yn un ddigalon ddigon.
Ofni yn ddirfawr fethu “talu ei ffordd,” a phenderfynodd fyned tua
Brombil-Margam i siarad a pherchen y tyddyn, sef Mr. Gruffydd Llewellyn, i
roddi y tir allan o’i llaw. Pan yn myned tuag yno marchogai Evan, ei mab deg
oed, ar y gaseg tu ol iddi. Daeth Evan wedi hyny yn foneddwr. Priododd Miss
Anne Pritchard, Collena, ond ni fu iddynt hiliogaeth. Adroddodd Sara ei chwyn
wrth ei landlord, a dywedodd wrtho fod yn rhaid iddi roddi y tir o’i llaw, am
nas gallasai hi dalu am dano. “Na, na,” ebe Mr. G. Llewellyn, “aroswch yn y
Rhiw. Y mae genych chwech o (x33) fechgyn, a
deuant yn fwy cryf bob dydd. Rhyngoch chwi a minau, Sara, ni dalwn am dano.” Ni
derbyniodd Mr. G. Llewellyn ffyrling o rent ganddi am hir amser. Tyfodd y
meibion yn weithwyr caled, ac yn bobl gynil a sobr, ac mewn amser daethant yr
amaethwyr cyfoethocaf yn yr ardaloedd hyny.
Bydd genyf ragor eto i’w ddywedyd am y meibion hyn. Yr oedd y Margaret
Llewellyn y sonir amdani uchod, yr hon oedd yn famgu i’r ysgrifenydd, a’r Sara
uchod yn hoff iawn o’i gilydd.
Capel presennol y Methodistiaid yma ydyw y trydydd a adeiladodd y Methodistiaid
yn y lle. Codwyd y capel cyntaf o dan gyfarwyddyd yr enwog “Jones o Langan,” a
rhoddwyd y tir ato gan Mr. Pritchard, Collena, am ardreth o un swllt y
flwyddyn. Rhoddodd y boneddwr o’r Collena Feibl hardd i’w osod ar y pwlpud. Yr
wyf yn cofio y dda weled y Beibl, ac yr oedd arno mewn gemau eurog, “Rhodd gan
Evan Pritchard, Collena, i Eglwys y Methodistiaid ar Donyrefail.” Adeiladwyd y
capel cyntaf tu’r {sic} {sic} flwyddyn 1779,
a’r ail yn 1839, a’r trydydd, sef y presenol, yn 1860, ac yn werth ₤1,100.
Y mae wedi ei dalu am dano ers tipyn o amser. Y mae yno gynulleidfa fawr, ac
mae’r achos yn llewyrchus.
Yr oedd yma, ar le a elwid y Waun Rydd, ysgol ddyddiol fechan i ddysgu
Saesonaeg, &c. Yr ysgolfeistr oedd Mr. Edmund Jones, tad y Parch. Edmund
Jones, gweinidog parchus gyda y Bedyddwyr yn Mhenycoed, Llanilltid. Yr oedd Mr.
Jones a gair da iddo gan bawb, a phobl yr ardal yn siarad yn garedig am dano
wedi iddo ymadael a’r lle.
Y nesaf ddaeth yma oedd Mr. Thomas Jones, brodor o Sir Gaerfyrddin, a’r nesaf
oedd Mr. D. Lewis, wedi hyny o’r Red Lion, Pontypridd. Byddai Mr. Lewis yn
cerdded, nos a boreu i ac o Donyrefail – tua deuddeg milldir y dydd, ac nid
oedd ei enill ddim mwy nag 8s. yr wythnos. Y mae hyn yn dwyn ar gof i mi
hanesyn a adroddodd y Prif Farnwr Coleridge yn ddiweddar wedi ei ddychweliad
o’r America. Rhyw foreu (x34) ymwelodd Mr. Blaine (aelod o’r Cynghor yn Washington) ag ymylon yr Ohio.
Dywedodd Mr. Blaine wrtho fod ei dad ef yn dweyd wrtho fod ei dadcu yn arfer
gallu taflu dolar yn groes i’r afon i’r ochr arall. Iddo ef chwerthin wrth
glywed y stori, ac i’w dad ofyn a oedd yn amheu ei gwirionedd. “Na, na,” meddai
yntau wrth ei dad, “ond yr oedd dolar yn myned lawer iawn pellach y pryd hyny
nag yr a yn awr.” Fe chwarddai wyrion cyfoethog Mr. Lewis pe y clywent am enill
eu tadcu ar y Ton. Ond trwy’r cwbl, daeth Mr. Lewis yn werth canoedd o bunau
cyn iddo farw. Yr oedd Mr. D. Lewis yn ddyn talentog, yn ysgolhaig rhagorol, ac
yn ddyn gonest a serchog.
Ar ei ol ef daeth Mr. E. Roberts o Ferthyr. Dyn ieuanc yn nghylch 22 oed oedd
ef. Nid oedd wedi cael nemawr o ysgol, ond ysgol nes yn Merthyr. Yr oeddem yn
ofni fod y cyfaill yn rhyfygu wrth fyned i gadw ysgol gyda can lleied o ddysgu
ei hun, ond siomodd ni o’r ochr oreu. Ymdrechodd dysgu ei hun wrth geisio dysgu
ereill, a llwyddodd yn fawr iawn. Yr oedd yn dysgu gramadeg trwy ohebu a’r
diweddar a’r hynaws, Mr. Rhys Lewis, argraffydd, Merthyr, ac ereill, a daeth yn
un o’r grammadegwyr goreu yn y wlad. Fel y dywedai Mr. Peter Williams, Merthyr,
am Evan Roberts yn yr hanes am ei farwolaeth yn y “Western Mail,” “Yr oedd yn
un o’r ysgolheigion Cymreig goreu yn Nghymru.” Bu yn Nhonyrefail am
flynyddoedd. Daeth ar ei feddwl i ymweled a’r Misses Hill, Cwrt-yr-Ala, un
diwrnod. Yr oeddynt yn chwiorydd i Mr. Hill, perchenog gweithiau haiarn
Pentrebach, Merthyr.
Cymerasant ddyddordeb mawr yn Mr. Roberts am ei fod ef, ei dad a’i frodyr yn
hen weithwyr i’w brawd. Anfonasant at Mr. Hill i ofyn iddo am wneud rhywbeth
drosto. Yn mhen ychydig amser wedi hyny danfonodd Mr. Hill am dano. Bu am rai
misoedd yn pwyso haiarn yn y gwaith; wedi hyny cafodd ei wneud yn “furnace
manager,” a phan fu Mr. Hill farw cafodd rai canoedd o bunau ar ei ol. Bu wedi
hyny (x35) yn yr un swydd am flynyddoedd o
dan Mr. Fothergill. Gorphenodd Mr. Roberts ei yrfa tua flynedd yn ol. Yr oedd
wedi cyrhaedd parch mawr gan ei gyd-drefnwyr. Ni throediodd Cymru un dyn mwy
cywir. Heddwch i lwch fy hen gyfaill anwyl! Bu yma amryw yn cadw ysgol ar ei ol
ef cyn yr Ysgol Frytanaidd. Byddai yn rhy faith i’w holrhain.
Wedi hyny sefydlwyd Bwrdd Ysgol yma. Yr oedd Tonyrefail yn un o’r ardaloedd
cyntaf i gynyg am y Bwrdd. Cawsom wrthwynebiad mawr. Daeth y Parch. R.
Pritchard, perchen y lle ar y pryd, yn un swydd o Stratford-ar-Afon, i geisio
darbwyllo yr ysgrifenydd i bleidio y National School, ac addawodd roddi swm go
dda yn flynddyol tuag ati. Ond nid oedd bosibl ein troi. Daeth y gwr o Faenor
Misgyn allan yn ei holl nerth, ac nid oedd dim a safai o’i flaen ef! Y mae yma
ysgol ddyddiol enwog o dan Fwrdd Ysgol Llantrisant, ac y mae hi yn “gredit” i’r
ardal.
(x36)
d15 / 4-03 Llith III.
YR HYNAWS MR. WILLIAM MORGAN, TYLCHAFAWR - PORTHMON
ENWOG - EI HOFFDER O DDYNION OD - SHON DAFYDD FEL PRYDYDD A PHREGETHWR -
“CLYWCH, DEYRNASOEDD, A GWRANDEWCH Y CYMYDD” - PREGETHU YN NGHOED Y TYLCHA I
DARFU’R “YSBRYD DRWG” - FFORDD GWERTHWYD COED CAE - TWM EVAN PRYS
Un o’r pethau cyntaf wyf yn ei gofio yw gweled Mr. William Morgan,
Tylchafawr, yn galw wrth dy fy rhieni, ac yn galw ar fy mam,
“Cesil,” meddai, “beth yw y bachgen llefog yna sydd genych? Yr wyf yn clywed ei
swn o Tylcha.”
“Wel, yn wir, syr,” meddai hithau, “un drwg iawn yw e’; mae wedi cael gormod
o’i ffordd o lawer.”
Mi gofiais byth am y tro, er nad oeddwn ddim mwy na chwe’ mlynedd oedd ar y
pryd. Yr hyn oed fy mam yn gyfeirio ato wrth ddweud fy mod wedi cael gormod o
fy ffordd oedd hyn: - Yr oeddwn newydd wella o effaith llosgiad pan oeddwn yn
nghylch pum’ mlwydd oed. Nid oedd neb yn credu y gallesid fy adferyd. Nid oedd
un meddyg y pryd hwnw yn nes na Phontyfon, rhyw ddeuddeg milldir o Donyrefail.
Byddai y Parch. E. Prichard, o’r Collena, a Rhys Evans, o’r Factory, yn talu
sylw mawr i gleifion yr ardal, ac yr wyf yn cofio yn dda i’r ddau ddyfod i’m
gweled. Yr oedd Mr. Evans yn gwaedu ugeiniau o’r ardalwyr bob gwanwyn. Byddai
yr arferiad y pryd hwnw i wneud hyny. Gwelais lawer merch ieuanc yn cael ei
gwaeddu ganddo yn ei braich nes y byddai yn llewygu. Clywais Mr. Prichard a Mr. Evans yn ymgynghori
beth oedd y peth goreu i wneud i mi, a deallais eu bod yn bwriadu fy ngwaedu.
Minau yn gwybod ei bod hi yn amser lladd moch, mi waeddais allan,
“Chewch chwi ddim gollwng fy ngwaed i, na chewch wir!”
Wedi i mi dyfu i fyny, pan y cyfarfyddwn
a Mr. Prichard neu a Mr. Evans, byddent yn dweud wrthyf, “Chewch chwi ddim
gollwng fy ngwaed i!” (x37) Ond am Mr. William
Morgan o Dylcha yr oeddwn yn son. Dyn mawr o gorpholaeth, a gwr mawr o feddwl, oedd
efe. Yr oedd ganddo feddwl gwreiddiol bron am bobpeth. Yr oedd yn wir wr
boneddig, ac yn un o’r dynion harddaf a welais erioed. Byddai yn cadw rhyw
ddeuddeg neu bymtheg o weision a morwynion. Yr oedd ganddo fil o ddefaid, a
llawer iawn o ychain. Byddem ni ar Donyrefail yn edrych
Nid oedd Mr. Morgan yn myned oddicartref yn fynych – ei ddifyrwch oedd cael
cwmni dynion cyffredin yn ei dy. Byddai rhai cymeriadau hynod ganddo o’i
amgylch bron bob amser. Yr oedd ganddo fath o ffwl neu ddau yn Nghylcha yn
wastad. Yr wyf yn cofio yn dda am Shon Dafydd – “Shon British Coch,” y byddai
yn cael ei alw, am ei fod yn gwisgo felly. Ganwyd Shon yn Gaerwica {sic – treiglad meddal}, Pendeulwyn. Symudodd ei
dad i Hendreforgan; ond nid oedd Shon yn ddedwydd iawn gartref. Aeth i
wasanaethu Mr. Harries, Trefyrhug, a Grey o Rhiwinder, drwy ddanfon ychain i
Byddai Pentre y Ton yn gwybod pryd y dychwelai Shon adref; byddai yn “pregethu”
bob amser pan yn dychwelyd trwy goed Tylcha, o herwydd ofn ysbryd drwg, a
byddai yn arfer dweyd pethau digrif am wyr y Ton yn ei bregeth. Bu yn ei
flynyddoedd olaf yn cario negeseuon o Donyrefail i Bontypridd. Byddai cod gan
Shon i fyned a’r llythyrau a phethau ereill. Cariodd filoedd o lawer o bunau
i’r ariandy yn Mhontypridd, ac ni wnaeth gamsyniad erioed. Nid oedd Shon yn
gallu rhifo; pan y byddai haner cant o dda o’i flaen byddai yn gwybod yn union
os byddai un wedi myned yn eisieu. Ceiniog y neges fyddai Sion yn ei
gael, a digon o fwyd pan y dychwelai. Ni fyddai yn arfer cymeryd dim lluniaeth
yn Mhontypridd, ond byddai yn talu iddo ar ol cyraedd y pentre. Byddai yn cael
ei de yn eu tro gan bobl y pentref, sef y rhai hyny ag y byddai yn gwneud
negeseuau drostynt. Gwelais ef
yn yfed naw dysglaid o de lawer gwaith. Byddai Shon yn ymffrostio ei fod yn
fwytawr mawr. Clywais ef yn datgan faint o gawl a fyddai yn ei yfed ar y tro.
Gwnaeth “fatch” cawl un tro a gwas y Gilfach. Yfodd hwnw bedair dysglaid o
gawl, ond yfodd Shon chwech! Byddai yn cael llon’d mail (x39) o uwd sygaethan yn Nghylcha o’i flaen, a byddai Mr.
Morgan yn ymbleseru wrth ei weled yn myned yn mlaen gyda’r bwyd. Byddai yn
debyg iawn o osod y cwbl o’r golwg. Mae Shon wedi ei gladdu er’s blynyddoedd.
Cyrhaeddodd ddwy flwydd ar bymtheg a thri ugain. Claddwyd ef wrth gapel y
Methodistiaid, Tonyrefail. Byddai y bechgyn yn cael llawer o ddifrifwch wrth
ddweyd wrtho y cai ei gladdu yn Glynogwy gyda’i dad. Ond byddai Shon yn
protestio y byddai yn “struggle” ofnadwy os cynygient fyned ag ef yn mhellach
na’r Ton.
Dylaswn ddweyd fod Mr. Morgan, o Dylchafawr, yn wr cyfoethog. Nid yn unig yr
oedd ganddo anifeiliad lawer, ond yr oedd yn dirfeddianydd. Efe oedd perchen
Tylchafawr, Coedca, Twm Evan Prys, &c. Gwerthodd Mr. Morgan y Coedca i’r
diweddar Mr. J. Hopkins, Cilely. Yr oedd Mr. Hopkins a Mr. Morgan wedi cwrdd un
noswaith yn y Boar’s Head, Tonyrefail, ac wedi yfed i ormodedd eu dau, a
gwerthodd Mr. Morgan y tir am ₤500 – llawer llai na haner ei werth.
Danfonodd dranoeth at Mr. Hopkins i ddweud ei fod wedi yfed y noson cyn hyny,
a’i fod yn gobeithio na wnai Mr. Hopkins gymeryd mantais
Yr oedd Mr. Morgan, o Dylcha, yn hynod o dyner a gofalus am ei deulu. Yr oedd
bob amser yn ymddwyn tuag atynt fel plant. Byddai yn hynod i geisio eu cefnogi
i sefyll rhyw ran o’u henillion. Yr wyf yn cofio i William Morgan, adeiladydd,
Tonyrefail, fyned ato pan nad ydoedd rhyw (x40) ddeudeg
oed. Rhoddodd ddafad iddo y flwyddyn gyntaf, gyda chyflog. Yn mhen tair neu
bedair blynedd, pan ymadawodd i ddysgu ei gelfyddyd, yr oedd y ddafad wedi
myned yn chwech. Gofynodd i’w feistr pan yn ymadael, “Beth am yr ychydig
ddefaid, syr? Beth gaf fi dalu am eu lle?” “Paid a blino dy
(x41)
d16 / 4-04 Llith IV.
YR HYNOD NOAH MORGAN, TYLCHAFAWR - “TAI GWENYN” NOAH - NOAH YN Y CAPEL - SIARAD
EI FEDDYLIAU HEB YN WYBOD IDDO EI HUN - “FE FYDD NOAH YNO HEFYD” - THOMAS,
CAEGARW
Addewais yn fy llith
ddiweddaf roddi ychydig o hanes Mr. Noah Morgan, Tylchafawr, ac ereill. Yr oedd
gan Mr. William Morgan, o Dylchafawr, bedwar o frodyr ereill heblaw Noah, sef
Twmi, Evan, Hywel, a Morgan. Dyn cyffredin o daldra oedd Twmi, ac yn grwca ei osgo.
Nid oedd fawr o ddawn ganddo, ond yr oedd yn llawn o ddigrifwch, a’i holl fryd
oedd ar wneud rhyw driciau diniwed a’i gymdogion. Dywedir ei fod yn ddoniol yn
hyny. Y mae cannoedd yn cofio Evan, sef Mr. E. Morgan, Ty’n-y-cymer. Bydd genyf
lawer i’w ddywedyd am dano yn y dyfodol. Hywel oedd y nesaf. Yr oedd hynodrwydd
ynddo ef. Morgan oedd yr olaf, sef tad Mr. Morgan, Floodgate, Llanilltyd Fawr;
Mr. John Morgan, Assistant Overseer, Llantrisant; E. Morgan, y Gadairwen,
Groesfaen; a meibion ereill, ac yr oedd iddo rai merched. Maent oll yn feibion
ac yn ferched talentog, parchus, a chrefyddol. Ond am Noah yr oeddwn yn addaw
yr hanes yn awr. Yr oedd Noah yn ddyn llawn chwe’ throedfedd o daldra, ac
ysgwyddau llydain iddo, ac yr oedd o gorph llunaidd. Yr oedd bob amser yn
gwisgo yn daclus, siaced gron, wen; “breeches” penlin velvet o’r fath orau;
ruban wrth ei benliniau yn ateb lliw y “breeches”; hosanau gleision o waith
“Shan Persondy,” gwerth haner gini, am ei goesau; ysnoden sidan las am ei wddf,
ond nid am ei fod yn Dori; het wellt; ei grys mor wyned a’r eira. ‘Roedd yn
edrych fel hen dywysog Morganwg! Byddai bob amser yn gwisgo “channels,” fel y
byddai esgidiau o’r fath yn cael eu henwi. Nid pob gweithiwr a allasai wneud
esgidiau o’r fath. Byddent wedi eu gwnio a byniawyd pedwar onglog, i mewn ac
allan. Byddai y pwythau yn treulio mor galed a’r dur. Ni welais neb yn eu
gwneuthur erioed ond (x42) Twmi Morgan
(Pharaoh). Yr oedd yn grydd heb ei fath. Ond y mae yntau wedi marw yn America
er’s rhai misoedd, yn 84 oed. Yr oedd yn briod a Shoned, merch Isaac,
Ty’nybryn, ac y mae ar ei ol fab yn ustus heddwch gerllaw Philadelphia, yn
America. Fe ddring y Cymro ond iddo gael chwareu teg. Yr oedd Noah yn talu gini
bob amser am y “channels,” a byddent yn parhau blwyddyn iddo. Yr oedd Noah yn
bysgotwr rhagorol. Byddai yn cario ei enwar gydag ef yn aml. Yr oedd pob math o
blyf ganddo yn ei “bocket-book,” ac yr oedd yn eu “dressio” i’r dim at liw y
dwfr. Os byddai rhywun yn glaf, ac yn dymuno am frithyllod, nid oedd eisieu ond
dweyd wrth Noah, byddent yn sicr o ddod yn fuan. Yr oedd Richard Lewis (“Dic
o’r Cottish”) hefyd yn bysgotwr; ond eu dal mewn rhwydau y byddai Dic. Byddai
Noah yn arfer galw yn nhy Dic yn aml ac un boreu dyna fe yn dweud,
“Mr. Morgan, fe welais ‘salmon’ iawn neithiwr.”
“Ym mha le, Dic?”
“Mewn pwll yn afon Lai, rhwng Cwrtygwter a melin Garthgraban.”
“Beth oedd ei bwysau fe, Dic?” gofynai Noah.
“Pedwar pwys ar ddeg yn gywir,” atebodd Dic.
“Ni ‘wedwn saith pwys, Dic,” ebai Noah. Fel yna y byddai Mr. Noah Morgan yn
mesur Dic a llawer ereill. Ac yn wir, nid oedd Noah yn mhell iawn o’i le.
Byddai Noah yn gywrain ryfeddol i drin a deall gwenyn. Y mae llawer sydd yn fyw
yn cofio “tai gwenyn Noah” ar y dyffryn o dan Gelligron, ac mewn llawer o fanau
ereill. Yr oedd pob peth o amgylch y “tai” hyny yn ddestlus a chryno, a gosodai
y tai mewn manau gyferbyn a’r haul, ac yn y cysgod oddiwrth wynt y Gogledd, a’r
lle mwyaf tebyg am bob math o lysiau a blodau. Byddai yn aros oriau i edrych a
myfyrio uwchben y gwenyn gyda’u gwaith. Edrychai arnynt trwy wydr pan yn
gweithio. Byddai yn aml yn eu darlunio fel adeiladwyr yn adeiladu palasdai –
rhai yn rhoddi i lawr y sylfaen, eraill y tuallan yn cario defnyddiau i’r
adeilad; y modd y byddent yn addasu y cwyr a’u danedd, ac yn ffurfio eu
celloedd ag ef, &c. Yr oedd yn dweyd fod ganddynt gelloedd (x43) i’r cwyr, ac ereill i’r mel.
“Y mae,” meddai, “dri math o wenyn yn mhob haid, sef y gwenyn llafurus, y
gwenyn diog, segurllyd (“drone bees”), a’r fam wenynen. Dywedai ef nad oedd dim
mwy na thair mam wenynen yn mhob cwch, a’r rhai hyny sydd yn dodwy yr holl wyau
o ba rai y deorir yr haid. Byddai yn bleser clywed Noah yn darlunio llafur y
gwenyn, a’r trefnusrwydd a’r hunan-ymwadiad sydd yn eu plith . Byddent yn newid
a’i gilydd yn eu gwaith yn aml, ac yr oedd pob un ohonynt yn fedrus yn eu
gwaith ac yn ufydd i’r frenhines. Pan fyddai y gwenyn yn “codi”, fel y dywedir,
byddai Noah yn ei lawn hwyl. Gwisgai pryd hyny het ag ymyl fawr, i’w cadw
oddiwrth ei wyneb. Byddai yn eu llesteirio yn gelfyddydgar; ac ar ddiwedd yr
haf yr oedd gan Noah ddigon o fel i’r holl ardalwyr.
Yr oedd Noah yn ddarllenwr mawr. Llyfr Job, Diarhebion, Solomon a’r Salmau oedd
ei brif lyfrau. Yr oedd llawer o’r rhai hyny ganddo ar ei gof bob amser. Mynych
y gwelsom ef yn dyfod i mewn i gapel Tonyrefail, a chan dynu ei het, dywedai yn
soniarus,
“Dyn a aned o wraig sydd fyr o ddyddiau a llawn o helbul!” gan drydanu pawb
oedd yn bresenol. Bryd arall byddai Noah yn dweyd, yn hollol ddiarwybod iddo ei
hun,
“O nad ysgrifenid fy ngeiriau yn awr; O na ysgrifenid hwynt mewn llyfr!”
Yn wir, ymddangosai fel proffwyd mawr Hebreaidd; a phan ddygwyddai y llefarwr
fod yn “wr dyeithr o’r Gogledd,” ymddangosai, wrth weled a chlywed Noah, fod yn
haner dychrynu yn y pwlpud. Yr oedd un gweinidog enwog yn pregethu yno un
noswaith yn ddifrifol ryfeddol ar y farn ddiweddaf, ac yn darlunio holl
ddynolryw yno yn derbyn eu tynged. Dyma Noah yn llefain allan,
“Fe fydd Noah hefyd yno.”
Cafodd hyn effaith ryfeddol ar y gwrandawyr. Un noswaith yr oedd gwr dyeithr
o’r Gogledd yn pregethu ar y gwr ieuanc yn gofyn i’r Arglwydd Iesu,
“Pa beth a wnaf fel yr etifeddwyf fywyd tragwyddol. A’r Iesu gan ateb a
ddywedodd, Cadw’r gorchmynion. Y gwr ieuanc a ddywedodd, Mi a gedwais y rhai
hyn oll o’m hieuenctyd.” Ar hyn wele Noah (x44)
yn dywedyd yn uchel, “Yr oedd efe yn fodel o wr bonheddig ieuanc; fe’i cadwyd
ef yn siwr!” Yn amser y cynhauaf gwair byddai Mr. Noah Morgan yn tynu ei siaced
wen ymaith, ac yn blaenori y gweision, a byddent wedi gwneud llawer o waith cyn
cyniaw. Nid oedd neb yn siarad gair a’u gilydd pan y byddai Noah yno, ond pawb
yn gweithio am eu bywyd. Os digwyddai rhyw siarad, dyna Noah yn gwaeddi, “Amser
cynhaeuaf ydyw.”
Bu yntau farw pan yn agos i ddeng mlynedd a thri ugain. Casglwyd ef at ei dadau
i fynwent Cymmer y Rhondda. Dywedodd ychydig ddyddiau cyn marw, “Rhoddwch bunt
o’m harian i bob gwas a morwyn sydd yma: maent oll wedi bod yn garedig iawn i
mi!” A thalodd Mr. Evan Morgan, Ty’n-y-cymer, yr arian i bob un, er nad oedd un
ysgrifen yn bod am hyny. Mae un o’i hen forwynion yn fyw yn awr yn
Morgan-street, Pontypridd. Bu yn ei wasanaeth am ugain mlynedd, a bu wedi hyny
am 30ain o flynyddau gyda’r diweddar Mr. Jones, Glyncoch, a gadawodd yntau
ddigon o fodd i fyw i Shwan. Mae hithau wedi cyrraedd ei phedwar ugain oed. Mae
hi yn gorwedd ar ei gwely er’s tro, ond da genyf ddywedyd ei bod yn ddedwydd
ryfeddol.
Yr oedd “Tomas, Caegarw,” yn gymeriad rhyfedd. Bu Tomas yn was yn y Cefncoed am
flynyddoedd gyda mam Mr. Robert Thomas o’r Glyn, ac fe briododd a’i feistres.
Un diwrnod yr oedd Hywel Hopkin, o Gaerlan (yr hwn oedd wastad yn llawn
ffraethineb), yn cerdded gyda Mr. Robert Thomas; a dyna Tomas, o’r Cefncoed y
pryd hwnw, yn dyfod i’w cyfarfod gan farchogaeth ar ei geffyl. Dywedodd Hywel,
“Mi glywais am hyn o’r blaen yn yr hen amseroedd – gweision ar feirch ac
arglwyddi ar draed!” gan gyfeirio mai gwas oedd ef o’r blaen i Mr. R. Thomas
a’i fam. “Taw son, Hwlyn,” meddai Tomas, mewn llais cras, “’does dim diwedd ar
dy ddrygioni di.”
Daeth Tomas, wedi marw ei wraig, i fyw i’r Caegarw, ac a briododd a’i forwyn.
Bu Ann yn ymgeledd gymwys iddo hyd ei (x45)
farwolaeth. Ni byddai Tomas ond yn aml yn chwerthin. Mae y Caegarw ar fferm
Caecwrlais, lle yr oedd y Parch. William Evans yn preswylio am lawer o
flynyddoedd. Yr oedd Tomas yn ddyn mwy na dwy lath o hyd, a’i freichiau hirion
yn cyraedd yn agos at ei benliniau. Byddai yn cerdded yn ei flynyddoedd olaf
o’i oes wrth ddwy ffon. Yr oedd Mr. Evans yn hoff iawn o’r hen wr, ac yn garedig
a thyner tuag ato. Pan y byddai Mr. Evans yn aros mis yn Bryste, a dau fis yn
Llundain a Liverpool, byddai bob amser yn ymholi am fy “ewyrth Tomas.” Yn meudy
y Caegarw y byddai Mr. Evans yn cadw ei ychain, a byddai yr hen wr yn gofalu am
danynt fel am ei eiddo ei hunan. Yr oedd Mr Evans, pan gartref, yn myned bob
boreu i’r Caegarw i weled Tomas a’r ychain.
Pan y byddai y Parch. David Howell, Abertawe, yn ymweled a Thonyrefail, byddai
yn myned i aros i gartref Mr. Evans; ac yn y bore byddai Mr. Evans ac yntau yn
myned tua Caegarw i weled Tomas a’r ychain. Un boreu, pan aethant ymaith, yr
oedd Tomas ar ei liniau ar y glaswellt wrth y ty yn naddu coed. “F’ewyrth
Tomas,” meddai Howell, “yr ydych yn gweithio ar eich gliniau.” “Otw,” meddai yr
hen Gymro, “mae arnaf ofn nad ydych chwi eich dau yn treulio rhyw lawer o’ch
amser fel hyn, a hyny yw yr achos nad ydych yn gwneud fawr o waith.” Yr oedd
Mr. Howell erbyn hyn yn gwneud “wep” rhyfedd o herwydd cerydd yr hen Domas; ond
yr oedd yn ei fwynhau hefyd. Byddai y Parch. Edward Matthews yn awyddus iawn am
fyned i weled “f’ewyrth Thomas” bob tro y deuai i Caercwrlais. Yn union ar ol
boreufwyd byddai Mr. Evans ac yntau yn cychwyn. Ar ol myned yno, cawsent Tomas
yn frysiog iawn yn bwydo yr ychain, ac yn ddifrifol iawn ei wedd. “Yr ydych
wedi gofalu am y cwbl, ydych chwi, f’ewyrth?” gofynai Mr. Evans. “Ydw,” meddai
yntau, “hi fyddai yn llawer ffitiach dy fod di a Ned Matho yma yn gwneud
rhywbeth yn lle segura fel hyn!” Byddai y ddau athraw anwyl yn cael gwledd
hyfryd gyda’r hen Domas ddirodes.
(x46)
d17 / 4-05
Llith V
DIM OND UN TY AR DONYREFAIL - MAN Y SAFAI -
DYGWYDDIAD TOST - OS COLLIR AMSER, PEINT O GWRW YN COSTIO SWLLT - Y DUWIOL
ISAAC O’R FELIN - CAFN MELIN Y TON A’R PECHADUR DEFNYDDIOL
Nid oes neb yn awr yn fyw ag sydd yn cofio dim ond un ty ar Donyrefail. Bu’m yn
ymddyddan a llawer oedd yn cofio yr unig dy oedd yno. Yr oedd yn sefyll yn
nghanol y Pentre, lle y mae pedair o groes-heolÿdd - un yn arwain i’r Cymmer,
un arall i Lantrisant, un arall i Glynogwy, a’r llall i Gwm yr Elwy, ac yn
arwain i Bontyfon. Enw y ty oedd Twyn y Ton. Fe godwyd efail wrth y ty hwnw.
Ganwyd Daniel y gof yn y ty hwnw, ac Elias ei frawd. Gof y mae yn debyg oedd eu
tad. Yr oeddynt yn weithwyr rhagorol. Yr oedd braich Elias fel darn o haiarn o
ran nerth. Yr oedd crefft gof yn gelfyddyd dda iawn yr amser hwnnw.
Yr oedd holl ffarmwyr yr ardal yn codi ychain, ac yn eu cadw nes y byddent yn
dair a phedair oed. Byddai
Mr. Harris, Trefyrhug; Robert Thomas, o’r Glyn; a Hywel Gray, o’r Tran, yn prynu
ychain bob gwanwyn, ac yn eu hanfon tua Northampton. A’r arian a ga’i yr
amaethwyr am yr ychain hyny y talent eu hardreth. I ffair Llantrisant y byddai
y ffarmwyr yn anfon yr ychain i gyfarfod a’r porthmyn. Ystyr yr enw hwn yw
“arlwyddi creaduriaid corniog.” Byddai Owen Morgan, Daniel Price, a Shon y
British Coch wrth eu bodd y pryd hwnw. Byddai yn aml o gant i gant a haner o
ychain o’u blaen yn myned tua Lloegr; a byddai yr holl ychain wedi eu pedoli
cyn cychwyn gan Daniel ac Elias (’Lias) ei frawd. Cof genyf eu gweled lawer
gwaith yn myned a raffau blewog mawrion ar eu hysgwyddau tua’r Lawn,
Garthgribin, Hendreforgan, &c., at y gwaith o glymu yr ychain i’w pedoli.
Yr oeddent wrth eu bodd gyda’r gwaith o gwympo yr ychain mawrion ac yna yn
gosod pedol mewn pum mynyd ar un ochr i’r (x47)
traed. Dychwelai y ddau adref gan ymffrostio yn y gwrhydri a fyddent wedi ei
gyflawni yn myd yr ychain corniog. Dywedai yr hen breswylwyr ei fod yn ddifyr
gweled Elias yn llorio ychain mawrion y Richards yn Hendreforgan. Ar ol i
Daniel y gof gael llymaid yn helaeth o ddiod gadarn, gofynai pobl mewn
digrifwch am ei dad. “Y nhad,” dywedai Daniel, “oedd y dyn calla’ yn y
wlad.”
Yr oedd yn Hendreforgan wasanaethwr o’r enw Etwart; dynwaredai yr hen Richards
o flaen ei wyneb, a dywedir ei fod megis crwth a thelyn. Yr oeddwn yn adnabod
mab yr Etwart hwnw, ac yr oedd, fel ei dad, yn llawn o arabedd a doniau, ac yr
oedd hefyd yn un o’r bechgyn mwyaf caredig a geid drwy yr holl wlad.
Cyfarfyddodd a’i angeu drwy fogi mewn lefel glo gwlad ar fynydd Gilfach Goch,
pan oedd yr ardal boblogaidd hono yn rhodfeydd defaid y unig. Bu farw ar yr un
pryd a Lewis Hopcyn, Caerlan, mab Hywel Hopcyn, a fu wedi hyny yn ysgolfeistr
ar Donyrefail. Nid oedd Lewis
ond un-ar-bymtheg oed, ac wedi myned i’r lefel gyda William Edward. Wrth eu
gweled mor hir cyn dychwelyd gartref, awd i chwilio am danynt, a chafwyd hwynt
yn gorwedd yn gelain yn mreichiau eu gilydd. Yr oeddynt wedi teimlo yr awyr yn
y lefel yn ddyffygiol ac wedi ymdrechu dianc am eu heinioes, ac wedi cyrhaedd o
fewn herc i oleu dydd pan y syrthiasant, mae’n debyg, wrth ymdrechu cynorthwyo
y naill y llall. Y mae yn lled debyg mai William Edward caredig oedd yn
ymdrechu dwyn Lewis ieuanc allan i’r awyr agored pan y syrthiodd yntau i fethu
codi mwyach. Yr oedd y fath ddygwyddiad yn newydd yn y wlad y pryd hwnw, a bu
cynhwrf mawr o herwydd yr amgylchiad torcalonnus drwy yr holl gymdogaeth. Erbyn
hyn, ysywaeth, y mae anffodion i bobl ddiwyd ein gweithleoedd wedi dyfod yn
beth cyffredin, fel nad yw lladdiad un neu ddau ar yr un pryd yn tynu nemawr o
sylw. Dyrysodd mam Lewis yn ei synwyrau drwy hiraeth ar ol ei mab.
(x48)
Bu Daniel y gof a Mari (Baia) yn cadw y Boar’s Head, Tonyrefail (arwydd tarian
Prichards, fel epil Eynon ap Collwyn, arglwyddiaeth Meisgyn); ond nid oedd
Daniel yn hoffi llawer ar y gwestdy o herwydd ei fod yn methu ymatal oddiwrth y
gyfeddach gyda chyfeillion llawen yn y nos, a’r effaith o hyny y fath fel yr
oedd yn methu yn lan a bod yn hwylus gyda’i waith dranoeth.
Yr wyf yn cofio yn dda fy mod unwaith pan yn laslanc yn myned un boreu Gwener
gyda Daniel heibio Tylchaganol. Daniel Davies oedd yn preswylio yno ar y pryd.
Yr oedd wedi myned tua marchnad Pontypridd boreu Mercher, ond nid oedd wedi
dychwelyd fyth! Yr oedd Daniel Davies wedi bod yn ddyn sobr iawn nes ei fod tua
deg a deugain oed. Pan glywodd Daniel y gof nad oedd wedi dychwelyd o’r Bont,
dywedodd wrthyf, er mai tafarnwr oedd,
”Wel, dyma drueni am y dyn hwn! Ffarmwr rhagorol, cymydog hawddgar, yn
esgeuluso ei fasnach, newynu ei anifeiliaid, gwario ei enill. Gwel di, y mae y cwrw yn myned yn swllt y
peint
Mi ddechreuais y llith hwn wrth son am Ty’nyton, ond cefais fy nghario ar
adenydd adgofion i gyfeiriad nad oeddwn yn ei fwriadu.
Dechreuoedd Tonyrefail gynyddu i fod yn bentref, o dan ddylanwad Mr. Evan
Prichard, Collena, sef tadcu y meddygon Hopcyn Prichard, Taibach, a William
Prichard, Trelalas. Y tadcu oedd perchen y Collena, a dywed haneswyr, “Morien”
ac ereill, fod y teulu wedi meddianu y lle yn ddifwlch yn y llinach wrywaidd
oddiar tua y flwyddyn 1093. Wel, penderfynodd y gwr dan sylw wneud pentref yno.
Cyn hyny nid oedd dim i’w gael mewn ffurf fasnachol, ond pethau fferm, heb
fyned yn mhell am danynt. Penderfynodd Mr. Evan Prichard godi gweithfa wlan i
wau gwlanen, melin i falu yd. Tynodd allan gynllun o weithiau newydd, a
threfnodd fod peiriant y gwaith gwlan i droi olwynion y felin. Dechreuodd gyda
gwneud camlas i ddyfod a dwfr afon Elwy, yr hon a (x49)
dardd yn Nghaer y Gelyn, i lifo ddigon uchel i ddisgyn i droi olwynon y weithfa
wlan wrth waelod Twynyton.
Yr oedd y gamlas yn bedwar
cant o latheni o hyd, tua saith llathen o led, a phump o ddyfnder. Y mae llawer
tro ar fyd wedi dygwydd er pan y byddem yn grots gwledig yn nofio ar ei ddwfr
grisialaidd. Llawer un o’n hen gyfoedion wedi myned i’r wlad bellenig, o’r hon
nis gall na chloch nac udgorn eu cyrchu yn ol! Y maent yn cysgu hun drom, o’r
hon nis dihunir hwynt gan floedd medelwyr, caniad ceiliog, na thwit gwenol ar
foreu haf.
Yr oedd hefyd yn perthyn i’r drefn, dri llyn, a gelwir hwynt Pond y Factory,
Pond y Felin, a’r Pond Newydd, yr hwn a dderbyniai y dwfr a rhedai {sic} o nant Caerysgol. Cariwyd allan yr holl
orchwyl i berffeithrwydd mewn ychdig amser, a bu y draul o’i gwneud yn filoedd
o bunau. Nid wyf yn coelio i Mr. Evan Pritchard dderbyn am ei anturiaeth hyd yn
nod llog ar yr arian a wariodd ar y gwaith, ond bu o werth mawr i’r ardalwyr yn
gyffredinol, ac, fel y dywedyd mewn llith flaenorol, daeth pentref y Ton yn un
o’r lleoedd mwyaf cyfleus yn Morganwg.
Isaac James oedd y melinydd cyntaf yr wyf yn ei gofio yno. Yr wyf yn credu mai
efe oedd y cyntaf oll yno. Beth bynag, bu yno hyd ei fedd. Yr oedd pawb yn
adnabod Isaac o’r felin yn mhell ac agos; nid cymaint am ei ddawn a’i dalant {sic}, ond nid oedd ychwaith yn amddifad o hyny,
ond o herwydd ei grefydd. Yr oedd pawb yn adnabod Isaac; nid oedd na dyn na
dynes yn yr holl wlad o amgylch nad oedd yn talu gwrogaeth iddo. Mi glywais
lawer yn fy amser yn rhoddi gair da, a rhai ereill yn rhoddi gair drwg i’r un
personau, ond ni chlywais neb erioed yn rhoddi gair drwg i Isaac. Yr oedd wedi
cyrhaedd y fath sefyllfa o barch yn mhlith y Methodistiaid ac ereill er nad
oedd ond dyn cyffredin mewn gwybodaeth, fel yr oedd yn rhaid i Isaac siarad yn
mhob cwrdd misol a chymanfa. Yr oedd Isaac yn un o’r cyntaf gyda phob mudiad a
fyddai o dueddiad i wella moesau dynion. Pan gychwynodd (x50) yr achos dirwestol, dyna Isaac yn ei bleidio a’i holl nerth.
Byddai yn myned i’r gwyliau dirwestol, ac yn eu cefnogi yn mhob modd. Yr oedd
un tro mewn gwyl ddirwestol yn Mhontyfon, ac yn cerdded gyda’r orymdaith. Fe
glywodd Mr. Elias Bassett, o Lanilltyd, am hyny. Yr oedd Mr. Bassett yn
gyfreithwr enwog, ac yn foneddwr enwog selog gyda’r Methodistiaid yn Morganwg,
ac yn sefyll megis un o’r colofnau mwyaf cedyrn o dan yr achos. Mewn cwrdd
misol ar ol hyny wele Mr. Bassett yn codi ar ei draed, ac yn gofyn i Isaac
James,
“Onid oeddech chwi yn yr wyl y dydd o’r blaen yn Mhontyfon?”
“Oeddwn,” atebai yntau.
“A oedd arno chwi ddim ofn, Isaac, i gerdded trwy y dref yn canu ac yn dilyn
banerau?”
Yr ateb oedd,
“Mr. Bassett, nid wyf yn gwneud dim gydag achos yr Arglwydd nad wyf yn ei wneud
mewn ofn a dychryn, gan ofni nad wyf yn ei wneud yn iawn.”
Rees Evans oedd yn cadw y Factory. Brodor o Sir Gaerfyrddin oedd efe. Yr oedd
yn frawd i’r Parch. Thomas Evans, gweinidog yr Undodwÿr yn Aberdar.
(x51)
d18 / 4-06 Llith VI
RHYS EVANS Y GWEHYDD - EI DEULU A’I WEITHWYR
- DIRGELWCH ATHRAWIAETH Y DRINDOD - YR HEN BOBL YN METHU EI DEALL
Terfynais y llith flaenorol gyda hanes yr hybarch a’r anwyl Isaac
James, o’r Felin. Am
Rhys Evans, o’r Factory, a’i deulu, a’i werthwyr y cawn son am danynt yn y
llith hwn. Genedigol o swydd Gaerfyrddin oedd Rhys Evans, ac yr oedd yn frawd
i’r diweddar Barchedig T. Evans, gweinidog i’r Undodwÿr yn Aberdar. Yr oeddynt
yn ewyrthod i Mrs. Williams, o’r Gethin, yn yr un lle. Dyn lled fychan o gorpholaeth
oed, yn un hynod o luniaidd, ac ysgafn ar ei draed. Yr oedd yn ddarllenwr mawr
a manwl, ac yr oedd o ran cof yn dra nodedig. Yr oedd o ran cymeriad moesol
tuhwnt i amheuaeth, ac fe’i perchid yn fawr gan bawb, yn wreng a bonedd.
“Edrychai,” fel y dywedir, “pawb i fyny
Ar un boreu Sul hafaidd, tua diwedd mis Mai, gwelwyd saith o ieuenctyd y Ton yn
cychwyn (tua chwech o’r gloch) tua’r Bettws. Eu henwau oeddynt, Dafydd Evans,
yn awr o’r Docks, Caerdydd, mab yr Hybarch W. Evans; “Dewi Harran” {Dewi Haran - David Evans, 1812-1885, aelod o ‘Glic y
Bont’, carfan o feirdd o ardal Pont-tÿ-pridd}; W. James (“Bili o’r Felin”); William
Treharne; Thomas Edwards, Caercurlais Isaf {sic},
wedyn o Gaerlam {sic}; Tomos y Gwehydd; a
Twm, mab Llywelyn. Cyrhaeddasom Dy’n y Bettws, magwyrydd Dafydd Shams, erbyn
naw o’r gloch. Nid oedd Dafydd yn gwybod dim ein bod yn ei canfod, agorodd ei
lygaid led y pen, yna bloeddiodd gan ddywedyd, “Mari, y mae yma dorf o
gyfeillion wedi dyfod o Donyrefail i’n gweled, ac y mae yn ofynol iddynt gael
boreufwyd.” Yna aeth o’n blaen i’r ty, a ninau ar ei ol. “Mari,” ebe ef, “nid
oes dadl yn y byd nad rhagluniaieth a barodd i mi brynu y leg cig llo yna yn
Benybont neithiwr.” Yna aeth yn y blaen i adrodd wrthym hanes y leg cig llo.
“Yr oeddwn neithiwr,” ebe ef, “yn y Ship, Penybont, a daeth Wil Shon, o Dy’n y
Clwtyn, Llanharran, i mewn. “Dafydd Shams,” ebe fe, “ y mae genyf (x54) leg o gig heb ei gwerthu, ac y mae yn
farchnad ddrwg iawn. Prynwch da ch’i, y leg gen’i.” “Pa faint yw ei phwysau hi,
Wil Shon?” “Tri phwys ar ddeg a haner,” oedd ei ateb. “Gwrando, Wil,” ebwn
inau, “byddai Mari yn siwr o fy nghyru allan o’r ty am fy mod yn prynu aelod o
gig mor fawr ag yna.” Ebe Wil, “Chwi a’i cewch hi am dair a dimeu y pwys.”
“Gwelais,” ebe Dafydd Shams wrthym (yr oeddym yn awr yn ddiwyd gyda’r
boreufwyd), “na fuasai hi ddim yn dyfod i lawer o arian, a phrynais hi.” Yna
dywedodd, “Y mae yn yr ardd datws ag y gelwir “Cochion Cynar” arnyn nhw, ond y
mae yn ofynol eu cloddio allan, a dydd Sul yw hi! Ond nid ydwyf yn credu y
byddai yn bechod eu cloddio allan er taw dydd Sul ydyw hi, canys y mae yn amlwg
fod yr Un Mawr am i ni gael ei ffrythau yn eu blas goreu.”
Aethom erbyn unarddeg o’r gloch tua’r capel, a chawsom y gweinidog yno.
Dywedodd ef fod yn teimlo yn ddedwydd gweled cymaint o wrandawyr wedi dyfod yn
ngyd. Oni fuasai i ni fod yno, ni fuasai y gynulleidfa ond Dafydd Shams a’r
wraig oedd yn glanhau y capel. Esgynodd Mr. Jones i’r pwlpud, a rhoddodd allan
air i ganu. Yr oedd bechgyn Tonyrefail yn gantorion go lew. Wedi’r canu, aeth
Mr. Jones i weddi, yna, cyn cymeryd ei destyn, anerchodd y dyeithriaid, gan
ddywedyd ei fod yn debyg ein bod wedi dyfod i’r Bettws y Sabboth hwnw er mwyn
gwrando athrawiaeth yr Undodoiaid. “Darllenaf destyn,” ebai ef, “a gwnaf
sylwadau
(x61)
d19 / 4-07 Llith VII.
MR. ROBERT THOMAS O’R GLYN – CHWARAEON DIGRIF –
CYMERIADAU HYNOD HELYNT PANTRYTHYN FACH – TWM SHAMS RHYS YN CYMERYD MEDDIANT O
HONO – Y MWSTWR YN NGLYN A’I DROI ALLAN
Addewais yn fy llith diweddaf
roddi ychydig o hanes Mr. Robert Thomas, o’r Glyn, yn yr ardal. Saif y Glyn,
fel y gelwir yr amaethdy lle y preswylai Mr. Robert Thomas, i’r dwyrain o
Donyrefail, a thua milldir o’r pentref. Y mae yn sefyll ar lechwedd ysgafn, a’i
wyneb tua Chwm Castella, ac yn y pellder saif, megis ar glogwyn rhwng bryniau,
dref henafol Llantrisant – hen dref bwysig yn yr hen amseroedd yn hanes
amgylchiadau Morganwg.
Yr oedd Mr. Robert Thomas, a’i dadau o’i flaen, yn berchenog ar dir y Glyn; ac
yn yr hen amaethdy ar y tyddyn y preswylai efe a’i wraig, eu mab a’u merch.
Cadwai efe wyth neu ddeg o weision a morwynion. Enw ei wraig oedd Jenet. Enwau
ei plant oedd William a Ffryswydd. Priododd William a Miss Rebecca Smith
(chwaer Mri. W. a T. Smith, o Twynycae, yn agos i Lanharan). Yr oedd Miss
Rebecca Smith yn ddynes brydweddol, serchog, a llawn o fwyneidd-dra. Yr oedd yn
bleser mawr bob amser ymweled a’r Glyn yn eu dyddiau hwy. Eu mab hwy yw Mr.
William Thomas, Rhiwgarn Fawr; a’u merched oedd y diweddar Mrs. Henry Naunton
Davies, Cymmer, a Mrs. Lewis Davies, Gellywion.
Priododd Miss Ffryswydd Thomas (yr hon oedd ddiarebol am ei phwyll a’i synwyr
cyffredin) a Mr. Gruffydd Evans, “Benbwch,” fel y gelwir y lle ar lafar gwlad.
Codasant deulu mawr, ac y mae amryw o honynt yn fyw heddyw.
Yr oedd Mr. Robert Thomas a’i wraig yn aelodau crefyddol gyda’r Annibynwyr yn y
Cymmer, a byddai llawer o weinidogion yr enwad parchus hwnnw yn cael llety, yn
awr ac yn y man, yn y Glyn. Yn mhlith ereill, lletyai yno yn achlysurol y
Parch. (x56) Dl. Gryffydd, Castellnedd; y
Parch. Philip Gryffydd, yr Alltwen; “Rhys y Glun Bren,” ac ereill. Yr oedd y
bobl dda hyny yn hoff iawn o deulu y Glyn, a byddent yn aml yn adrodd yn y Glyn
eu helyntion pan ar eu teithiau. Byddai y Parch. Dl. Gryffydd yn adrodd
hanesion digri weithiau. Yr oedd ef wedi ei urddo yn weinidog pan yn ieuanc, ac
heb briodi. Daeth i’w feddwl mai dymunol fyddai cael cydmar bywyd. Pan oedd y
meddwl hwn yn ymhel ag ef, dygwyddodd un nawn ei fod yn rhodio glan y mor, ger
Abertawe. Cyfarfyddodd a lodesi ieuainc, a chyfarchodd un o honynt ef wrth ei
enw, a dywedodd wrtho ei fod ef wedi bod yn nhy ei mam a’i thad, sef yr Aber,
Llanfabon. Pan oeddent fel hyn yn siarad, aeth y merched ereill yn eu blaen, ac
yn mhen tipyn rhoddodd y gwr parchedig ei fraich i’r ferch ieuanc, ac aethant
ar ol y lleill. Cerddasant yn ol a blaen ar hyd y traeth, pan, yn anffodus, pwy
a’u cyfarfyddodd ond rhai aelodau y capel lle yr oedd ef yn weinidog. Yr oedd y
pryd hwnw yn cael edrych arno yn drosedd, i weinidog yr efengyl ymhoffi yn y
rhyw deg; a chyn fod y gweinidog yn ol yn Nghastellnedd yr oedd y newydd allan
ei fod wedi ei weled yn rhodiana gyda merch ar lan y mor, yn agos i Abertawe.
Edrychai yr henaduriaid arno yn gilwgus, a chodai yr hen wragedd wyn eu llygaid
i’r golwg! Mae yn lled debyg mai un o’r hen draddodiadau Pabyddol oedd y
rhagfarn hwn yn erbyn i weinidog gyfeillachu a merch. Gwyr pawb na cha un o
offeiriaid Eglwys Rhufain briodi o gwbl. Ar y Sabbath canlynol pregethodd Dl.
Griffiths yn ei gapel ei hun ar y testyn am yr Iesu yn ymddyddan a’r wraig o
Samaria, iddo ofyn i’r wraig am ddwfr i’w yfed; y wraig yn gwrthod o herwydd
mai Iuddew ydoedd efe, a hithau’n Samariad. Yr oedd y dysgyblion wedi myned i’r
pentref i brynu bwyd, ond pan ddychwelasant bu ryfedd ganddynt ei fod yn
ymddyddan a gwraig. “Yr ydych yn camsynied yn sicr – ymddyddan a gwraig?”
meddai Mr. Griffiths. “Oedd, yn wir, dyna ddywed yr ysgrythyr. O!’r nefoedd
anwyl, ni feiddia neb siarad hyd yn oed a ‘merch ieuanc’ yma!” Yr oedd y
cellwair yn disgyn
(x57) ar yr aelodau fel tan; a’r
gwrandawyr hyny oeddynt yn gwybod yr hanes yn chwerthin allan. Ond priododd Dl.
Gryffydd a Miss Thomas, a bu eu cyfarfodydd yn fendithiol i’r ddau.
Nid oedd llawer yn gallu darllen yr yr amser hwnw (70 mlynedd yn ol), ac, yn
wir, nid oedd ond ychydig o lyfrau yn cael eu cyhoeddi yn Gymraeg. Yr oedd
“Seren Gomer” yn dyfod allan yn fisol, ond nid oedd un papyr newydd Cymraeg yn
cael ei gyhoeddi yn holl Gymru y pryd hwnw. Yn wir, nid oedd ond ychydig o
bapyrau Seisnig yn dod allan. Yr wyf yn cofio fod Mr. Harris, Trefarug; Mr. Howells, Rhiwfelen; a Mr.
Williams, Garthgraban, yn derbyn y “Cambrian” rhyngddynt.
Ar nosweithiau hirion yn y
gauaf byddai pobl yn chwareu rhyw gampau digrif yn y Glyn, fel mewn ardaloedd
ereill yn y wlad. Byddent weithiau yn chwareu “Bwbach Darllen”; ereill a
chwareuent ar y “stol gandno.” {sic}Ambell
waith chwareuent yn y Glyn yr hyn a elwid “Trick.” Yr oedd bob amser yn y Glyn,
fel oedd yn Tylcha, gymeriadau hynod. Yno yr oedd Beni Tiler, Daniel Price,
Dafydd y cigydd, &c. Un noson, a’r lleuad yn arianu y wlad, penderfynwyd
chwareu Trick. Math o ddaroganu pwy a fyddai gwyr neu wragedd y cyfeillion oedd
y Trick yma. Y noson hono, yn yr ardd y chwareuid y Trick, ac yr oedd Mrs.
Thomas, y feistres, heb yn wybod i Ben Tiler, wedi gwisgo yn debyg fel y
gwnelai hen Shan Persondy, ac yn ymguddio tucefn i lwyn tew yn yr ardd. Hen
ferch oedd Shan Persondy ar ymweliad a’r lle lawer gwaith yn y flwyddyn i wneud
bara ceirch; gwisgai wn gwlanen, byr, a het wellt gyffredin ar ei phen. Dyma’r
dull yr ymddangosai Mrs. Thomas y tucefn i’r llwyn, a gwyddai y lleill ond Beni
druan ei bod hi yno. Yr oedd y parti i fod yn saith o nifer i redeg saith
gwaith o amgylch yr ardd. Byddent yn adrodd y geiriau canlynol: -
“Dyma’r gyllell, dyma’r wain,
P’le mae’r ferch sy’n ceisio ‘rhain?”
Ar y seithfed tro, wele Shan Persondy (Mrs. R. Thomas) yn (x58) rhuthro allan o’r tucefn i’r llwyn, ac yn
cymeryd y gyllell a’r wain o law Beni ddiniwed! Bu Beni bron llewygu yn y fan,
gan redeg llefai, “O, phriodai dd’ h {sic; mae’n debÿg dd’ hi ddylai fod, hynny yw, ddi} byth! Hen
Shan yw hi! Na ‘bur’! (byth).” Yr oedd Ben yn drwm iawn ei glyw. Codai ei
ddwylaw yn awr, a dywedai am Shan, “Na wna i, mae Duw yn gwybod! Phrioda i hi
‘bur’ (byth)!” Yr oedd Beni yn un o’r “Hen Gorph” ar y Ton; ond, fel y dywedodd
y Parch. Joseph Thomas, Carno, am Pedr wedi iddo regu, mai heb anghofio iaith
pysgodwyr glan mor Galilea yr oedd efe! Felly Beni hefyd, pan gynhyrfai yn
ddirfawr deuai iaith yr Aipht yn ol iddo yn eithaf naturiol.
Bu Beni yn isel iawn ei ysbryd o herwydd ofn y deuai Shan i’w ran, a gorfu ar
Mrs. Thomas ddywedyd y cwbl wrtho. Ysgafnhodd hyny ysbryd Beni yn union.
Flynyddoedd lawer yn ol yr oedd yn byw yn Gwrt Golomen, ger Tondu, hen
gyfreithiwr o’r enw Mr. Rhys. Yr oedd yn gyfoethog iawn, a bu farw heb na
gwraig na phlant, ac heb wneud ei ewyllys. Aeth yn frwd yn nghylch ei
feddianau. Hawliai Mr. Robert Thomas (a hyny yn gywir) mai efe oedd ei etifedd.
Ond hawliai un Dafydd Terry mai efe oedd y gwir etifedd. Aeth yn gyfraith, ac
wedi hir gyfreithio, a thraul fawr, rhoddwyd y farn o blaid Mr. Robert Thomas,
a rhoddwyd rhai o dystion Dafydd Terry yn ngharchar am dyngu celwydd. Aeth rhai
o’r tystion wed’yn yn wallgof o herwydd cnofeydd cydwybod yn nghylch eu gwaith
anfad. Ond ychydig fu elw Mr. Robert Thomas; yr oedd gwyr y “quills” wedi
llyncu bron y cwbl ond yr enwyn! Cafodd yr etifedd hwnw.
Cof genyf pan oeddwn yn laslanc, i genad ddyfod un prydnawn i’r pentref a chais
oddiwrth Mr. Robert Thomas am gymorth; yr oedd un Twm Shams Rhys wedi cymeryd
meddiant trwy drais o Bantrythyn Fach, un o’r ffermydd ger Pencoed Llanylid {sic}. Tua dau o’r gloch boreu dranoeth, yr oedd
tua haner cant o honom wedi ymgynull ar “Groesheolycapel,” islaw y Glyn. Yr
oedd pastwn yn llaw bob un o honom, ac yr oedd pob calon yn llawn brwdfrydedd
dros “Ropart o’r (x59) Glyn” ac yn
penderfynu troi Twm Shams Rhys a’i fyddin o ddynion a chwn allan! Ffwrdd a ni
wrth oleuni y ser tua Llantrisant. Cyrhaeddasom gyda thoriad dydd. Yno ymunodd
a ni gatrwad gref o’r “Black Army,” a chyrhaeddasom Bontyfon erbyn amser
boreufwyd. Cawsom foreufwyd yn y Tennis Court yno. Ar y pryd yr oedd ymladdwr
hynod iawn o’r enw Wil Charles yn byw yn Casnewydd, a llawer o son am dano. Yr
oedd yn ein plith “Shon, o Dafarn y Cymmer.” Yr oedd yn ddyn lluniaidd, a’i
ysgwyddau yn llydain iawn. Dodwyd i {sic} si
allan mai Wil Charles oedd Shon. Aeth y son fod Wil Charles gyda ni fel tan
gwyllt drwy y dref, a phan y cychwynasom drwy y dref tua chyfeiriad y Filldir Aur,
ar ein ffordd tua maes ein gorchwyl, yr oedd holl bobl y dref ar eu drysau yn
ceisio canfod Wil Charles. “Dyco fe!” meddai pawb, gan gyfeirio at Shon, yr hwn
oedd yn fachgen eithaf heddychol ei anian, er ei fod yn un cadarn o gorph.
Troisom i lawr ar ein de, ac ar gae Pantrhythin tyngodd Mr. Redwood,
cyfreithiwr, ni yn chwech ugain o nifer yn geisbwliaid, a gosodwyd ruban gwyn
am fraich pob un. Yna dynesodd Mr. Redwood at ddrws Pantrhythyn Fach, a
gofynodd i’r rhai o’r tu fewn i agor y drws, ond nid oedd un atebiad. O’r
diwedd bloeddiodd, “Bring the iron bar here,” a chyda hyny wele “Dafydd Prhys
Bach,” {sic} o’r Wig, yn rhuthro tuag at y
drws, a’r golofn haiarn yn ei ddwylaw. Ond, cyn iddo daro a dechreu y frwydr,
agorwyd y drws, a daeth allan Twm Shams Rhys, ac ereill, a’u cwn. Bloeddiodd
Shon (o hyd yn nghymeriad “Wil Charles”): “Gadewch i mi gael gafael yn war fawr
Twm Shams Rhys!” Dychrynodd yr oll o’r lleill a ddaethant allan; cymerwyd hwynt
yn garchorion, a chawsant eu cymeryd i Gaerdydd i’r carchar. Cawsant wed’yn eu dedfrydu
i fisoedd o garchariad.
Bu Mr. Robert Thomas farw yn ddisymwth yn nhy Mrs. Alice Powell, yn “Hen
Gastell”, Penybont-ar-Ogwy, a chladdwyd ef yn Llantrisant, ar y diwrnod y coronwyd
ein Grasusaf Frenhines Victoria, yn 1837.
(x60)
d20 / 4-08 Llith VIII.
“DIC O’R COTTISH”- CANWYLLAU CYRPH - Y SOSINIAID -
RASMUS A’R HELBUL - FAIRFIELD - MR. DANIEL OWEN
Yn fy llith flaenorol addewias roddi hanes rhai o weithwyr y diweddar Rees
Evans. Yr oedd ganddo lawer o nyddwyr a gwehyddion, fel y dywedais o’r blaen.
Un o’r rhai cyntaf wyf yn ei gofio oedd Mr. Thomas Anthony, tad Mr. H. Anthony,
Y.H., Caerffili. Dyn bob modfedd o hono oedd Mr. Anthony. Yr oedd wedi ei greu
yn wr bonheddig; yr oedd pawb – bach a mawr – yn ei barchu. Yr oedd yn un o’r
dynion harddaf a welais erioed, ac yn cadw ei hunan yn hynod o lanwedd bob
amser. Fel rheol, nid oedd y gwehyddion yn enillwyr mawr, ond safiodd y gwr da
hwn, trwy ei ddiwydrwydd a’i gynildeb, lawer o arian. Yr oedd yn frawd i Mr.
Anthony y Panwr, ac yn berthynas agos i Mr. Anthony, Flower-de-leus. Ar ol i
Mr. Harry Anthony farw, cafodd yn agos y cwbl o’i eiddo ar ei ol, a daeth yn
bur gyfoethog. Priododd a merch John Williams, ffarmwr yn ymyl Caerffili –
merch ieuanc hynod o brydweddol – a throdd allan yn uniad rhagorol. Yr wyf yn
ei chofio yn dda yn cadw y farchnad am lawer o flynyddoedd yn Mhontypridd i
werthu gwlanenni. Yr oedd ei hymddangosiad boneddigaidd, yn nghyd a’r gwlanenni
oedd yn werthu {sic, = eu gwerthu}, yn tynu
sylw pawb. Gellir dweyd am dani fel y dywedodd Lemuel frenin yn y
broffwydoliaeth a ddysgodd ei fam iddo: “Hi a gais wlan a llin, ac a’i gweithia
a’i dwylaw yn ewyllysgar. Tebyg yw hi i long marsiandwr, hi a ddwg ei hymborth
o bell. Hi a gyfyd liw nos, ac a rydd fwyd i’w thylwyth a dogn i’w llancesau.
Hi a feddwl am faes, ac a’i pryn ef. Hi a weithia iddi ei hun garpedau; ei
gwisg oedd sidan a phorphor. Hynod oedd ei gwr hi yn y pyrth.” Mi wn nad oes
neb yn fyw a ddywed fod hyn yn ormodiaith am Mrs. Anthony. Dylaswn ddewyd mai
brodor o’r Bettws, ger Penybontarogwr, (x61) oedd
ei thad, a brawd i’r diweddar Isaac Williams, Tynybryn, Tonyrefail. Maent oll
wedi myned i fro distawrwydd er’s llawer o flynyddoedd.
Dyna un arall o weithwyr Rees Evans oedd Mr. Hopkin Morgan, o Langriwynau, Sir
Fynwy {= Llangrwyne, ger Crucywel}. Yr oedd
Mr. Morgan yn lenor gwych. Bu yn myned i Eisteddfod y Fenni am lawer blwyddyn.
Priododd a Miss Mary Thomas, o Donyrefail, ac yr oeddynt y par mwyaf golygus a
ellid weled. Daeth Mr. Morgan i sylw mawr gydag Arglwydd ac Arglwyddes
Llanover. Cymerodd Factory Llangriwynau, Llanover, a bu fyw yno hyd ei fedd.
Daeth i sylw mawr gyda’r gwyr mawrion oedd yn ymweled a Llanover, ac yr oedd y
gwlaneni a wneud ganddo yn cael eu hanfon i foneddigion pell ac agos. Yr oedd
Mr. Morgan yn aelod gyda’r Annibynwyr yn y Cymmer, ond nid oeddym yn edrych
arno fel yn “orthodox.” Yr oeddem yn tueddu i feddwl fod credo ei feistr wedi
dylanwadu arno; yr oedd yn lled wan yn ei gredo ar ddwyfoldeb person Crist.
Cawsom lawer iawn o ddifyrwch lawer tro wrth ei glywed yn holi Dic o’r Cottish
am ganwyllau cyrff ac ysbrydion. Byddai Dic yn cwrdd a thrafferthion pwysig
wrth ddod adre’ yn y nos. Byddai mewn angladdau yn fynych yn cael ei wasgu’n
drwm. Yr oedd ganddo lawer i’w ddweyd am Groesol Rhiwfelau {sic; = Rhiwfelan / Rhiwfelen}, a Gwaunypant. Yr
oedd yn dweyd mai lleoedd ofnadwy oedd y rhai hyn am ysbrydion. Yr wyf yn cofio
yn dda fy mod yn sefyll ar Dwyn y Ton ar noswaith dywyll, ac amryw o’r
gwehyddion gyda ni. Dyna Dic yn tynu ein sylw at ganwyll gorff yn dod oddiwrth
Groesol Tynybryn tua’r Waunrhydd. Yr oedd Dic yn sicrhau mai arwydd fod angladd
i ddyfod y ffordd hono yn sydyn ydoedd. Ond dygwyddodd i Hopkin Morgan
chwerthin cyn i Dic ddybenu. Digiodd drwyddo, a dywedodd nad oeddynt hwy, y
Sosiniaid, a thylwyth Rees Evans, ddim yn credu mewn Duw na diawl, ond eu
hunain. Ac yn y cythrwfl, fe ddiffoddodd y ganwyll. A wyddoch chi pwy oedd y
ganwyll? Dim ond Abram Lloyd (x62) o Gelli’rhaidd, yn dyfod at Bili Dafydd, y Bwtsiwr, a defaid mewn panierau,
a chanwyll a “lantern” i’w oleuo.
Byddai Dic yn dywed llawer wrthym am ysbrydion Garthgraban Fawr. Yr Humphreys
oedd perchenogion y lle, ac yr oeddynt yn byw yno am lawer o flynyddoedd. Dygwyddodd
fod ganddynt was o’r enw Rasmws. Yr oedd yn ofergoelwr mawr; yr oedd yn credu
yn gryf mewn ysbrydion. Byddai yn gorfod myned tua Llantrisant i’r Post yn hwyr
weithiau, ac ar negeseuon ereill. Ond yr oedd yn arfer cwrdd ag ysbrydion bron
yn wastad. Byddai ci mawr yn ei ddilyn a’r ci yn troi yn darw; yn y diwedd
byddai y perthi ar dan bob ochr iddo, a deuai adref yn chwys mawr ac ar fin
marw. Pan y byddai y meistr o dre byddai Rasmws yn ofni yn ddirfawr. Byddai
ganddo ddryll yn ei ystafell wrth ochr ei wely. Un noswaith yr oedd yn clywed
swn dychrynllyd y tuallan. (Mae Garthgraban Fawr yn ymyl y Coedmawr, ac yr oedd
Rasmws yn fwy ofnus yn herwydd hyny; byddai yn credu bod yr ysbrydion yn myned
i’r goedig {sic; = i’r goedwig} y dydd ac yn
dychwelyd y nos). Ond noswaith ofnadwy oedd y noswaith y saethodd drwy y
ffenestr. Pan gododd boreu dranoeth cafodd chwech o’r “turkeys” wedi eu lladd,
a deallodd mai hwy oedd yr ysbrydion y noswaith hono, oblegyd wedi iddo saethu
bu yno dawelwch mawr. Aeth y perchnogion i fyw i Loegr. Yr oeddynt wedi blino
ar ddywediadau Rasmws a’r cymydogion am yr ysbrydion; yr oedd dychryn ar bobl i
fyn’d heibio wrth oleu dydd.
Cymerodd Mr. Williams, o’r Gadlys, Aberdar, at y le, a daeth ef a Mrs. Williams
i fyw yno. Fe darfodd Mr. Williams yr ysprydion drwg; chlywyd dim am danynt
mwyach. Tad y Parch. D. Watkin Williams, Fairfield, oedd Mr. Williams, o’r
Gadlys. Yn Aberdar y gwnaeth ei gyfoeth. Fe ddywedir ei fod yn deall marchnad
yr arian yn dda. Byddai ganddo rai yn gwylied yr Exchange bron bob amser
drosto. Fe ddywedir iddo wneud haner can’ mil o bunau yn y ffordd hon. Yr oedd
ei fab, Mr. Williams, Fairfield, yn Cambridge am flynyddau wedi i’w dad ddyfod
i Garthgraban, a byddai y gwr boneddig (x63) ieuanc
yn dyfod adref yn awr ac yn y man i weled ei dad a’i fam. Yr oeddem bob amser
yn ei roesawu pan y deuai. Byddai y pryd hyny yn galw i weled y cymydogion, ac
yr oedd yn ein sirioli yn fawr. Byddai Mr. Williams yn cadw gwas iddo ei hunan.
Yr wyf yn cofio Dic Butler, o Glynogwr, gydag ef. Byddai Dic yn gwneud ei hun
yn ffwl yn fynych, os nad oedd felly mewn gwirionedd. Ond ‘doedd arno ef ddim
ofn ysbrydion, beth bynag. Os byddwn byw, bydd genym lawer i’w ddweyd am Mr.
Williams eto.
Dyn ieuanc arall wyf yn ei gofio yn gweithio i Rees Evans oedd Mr. Daniel Owen,
Ash Hall. Fe ddywedir nad ydoedd yn rhyw lawer o grefftwr pan ddaeth o
Lanharran {sic} i Donyrefail. Gallai weithio
a’r wenol fach, ond cyn ymadael a’r Ton fe ddysgodd ar y Fly Wheel, a daeth i
wae stripes traws a shawls. Yr oedd Mr. Owen y pryd hwnw yn dangos ei fod yn
feddianol ar dalent. Byddai weithiau yn cynyg at farddoni. Pan ymadawodd a
Thonyrefail, fe ddywedir iddo wneud englyn, a dyma fo –
“Ni ddof i’r Ton ond hyny,
I geisio gwae na chlymu:
Waith dyna rhai sy’n mynd a’r crop
Yw gwyr y siop a’r dwldu.”
Yr oedd Mr. Owen y pryd hyny yn dechreu cael blas ar arian. Fe ddaeth wedi hyny
i Bontypridd. Bu yn gweithio am flynyddoedd yn ffactri Heolyfelin, yn
Mhontypridd.
Mae yma enwogion ereill wedi bod ar ol Mr. Owen. Dyna lle bu Mr. James byw, a
dyma’r lle y bu farw. Efe ydoedd awdwr enwog “Hen Wlad fy Nhadau.” Fe fydd ei
enw mewn cof am ganoedd o flynyddau.
Fe briododd Mr. Owen a Miss Jones, merch y Parch. Ll. Jones, gweinidog yr
Annibynwyr yn Sardis, Pontypridd. Y mae y briodas wedi bod yn un hapus dros
ben. Fe ddywedir fod y foneddiges wedi cael synwyr a phwyll ei hybarch dad.
Aeth Mr. Owen yn gydmarol ieuanc i Awstralia; gwnaeth (x64) gyfoeth mawr yno. [ÔL-NODYN: Bu farw Mehefin 5,
1896. Ganwyd ef Mai 22, 1829]. Mae erbyn hyn yn un o ustusiaid heddwch Sir
Forganwg. Beth wyf yn siarad; y mae ei enw yn adnabyddus trwy yr holl wlad.
Byddai hanes ei fywyd, wedi ei gyfansoddi ganddo ei hun, yn dderbyniol ac yn
llesiol.
(x65)
d21 / 4-09 Llith IX.
PROFFWYD Y BETTWS – DAFYDD SHAMS –
CYFARFODYDD DIRWEST GYNT – UNDODWYR Y TON
Bu Dafydd Shams, y Panwr, ger y Bettws, fyw hyd yn ddiweddar ac yr
oedd pan derfynodd ei daith ddaearol yn un o warcheidwaid y tlodion yn
Mhenybont. Cyfarfyddem yn awr ac yn y man yn Mhenybont, a choffai yn aml, gyda
llawneydd, am y boreu hwnw, dros haner cant o flynyddoedd yn ol, pan ymwelwyd
a’i fagwyrydd clyd, ger y Betws, gan dorf o fechgyn Tonyrefail. Terfynodd ei
yrfa hirfaith yn cael ei barchu gan wreng a boneddig. Dywedir wrthyf fod rhyw
ddirgelwch yn nglyn ag hanes dyfodiad y Bradfords, o ba rai yr hanodd Dafydd
Shams i’r Bettws, lawer o flynyddoedd yn ol. Dywedir eu bod o linach Saesneg,
bendefigaidd, a’u bod wedi gorfod ffoi o Loegr yn amser “Mari Waedlyd,” o
herwydd eu Protestaniaeth; a dywedir fod eu cofnodiad llinachol ar un o’r
muriau tufewn i Eglwys y Bettws. Ond dyna, yn ol arfer hen bobl, yr wyf yn
dueddol i grwydro yn fy ymadroddion. I ddychwelyd. Yr oedd Dafydd Shams yn
ddirwestwr selog iawn. Yn y dyddiau hyny cynaliai y dirwestwyr gyfarfodydd
mawrion ar nawn Suliau ar y gwastadedd rhwng “Ystafell Arawn” a’r Dinas Isaf ar
Graig y Ddinas, heb fod yn mhell o’r heol fawr o’r Cymmer i Lantrisant. Dafydd
Shams fyddai yn aml yn llywydd y cyfarfodydd hyny. Rhyw gyfnod rhyfeddol oedd
hwnw yn hanes Morganwg. Yr oedd yn hynod am yr yni meddyliol a ddynodai agwedd
y Cymry yn gyffredinol ac yn yr ardaloedd amgylchynol. Byddai areithio tanllyd
ac hyawdl o dan “Ystafell Arawn” am tua dwy awr. Yno yr areithiai “Lewis
Machine,” “Shon Llwynsaer,” John Isaac Evans, Dafydd, mab y Parch. William
Evans, &c. Yn wir, yr wyf yn haner coelio i myfi fy hunan ddywedyd tipyn
yno fwy nag unwaith. Yn yr wythnos ganlynol byddai Dr. Evan Davies, tad y Dr.
H. Naunton Davies, (x66) Cymmer, yn
beirniadu ein sylwadau yn areithiau y Sabbath blaenorol. Byddai ysgrifenu ar
hyny, ac nid oedd fawr o son am ddim arall. Yr oedd adran ddirwestol gref yn y
Ddinas, ac un arall ar Donyrefail. Yr oedd gan bob adran ei baner sidan fawr
iawn, a byddai yn cael ei chario gan rywun cadarn o flaen yr adran, pan fyddai
ar y “march,” fel y dywedir yn awr. Yr oedd y banerydd a dolen ledr lydan am ei
ysgwyddau, a gorweddai i lawr dros ei fynwes. Wrth odreu y ddolen ledr yr oedd
crai i dderbyn blaen y polyn hir, ar ben pa un y byddai y pren croes wrth yr hwn
y crogai faner fawr lydan. Yr wyf yn cofio fod mesen felen fawr ar ben y polyn,
ac un ar flaen pob pen i’r pren croes, baner “y Ton.” Cedwid y polyn yn ofalus
ar ben rhes o binau haiarn tuag at ddal hetiau o fewn capel y Methodistiaid yn
y lle.
Am Rhys Evans, o’r Factory, er ei fod yn Undodwr, ni wnelai byth wthio ei
syniadau Sosinaidd ar ereill; ond byddai bob amser yn barod i roddi benthyg ei
lyfrau. Mi gefais i, fel ereill, fenthyg ganddo waith Dr. Priestly; Esboniad ar y Testament Newydd, gan Besham; a
Thraethodau Jones, Gelli Onen. Ond nid wyf wedi cael lle i ddeall i neb o
feibion Ysgol Sul y Ton gael ei henill at y ffydd Undodaidd, ond Jenkin Evans,
wed’yn ysgrifenydd gwaith glo y Ddinas am lawer o flynyddoedd. Bu ef farw
ychydig o flynyddoedd yn ol yn Mlaenllechau, lle yr oedd yn llenwi swydd
gyfrifol. Dyn talentog ac ymresymwr, fel y dywedai Morgan Rowland, o’r Ddinas,
oedd Siencyn Evan. Bydd genyf ragor eto i’w ddywedyd am y cyfaill anwyl hwn.
Ymwelai Dr. Evan Davies a thy Rhys Evans yn aml. Yr oedd amryw o Undodwyr tuag
ardal Fforest y Garth, sef ardal a elwid hefyd Ffrwd Amos, ond sydd wedi ei
chyfnewid, wedi canrifoedd, i Penygraig. Enw ffol iawn ar wastadedd, onide? Yn
mhlith yr Undodwyr yno cawn Bili, mab Beti Llewelyn o’r Cwrt, Daniel Thomas,
wedi hyny arolygydd gwaith Mr. Walter Coffin a’i Gyf., &c. Ond yr oedd yno
fechgyn lawer yn ddarllenwyr mawr, ac yn aros yn y ffydd Drindodaidd. Gellir
enwi yn mhlith ereill, (x67) T. Thomas Morgan
(tad “Morien,” ac hefyd tad y Parch. T. T: Morgan, ficer Chertsey, Windsor),
Morgan Rowland, Rowland Rowland, Rowland, mab Thomas Rowland; Ishmael Williams,
“Sam y crydd,” William Froster, &c.
Yr oedd Llywelyn, o’r Cwrt, yn llawn o dalent, a’i arabedd yn ffraethbert bob
amser. Ond ambell dro cyfarfyddai a’i debyg. Yr wyf yn cofio un noson fod un
Siencyn William a Llewelyn, o’r Cwrt, yn dadleu. Yr oedd Llewelyn yn siarad am
yr Un mwyaf fel pe gwyddai bob peth yn ei gylch. Yn mhlith pethau ereill,
dywedodd Llewelyn, “Gwn am un peth, Siencyn, ac y gellwch chwi ei wneuthur lawn
cystal a’r Un Mawr.” “Beth yw hyny?” gofynai Siencyn. “Gellwch,” ebe Llewelyn,
“rifo pedwar gystal ag yntau.” “Charwn i ddim cystadlu ag ef,” ebe Siencyn mewn
llais cras, “rhag ofyn {sic, = ofn} iddo’m
atal ar y tri!” Byddai dawn ac arabedd Llewelyn, o’r Cwrt, yn ddifyrwch mawr yn
aml i’r diweddar feddyg, Dr. Evan Davies. Byddai yn cadw Llewelyn gydag ef am
fisoedd ar y tro. Dywedodd Dr. H. Naunton Davies wrthyf yn ddiweddar mai un o’r
pethau mwyaf effeithiol a glybu yn ei oes oedd clywed Llewelyn, ychydig o amser
cyn ei farwolaeth, yn coffa y geiriau rhyfeddol, “O Dad, os ewyllysi droi
heibio y cwpan hwn oddiwrthyf; er hyny, nid fy ewyllys i, ond yr eiddot, ti a
wneler.” “O na allwn yn awr,” ebe Llewelyn, “ddywedyd fel llefarodd yr Un Mawr
hwnw o bentref gwledig Nazareth! Peth ofnadwy yw bod yn gorfod marw yn nghanol
dymuniad am gael byw!”
_______________________________________________
Bu farw Thomas Morgan, ysgrifenydd yr adgofion uchod, Chwefror 7, 1890.
Claddwyd ef ger Capel Tonyrefail, yn yr un bedd a’i wraig gyntaf, ei anwyl
“Rebecca Caerlan,” ar y 13eg o’r un mis. Y mae yn huno yn nghanol ei hen
gyfeillion a’i gydnabod yno.
(x68)
{FFOTO: Owen Morgan (“Morien”) 1899}
(x69)
(5) ENWAU LLEOL O
AMGYLCH TONYREFAIL.
GAN OWEN MORGAN (“MORIEN”).
d22 / 5-1 - PALASDY Y COLLENA
Dywed Mr. Geo. T. Clark, fod teulu Prichard, neu ap Richard, yn hanu
o Einion ap Collwyn, neu Cellwyn, mab Arglwydd Ceredigion a’r Dywysoges Nest,
unig ferch Iestyn ap Gwrgan, brenhin Morganwg, A.D.1093; a’u bod yn meddiannu
rhan o’r etifeddiaeth a ddisgynodd i ran Einion a Nest pan ranodd Fitzhamon
Morganwg rhwng ei bleidwyr. Yr oedd Einion a Nest yn byw yn Nghastell
Llantrisant. Y mae yn dra thebygol iddynt wneyd cartref llai milwrol eu natur
iddynt eu hunain yn y lle hwn, a’i alw yn Cellwynfa, ac mai llygriad o’r enw
hwnw yw yr enw Collena. Ystyr yr enw Cellwynfa yw Dirgelfa Baradwysaidd {!!!}. Y mae eglwys fechan ac Ioan Fedyddiwr yn
Noddydd Sant iddi, ar etifeddiaeth y Collena. Dichon mai yn y capel hwn, a elwir
“Capel Bach,” yr addolai Einion a Nest yn eu henaint. Mae y prif {sic; = brif} heol i’r Collena o’r heol fawr
ychydig i fyny o’r “Capel bach.” Y mae y fywoliaeth eglwysig hon yn mraint y
teulu hyd heddyw.
d23 / 5-2 - PANT Y BRAD
Mae y lle hwn, bychan o ran rif y preswylwyr, tua milldir o bentref
poblogaidd Tonyrefail, ar y brif heol, yn nghyfeiriad Llantrisant. Enw mwyaf
henafol y lle yw y Pistyll Du, enw wedi ei roddi iddo oherwydd lliw y dwfr sy’n
llifo oddiar fawn cyfagos. Ond y mae y lle yn adnabyddus hefyd wrth yr enw Pant
y Brad oddiar Tachwedd {sic; dim treiglad}
1326, pan ddaliwyd yn (x70) y fan hono
Edward II, a elwir Edward o Gaernarfon, o herwydd ei eni yno, Ebrill 25, 1284.
Priododd ef y Dywysoges Isabella, merch Phillip IV, brenhin Ffrainc, Ionawr 28,
1308. Esgynodd orsedd Lloegr Gorphenaf 8, 1307. Rhwng ei briodas a’r flwyddyn
1326 yr oedd ei frenhines wedi gorhoffi un Syr Roger Mortimer. Yr oedd yr holl
farwniaid ond Arglwydd Arundel wedi digio yn enfawr wrtho, o herwydd ei fod yn
dangos llawer o ffaffriaeth, yn gyntaf, i Piers Gavaston, yr hwn yn y diwedd a
laddasant; yn ail, Syr Hugh de le Spenser, mab Syr Hugh de le Spenser, Iarll
Wynchester a Llyw Castell Britstown, yn awr Bristol. Yr oedd Arglwydd Gilbert
de Clare, Arglwydd Morganwg a Chaerloyw, wedi ei ladd yn mrwydr Banawg Burn
(Scotland), Mehefin 25, 1314. Yr oedd ar ei ol dair Chwaer {sic, â llythyren fawr} – yr Arglwyddes Eleanor,
yr Arglwyddes Margaret, a’r Arglwyddes Elizabeth. Yr oedd Syr Hugh de le
Spenser yn Uchel Ystafellydd i’r brenhin. Rhoddodd Edward II yr Arglwyddes
Eleanor yn wraig i Syr Hugh de le Spenser. Iddi hi y rhoddasid etifeddiaeth ei
brawd yn Morganwg a Gwent, ac fel hyny daeth Syr Hugh yn Arglwydd Morganwg a
Gwent. Yr oedd Isabella, y frenhines, a Syr Roger Mortimer o hyd yn rhy
gyfeillgar a’u gilydd, ac yn hyderu cael y brenhin rywfodd o’r ffordd. Un o’r
dichellion oedd chwerwi y barwniaid yn ei erbyn. Yn 1321 torodd gwrthryfel
allan yn ei erbyn. Yr oedd y frenhines ar ymweliad a Ffrainc, yn nghyd a’i mab,
ar ol hyny Edward III, yr hwn oedd ar y pryd o dan bedair-ar-ddeg oed, ac yn
hollol o dan ddylanwad ei fam a Syr Roger Mortimer. Ymadawasant a Paris, a Medi
25, 1326, glaniasant mewn man unig ar draethau Prydain, rhwng Orford a Harwich,
ar etifeddiaeth Thomas, Iarll Norfolk, un o frodyr Edward II. Thomas oedd y
cyntaf i roesawu Isabella ar ol ei glaniad. Yr oedd Iarll Kent, brawd arall i’r
brenhin, ei gwr, wedi cyd-deithio a hi o Baris; yr oedd gyda hi hefyd ei mab
(Edward III), Syr Roger Mortimer, a thua thair mil o filwyr estronol a’u
cadbeniaid. Lledaenodd y newydd (x71) am ei
glaniad ac aeth Iarll Leicester a’i lu i’w chyfarfod, ac unasant a’i byddin.
Hefyd aeth Esgobion Ely, Lincoln, a Hereford ati hi. Apeliodd Edward II at
Lundain i ddyfod i’w gynorthwyo, ond yr oedd y surdoes wedi gwrthweithio ei
ddylanwad, a ffodd ef a Spenser ac Arundel i Bristol at yr hen Spenser, yr hwn
oedd yn naw deg oed. Aeth y fyddin ar ffrwst ar eu hol. Rhoddodd y gwarchodlu
yno yr hen Spenser i’r frenhines. Crogwyd a darnwyd ef, a rhoddwyd ei gnawd i
gwn. Diangodd y brenhin, Spenser, ac Arundel, a Baldcoc yr Arglwydd Gangellydd
i Gaer Loyw, a chyrhaeddasant Fonachlog Castell Nedd. Aeth Syr Hugh de le
Spenser i ddarpar Castell San Nghenydd (Caer Philip Basset) i dderbyn Edward II.
Yna cawn y brenhin yno, ond yr oedd y frenhines a’i lluoedd ar ei ol, gan
ddyfod trwy Gaerloyw. Yr oedd Edward II yn Nghaer Phili’ o Hydref 30 i Tachwedd
4, 1326. Ymosododd byddin y frenhines ar y lle trwy dan a rhuthr, ond diangodd
y brenhin a’i dri cyfaill {sic; = dri chyfaill}.
Collasant ei gilydd yn y ffoedigaeth; ond cyrhaeddodd Edward II Gelli’r Llenor.
Dywed hanes ei fod er mwyn diogelwch wedi gwisgo fel Cymro gwledig; ymddengys y
medrai siarad y Gymraeg oedd “Mari o Gaernarfon” wedi ei dysgu iddo yn Nhre
Iorwerth, ar draethau Môn, yr ochr arall i’r Menai o Gastell Caernarfon, yr hwn
oedd yn cael ei adeiladu ar y pryd. Cyrhaeddodd Fonachlog Margam Tachwedd 4, yn
y nos, fel yr ymddengys, wedi iddo ffoi o Gaerphili ar yr un diwrnod. Digon
tebyg iddo ffoi o Margam i Gelli Lenor, Llangynwyd, o herwydd bod y mynyddoedd
yn fwy diogel iddo na’r mynachdai. Ar Tachwedd {sic;
= ar Dachwedd} 19, 1326, yr oedd yn ol yn Moncahlog Nedd. Mae yn debyg
mai y canlyn sydd gywir: - Gwnaeth y goreu o’i draed o Gaerphili, a
chyrhaeddodd Margam. Bu yn ol a blaen o Tachwedd 4 hyd y 16, rhwng y
monachlogydd a enwyd, gan orphwys bob nos yn Gelli’r Llenor. Cawn ef yn rhoddi
i fyny sel yr orsedd i law Syr William Blount yn Nhre Mynwy, Tachwedd 20, 1326.
Felly cawn iddo gael ei ddal yn Mhant (x72) y
Brad rhwng Tachwedd 16 a’r 20, 1326. Rhwng Tachwedd 4 a’r 16 cafodd y brenhin a
Syr Hugh de le Spenser, y Cangellydd Baldcoc a Iarll Arundel eu gilydd. Yr oedd
y Frenhines a’i byddin wedi teithio o Gaerphili i Henffordd. Daeth hyny yn hysbys
i’r brenhin, a anfonodd Abbot Nedd at hi {sic}
i ofyn am amodau ar ei ran. Yn y cyfamser yr oedd Iarll Leicester, Syr Samuel
Riding, Sir William de la Zouch, a Chymro o’r enw Rhys ap Hywel (offeiriad) yn
tramwy yn ddirgelaidd yn Morganwg i’w ddal. Trwy ryw foddion daeth y rhai hyny
i wybod fod y brenhin i groesi y mynyddoedd i Ystradyfodwg, a myned oddiyno i
Gastell Llantrisant. Dywedir mai un o
fonachod Pen Rhys, oedd yr arweinydd o Gwm Nedd. Dywedir mae’r {sic; = mai}
mynach oedd wedi mynegu y drefn i’r ysbiwyr. Yn agos i Bant y Brad y mae yr
heol yn troi yn sydyn i’r de yn ei rhediad o’r Rhondda. Ymddengys fod y
gelynion tudraw i’r tro, ac felly o olwg y brenhin a’i osgordd pan yn teithio
tuag atynt. Yn ddisymwyth cafodd Edward II ei hun yn y fagl! Pan oedd y
gelynion a’u mintai o filwyr yn ymdrechu sicrhau y brenhin, llwyddodd Spenser,
yr Arglwydd Gangelydd Baldcoc, a Iarll Arundel garlamu, fel ymddengys, a ffoi
ar hyd yr heol nes cyrhaedd Gwaun y Pant, ac yna i’r ddau olaf fyned i lawr i
ddyffryn yr Elwy; ond daliwyd y ddau ar Heol Wrgan, yn agos i Dwyn Ysguborau, o
dan Lantrisant. Am Syr Hugh, aeth ef a’r {sic, =
ar} garlam i lawr ar ei aswy i Heol Melin Trefeirig, a chyrhaeddodd Waen
Maesgwyn, a elwir Gwaun “Miskin.” Yma gorddiweddwyd {sic}
ef gan Syr Samuel Riding trwy garlamu yn heinif, medd yr hanes. Amcan amlwg Syr
Hugh oedd cyrhaedd ei gastell ar Dwyn Llantrisant, a diogelu ei hun ynddo.
Seiliaf yr hyn a ddywedir am y ddalfa yn Mhant y Brad, ar Waun Maesgwyn, ac
Heol Wrgan, ar hyn y dywedir gan Rice Meyrick, yn ei lyfr a elwir “A Book of
Glamorgan Antiquities,” a ysgrifenodd yn y flwyddyn 1578, a thraddodiad lleol.
Gosodwyd Syr Hugh de le Spenser i farwolaeth yn Henffordd, a’r brenhin yn
Nghastell Berkeley, yn y dull mwyaf alaethus!
(x73) Rhai blynyddoedd ar ol hyny
crogwyd Syr Roger Mortimer a Syr Samuel Riding yn Llundain, ac alltudiodd
Edward III ei fam gythreulig i gastell yn swydd Efrog, lle y bu hi byw wyth ar
hugain o flynyddoedd mewn heddwch a mwynhad. Pan agorwyd ei hewyllys cafwyd ynddi
y cais am “osod ei chalon i mewn yn arch (‘coffin’) Syr Roger Mortimer.”
Adferwyd etifeddiaeth Syr Hugh de le Spenser a’r Arglwyddes Eleanor i’w mab. Yr
oedd yr un enw a’i dad a’i daid. Efe oedd Pencadben byddin Deheudir Cymru
(12,000) o dan y “Black Prince” yn mrwydr Cressy (Gorphenaf 10, 1346). Chwech
mis ar ol hyny rhoddodd charter i wroniaid Llantrisant.
d24 / 5-3 -
CWM “CASTELLA”
Dyna fel yr enwir y cwm yn awr, ond ei enw hen oedd Cwm Cas Dyle,
sef yr heol serth, a chynt diarebol am ei thyle a’i gerwinder, hyd Bencoedcae.
Bu dyddiau pan yr oedd llawer yn ymddibynu ar gadw yr heolydd yn Nghymru fel
byddai yn anhawdd i’r goresgynwyr lladronaidd i ddyfod o hyd i’r Cymry a’u
meddiannau yn mhlith y mynyddoedd.
d25 / 5-4 - TY
CWRDD Y QUAKERS
Yn 1688 yr oedd John Bevan yn berchenog ar etifeddiaeth Trefeirig.
Aeth yn Quaker, ac ymfudodd i Pennsylvania yn nghwmni William Penn, fel yr
ymddengys. Tua’r flwyddyn 1701 dychwelodd gartref, gan lanio yn Hull, Lloegr.
Gadawodd ferch o’r enw Barabara yn Pennsylvania, ac y mae ei disgynyddion yno
yn awr yn parhau yn Quakers ac yn bobl gyfoethog. Yr oedd ef yn desgyn o Thomas
ab Evan Prichard, Collena. Ymddengys mai y John Bevan uchod a gododd “Dy Cwrdd
y Quakers.” Cawn iddo gymeryd ei garcharu yn Nghaerdydd am ballu talu degwm i
Rheithior {sic - didreiglad} Llantrisant.
Mae coffadwriaeth am y teulu ar ochr allanol Eglwys Llantrisant.
(x74)
d26 / 5-5 – TYLCHA
Hwn sydd enw ar bedair fferm yn agos i Donyrefail; ei ffurf
wreiddiol oedd Talchan. Enw Syro Phoenisaidd ydyw {!!!},
ac felly y mae ar y ffermydd oddiar yn mhell cyn Cred. Y mae dau air yn yr enw
– Tal (Arglwydd) Chan (yr haul) – Dominus Sol.
d27 / 5-6 -
GELLI “SEREN”
Nid oes amheuaeth nad ffurf cywir {sic; heb dreiglad}yr enw yw Gelli’r Sarn.
d28 / 5-7 - TWYN TRAETHAWG
Twyn yn agos i ba un y mae Nant Gelli’r Haidd yn lledu, megis Traeth
Bychan.
d29 / 5-8 - Y
RHIW
Gelwir y tyddyn ar yr enw hwn o herwydd y rhiw y rhaid mynd ar
hyd-ddo i groesi y mynydd i Lan Arawn (!!!)
(Llanharan).
d30 / 5-9 - LLANILID
Tyddyn wedi ei roddi mewn rhyw gyfnod pell yn ol i Eglwys Llan Ilid,
un o’r cenhadon Cristionogol a ddaeth o Rhufain {sic
– dim treiglad} gyda Bran Fendigaid i Forganwg yn y flwyddyn 60 O.C.
d31 / 5-10 -
“CAECWRLAS”
Ffurf gywir yr enw hwn yw Cae’r Corlais; Corlais yw enw y nant a
lifa heibio troed y tyddyn i’r Elwy, ger Tonyrefail. Hen enw Cymraeg am ddafad
yw cor; ceir ef yn aros yn yr enw cor-nant a cor-gi {!!!},
ac yn cor-lan. Ystyr yr enw Cae’r Corlais yw Cae Llais Defaid {!!!}.
d32 / 5-11 -
CAERLAN
Hynny yw, cae ar le uchel.
(x75)
d33 / 5-12 -
GELLI GRON
Lle wedi ei enwi felly o herwydd ei safle fronnog rhwng yr Elwy a’r
Corlais.
d34 / 5-13 - “CILELI”
Ei ffurf gywir yw Cil yr Elwy, hyny yw, Cilfach ar Afon Elwy.
d35 / 5-14 - ELWY
Hen enw yn arwyddo dwfr yn llifo yn araf.
d36 / 5-15 - TREBANAWG
Cartrefle yn nghanol nifer o fanau mynyddig.
d37 / 5-16 - RHIW Y GARN
Ar ben y mynydd i’r dwyrain y mae carnedd fawr o gerrig. Tebygol ei bod
wedi ei chodi i fod yn bwynt codiad yr haul boreu Mawrth 25 a Medi 25 i’r
gwylwyr ar Fynydd y Din Aes {!!!}.
Disgwylient am dano ar ben ael y mynydd, ger ystafell Arawn. Arawn oedd yn
gyssegredig yn yr hen amseroedd. Hen aeb – “Hir yw’r nos – aros Arawn.”
d38 / 5-17 - TREBOETH
Treboeth Gwynion. Y mae yr enw yn perthyn i chwedl grefyddol y Derwyddon
am Gwyion Bach yn ffoi o Bontypridd trwy Fwlch Gwynion, yn awr “Bwlch Gwyn,” o
flaen y dduwies Cariadwen. Rhan oedd hyny o redfa grefyddol ddramataidd.
d39 / 5-18 - HEOL “RHIW WINDER”
Y dull cywir o’r enw yw Heol Rhiw Gwynion Dro. Tebygol yw fod y “Rhacad”
ar yr heol yn golygu “Rhegedfa” ar y “troi” tua Treboeth.
(x76)
d40 / 5-19 - Y WAUN RYDD
Enw yw hwn ar y Waun fawr sy’n llenwi y gwastadedd o dan Donyrefail.
Ceir ef yn ysgrifenedig Gwaun y Rhythedd, ond tebygol mai lle rhydd, mal cymle,
oedd gynt, ac mai hyny a olygai yr enw.
d41 / 5-20 - CAE’R YSGOL
Yma yn ddiau yr oedd ysgol gynt. Cydmerir lle cyfranu addysg i ffyn
ysgol {!!!}. O’r enw Cymraeg hwn y tardd yr
enw Seisnig “‘sgool,” yn awr “school.” {!!!}Felly
ceir Dic Shon Dafydd yn siarad Cymraeg yn ddiarwybod iddo ei hun.
d42 / 5-21 - Y
TRAN
Enw yw hwn ar dyddyn ychydig i’r gorllewin o Donyrefail. Ysytyr yr
enw yma yw lled, neu estyniad o dir. {!!!}.
Fel am estyniad dydd, ceir ef yn y gair “trannoeth,” {!!!}
neu estyniad dydd, gwaith yr haul. Yn y tyddyn hwn y preswyliai yn y chwarter
cyntaf o’r ganrif hon un a elwid Charles o’r Tran (Charles Davies). Yr oedd yn
fasnachwr mawr mewn anifeiliaid, a’i enw yn hysbys trwy Gymru. Ei gyrchfa benaf
yn Lloegr oedd Northampton. Un o’i yriedyddion (“drovers”) oedd Shon Dafydd, a
adnabyddid yn gyffedinol wrth yr enw.
d43 / 5-22 - “SHON Y BREECHES COCH”
Dywedir na fedrai Shon gyfrif ugain, ond pan yn gyru cant o ddefaid
neu o eidionau Cymru o’i flaen, os elai un o honynt o’r fintai, canfyddai hyny
ar unwaith, ac yna ymwylltiai a llefai nes dyfod o hyd i’r colledig. Yr oedd yr
ysgrifenydd yn gyfarwydd a Shon Dafydd yn ei henaint. Cariodd ar ei ysgwyddau
lawer o hetiau a boneti newyddion i ferched a gwragedd y Ton o Bontypridd. Efe
oedd y carydd llythyrau o’r Bont cyn bod llythyrdy gan y Llywodraeth ar
Donyrefail, a thelid ceiniog iddo am bob llythyr; efe hefyd a ddelai a (x77) phapurau newyddion i’r lle. Yr oedd yn
arferiad gwahodd Shon Dafydd i giniaw a the ar y Sabbath, ac yr oedd yn
“visitor” bob Sul yn rhyw dy neu gilydd. Er mai gwan ei gyrhaeddiadau meddyliol
oedd Shon Dafydd, yr oedd yn ddyn cywir, a gellir dywedyd uwchben ei fedd, “Yma
y gorwedd llwch un na wnaeth gam a neb erioed!” Dywedir ei fod pan yn anterth
ei nerth ar ol yfed ychydig, yn credu ei fod yn gystal pregethwr a William
Evans ei hun, ac iddo lawer tro pan ar daith yn ngwasanaeth “Charles o’r Tran”
dreio “gwneud dynion o’r Saeson,” drwy eu hanerch ar ochrau yr heolydd am Dduw
Tonyrefail! Dywedir iddo unwaith ddywedyd wrth y Parch. William Evans ei fod yn
pregethu mewn tref yn y gogledd ar yr un diwrnod ag yr oedd ef (Mr. Evans) yn
pregethu yn y dref honno. Testyn Shon oedd, “Deffro di ogleddwynt, a thyred
ddeheuwynt, chwyth ar fy ngardd, fel y gwasgerir ei pheraroglau.” – Can. iv.,
16.
d44 / 5-23 -
“SHAMS O GEFN TYLCHA”
Yr oedd y gwr doniol hwn yn trigianu mewn bwthyn ar Gefn Tylcha, yn
agos i Gae’r Ysgol. Saer maen a thowr oedd wrth ei alwedigaeth. Yr oedd yn
enghraifft nodedig o’r dosparth tra hynod hwnw yn Nghymru gynt, yn mha rai yr
oedd yr Awen yn berwi allan o’u heneidiau heb fod addysg foreuol wedi darpar
llwybrau celfyddydol i lifiadau ei rhin. Yr oedd yn beunydd yn nghanol mwynhad
meddyliol; ni fedrai edrych ar y byd mewn ysbryd difrifol. Yr oedd hi bron bob amser y haf ar
ysbryd Shams ond pan y gofidiai o herwydd cur yn ei ben ar ol “crews.” Ond
medrai ganu am hyny. Canodd fel y canlyn unwaith yn mhorth yr hen Gapel Bach: -
“Mae Shams o Gefn Tylcha
A’i fwriad ar ofera;
Fe ddaeth t’a thre o lawer man
A’i ’
(x78) Pan ddaeth y ddull suddol o fedyddio
gyntaf i sylw yn ardaloedd Tonyrefail, wedi, mae’n debyg, adeiladu Soar, Ffwrn
Amos (Penygraig), bu Shams yn astudio y pwnc bedyddiol, a chanodd fel y canlyn:
-
“Pe bawn i ddim ond gwybod
Fod dw’r yn golchi pechod,
Mi awn i Ogwy, ’n wir i Dduw,
I f’olchi {sic; = folchi} rhyw {sic; = ryw} ddiwrnod!“
Pan oedd son am Bonaparte (“Boni”) trwÿ’r holl wledydd bu Shams yn un o’r Glamorgan
Militia yn Nghaerdydd. Nid oedd ond ychydig o’r Cymry gwledig y dyddiau hyny yn
deall Saesonaeg. Yr oedd Shams yn un o’r cyfryw. Yr oedd y cadbeniaid yn galw’r
“word of command” yn y Saesonaeg a rhedai y gofyniad o un i’r llall o’r milwyr,
“Beth ma’ e’ ’n wed ’nawr?”
Parodd sefyllfa pethau ieithyddol gryn ddryswch, ac elai yr “adjutant” Saesnig
unieithog i nwydau, a rhegai, gan eu galw yn “jackasses” ac enwau “nice”
cyffelyb. Yr oedd hynafiaid y Glamorgan Militia wedi sefyll o dan wres a phwys
y dydd yn mrwydr Cressy a brwydr Agincourt; yn gyntaf o dan faner y Black
Prince, mab Edward III, a wnawd yn Dywysog Cymru Ionawr, 1344, a gelwir
trigolion plwyf Llantrisant o herwydd ei enw y “Black Army” hyd heddyw; a’r
ail, o dan Harry of Monmouth (Henri V). Llidiai hen waed y dewrion wrth yr
“adjutant” yn Nghaerdydd. Rhyw foreu lledodd y newydd yn mhlith y Militia fod
yr “adjutant” wedi marw yn ddisymwth. Lledaenodd llawenydd. Awr neu ddwy ar ol
hyny clywai milwyr Llantrisant grio ac wylofain i lawr Heol Mari. Rhedai y
cotiau cochion i lawr yr heol fel rhai yn cadgyrchu i gyfarfod a Boni ei hun.
Cawsant mai Shams oedd yr wylofydd, ac yn sefyll ar ganol yr heol a’i lawes ar
draws ei lygaid.
“Beth sy’n bod, Shams? Pam wyt ti’n llefain, Shams?” ebai dwsin ar unwaith.
“O! O! O!” criai Shams yn ei ing.
“A oes rhyw ddiawl wedi dy daro di, Shams?” gofynai Ned o’r Plocyn.
“Nag oes.”
“Wel, “ ebe’r lleill, “pa Satan sydd arnat ti?”
(x79) “Odi chi ddim wedi clywed,” ebe
Shams, “fod yr ‘adjutant’ wedi marw?”
“Otyn,” ebe yr holl fintai, “a gwared da ar ei ol!”
“Wyt ti ddim yn llefain ar ei ol e’, wyt ti, y iolyn?”
“Nag wyf fi,” oedd yr ateb wylofus.
“Wel, am beth wyt ti’n llefain, ynte?” gofynai Dic Glanmuchydd.
“A gwed y gwir wrthych chi,” ebe Shams, “llefain yr wyf rhag ofn nad yw’r
‘stori ddim yn wir!”
Canlynwyd hyn gan floeddiadau o chwerthin nes tarfu’r cawcïod yn Nghastell
Caerdydd.
d45 / 5-24 - ANGLADD O DLOTY TONYREFAIL
Yn agos i’r “Capel Bach” ar fron y cae rhwng yr heol o’r Cymmer a’r
heol i Donyrefail saif hen balasdy a elwir y Capel Mawr. Ynddo y preswyliai
gynt Pyweliaid Llaharan. Yn ystod y chwarter cyntaf o’r ganrif bresenol bu y
palasdy yn dlodty plwyf Llantrisant. Nid oedd y nifer ynddo yn lluosog. Hen
bobl oedd yno yn “byw.” Nid oedd y Cymry y pryd hwnw wedi addysgu y wers
Saesnig gythreulig o ranu hen wr a’i hen wraig oddiwrth eu gilydd o herwydd eu
tlodi! Yn ei henaint a’i lesgedd yr oedd Shams Morgan, Cefn Tylcha, yn nodded y
Capel Mawr. Elai o amgylch yr ardal wrth ei ffon. Yr oedd ei wedd yn siriol a’i
“ddawn” mor barod ag erioed. Siriolai pawb yn mhresenoldeb Shams. Edrychai yn
dawel dros y dolydd tua hen dref Llantrisant, lle y gwyddai y gosodid yntau cyn
bo hir i huno yn nghanol gweddillion hen dadau a mamau plwyf ei enedigaeth. Ar
nos gauaf delai ar awelon hyd yn nod i’r tlodty sain peraidd-odlau clych
nodedig “Y Llan.” Fel y canodd Wil Hopcyn, awdwr anfarwol “Y Gwenith Gwyn,” i
glych Llangynwyd –
“Caru wyf ar hirnos gaua’
Sain peroriaeth, swn y clycha’ –
Rhai sydd addas rhwng mynyddau,
Wych chwiorydd, chwech yn chwarau, “
felly Siams y Prydydd a glustfeiniai a gwen ar ei wyneb, gan wrando yn ddiddan
o Dy y Dyn Tlawd ar gylch Llantrisant “yn canu.” (x80)
Yr oedd rhyw hen wr a hen wraig neu gilydd {sic}
yn syrthio yn barhaus mal rhosynau gwyedig Gorphenaf ar y ddaear, ac yr oedd
cart yn cludo y trancedig tua’r gladdfa ger “Y Llan.” Rhyw dro yr oedd angladd
hen wr tra adnabyddus o’r Capel Mawr, a bagad o’r ardalwyr wedi ymgynull, ond
dim yn ddigon o rif i gario yr elawr. Yr oedd Shams allan a’i ffon yn ei law, yn pwyso ar arphed un o’r
ffenestri. Daeth y cart gyferbyn a’r agoriad i dderbyn arch y marw. Clybuwyd
Shams yn sisial rhywbeth, a chlybu Thomas Morgan, y pryd hwnw yn ddyn ieuanc,
yr hen brydydd, yn dweyd –
“Myn’d tua’r ddaearen
Fel lleidr at y grocbren!
Ni fydd fawr o ganu Salms
Yn angladd ‘Hen Shams Morgan.’”
Meddwl am yr
angladd ei hun yr oedd . Ni fu Shams fyw ond ychydig o amser ar ol hyn.
Claddwyd ef y tuallan ger wal ddeheuol clochdy Llantrisant, lle gosodwyd llech
goffadwriaethol wrth ben “man fechan ei fedd.”
d46 / 5-25 - “JOB Y TEILIWR” (TAILOR)
Deuai gwr doniol o ardal
Eglwyswyno, a elwid “Job y Teiliwr,” i weithio i’r ardaloedd hyn. Yr oedd yn
debygol o ran dawn i Shams; yr oedd ynta yn rhy hoff o gwrw a chwmpeini digri.
Rhyw dro yr oedd ef a Bili, mab George Bassett, o’r Hafod, ar y spree yn
nhafarn y Gyfeillion. Aeth Bili allan am dro. Pan ddaeth yn ol dywedodd Job fel
hyn wrtho yn sobr iawn: -
“Mae dychryn dirfawr arnaf
Wrth feddwl am y Farn;
Yr Ystrad a Llanwyno fydd yno
I gyd yn garn;
A Bili, mab George Bassett,
Fydd yno’n mhlith y llu,
A’r Barnwr a wna ofyn,
‘Dyn o ba le wyt ti?’”
(x81) “Drato dy ben di,” ebe Bili, “p’am wyt ti
yn hela ofan arno i?”
d47 / 5-26 -
MARI SHAMS
Yr oedd Mari yn byw yn un o ddau fwthyn rhwng y Red Cow a Rhiw
Gwynion Dro (Rhiwinder). Un prydnawn aeth yr awyrgylch yn dywyll, a chlywid yn
y pellder ruadau taranau; fflachiai y mellt fel cenadon Annwn. Yn mhen ychydig
yr oedd yr holl wybrennau fel ar dan, a’r ffurfafen megis yn orlawn o gerbydau
rhyfel Gog a Magog. Gyda thoriad cras pob taran clywid sgrech Maro Shams.
“Troedig fellt y trydan – yn rhuo
Drwy’r awyr yw’r daran;
Brwydr floedd elfenoedd Anian –
Llef Duw mewn llif o dan!”
Yr oedd yn awr wlaw mawr yn disgyn. Rhedodd gwr o gymydog gan ofni fod rhyw
anffawd wedi digwydd i Mari. Pan yn agor drws ei thy torodd taran ofnadwy yn
union uwchben ty Mari, ac ysgrechiodd yn fwy nag erioed o’r blaen. Canfu y gwr
Mari ar ei gliniau a’i harffedog ar draws ei phen; yr oedd ei hosan a’r gweill
ynddi ar y llawr. “O Dafydd Morgan,” ebe hi, “dyma d’wydd! O, Dafydd anwyl! os
c’ai fyw i wel’d y boreu, mi a af at Rhys y Ffeiriad i gael crefydd: a’ yn
wir!” Bu gystal a’i haddewid; hi a aeth tua’r Capel Mawr, lle yr oedd y
ffeiriad yn byw. Ond hi a aeth a’r “marchog,” y priddyn coch, yn ei llaw i
ddyfod ag ychydig o laeth ynddo ef, ond, wrth gwrs, y grefydd yn ei chalon. Ond
chwerthinai rhai, gan ddywedyd mai yn y “marchog” y bwriadai hi dd’od a’r
grefydd yn ei chol. Ond credir, er hyny, i Mari farw “a thrysor” mwy ei werth
yn ei “llestr pridd.”
(x82)
{FFOTO: DAFYDD
MORGAN, 86 oed, 1899. (“Snapshot” gan Mr. E. Llwyd Jones, Parker Street,
Liverpool)}.
(x83)
d48 / 5-27 - LLUEST OWAIN
Lluest sydd dalfyriad o’r enw cyfansawdd “llu-eisteddfa,” neu
“eisteddfa llu.” Y mae yr enw “teulu” yn arwyddo “dau lu,” neu lwyth, yn
cydgyfarfod yn y gwr a’r wraig briod. {!!!}
d49 / 5-28 -
LLAN DYFODWG
Y mae y Llan hon o dan nawdd Duw a Sant Dyfodwg. Yr un sant oedd ef
a’r un y gelwir Ystrad Dyfodwg ar ei ol.
d50 / 5-29 -
HENDRE FORGAN
Ystyr yr enw hwn yw Hen Gartref un o’r enw Morgan.
d51 / 5-30 - Y GILFACH A’R GILFACH GOCH
Rhoddir yr enw “cilfach” i leoedd ag sydd mal cell neu “gorge,” yn
rhedeg allan o gwm mawr i gyfeiriad arall. Y mae y Gilfach Goch yn enw o hynafiaeth
mawr. Perthyn i gyfnod y grefydd Dderwyddol. Yr oedd y Derwyddon, yn gystal a
phob un o’r hen genhedloedd, yn coleddu y syniad bod yr haul yn cael ei drywanu
neu ei frathu gan yr Ysbryd Drwg, a alwai y Derwyddon Afagddu, ar y dydd byraf
o’r flwyddyn, a bod corph yr haul brathedig yn gwaedu yn ei daith tua mor y
de-orllewin nawn y dydd hwnw; ei fod yn y diwedd yn syrthio yn gelain i’r mor.
At hyn y cyfeirir yn Isaiah xiv., 12: “Pa fodd y syrthiaist o’r nefoedd
(ffurfafen), Luciffer, mab y waw-ddydd? Pa fodd y’th dorwyd ti i lawr, yr hwn a
wanheaist y cenhedloedd? “ Yn mhlith y Syro Phoenisiaid yr oedd marwolaeth
flynyddol Adonis (yr Haul) yn cael ei gofnodi gyda galar cenhedlaethol ar
Mawrth 25, yn lle Rhagfyr 25 y Derwyddon. Y mae yn amlwg fod y mynydd crwn a
elwir y Ddin Aes {!!!}, yr hwn sydd i’r
dwyrain o’r Gilfach Goch, yn gysegredig i Arawn, urddenw ar yr haul; a llawer o
wylo wedi bod arno wrth weled yr haul yn teithiio tua’r de-orllewin (x84) ar bob Mawrth 25 ar ol eu gilydd. Ceir son
am y cyffelyb wylo am yr haul o dan yr enw Tammuz yn Ezeciel viii., 14, lle y
dywedir, “Ac efe a’m dwg i ddrws porth ty yr Arglwydd, yr hwn sydd tua’r
gogledd, ac wele yno wragedd yn eistedd yn wylo am Tammuz.” Mae yr haul yn
ystlysau y gogledd ar Mehefin 25 {sic – dim
treiglad} (yr hen amseriad), felly cawn fod y rhai a welodd y prophwyd
yn cofnodi y farwolaeth heulog ar y dydd hwyaf. Tammuz hyd heddiw yw yr enw
Hebraeg am fis Mehefin. Ar ael mynydd y Din Aes. yn gwynebu tua’r Gilfach Goch.
y mae dau fan nodedig, sef ystafell Arawn a Taran Wylo’r Marw! Y mae yr enw
“coch” yn yr enw dan sylw yn union o’r un ystyr a’r coch yn yr enw Mor Coch {!!!}.
d52 / 5-31 - CRUG GLAS
Enw fferm ar
y gwastadedd. Ei ystyr yw “twyn glas.” Ystyr yr enw “twmpath” yw twyn bedd. Yn rhodau
y gwnelai yr hen Gymry eu beddau, fel y gwelir yn yr enw “bedd rod.”
d53 / 5-32 -
CWM PANT DYFI
llygriad yw yr enw hwn o “cwm pant dyfn-wy.” {!!!} “Gwy,” gwraidd yr enw “Wy” a arwydda ddwfr. Ceir ef yn yr
enwau Gwynydd (Goose) {!!!}, Gwyaden (Duck).
{!!!}. Felly, ystyr yr enw hwn yw dwfr yn
rhedeg trwy gwm dwfn.
d54 / 5-33 - “DIMBATH”
Dyma lygriad
arall. Ei ffurf gywir yw Din (Twyn) Bedd. {!!!}
Gelwir y lle oddiwrth fedd yn dwyn crwn uchel, nid ymhell o’r ty a elwir
Gadlys.
d55 / 5-34 - “GLYNOGWR”
Dyma lygriad arall. Ei
ffurf gywir yw Glynogwy {!!!}, hyny yw, Glyn
Afon Ogwy.
(x85)
d56 / 5-35 - TON ITHEL DDU
Yr enw hwn yn gywir yw Twyn Ithel Ddu. Ystyr yr enw “Ton” yw
treiglad llanw y mor. Rhoddwyd yr enw “Gwaun Ton” i’r borfa hir am ei fod yn ysgwyd
mal tonau o flaen yr awel {!!!}. Nid oes
sicrwydd pwy oedd yr Ithel hwn, ond y mae yn lled debyg mai y Tywysog Ithel,
mab Morgan Mawr, brenhin Morganwg, ydoedd. Mab Ithel oedd Gwrgan a roddodd Hir Waun Wrgan
i’r werin bobl. Efe oedd tad Iestyn a gollodd ei goron trwy Einion ap Collwyn
a’r Normaniaid yn y flwyddyn 1093. Mae yn debygol fod y Tywysog Ithel yn byw yn
achlysurol yma er mwyn helwriaeth.
d57 / 5-36 - “SHONI MEIRIONYDD”,
PERERIN GWLAD
Yr oedd hyd ychydig o
flynyddoedd yn ol ddyn hynod, a adnabyddid wrth yr enw uchod, yn byw yn
nghylchoedd tyddynod Llanharan a Dyffryn yr Elwy. Yr oedd yn byw yn lanwedd,
ond cysgai ar dowlodau, &c. Credai mewn bodoloaeth ysbrydion, canwyllau
cyrph, y Tylwyth Teg, &c. Yr oedd yn rhigymwr heb ei ail yn yr ardalodd
hyny, ac ofnai y benywod ei ddawn prydyddol. Yr oedd wedi digio wrth wraig
Argoed Edwin o herwydd cael yno gaws di-rinwedd. Gwnaeth gan i’r wraig druan, ac enwodd y gan
“Yr Ironclad Cheese.” Ebe fe: -
“Y feudan fynyddig,
Gythreulig a thraws,
Rhaid ei bod yn ddiawledig,
Gwneud cerrig o’r caws!”
Yr oedd yn gweithio yn aml i Mr. Smith, Bryn y Cae. Yr oedd yno “housekeeper” a
elwid “Ann Fain.” Canodd Sion iddi hi fel y canlyn: -
“Mae Mr. Smith o Frynycae
Yn maeddu’r dyn* mewn moddion da. (*Mr. R. H. Jenkins, Llanharan)
Pastau {sic} gig a phwdin reis,
Ac ynddo amryw fath o spice;
(x86) Ond eto’i gyd mae yno ddiawl –
Yr hen “Ann Fain” sy’n nafu’r cawl;
Ma’ ’i barf yn hir, a’i gwedd yn llwyd
Gwna’ dreflan snuff ar draws y bwyd.”
Lladdwyd cath rhyw gymydog gan Mari, High Corner House, a Sara, y forwyn, yn
Llanharan. Canodd Shon am yr amgylchiad fel y canlyn: -
“Ro’dd castell yr hen wr
Yn bod ar lan y dwr,
A’r llygod ffrenig melldigedig,
Ystyfnig, yn gwneyd stwr,
Yn tori ac yn twrio,
Gan larpio’r cig a’r lla’th;
I gadw’i goffra pwy all amgyffred,
Ei gollad am ei
I’r dafarn rhywfodd ’r a’th,
A’i hanian hynod a’i natur fawrglod,
Am lygod nid am la’th,
’Roedd yno wraig a morwyn farus –
Rhai diymwad, hyll ar dwyn –
Peth cyntaf a wnaeth Sal,
Yn union ’r ol ei dal,
Oedd yn ei choesau ei chydio,
A’i wado ’nghyd a’r wal.”
Bu Shon farw ar dowlod y Lan, uwchben Pontypridd, tua’r flwyddyn 1889. Dywedir
ei fod yn etifedd fferm yn swydd Feirionydd. Yr oedd i’w hetifeddu ar ol ei
dad. Blynyddoedd ar ol marwolaeth yr hen wr, clywodd Shon yn Morganwg am hyny,
ac aeth tua gwlad ei enedigaeth. Cyrhaeddodd ei hen gartref yn y nos. Edrychodd
trwy un o’r ffenestri, a gwelodd ei frawd, ei wraig, a’u plant yn ddedwydd i
mewn. Curodd y drws. Agorodd ei fam ffenestr y lofft, a gofynodd, “Pwy sydd
yna?” “Shon, eich mab chi.” “Nage,” ebe hi, “ma’ Shon wedi marw er’s
blynyddoedd. Ffwrdd a chi!” Nid atebodd Shon, ac aeth ymaith yn ol i Forganwg,
ac yno y treuliodd y gweddill o’i ddyddiau yn y byd hwn. .
d58 / 5-37 – BEDDARGRAFF HYNOD
Yr oedd Dewi Haran {= David Evans, 1812-1885, aelod o ‘Glic y Bont’, carfan
o feirdd o ardal Pont-tÿ-pridd}, Dic Hendrewen, a Shon yn cyd-eistedd yn
Ty-ar-Heol. Yr oedd Dafydd o’r Rhiw newydd farw, a dywedodd Dewi, “Gadewch i ni
wneyd ‘beddargraff’ i Dafydd.” Dywedodd Dewi –
“Dyma lle gorwedd Dafydd o’r Rhiw –
Mawr fu ei drachwant am fwyniant i fyw;
Ond Angeu ddaeth heibio a thorodd ei ben –
“Dyna,” ebe Dewi, “gorphen ef, Shon”; ac ar darawiad dywedodd Shon
“Gwnaed yr un peth etto i Dic Hendrewen!”
Neidiodd Dic fel un wedi ei saethu a bwa Ceredigion.
d59 / 5-38 - “TWM HYWEL LLYWELIN,” YSTRAD DYFODWG
Yr oedd Thomas Hywel Llywelin yn fab i Hywel Llywelin, pregethwr
gyda’r Bedyddwyr yn Libanus, lle yn awr a elwir Treherbert, ond a elwid
Blaen-y-Cwm tua’r flwyddyn 1860. Yr oedd capel arall yn Nghwm y Rhondda Fawr
gan y Bedyddwyr; ei enw oedd yr Ynis Fach, yn agos i’r Heol Fach. Y mae
yno yn awr le addoli a elwir Nebo. Gwelir wrth yr enw “Libanus” a “Nebo” fod y Bedyddwyr
yn hoff o ddychmygu eu bod yn addoli ar ben mynyddoedd, ond credent ei fod yn
ofynol myned trwy yr Iorddonen yn gyntaf. Dywedir fod Hywel Llywelin yn nodedig am felusder ei ddawn wrth
bregethu. Dywedodd Morgan, ei fab, wrthyf pan oedd yn 92 oed,
“Gwelais fy nhad yn dychwelyd gartref lawer gwaith ar foreu Llun tros y
mynyddoedd, ar ol bod yn pregethu y Sul, yn droednoeth, a’i sgydiau a’i ’sana’
ar draws ei ysgwyddau.” Yr oedd pobl Ystradyfodwg, am eu bod yn aml yn dringo y
llethrau mynyddig, yn hoff iawn o fyned oddeutu yn droednoeth. Y mae yn debygol
fod Hywel Llywelin yn disgyn o’r Parch. Thomas Llywelin, Glyn Eithinog Rheg Oes
{!!!} {= y
Rugos}. Pan y bu ef farw ymranodd cynulleidfa Cwm-y-Glo. Yr oedd ef yn
fardd enwog yn ei ddydd, a chafodd ei ordeinio gan yr Archesgob Grindal yn
amser y Frenhines (x88) Elisabeth.
Cyfieithiodd y Testament Newydd i’r Gymraeg o un Saesonaeg Tindal; a dywedir
iddo roddi benthyg ei gyfrol ysgrifenedig i’r Esgob Parry, Llanelwy, i’w
gynorthwyo i ddwyn allan ei argraffiad diwygedig o’r Beibl yn 1630. Pregethai
yn Nghapel Cwm-y-Glo, Abercanaid, a dywedir yr arferai gario ei femrwm o dan ei
fraich o Glyn Eithinog i’w ddarllen i’r bobl yn Nghapel Cwm-y-Glo; ymsefydlodd
cangen yn Hengoed, gan ddal y gred drochyddol. Cangen arall a fabwysiadodd
athrawiaeth y Crynwyr (“Quakers”), a chododd le addoli yn y lle a elwir yn awr
Quakers’ Yard. Tebygol mai cangen o Hengoed oedd Bedyddwyr cyntaf Ystrad
Dyfodwg.
Yr oedd rhyw ddawn barddoni yn gryf yn Thomas Hywel Llywelin; fe ddichon ei fod
wedi ei etifeddu o Glyn Eithinog. Arbenigrwydd ei arabedd oedd cellweiriaeth
ddigri; yr oedd yn rhy hoff o gymdeithion digri. Cof genyf ei weled ynghanol ei
gyfeillion llawen yn hen dafarn a’i do yn wellt i gyd, ger Ffwrn Amos a Nant
Caer-y-gelyn. Yn hogyn tua deg oed, eisteddwn ar y pentan mawr i wrando ar ei
ddigrifwch ef a’i “gwmniaeth.” Pan fedyddiwyd Morgan ei frawd yn Afon Rhondda,
yn nghyd a deuddeg ereill, gan y Parch. Dafydd Naunton, Ynisfach, canodd Twm
fel y canlyn:
“Fe ddywedodd tri ar ddeg
O ddynion teg yr olwg;
Rhai yn fawr a rhai yn fach,
Yn Ystrad lan Tyfodwg.
Fe fedyddiwyd ‘Mog’ fy mrawd:
‘Doedd iddo ef ond crefydd dlawd;
Ond fe drodd liw’r dwr ar oleu dydd
O’r Ynis Fach i Bontypridd.”
Adroddodd y diweddar Mrs. Evans, Bute Hotel, Treherbert, y stori ganlynol. Un o
ferched Cwmserbren ydoedd hi. Saer coed oedd Thomas Llywelin. Yn y cyfnod dan
sylw cawl oedd y boreufwyd yn mhob man; ond yr oedd te yn dechreu dyfod i’r
neuaddau neu ‘parlours’. Yr oedd Thomas wedi blino ar gawl, er ei fod yn llawer
gwell er ei les na’r te.
(x89)
{LLUN: Syr Robert Fitzhamon a’R Arglwyddes
Fitzhamon. (Allan o Lyfr Henafol Monachlog Tewkesbury.)}
{LLUN: Bu gadarn yn gosod ei rin yn yr
haul.}
(x90) Pan ddaeth un boreu at ei
waith, dywedodd Miss Davies wrtho,
“Twm, ch’ai di ddim y boreu yma nes y b’o ti wedi gwneyd englyn.”
“O’r goreu,” ebe Twm, gan wenu, “dyma fe: -
“Pe byddai flwyddyn gyfan,
Heb fwrw glaw yn unman,
Fe fyddai dwr gan ferch y diawl
Yn nghrochan cawl Cwmserbren.”
d60 / 5-39 - “Y GWYR RHYDDION” - HIL GWRONIAID / “Y BLACK ARMY,” LLANTRISANT
Mae Tonyrefail yn mhlwyf Llantrisant. Arferir yr enw “Black Army” yn lled
gyffredinol yn gellweirus am bobl yn byw yn nhref Llantrisant. O herwydd yr enw
“black” (du) daeth yr enw “Black Army” i gael ei gyfrif yn enw sarhaol ar y
trigolion. Ond credwn i’r enw gael ei roddi ar y dechreu yn awgrym o anrhydedd
arnynt. Yn nechreu y flwyddyn 1346 yr oedd tref Llantrisant yn gyrchfan pob
Cymro a deimlai ar ei galon i ymrestru o dan faner y Ddraig Goch i fyned tua
Ffrainc. Yr oedd ffrae
enfawr wedi tori allan rhwng Edward III a Philip de Valois, brenhin Ffrainc.
Ymrestrodd deuddeg mil o Gymry yn Llantrisant, canys i’r lle hwnw yr oedd yr
ymgynulliad. Syr Hugh de le Spenser (y trydydd) oedd Prif Arglwydd Morganwg ar
y pryd. Yr oedd pobl Morganwg a Gwent yn enwog iawn fel saethyddion a’r bwa, a
dywed Mr. Geo. T. Clark fod eu henwogrwydd y fath fel cedyrn rhyfel, nes yr
edrychai yr holl o Brydain ar Arglwydd Morganwg y mwyaf nerthol o holl
arglwyddi Prydain. Yr oedd y “Black Prince,” mab hynaf ac etifedd Edward III,
wedi ei eneinio yn Dywysog Cymru yn Ngorsedd Gylchol y Beirdd (Round “Table”),
ger Castell Windsor, Ionawr 1, 1314, ac wedi gosod er ei dalcen yr hen Nod
Cyfrin {NODYN: yma dodir sumbol tebyg i’r llythyren
W} Nod y Brenhin Arthur a Phrydain, sef yr Haul a’r holl ynysoedd – yr
oedd Eich Dien, hyny yw, Eich Nerth, yn argraffedig o dan y Nod fel ei enw (x91) cyswyn. Mae yn ddigon tebyg, o herwydd
mawredd yr ymgynulliad, i’r “Black Prince” ei hun ymweled a Llantrisant. Os do,
nid yw yn rhy annhebyg iddo ymweled a Phant y Brad, lle yr oedd ei dad wedi ei
fradychu i ddywlaw ei elynion, pan yn 42 oed, ugain mlynedd cyn hyny; a bod Syr
Hugh de le Spenser ac yntau wedi marchogaeth i lawr ar hyd Rhyw y Felin, yn awr
yr Heol Ddu, heibio Melin Cas Dyle, ar hyd y ffordd yr oed ei dad yntau wedi
carlamu, i geisio dianc oddiar Syr Samuel Riding a’r llu o wyr meirch oedd yn
ei erlid.
Rhyw olygfa gynhyrfiol oedd canfod y deuddeg mil Cymry yn cychwyn o Lantrisant
yn ngwanwyn 1346. Diau fod yr udgyrn yn rhuo a’r awyr yn cael ei rhwygo gan
floeddiadau. Llawer hefyd yn colli dagrau o herwydd meibion dewr yn ymadael a’u
gwlad am byth! Dywedodd hen Dwmi Matho, y crydd, un o hen drigolion
Llantrisant, wrthyf lawer o flynyddoedd yn ol, iddo ef glywed gan hen bobl mai
naw oedd rhif “Gwyr Rhyddion Llantrisant ar y dechreu, a’u bod wedi cael eu
breintio am eu gwroldeb yn cadw pont yn Ffrainc.” Mawr mor ddyddorol yn ngwyneb
y traddodiad uchod yw cael yn hanes brwydr Cressy, Gorphenaf 10, 1346, fod pont
ar afon Somme, a lifai rhwng byddin y Black Prince a byddin y Brenhin Philip de
Valois. Enw y bont yw Blanche Tache, neu y Man Gwyn. Yr oedd Brenhin Ffrainc
wedi gosod o’r tu arall i’r bont ddeuddeg mil o filwyr i rwystro byddin y Black
Prince, yr hon oedd yn encilio o flaen byddin Ffrainc tua’r Blanche Tache. Yr
oedd y ffordd mor gul tua’r bont fel nad allai ond deuddeg yn rheng agoshau
ochr yn ochr, tuag ati o’r deuddeg mil. Mae yn amlwg mai deuddeg o fechgyn tref
Llantrisant oedd yn y gadres flaenaf o’r fyddin Brydeinig yn gwynebu y
Ffrancod. Nid oedd saethau Morganwg byth yn melltenu yn ofer! Cymry yn ddiau
oedd y llu ag oedd yn canlyn y deuddeg, a’r canlyniad o’u hymosodiad ofnadwy
oedd i’r Ffrancod ffoi a gadael y bont. Yna bu byddin Prydain yn croesi
afon Somme drwy (x92) gydol y nos. Rhif byddin Prydain oedd tri deg a
dau o filoedd. O’r rhai hyn yr oedd o’r Cymry 800 o wyr meirch, 4,000 o
saethyddion, a 6,000 yn cario gwaewffyn byr; yr oedd hefyd 6,000 o Wyddelod,
a’r lleill yn Loegrwyr a Normaniaid. Croesodd byddin Prydain yn ddiogel, a phan
oedd ei chadres olaf yn yr afon daeth byddin Ffrainc oedd yn ei ymlid, ar eu
gwarthaf. Tebygol yw fod y fyddin Gymreig ag oedd y cyntaf i groesi yn awr yn
saethu yn ol i groes i’r afon, gyda’r amcan i ddal yn ol y Ffrancod tra y
byddai y gweddill o’r Prydeinwyr yn croesi. Yr oedd rhif y fyddin o dan Frenhin
Ffrainc yn gant o filoedd. Ffurfiodd byddin Prydain ar ucheldir, a’i gwyneb
tua’e De a’r Dwyrain, ac arosodd yno i fyddin Ffrainc. Yr oedd y Cymry yn
ffurfio canolbarth blaenllaw byddin Prydain. O’i blaen yr oedd y “Black Prince”
a Syr Hugh de le Spenser, a baner y Ddraig Goch yn ddyrchafedig ger eu bron. Yn
ystod yr ymladdfa ofnadwy a gymerodd le yn union syrthiodd y “Black Prince”
oddiar ei farch, ac o herwydd pwys ei wisg o haiarn plethedig methai godi.
Taflodd y banerwr Cymreig faner y Ddraig Goch drosto, gan ei guddio, ond y
Cymry a ymladdasant a’u traed ar “fringes” y faner, a gyrasant y gelynion yn
ol, a safiwyd Tywysog Cymru. Yr enw a rydd yr hanesyddion Ffrengig i’r faner yw
“Y Faner Danllyd.” “Valain represents the Welsh as armed with short lances,
wherewith they slaughtered a great many of the horses of the French
men-at-arms; and it seems certain that by their (Welsh) activity and daring
they contributed not little to the success of the day.” Trodd y fuddugoliaeth o
dy {sic; = tu} Prydain. Dyddiad siarter
cyntaf Llantrisant, braint-rodd Syr Hugh de le Spenser, pen cadben y Cymry o
dan Edward III a’i fab, y Black Prince, yn mrwydr Cressy yn 1346, yw Mai 4,
1347. Felly cawn i’r siarter gael ei rhoddi cyn gynted ag y dychwelodd y llu
Cymreig yn ol i Lantrisant o Ffrainc. Gwobr i gedyrn Llantrisant ydoedd yn
ddiddadl.
(x93)
d61 / 5-40 -
“LLYWELIN O’R CWRT” (TWYNYPANDY) – RHONDDA
Wrth yr enw uchod yr adnabyddid Llywelin Jones. Yr oedd yn ddyn
hynod o herwydd ei ymadroddion gwreiddiol. Mynai feddwl yn ei ffordd ei hun, a
throsto ei hun. Yr oedd ef a Dr. Evan Davies, Dinas, yn hoff iawn o’u gilydd,
a’r ddau yn Undodwyr. Yr oedd pynciau dyrus mewn anian yn gystal a
duwinyddiaeth yn denu eu sylw. Yr oedd ardal y Cwrt yn llawn o hen draddodiadau
am “Fendith y Mamau,” h.y., y Tylwyth Teg, canwyllau cyrph, ac ysbrydion drwg,
ac yr oedd y pethau hyny wedi denu sylw Llywelin. Clywais iddo ef a’r meddyg
fod un noson oleu lleuad yn y goedwig, yn Nghwm y Nyddrig, yn agos i’r Nantwyn,
ac wedi gwneyd cylch santaidd iddynt wneyd rhywbeth a gynhyrfodd Annwn, ac i
dewynau yr ysbrydion drwg ddyfod i ymyl allanol y cylch. Gellir barnu am allu
meddyliol Llywelin oddiwrth y linellau canlynol a gyfansoddodd wrth fyfyrio ar
y Drindod: -
“Er cof am adeil cyfamodau,
Cyn dechreu nos na dydd,
Gan y Drindod, mewn un hanfod –
Mawr syndod i mi sydd!”
Ychydig i’r dwyrain, yn groes i’r Rhondda, o dy Llywelin, yr oedd twyn crwn ar
wastadedd yr ynys yn agos i’r afon. Mae yn debygol mai y twyn hwn oedd y
“cwrt,” ar ol pa un y cafodd ty Llywelin ei enw. Yn Ynys Monwy (Isle of Man),
ar dwyn yr un fath yn union a hwn y cynhelir ar bob Gorphenaf 5 lys neu gwrt
cenedlaethol yr ynys hyd heddyw. Twym Derwyddol yw y ddau, ac y mae llawer o
honynt yn Morganwg a Gwent. Mae yn amlwg mai hwn yn yr hen amseroedd oedd Cwrt
Arglwyddiaeth Glyn Rhondda.
d62 / 5-41 - DYDD Y FARN
Blinid Llywelin yn ei dyddiau diweddaf gan y mogiant (bronchitis) a
chredai yn aml ei fod bron marw. Yr oedd ef a’r Dr. Evan Davies wedi cyduno i
orwedd eu “hun hir” (x94) ochr-yn-ochr ar yr
ochr ddeheuol yn mynwent Capel Soar, Penygraig. Ar foreu haf, tua phump o’r
gloch, yr oedd curo mawr ar ddrws Ysgubor y Coed, a elwir yn awr Preswylfa,
Penygraig, lle yr oedd y meddyg yn byw. Cododd y meddyg, ac wedi iddo ddod i’r
ffenestr gwelai mai Llywelin oedd yno, yn chwythu a phesychu.
“Dewch i lawr, doctor,” ebe ef yn gwynfanus, “er mwyn pob daioni.”
Brysiodd y doctor at y claf, a gofynodd yn dyner,
“Beth yw y mater?”
“Wel,” ebe Llywelin, “yr w’ i wedi bod yn meddwl drwy gydol y nos am yr
adgyfodiad a dydd y farn. Yr wyf yn cael lle i ddeall y bydd daeargryn mawr
boreu’r farn, ac y mae yn sicr y cwymp gwal ein ochr ni i’r capel gan fel y
bydd y ddaear yn crynu; ac y mae arna’ i ofn y syrth hi arno ni pan y byddwn ni
yn codi boreu’r farn a’n lladd ni. Peth ofnadwy fydd marw wedyn, onide fe? W’
i’n mofyn i chi ddod i fesur y tir, i gael gweled pa un a yw y man lle y cleddir
ni yn ddigon pell o gyrhaedd y mur pan gwymp e’ o herwydd daeargryn.”
Aeth ef a’r meddyg tua’r gladdfa a llinyn mesur, ac yno y bu’r ddau yn mesur y
tir a hyd yr ystlyswal. Mae y ddau yno o ran eu cyrph er’s llawer o
flynyddoedd; heddwch i’w llwch, ac adgyfodiad urddasol iddynt!
Bu unwaith yn meddwl cael ei gladdu mewn lle arall, a dywedir ei fod wedi
datgan hyn rywdro fel hyn: - “W’ i’n fond o’r Methodistiaid tua’r
Storehouse yna, ac w’ i’n cael fy nhueddu i fynu fy nghladdu ger eu Hebenezer
yn y lle hwnw. Ond y mae tramroad yn rhedeg heibio i’r fynwent, a byddai bedd
yno yn lled anhawdd cysgu ynddo o herwydd mwstwr y trams.”
d63 / 5-42 - DR. EVAN DAVIES A “BILI JAC Y GWEHYDD”
Tua’r flwyddyn 1840 yr oedd yr ardaloedd yn llawn brwdfrydedd gyda
dirwest. Yr oedd Bili – wedyn, yn ei henaint, ysgolfeistr yn y Ddinas {sic} – yn hoffi’r peint cwrw a chwmni llawen. Ond
yn y brwdfrydedd ymunodd Bili (William Evans y Factory)
(x95) a’r gymdeithas ddirwestol yn y lle. Yr oedd troedigaeth Bili yn
werthfawr yn ngolwg y brodyr, a dydd y gymanfa rhoddwyd y faner fawr sidan iddo
i’w chario o flaen gorymdaith y teetotaliaid. Yr oedd y dorf yn fawr, ac yn
canu yn llafar wrth gerdded yn araf drwy yr ardal. Yr oedd Bili, fel y lleill,
yn cario medal yn crogi ar riban glas o amgylch ei wddf. Nid oedd un yn y dorf
yn ymddangos yn fwy ffyddlon na’r banerydd. Ond siom yw dywedyd, tua’r
prydnawn, pan oedd y meddyg yn agos i Tylecelyn, gwelai rywun yn dyfod i fyny’r
heol - lle unig y pryd hwnw - a’r heol yn rhy gul iddo. Yr oedd y fedal yn
ysgwyd o un ochr i’r llall fel pendelum. Syndod! Bili oedd y gwr! Yr oedd y
lludded wrth gario’r faner wedi ei wneud yn sychedig, ac yr oedd wedi yfed a
meddwi. “Bili, Bili,” ebe’r meddyg, “beth yw hyn? Y chi yn deetotal ac yn y
cyflwr hyn!” Safodd Bili, a
chan edrych yn hurt iawn, llefodd allan – “Doctor, yr wyf fi yn gystal teetotal
a phob yn ohonyn’ nhw o ran ‘theory,’ ond yr wyf fi, i chi’n gwel’d, yn colli
yn y ‘practical’ part.” Y mae’r atebiad dirodres yn arddangosiad o gymeriad
syml yr hen wehydd yn gystal a’r elfen o ddigrifwch.
d64 / 5-43 - PANT Y CEILIOGOD
YMLADDGAR
Yr oedd “cock-pit” yn
Nghrofft y Pandy Inn gynt, ac yr oedd llawer o “games” yno a “matches” yn aml.
Un o brif wisgwyr spardynau Ystrad Dyfodwg oedd Morgan Rhys. Ty to gwellt oedd
ei drigfan – Ty ar y Twyn, yn agos i’r Pandy. Yr oedd y ty nesaf iddo yn fwy,
ac yno y preswyliai Evan Thomas, un o wyr Caerygelyn. Yr oedd y ddau henafgwyr
yn ddyddiol a nosol gyda’u gilydd, weithiau yn eistedd ar wal isel o flaen eu
tai; brydau eraill yn mhob i gornel; a’u seiat oedd siarad am yr hen gampau
gynt a’u hystranciau. Nid oedd un wedi darllen ond y nesaf i ddim, ac yr oedd
“cwrs y byd” tuallan i’r cwm yn ddyeithr i’r ddau. Ond bu Morgan Rhys farw, a
chynhyrfwyd ysbryd Evan Thomas gan (x96) hiraeth ar ei ol. Un ystafell oedd i dy Morgan, ac yr oedd ei wely ynddi, a
lleni cwarelog gwyn a glas o’i amgylch. Y noson ar ol marwolaeth Morgan
eisteddai Evan yn smocio ac yn synfyfyriol wrth y tan. Trodd ei wyneb tua
chyfeiriad y gwely, a dywedai, “Morgan, wyt ti ddim yn ‘challenge’ neb
heno!” Yna pesychai a phoerai yn fan a brysiog a blaen ei dafod i’r tan. Trodd
eilwaith, a dywedai, “Morgan, wyt ti’n cofio y ‘fatch’ rhyngom ni, gwyr
yr Ystrad, a gwyr Aberdar. Wyt ti’n cofio i ti grio arnom ni, ‘Fechgyn, pob un
i feindio ei binch heddy’.’ O Morgan bach, yr wyt ti yn distaw heno!” Poerai yn
bybur yn awr. Ar ol ychydig, dywedai drachefn, “Wel, dyma y gwisgar spardynau
goreu yn mhlwyf yr Ystrad wedi ein gadael ni; ie’n wir! Duw mawr, beth a na i
heb Mocyn Rhys!” Adroddwyd y stori wrthyf gan y Bili uchod; yr oedd yn ddisylw
o hono, yn hogyn yn eistedd yn y cornel gyferbyn, yn sylwi a gwrando.
d65 / 5-44 -
DIWYGIAD CREFYDDOL 1859 - DIGWYDDIAD DIGRI
Yn y flwyddyn 1859 torodd allan mewn rhanau o Gymru Ddiwygiad o dan
weiniogaeth y Parch. Dafydd Morgan, Yspytty. Yr oedd y Diwygiad yn frwd
anghyffredin mewn capel yn swydd Aberteifi; yr oedd molianu, gorfoleddu, a
neidio yno yn aml hyd haner nos. Elai llawer i weled yr olygfa hynod. Nid yn
mhell o’r capel yr oedd gwraig wrol ac iach yn siarad yn gellweirus am
stranciau pobl y Diwygiad. Ond un hwyr aeth i’r capel i weled a chlywed. Yr
oedd plas cadben yn y fyddin yn yr ardal. Yr oedd y cadben newydd ddyfod o India,
ac wedi dyfod a gwas du gydaeg ef. Aeth hwn gyda’r gweision a’r morwynion
eraill y cadben tua’r capel unnos Sul i weled yr olygfa. Yr oedd y lle yn
orlawn. Cyn hir, ar ol dechreu’r bregeth, torodd allan yn orfoledd. Ebai un
wraig, “O, y mae e oll yn hawddgar!” Ebai merch arall, “Mae e’n rhagori ar
ddeng mil!” “Mae e’n wyn a gwridog,” ebai un arall. Torodd un arall i ganu –
(x97)
“Pwy welaf o Edom yn odo,
Mil harddwch na thoriad y wawr.”
Ebai y wraig gellweirius, “Dyma ffoliaid! Dyma nonsense!” Torodd gwraig
dew allan i ganu –
“A welsoch chi ef, a welsoch chi ef?”
Edrychai y bechadures watwaraidd yn awr i bob cyfeiriad gan feddwl yn siwr bod
y gorfoleddwyr yn canu a chlodfori rhywun oedd yn bresenol yn y cyfarfod. Ar
darawiad, syrthiodd ei llygad ar y gwas du, a chyda’r ysgrechain mwyaf ofnadwy
bloeddiai, “O jawch! Finai a’i gwelaf yn awr!” Gwnaeth ystwr enbyd, a chafodd
ei dychryn y fath effaith arni nes y bu raid ei dwyn gartref mewn cart. Er nad
yw yr hanesyn yn perthyn i destyn y llyfr, y mae yn neydd ac yn rhy dda i’w
anghofio.
d66 / 5-45 -
GOLWG AR Y CANNAR MAWR O BEN CEFNHIRGOED
Cyfansoddwyd y llinellau tyner a ganlyn yn haf y flwyddyn 1837 gan
Ieuan Myfyr a alwyd ar ol hyny Myfyr Morganwg (Archdderwydd, Pontypridd). {Evan Davies, 1801-1888} Yr oedd yn byw ar y pryd yn Ngwern Tarw, Pencoed.
Ganwyd ef Dydd Hen Nadolig, 1800. Bu farw Chwefror 23, 1888, yn Heol y Felin,
Pontypridd. Mae ei fedd ar y llaw dde wrth y fynedfa i gladdfa Eglwys Glyntaf,
Morganwg.
Wrth grosi y mynydd ryw ddydd yn Mehefin,
Disymwth, y daethum i olwg y ty,
A’i faesydd awyrawl yn ymyl ffrwd loyw,
lle gynt yn ddiangen bu fyw fy nhadcu.
Wrth weled y twyni a’r llethrau gwyrddleision,
Fe doddai fy nghalon, ai’m llygad yn llyn,
A gweld clais y fagwyr islaw yr ardd onglog,
Lle chwareu f’anwylfam yn blentyn cyn hyn.
Gwel’d yno’r llawr llathraidd lle llamai’n ysgafndroed
Yn oed diniweidrwydd, heb ofal i’w bron;
A’i dull yn arwisgo prydferthwch angylaidd
Gan swyno’r edrychydd a’i phryd ieuanc llon.
(x98)
{Ffoto: “Myfyr Morgannwg.” Yr
Archdderwydd. Yn 86 oed yn 1886.}
(x99)
Ond rhedeg wnaeth Amser, gan newid yr oesau –
Er’s hirion flynyddoedd i’r llwch rhoddwyd hi!
O flwyddyn i flwyddyn, gan ddirwyn fy nyddiau,
Yr un modd a hitha’ gwna Amser a mi.
Ar ol hyn, daw boreu bydd haul yn tywynu,
A Natur yn gwenu yn hardd fel mae’n awr;
A’r adar yn canu ryw ddydd pan b’o fina’
Er’s hirion flynyddoedd i’r llwch dystaw’r llawr!
Wrth feddwl mor sicred y gwawria’r fath foreu,
Fy nghalon ddwys dodda, fy meddwl a’m syn –
‘Does ond perarogli fy oes a phob rhinwedd,
Fel byddo fy nghoffa’n fendigaid pryd hyn.
d67 / 5-46 WRTH AFON ANGEU.
Odlau olaf Ieuan Glan Ewyn
(John Cooke), Ewynwy, Penybont ar Ogwy
Y byd, y byd, y byd:
Rhyfeddod wyt i mi:
Fel cronfa fawr o lid
A rhwysdrau aml ri.
Pob dydd rhyw hanes ddaw,
A newydd dybryd i’m;
Trallodion ar bob llaw,
A blin bicellau llym –
Dirgrynu mae fy nghalon brudd
Wrth edrych ar dy wgus rudd.
Y byd, y byd, y byd:
Nid oes dim hedd i mi,
Na gobaith cael rhyw bryd,
Fwyn nofio ar dy li;
Ond suddo dan y don,
O’r golwg wnaf cyn hir,
Pan baid curiadau’m bron,
Yn llwyr mewn tael dir;
A swn ystormydd garw’th fryd
Ni chlywaf yn fy ngwely clyd.
Hen afon Ewyn fwyn
Sy’n llifo heibio’m ty
Gan ganu cathlau swyn
Fel odlau gwyryf gu;
(x100) Heb wybod fawr fy modd
Tra’n sefyll ar ei glan,
I gystudd blwng yn nod,
Yn llwyd a gwan fy rhan
– Nas gallaf, fel y dyddiau gynt,
Fwynhau dy gathlau ar dy hynt.
Myn’d mae yr afon fach,
Mor hwyl-lon ag erioed,
Fel pe b’ai pawb yn iach,
Heb loes na llesgedd oed;
Pe marw wnai’r hol blwyf.
Ar lanau didaw hon,
Hi ganai’n gref heb glwyf,
Ei pher ganiadau llon;
Ac ar ei thaith yn gyson a,
Heb edrych ar na chur na phla.
Hen afon Ewyn fwyn,
Ai hyn yw’th arfer di?
Sef gwrthod cydymddwyn
A’r bardd fu’n canu’th fri?
O dyro leddfol gan,
Am unwaith ar dy hynt?
Tros wely’r marian man,
Na lifa’n wyllt fel cynt?
A dyro un wylofus gri,
Ar ran fy ingol gyflwr i!
Ond hyn yw’r ateb gaf –
“Nis gwn am ganiad lleddf:
Myn’d, myn’d o hyd a wnaf,
Yn ol gweithrediad deddf;
A , myned wnaf o hyd,
Trwy ddyffryn hardd a dol,
Gan olchi troed y bryn
Heb edrych yn fy ol,
Ar unig iaith fy odlau i
Yw – ‘Mor, y mor, y mor i mi!’
Mewn afon minau wyf
Yn myn’d trwy ddyffryn du –
Cystuddiau, poen, a chlwyf,
A’m gyrant gyda’r lli;
Cyrhaeddaf yn y man
Y Mor Tragwyddol draw –
O dal fy mhen i’r lan,
Fy Nuw – rho i’m dy law:
I’m nofio i dy dawel hedd,
O gyrhaedd poen, tudraw i’r bedd!
(x101)
d68 / 5-47 - CAN I BLWYF LLANWYNNO,
MORGANWG
Daethum yn hollol ddamweiniol
ar draws y gan brydferth a ganlyn mewn llawysgrifen, wedi ei ddyddio Mawrth 29,
1836, ac enw “Llywelin o’r Cwrt” – Llywelin Jones – wedi ei ysgrifenu o dani.
Perchenog yr ysgrif oedd y diweddar Evan Llywelin, yr hwn a fu gynt yn cadw
fferm y Mardy, Cwm Rhondda Fach, lle yr oedd yn byw yn y flwyddyn 1836. Cododd
dy hardd yn Hendre Gwilym, Penygraig, lle y bu ef a’i wraig a’u hunig fab fyw;
ac yn y ty hwnw y treuliodd y tad a’r fam hwyrddydd einioes. Yr oedd y tad yn
ddall yn mlynyddoedd olaf ei fywyd: yr oedd yn cael ei gyfrif yn ddyn o
gyrhaeddiadau meddyliol gwych, ac yn hyddysg yn y Gymraeg a’r Saesonaeg.
(“Nos Calan.”)
Plwyf Llanwynno gar fy nghalon,
Dyma le mae gwyr bon’ddigion;
Dyma le mae gwaith ac arian,
Bara a chaws, a chig a chusan.
Dyma le mae merched mwynion,
Yn poblogi gerddi gwyrddion,
Dyma le mae’r rhos a’r lili,
Pan b’o awel oer yn rhewi.
Dyma le mae iaith y Cymro,
A phrydyddion i’w chofleidio,
Dyma le mae gwin a gwirod,
Lle mae daear dda a diod.
Dyma le mae pawb llawenydd,
Serch a golud gyda’u gilydd,
Dyma le mae perllan Gwyno,
Ddydd Nadolig wedi deilio.
Dyma le mae’r gog a’r eos
Am gael bod a byw ac aros;
Sain ei tanau sy’n y twyni,
O’r doldiroedd i’r dail deri.
Dyma le mae hen arferiad
Dalen werdd a cherdd a chariad;
Dyma le sy’n parchu pob un -
Lle mae dwylo llawn a’r delyn.
(x102) Dyma’r lle a’r fan ’rwyf fina’
Am gael bod y rhan fynycha’;
Dyma’r lle mae pob difyrwch,
Y dawn goreu a dyngarwch.
Gelwid y bardd yn yr amser y cyfansoddodd y gan “Llywelin Bili Shon.” Saer
ocoed ydoedd wrth ei alwedigaeth.
d69 / 5-48 -
ANIANYDDIAETH RHEIDRWYDD
(Allan o’r un Llawysgrif)
Gwych ddeddfau anian sydd heb goll
A’n gweithrediadau oll yn oll;
Yn ddianwadal yn ei rhyw
‘Nol trefn ddoeth yr uchel Dduw.
Gwir yw nis gellir gweled gwall
Yn unrhyw ddeddf yn fwy na’r llall;
Ac mae cadwyn yn eu cloi
Mewn modd nas gellir eu gwrthdroi.
Yn ol darpariaeth uniawn Duw
Y gwnaethpwyd pob creadur byw;
Dim coll na saeth yn nim o’i waith,
Fel gwna creadur llesg a llaith.
Ac yn y modd amcanodd e’
Fe ddaeth y cwbwl yn eu lle;
’Nol ei fwriadau hardd ei hun,
Na ddaeth damweiniau naddo un.
E. Thomas, Caerygelyn, Penygraig.
___________________________________-
Nid Duw ei Hun yw’r achos ddim
O’r holl ddaioni mawr a’i rym;
Er hyny gwir deilynga clod
Y bydd, y mae, ac oedd erio’d.
Y mae rhyw ddyben da gan Dduw
Yn nghenedigaeth pob dyn byw,
Cyn colla un iot mewn le na phryd
Fe lwyr ddifoda hyn o fyd.
Pwy glywodd son ar dir
na mor
Am siomi yr holl wybodol Ior?
Gofynwn i’r Damweinwyr mad,
Pa ddrwg orchfygodd Dduw a’i rad?
Mae ‘wyllys Duw i wella dyn,
Mae’n well na neb a’i allu’n un;
Mae iechydwriaeth felly’n dod,
Yn rhad y bydd, mae’n rhai ei bod.
L. Jones
___________________________________-
(x103) Pa beth sydd mor rhesymol
A chredu’n gydwybodol
Fod achos arddun yn mhob man,
A Chrewr annechreuol.
Ni all fod un amheuaeth,
Os cywir yw gwrthreidiaeth,
Ein bod yn amgen, cryf a gwan,
Na deiliaid hanfodolaeth.
Fe fyddai’n lled ryfeddol
Pe gwelid bodau bydol,
Cyfoed, cyf-fesur, yn mhob rhan,
Pob un yn annibynol.
Os na wnaeth Awdwr hanfod
Achosi erioed anghyfod,
Na’r drwg y sy’ na’r un a fydd,
Pa achos sydd i bechod?
Yr ydym yn ddyledus
I’r Bod Anfeidrol fedrus
Ac bob amser yn mhob modd,
Ac am bob rhodd ddaionus.
Mae swydda’r cyfansoddiad
Wrth angenrheidiol rediad,
A phob amgyclhiad yn gytun
Yn eiliaw’r un aneliad.
Tra bychan yw’n gwybodaeth
I chwilio i’w oruchwyliaeth,
Da eitha’ ’i gyd, a doeth digoll,
A glan ei holl Rhagluniaeth.
Llywelin o’r Cwrt (1836).
d70 / 5-49 - ACHOS AC EFFAITH
‘Does dim heb achos yn y byd,
Mae pawb yn addeu hyn o hyd,
A’r hyn a wna pob creadur byw,
Sydd dda neu ddrwg, yn ol ei rhyw.
Bu amser pan nad oedd undyn,
Na dim on Dofydd mawr ei hun;
Ni allsai pechod fod pryd hyn,
Pa fodd y daeth sydd imi’n syn!
(x104) Da i gyd yw Duw, a pherffaith oll,
Ni ddaeth oddi yno unrhyw goll,
Rhaid mai rheidedd pethau yw,
Ac anlluddiadwy yw i’r doethaf Dduw!
Ond er fod drwg yn rhwym o fod,
Cyngynllun goreu Duw eriod –
Gwna Ef o’i ras, annhraethol yw,
Y drwg er da i ddynolryw!
- Jenkin Evans, Tonyrefail (Ysgrifenydd Gwaith y Dinas)
Y mae y darnau uchod yn engreifftiau pa fodd yn nghanol y ganrif hon, yn yr
ardaloedd gwledig hyn ac yn mhlith y mynyddoedd, yr ymbalfai meddylwyr difrifol
a’r ystyriaethau dyfnaf mewn athroniaeth. Credwn mai hen ysbrydion y Mabynogion
(Coed y Mabynogion – “Coed y Meibion”) oedd yn sibrwd wrth eu meddyliau. Mae y
“genus loci” yn Ninas y Rhondda o hyd!
d71 / 5-50 - HEN DDIGRIFWCH: YR IOOB-BOOB
Yn yr un ysgrifen yn yr hen lyfr caf y pethau digri a ganlyn. Y mae
eu cyfansoddwyr wedi huno er’s llawer blwyddyn:-
“YR IOOB-BOOB.”
Cant o deirw corn dwp,
Pob dau yn ymladd dwpdwp;
A mina’n sefyll rhwng y rai’n,
Mi allswn lefain Wbwb!
- Twm Hywel Llywelin.
___________________________________-
Mi welais grythor droedglwb,
A chanddo esgyd flaenglwb,
Ac hefyd ddyn yn Mychudd fain,
Mewn llif yn llefain Wbwb!
- Shams, Cefn Tylcha
___________________________________-
Mi welais lo mewn gwaelgwb,
A cheffyl ffol a ffrwyngrwb;
A dyn disynwyr gyda’r rhai’n;
Mi allswn lefain Wbwb!
- Evan Moses
___________________________________-
Ymddengys fod y prydyddion uchod ar gyfaddech yn Nhy’r Ffynon ar y pryd, ac i
“Wb, wb!” gael ei roddi yn destyn iddynt.
(x105)
d72 / 5-51 - HEN DDIGRIFWCH: ALS O’R SIOP A JOB Y TAFARN
“Ar Hyd y Nos”
Mae’r tafarnwr hwn yn trigo,
Ar hyd y nos;.
Fry yn Ngwesty Eglwys Wyno,
Ar hyd y nos:
Pan f’o yno lu o ddynion
Am ei gwrw, ffyliaid gwirion,
Y mae gofid ar ei galon –
Ar hyd y nos.
Ni a Als ddim dros y cefnfor –
Ar hyd y nos
Dig i redeg drwy Gaerodor –
Ar hyd y nos;
Daw o’r Bont a’i chol yn daclus,
A diwalla pawb o’r Ynis
Drwy drafferthu a bod yn daclus –
Ar hyd y nos.
Job sydd yn breweddu’i hunan,
Ar hyd y nos;
Gwrw iachus yn ei grochan –
Ar hyd y nos;
Os bydd dygwydd i chwi alw
Mwy na haner pint o hwnw,
Chwi gewch gerydd llym a garw,
Ar hyd y nos.
Diolch byth i’r Hollalluog
Ar hyd y nos;
Am y dynion diwyd, enwog,
Ar hyd y nos;
Sydd yn darpar y danteithion
Gan eu rhanu’n gynil ddigon,
Megis iar yn bwydo’i chywion –
Ar hyd y nos.
d73 / 5-52 - HEN DDIGRIFWCH: CAN HANES FFAIR ABERDAR
(1) Gwrandewch, fy holl gyfeillion, yn fawrion ac yn fan
A phawb sy’n dilyn ffeiriau, clywch ‘chydig eiriau ar gan;
Fi aetho heb far {sic; ?ystyr} i
Ffair ‘Berdar yn gynar yn y gwanwyn,
A chodais gyda’r ‘hedydd bach yn ddigon iach i gychwyn.
(x106)
(2) ‘Nol imi dd’od i’r pentre dros ben y bryniau draw,
‘Roedd yno ie’nctyd glandeg, rhai llondeg law yn llaw
A merched Mair, yn ddwy a thair ar hyd y ffair bron fferu,
Fi actais ina’n ail i ddyn trwy gymryd un o’r rheiny.
(3) Pan o’wn i’n mynd tua’r tafarn yn gadarn gyda Gwen,
Fi gwrddais a chyfeillion, dwys union a di-sen,
Sef Ned o’r Wain a Chatti Fain, a Wil mab Cain a Neli
A Guto Bach ‘run lais a chawr, ac Ester Fawr Cydweli.
(4) Ni drawson gyda’n gilydd tua’r dedwydd dafarn dy,
Gan alw cwart o ddiod yn ffraeth cael bod yn ffri
‘Nol eiste’ i lawr mewn cegin fawr am haner awr yn gyfan
Pwy glywn yn canu gyda’r tant ond Leishon Nant yr Odyn.
(5) Ni aethon mewn i’r ‘stafell lle’r oedd ye ie’nctyd glan,
Ar hyn fe gododd Leishon gan ddywedyd, “Dewch ymla’n”;
Llawenydd llawn gawd trwy’r prydnawn yn foddlon iawn i’r ddiod,
A’r brandy poeth a gwres y tan yn lloni’r glan rianod.
(6) Pan oe’n ni’n eitha llawen, a’r haul bron cuddio’i ben,
Pwy ddela i’r ty ond Dai Cwmdar a Shon o’r ‘Scubor Wen;
‘Rol eista i lawr yn feddw mawr a Shon yn feddw creulon,
‘Roedd am y ferch oedd gyda fi serch colli gwaed ei galon.
(7) Pryd hyn atebodd Leishon y cyfaill ffraethlon ffri,
“Paid a bod mor sceler, waith Tayler ddaeth a hi i’r ty”,
“Ni waeth gen i pwy ddaeth a hi’r ty, fy myna hi, lliw’r manod,
A thyma sofrin fod y ferch yn bur o serch yn barod.”
(8) Pryd hyn daeth Ned Blaenaman a dau o wyr i’r lle
Gan ddweyd ‘dodd yn y parlwr ddim gystal gwr ag e’;
Aeth un o’r tri tuag atto a rhoddodd ergyd hoew,
Ond cododd cyfaill ar ei draed, fe dynodd waed i hwnw.
(9) Pryd hyn ai’r merched allan, rhai mwynlan, dyma’r modd,
I edrych am gyfeillion gael dwedyd fel yr oedd;
A’r rheiny’n dod fe droes y rhod, fu dim erioed mor enbyd,
Ond dan y ford yn ngwal y ci y cedwais i fy mywyd.
(10) Fi welais olwg greulon pan allais godi ‘mhen
Gwel’d Dai Cwmdar yn farw a Shon o’r ‘Scubor Wen,
Roedd Shon Ynysblwm bron tagu Twm a Ianto gwn yn mintan
A Guto Fawr, hen was Top Mill, yn herio Wil Blaenaman.
(x107)
(11) Fi welwn rhyw hen Gymro yn taro Dafydd Tod,
A Sais yn gwaeddi allan, “You’ve killed the man, by God”;
‘Roedd Sam o Griw a Daf o’r Rhiw yn cyraedd Huw Blaencorwg,
O achos battlo fu un tro am gini ‘Mro Morganwg.
(12) ‘Roedd teilwr mawr Tre Gibwn fel tarw’n dod i’r ty,
Gan fwgwth rhoddi awel i Daniel o’r Cwm Du;
A chynyg cic mor fawr ei lic {lic? - gair anodd
darllen} at widw Dic o’r Felin,
Ond llanc o’r Rhegoes, nid un mawr, a’i wadodd lawn yn gwdyn.
(13) Ar hyn daeth gwyr yr heddwch, ystyriwch faint y stwr,
I geisio eu tawelu a’u gyru i bant bob gwr;
Ond rhywun rash o Mountain Ash ddechreuodd lasho Lewsyn,
Fe drawyd hwn i lawr a’r clwb, a chlywd Wb, wb! gan bobun.
(14) Fi neidiais i’r pryd hynny fel corgi i maes o’r cwb,
‘Roedd bwli mawr Llanwyno yn clingo er gwaetha’r clwb;
Fi glywn y cri o flaen y ty fod dawns ar Hewl y Felin,
A hwytha’n myn’d yr ie’nctyd tuag yno fel y gwenyn.
(15) Mi aethum a ‘nghyfeillion yn union gyda nhw,
Ac yno ces ryfeddod ddull hynod, ar fy llw;
Gwel’d Wil Chwech Bys yn frwd o chwys a nith i Rys y Rhedyn,
A Mali Miles a Wil Glo Man mor dal o flaen y delyn.
(16) ‘Rol galw am beint o ddiod fi welwn Wil Tai Mawr
A’m hanwyl gariad ine yn dod a dawnsio i lawr;
Fi gwnws tuag ati gan ofyn wnelai yfed,
Ond t’rawodd Wil gan faint ei lid y peint ynghyd a’r pared.
(17) Pryd hyny digiodd Leishon y cyfaill fyddlon, cu,
A dau o fechgyn Dowlais oedd newydd ddod i’r ty;
Ca’dd Wil Tai Mawr ei wado lawr, a chwympwd Wil Tregibwn,
Tra bu Wil y Teilwr Crac yn mesur Jack y Meiswn.
(18) Hi aeth yn ymladd scymun rhwng Rhysyn Nant y Rhew
A Hwlcyn cariad Sara, sef blodau Rhyd y Blew;
Ond Shon, gwas Hill, fe waeddodd “Wil,” ac Emwnt Sil y Dramwr,
Aeth oedd gweled Shon Law Drwm yn lachio Twm Costymwr.
(19) Fe orfu Dafydd Pryddro smaco gwas y Mownt,
Waith gofyn iddo’n dirion am goron o hen gownt;
‘Roedd Dai Pwllglas a Robyn Fras yn gollwng at was y Gelli,
Waith iddo ddweyd yn mhastai’r Twyn, “My love,” wrth Mari Bili.
(tudalennau 108, 109 ar goll)
(x110)
d74 / 5-53 –
CHWAIN, CHWAIN
Chwain, chwain,
Sy’n fwy eu rhif na haid o frain,
Yn tyllu’r croen fel pigau o ddrain;
Yn mhell b’o’r rhain: wyf yma’n troi
Ar hyd y nos mewn dirfawr boen,
Gan grafu’r croen a’m cwsg yn ffoi.
Blacks, Blacks,
Sÿn’n brathu’n waeth na’r Income Tax,
Nes gwneyd y croen i gyd yn rhacs;
Bwytewch y Jacs, chwi giwed cas,
Rhowch lonydd i bregethwr tlawd,
A phoenwch gnawd rhyw ddyn diras.
O, O,
Na chawn bob chwanen yn y Fro
Rhwng morthwyl dur ac eingion go’,
Mi wnawn y tro, cawn fwrw’m llid,
Ai’r chwain i gyd yn chwilfriw man,
Yn fwyd i’r tan y byddo’r brid.
“Hanes
Tonyrefail” - llyfr wedi ei achub o ebargofiant a’i roi ar y rhywd i bawb o
bobol y byd gan Iain Ó hAnnaidh, Hydref 2001
·····
DOLENNAU AR GYFER GWEDDILL Y GWEFAN HWN |
Ble’r wyf i? Yr ych chi’n ymwéld ag un o dudalennau’r Gwefan
“CYMRU-CATALONIA”
On sóc? Esteu visitant una pàgina de la Web “CYMRU-CATALONIA” (=
Gal·les-Catalunya)
Weø(r) àm ai? Yùu àa(r) vízïting ø peij fròm dhø “CYMRU-CATALONIA” (=
Weilz-Katølóuniø) Wéb-sait
Where am I? You are visiting a page from the
“CYMRU-CATALONIA” (= Wales-Catalonia) Website
CYMRU-CATALONIA
Edrychwch
ar fy Ystadegau / Mireu les estadístiques / View My Stats