2639k Gwr y Dolau neu Ffordd y Troseddwr / W. Llywelyn Williams (1899) o Lansadwrn, Sir Gaerfyrddin.

“Ysgrifenwyd y rhan fwyaf o’r stori hon bum mlynedd a rhagor yn ôl yng ngholofnau’r South Wales Weekly Post, dan y teitl ’Clwb yr Hosan Lâs.’

21-12-2012 18.00

..

Gwefan Cymru-Catalonia La Web de Catalunya i Gal·les Cywaith Siôn Prys - Testunau Cymraeg ar y We GWR Y DOLAU neu FFORDD Y TROSEDDWR Blwyddyn: 1899 William Llewelyn Williams (1867-1922) Lansadwrn, Sir Gaerfyrddin. “Ysgrifenwyd y rhan fwyaf o’r stori hon bum mlynedd a rhagor yn ôl yng ngholofnau’r South Wales Weekly Post, dan y teitl ’Clwb yr Hosan Lâs.’“ Ar ffurf delweddau jpg: 100% Ar ffurf testun electronig: 100% wedi ei sganio, 15% wedi’i gywiro

(delwedd 4666)

Rŷn ni wedi cadw at yr orgraff wreiddiol - ar wahân i ambell gambrintiad amlwg.
Dynodir y tudalennau felly(x20),(x21), ayyb. Defnyddiwch eich archwiliwr i fynd atynt yn uniongyrchol.
·····
Ceir y testun mewn print electronig fel y gellir ei gopïo os dymunir.
·····
Y Fersiwn FDG / PDF yma: http://www.kimkat.org/amryw/1_testunau/sion_prys_040_gwr-y-dolau_w-llewelyn-williams_1899_FDG-PDF_2639fdg.pdf


AR Y GWEILL GENNYM - tudalennau 20-128 i’w cywiro 21-12-2012

(delwedd 1270a)	(xclawr) GWR Y DOLAU neu FFORDD Y TROSEDDWR gan W. LLEWELYN WILLIAMS, M.A., Llundain Awdwr “Gwilym a Benni Bach”, etc. Caernarfon. Swyddfa “Cymru”. 1899. Pris: swllt.
(delwedd 1269) (tudalen 001)	(x001) Yn y llyfr sydd gennyf, a brynais mewn siop lyfrau ail-law yn Lôn y Tabernacl, Caer-dydd yn Awst 1998, ceir y cyflwyniad canlynol mewn ysgrifen goporplêt ar y tudalen gweili ym mlaen y llyfr: Cyflwynedig gan Ysgol Sul Horeb Gelligaer i David John Davies am ei ffyddlondeb yn ystod y flwyddyn 1916. Rhif posibl 47. Yn bresenol 32. Philip Richards Arl. {= Arolygwr? Arlwydd?}, Ray Phillips Ysw. {?Yswain = ’Esquire’) (Os nad Ysg. mae i fod = Ysgrifennydd}
(delwedd 1270) (tudalen 002)	(x002) GWR Y DOLAU neu FFORDD Y TROSEDDWR gan W. LLEWELYN WILLIAMS. CAERNARFON. ARGRAPHWYD A CHYHOEDDWYD GAN GWMNI’R WASG GENEDLAETHOL GYMREIG (CYF.)
(delwedd 1271) (tudalen 003)	(x003) RHAGDRAETH Ysgrifenwyd y rhan fwyaf o’r stori hon bum mlynedd a rhagor yn ôl yng ngholofnau’r South Wales Weekly Post, dan y teitl “Clwb yr Hosan Lâs.” Ar gais amryw gyfeillion yr wyf wedi taflu rhai o’r penodau at eu gilydd, ac ychwanegu ereill atynt, ar ffurf nofel. Os y rhydd fwyniant myngdyn i’r darllenydd, neu os cynhyrfir drwyddi ysgrifenydd arall, mwy ei fedr a’i ddawn, i ddarlunio bywyd fel y gall dieithriaid ganfod ei swyn ac y gwnel pobl y wlad eu hunain ei ddeall a’i werthfawrogi, caf ragor o dâl nag a haeddais am fy llafur. Ni fu Seisnigaeth erioed yn fwy peryglus i brydferthwch a gwerth y bywyd Cymreig nag ydyw heddyw. Mae ein hysgolion a’n colegau, y newyddiaduron. a’r rheilffyrdd, yn gwasgaru dylanwadau Seisnigaidd dros yr holl wlad. Os na erys ein gwyr ieuanc dysgedig yn Gymry Cymreig, mewn iaith ac ysbryd ac arferion, neu os gwnant adaw i’r miloedd o’u cydwladwyr, llai eu dysg, newynu o eisieu llenyddiaeth bur ac iachus yn eu hiaith eu hun, ni fydd ein haddysg, yr aberthodd ein tadau syml gymaint er ei fwyn, ond malldod gwlad a gelyn pob gwir ddiwylliant a chynydd. Nid er rhoddi byd da i ychydig, ond er codi y llawer, y sefydlwyd addysg yng Nghymru, a’r Gymraeg yw’r unig gyfrwng y gellir gwneyd hyny drwyddo. Os na ddyrchefir hi i fod eto yn offeryn diwylliant a llenyddiaeth fyw, ni fydd iaith ei fam o fwy lles i’r Cymro nag yw ei lediaith i farbariad. Gobaith goreu Cymru ydyw y cesglir yn y genhedlaeth hon gynhauaf addfed o lyfrau Cymraeg, fydd Yn gosod gwerth i Saeson a Sais-Gymry ar wybodaeth o’r Gymraeg, ac a fydd ar yr un pryd yn lloni, yn prydferthu, ac yn cyfoethogi ein bywyd Cymreig.
(delwedd 1272) (tudalen 004)	(x004) Gwn yn dda amherffeithderau’r stori hon. Ni dderbyniais gyfarwyddyd gan neb pa fodd i ysgrifenu Cymraeg, er i mi gael llawer cynghor pa fodd i’w sillebu. Ysgrifenais, gan hyny, fel y dysgwd i mi siarad, heb athraw na thywysydd ond fy llygad a’m clust a’m cof. Pe bai’r hen arferiad yn aros o gyflwyno llyfr i gâr neu gyfaill, buaswn yn mentro cyflwyno hwn i sylw cariadus hen aelodau Cymdeithas Dafydd ap Gwilym yn Rhydychen. Ychydig wyddwn am lenyddiaeth a hanes Cymru pan ffurfiwyd y Gymdeithas gyntaf yn 1886, ac nis gwyddwn nemawr yn rhagor, yn wir, pan ymadewais â hi yn 1889. Ond planwyd ynof fi, fel ym mhob aelod arall o honi, gariad at y Gymraeg a Chymreigaeth, a ly^n wrthym, mi hyderaf, tra byddwn byw. W. Ll. W. Temple, Llundain, Mai 1899.
(delwedd 1273) (tudalen 005)	(x005) GWR Y DOLAU NEU FFORDD Y TROSEDDWR. RHAGARWEINIAD. Pe chwilid Llundain ben-bwy-gilydd, nis digwyddid ar gwmni, may difyr nag a welid yn ystafell “Bob ’y mrawd,” a Gladys, ei chwaer, ar nos Wener cyn Nadolig, 1895, yn No. 2, Cambridge Mansions, gerllaw’r Amgueddfa Brydeinig. Wrth edrych ar y gwynebau llon, a gwrando ar y rhialtwch trysfawr, anhawdd fuasai gan neb gredu fod gofal byd yn blino un o’r fintai ddiddan. . Eto, nid oedd y llawenydd ond arwynehol, oblegid wedi dod i ffarwelio â Bob yr oedd ei gyfeillion. Gyda’r wawr dranoeth yr oedd Bob yn hwylo tua Deheubarth Affrica, ac nis gwyddai neb pryd y gwelid ef drachefn yn Cambridge Mansions. Gofidiai degau ac se ugeiniau o Gymry ieuainc y Brifddinas pan glywsant y newydd. “Robert Bowen yn ’madel!” meddent. “Beth ddaw o’r Eisteddfodau a’r Cyngherddau a’r Cyrddau Diwylliadol pan n afydd ef gyda ni?” Canys nid oedd un cyfarfod Cymreig yn gyflawn yn Llundain er ys blynyddau heb Bob, a galerid ar ei ôl gan lu nas awdaenai ef mo’u gwynebau. Ond ymaith yr oedd yn rhaid i Bob gychwyn, ac i bellderoedd daear. Newyddiadurwr oedd Bob o ran ei “grefft.” Yr oedd
(delwedd 1274) (tudalen 006)	(x006) yn y gwynt fod Cecil Rhodes yn cynllunio rhywbeth mawr, a phenderfynodd perchenogion newyddiadur Bob ddanfon gchebydd arbenig i Ddeheubarth Affrica. Gan fod Bob wedi enill ymddiriedaeth y golygydd, arno ef y syrthiodd y goelbron. Nid gwiw iddo feddwl am ballu; yr oedd y cyfle yn rhy werthfawr i’w wrthod; ac er mor galed ymadael, a thori eu cartref bach i fyny, penderfynodd Gladys a Bob gadw eu calon yn siriol, gan edrych yn hytrach at daledigaeth y gwobrwy, pan y cawsent gydgyfarfod drachefn ar ol llawer o ddyddiau. “Bob ’y mrawd” y gelwid Robert Bowen gan ei holl gydnabod, am mai fel hyny y byddai Gladys yn son am dano, - byth oddiar pan ddechreuodd Winnie Parry ysgrifenu hanes y teulu hapus hwnw yn sir Gaernarfon. Nis gallal neb, meddai Gladys, fod wedi ysgrifenu am “Bob” heb yn gyntaf adnabod ei brawd. Ni chodwyd yng Nghymru erioed fachgen mwy hynaws a serchog na Robert ac nis gallai neb, yn enwedig os meddai galon agored a chynes, aros yn hir yn ei gwmni heb ei alw yn “Bob” neu “Bob ’y mrawd.” Yr oedd golwg ar ei wyneb hawddgar, a swn ei chwerthiniad iachus, “yn gystal a phythewnos o fôr,” yn ol tystiolaeth Sali Nat, “ag yn well na galwyni o foddion doctor.’’ Er mor felus ei natur, cafodd lawer dyrnod chwerw wrth ymladd i’r byd. Collodd ei rieni pan yn ieuanc, ac er nad oedd ond wyth ar hugain oed, yr oedd wedi bod yn enill ei damaid ar newyddiaduron er’s deudddeng mlynedd. Bu’n brwydro’n galed am flynyddau, ond erbyn Nadolig 1895 yr oedd wedi sicrhau iddo, ei hun safle cysurus, ac yr oedd ei chwaer fach - oblegid yr oedd Gladys wyth mlwydd yn iau nag ef - wedi bod yn “cadw ty” iddo er ys yn agos i ddwy flynedd. Dyma’r adeg ddedwyddaf, yn mhrofiad Bob, - pan y bu ef a Gladys fyw gyda’u gilydd yn Cambridge Mansions; nis gwyddai ef beth oedd ystyr “cartref” o’r blaen; ac nid oedd yn rhyfedd fod ei galon yn trymhau wrth feddwl am ffarwelio – feallai am byth- â’r chwaer yr hon oedd ei unig berthynas yn y byd. Nid rhyfedd, meddaf, fod Bob yn drist, a phe bae tithau, llenydd mwyn, yn adwaen Gladys, ni fuaset yn synu cherwydd ei ofid. Ni chymeraf arnaf ei ddesgrifio hi. Nid oedd o daldra mwy na chyffredin, ond gan mor lluniaidd a gweddeiddlwys ei chorph, mor urddasol ei hosgo, mor ysgafn ei cherddediad, ymddangosai yn llawer talach nag yr oedd. O! nas gallwn dynu darlun o’i gwyneb fel yr oedd y boreu hwnw, - ei llygaid glasddu treiddgar yn edrych yn hiraethus ar Bob, a phelydr haul y gauaf
(delwedd 1275) (tudalen 007)	(x007) yn chwareu yn ei gwallt ac yn goreuro ei gydynau sidanaidd! Yr oedd pob symudiad o’i heiddo, i feddwl Bob, yn llawn barddoniaeth fyw, ac yr oedd yn barod i gredu mai nid ei chwaer oedd hi, ond rhyw Ddychymyg Bardd wedi dianc allan o Riangerdd Gymraeg ac wedi gwisgo pryd a gwedd. Pe gwelsai Dafydd ab Gwilym hi, nid am Forfudd neu Ddyddgu y canasai, ond Gladys! Anghofiasai Ceiriog ei Fyfanwy, a Mynyddog ei Wen, ie, alltudiai Elfed ei Wenddolen, pe gwelsent hwy hi! Pan ddaeth allan gyntaf fel cantores - canys nid oedd yn anenwog ar y llwyfan - mogai feirniadaeth cyn y canai nodyn, a pherai i bob critic pigog deimlo, fel Balaam gynt - fod angel yn sefyll ar ffordd ei lid a’i genfigen. Peth rhyfedd yw dechreu siarad am Gladys! Nid oes modd ar ol hyny gwneyd dim - ond son am dani hi. Ond i fyned ymlaen a’m stori, goreu gallaf. Pan ddaeth yr alwad at Bob i hwylio i Ddeheubarth Affrica, petrusai am amser beth ddylai Gladys wneyd. Yr oedd hi am fyned gyda Bob, ar y cyntaf, ond ar ol ystyried canfu y buasai hyny yn dyblu y draul. Yna cynygiodd aros yn Llundain; ond ni fynai Bob mo hyny ar un telerau. Ynghanol eu petrusder, daeth llythyr i law oddiwrth eu perthynas agosaf, sef Mrs. Morris, y Gelli, Llanelwid. Cyfnither oedd hi i’w tad, a galwent hi, yn ol yr hen arfer Gymreig, yn “Nanti Jane.” Bu yn garedig iawn i’r ddau, ac yn enwedig i Gladys, pan adawyd hwynt yn amddifad Nid oeddynt hwythau wedi anghofio ei charedugrwydd, ac nid oedd dim a hoffent yn fwy na gwario wythnos neu ddwy bob blwyddyn yn yr hen ffermdy. Nis gallaf roddi llythyr Mrs. Morris fel yr ysgrifenodd hi ef, - oblegid, boed hysbys i ti, ddarllenydd, i Mrs. Morris gael ei chodi mewn boarding school yn Abertawe, ac nad yw hi byth yn ysgrifenu llythyr ond yn Saesneg. Ond, os goddefir i mi, rhoddaf led-gyfieithiad brysiog o hono. “Yr oedd yn falch iawn genyf glywed,” meddai yn y llythyr, eich bod yn dod ymlaen mor dda ar y papyr, ac yr wyf yn dymuno pob llwydd i chwi yn Affrica. Y mae y’ mhell iawn i chwi fyn’d a gadael Gladys, druan, ond y mae ochr olau i bob cwmwl. ’Rwy’n hyderu y daw Gladys ’nawr i fyw gyda fi yn y Gelli hyd nes y dychwelwch o’ch taith. Yr wyf fi yn myn’d yn hen, a da fyddai genyf weled fy unig berthynasau o’m hamgylch yn y ty. Trueni nas gellwch chwi, Bob, roddi tro cyn ymadael, ond nid oes dim i’w wneyd gan y dywedwch fod hyny yn amhosibl. Danfonwch air i ddweyd pa bryd y caf ddisgwyl Gladys.”
(delwedd 1276) (tudalen 008)	(x008) Nid dyna’r llythyr i gyd. Gadewais allan gynghor Mrs Morris i Bob i gario ei Feibl yn wastad gydag ef, a digon o “wlaneni bach”. “‘Rwy’n cofio darllen,” medda’r hen wraig, “am genhadwr unwaith oedd bob amser yn cadw ei Feibl yn llogell ei frest, ac un tro ymosodwyd arno gan haid o’r paganiaid, a saethodd un ato. Ond er eu syndod, ni syrthiodd y cenhadwr, a hwythau wedi eu dychrynu a ffoisant. Yna’r cenhadwr a dynodd allan ei Feibl, gan feddwl ei ddarllen cyn diolch am ei waredigaeth wyrthiol. Pan agorodd ef, gwelodd fod y bullet wedi treiddio drwy’r clawr i ganol y llyfr, ac yr oedd wedi sefyll gogyfer a’r adnod, “Ie, pe rhodiwn ar hyd glyn cysgod angeu, nid ofnaf niwed; canys yr wyt ti gyda mi.” Siarsai ef hefyd i beidio colli un cyfle i efengyleiddio’r blacks; a gofynai i Gladys i brynu par o mittens iddi hi, gan fod pethau mor ddrud yn siop Morgans yn Llanelwid. Ac felly penderfynwyd mai i’r Gelli yr elai Gladys i aros dychweliad ei brawd. Dydd Gwener oedd y diwrnod diweddaf i Bob a Gladys fod gyda’u gilydd, ond yr oedd rhywun neu gilydd yn galw drwy gydol y dydd, fel nad oedd amser ganddynt i fagu eu hiraeth. Ac nid oeddynt heb gwmni diddan, fel yr awgrymais eisoes, pan oedd lleni yr hwyr wedi disgyn ar y ddinas fawr, oblegid yr oedd pob cyfaill i Bob yn benderfynol i roddi ffarwel calonog iddo. A thra fod y cwmni yn yfed te a bwyta bara menyn Gladys, yn Cambridge Mansions, gadewch i mi ddweyd wrthych pwy a pha fath rai oedd wedi ymgynull ynghyd. Yn y gadair freichiau, ar bwys y tân, eisteddai gwr ieuanc, tuag ugain oed. Benjamin Morgan oedd efe, mab i Henry Morgan, Plas Newydd, Llanelwid, ac efrydydd yng Nghlafdy Sant Bartholomew. Er taled ydoedd - yr oedd gryn ddwy lath o hyd yn nhraed ei ’sanau - “Benni Bach” y gelwid ef gan bawb. Gerllaw iddo eisteddai Mary ei chwaer, - march dawel, wylaidd, mor anhebyg i Benni ag y gellid meddwl. Hi oedd ffrynd penaf Gladys yn y “Royal Academy of Music,” ac er mai dwy gantores oeddynt, syned y byd! nid oedd rhith cenfigen yn eu hysgaru, - oblegid soprano oedd Mary a chontralto oedd Gladys. Ni wnaf ond enwi un arall, - bachgen ieuanc pump ar hugain oed o’r enw Arthur Jones. Efe oedd unig fab Dafi a Mari Jones, Dolau Gwynion, Llanelwid. Yr oedd wedi newydd basio ei arholiad diweddaf fel meddyg, ac wedi enill iddo ei hun safle anrhydeddus ar staff un o’r clafdai mwyaf yn Llundain. Yr oedd yno ereill o Gymry
(delwedd 1277) (tudalen 009)	(x009) ieuanc, - ond gan na wêl y darllenydd hwynt ar ol hyn, ni fyddai ond baich ar ei amynedd i mi eu henwi. Nis gellir cael, gallwn gredu, olygfa fwy hawddgar na gweled nifer o Gymry ieuanc deallus gyda’u gilydd. Byddai’r hen bobl yn arfer dadleu â’u gilydd ynghylch dyrus bethau’r ffydd; neu ar hirnos gauaf, wrth oleu tân mawn neu goed, adroddent ystoriau am ganwyllau cyrff neu’r Tylwyth Teg neu’r hen bregethwyr neu ystrangciau Twm Sion Catti. Ond er cymaint yw swyn hen adgofion, rhaid i mi gyfaddef mai gwell genyf fi gyfarfodydd Cymru Sydd. Mae yr ysbryd sectyddol yn diflanu, fel niwl y boreu, o flaen tanbeidrwydd addysg a diwylliant. Er hoffed y gorphenol, nid yw Cymru Sydd yn ddall i’n diffygion a’n beiau fel cenedl. Gwyddant faint ein dyled i’r “hên hoelion wyth” fu yn creu cenedl rydd allan o gaethweision yn yr anialwch; parchant yr hyn sydd yn dragwyddol ac anghyfnewidiadwy yn y deddfau a drosglwyddwyd i ni oddiwrth ein hynafiaid; ond dangosant hefyd eu bod yn deilwng i fod yn etifeddion i genedlaethau o ddiwygwyr drwy gario allan yn wrol ac yn onest gyfnewidiadau cymhwys i anghenrheidiau newydd yr oes. Ereill yn wir a hauasant, ond mae gan y modelwyr hwythau eu gwaith a’u cyfrifoldeb. Y mae efrau wedi eu hau ymysg y gwenith, ac y mae yn rhaid wrth eirf newydd i’w gwahanu. Pobl feiddgar a phenderfynol, felly, yw Cymru Sydd. Edrychant yng ngwyneb cenhedloedd ereill, ac ni arswydant. Ni pharchant Dwyll, er iddo wisgo penwyni, na Rhagrith, er iddo eistedd mewn lleoedd uchel. Nid oes dim yn gysegredig yn eu golwg ond gwirionedd a chyfiawnder a sancteiddrwydd. O! fawredd a gogoniant ieuenctyd! Nid ofna, ni flina, ni ddrwgdybia. Ei lygad sydd loew gan ffydd ac yni a gobaith, a gwyneba beryglon ac anhawsderau - ie, a gorchfyga hwynt - heb wybod na meddwl am eu maint. Mynych y ceid cyfarfodydd yn ystafell Bob i drin hanes llenyddiaeth Cymru, ac i weu breuddwydion am ei dyfodol. Ond ar y bos Wener y soniaf am dani, ni fynai’r cwmni fod yn ddifrifol am fynud, rhag i dristwch syrthio ar ysbryd Bob a Gladys. A phan orffenwyd yfed te, cododd Benni Bach ar ei draed, gan ddweyd, “Fechgyn, beth ta ni’n ca’l Eisteddfod heno? Cheiff Bob, ddim un eto am fisodd.” “Clywch, clywch,” meddai Gladys; “a ’rwy’n cynyg Benni Bach yn arweinydd.”
(delwedd 1279) (tudalen 010)	(x10) Ac ymysg “banllefau o gymeradwyaeth,” fel dywed y papyrau, cymerodd Benni Bach ei le fel arweinydd. “Anwyl gydwladwyr,” meddai, “nis gwn beth welwch chi ynof fi i haeddu’r fath anrhydedd (“clywch, clywch,” ebai Bob) - byddwch chi’r plant bach ’na yn esmwyth, ’rwy’n eich ’nabod chi, - ond fel ’rown yn dweyd, ’rwy’n teimlo fy mod yn hollol anheilwng (“clywch, elywch” oddiwrth Bob), ond gan i gael fy ngalw i’r swydd urddasol gan fy nghydwladwyr nid oes dim i wneyd ond ufuddhau. Mae yn arferol ar adegau fel hyn i gael cadeirydd - nid am fod ei eisieu, ond er mwyn iddo gael ei odro gan y pwyllgor (cymeradwyaeth uchel) – ac felly mae’n bleser mawr gynyg boneddwr i’r gadair sydd yn adnabyddus i’r rhan fwyaf o honoch,, boneddwr sydd wedi enill iddo ei hun gymaint o deitlau yn Llundain fel y mae’r A B C bron yn rhy fyr i blethu cwt iddo! (chwerthin). Nid oes eisieu i mi ddweyd wrthych fy mod, yn cyfeirio at ein cydwladwr enwog ac athrylithgar, Mr. Arthur Jones, F.R.C.S., M.D., M.S., ac felly yn y blaen at yr X Y Z.” Crochlefai’r cwmni, a chododd Arthur Jones yn araf a phwyllog. “Ladies and gentlemen” - dechreuai yn ei Saesneg gwychaf. “Cymraeg, Cymraeg,” gwaeddai’r lleill. “Da chi,” torai Benni i mewn, “byddwch yn foesgar wrth y pendefig.” “Fon’ddigions,” meddai Arthur gyda llediaith, “ fi balch iawn ca’l dwad fel yma i’r hen Steddfod ardderchog (cymeradwyaeth). Fi siwr y bydde hen graig fi yn balch bod yma hefyd (“clywch, clywch”). Fi’n dyfaru fi dim cofio pwer o’r hen iaith anw’l. Fi byw yn Llynden, a siarad Sysneg o hyd. Ond fi myn’d i’r capel Cwmbrag (“clywch, clywch”) dwy waith bob blwyddyn (uchel gymeradwyaeth), ond Sysneg yw graig fi, a fi gorfod myn’d gyda hi i’r Eglwys, ne byse fi mwy amal yn y capel. Galla fi ddim siarad llawer o Cwmbrag (“ ’dallet ti siarad dim byd arall ddeng mlynedd yn ol,” meddai Bob - “gosteg, gosteg,” meddai Benni), ond bydd yn pleser gini roi cheque for five pounds i’r Committee.” Ar hyn, eisteddodd Arthur i lawr ymysg canmoliaeth uchel “y dorf.” “‘Nawr, fe gawn anerchiadau gan y beirdd,” meddai Benni. “Oes yma feirdd yn bresenol? Os oes, deuent i’r lan i’r llwyfan, ar unwaith.”
(delwedd 1280) (tudalen 011)	(x11) Ni chlywyd mewn gorsedd nac eisteddfod y fath rigymu, - Bob ac Arthur, a Benni am y gwaethaf, - “pawb a’i benill yn ei gwrs,” fel baent Feirdd yn ol braint a defawd. Y mae un engraifft - englyn o waith Benni Bach - eto ar glawr. Dyma fe: ’E gawd Arthur yn gadeirydd, - gwron A gerir drwy’r gwledydd; Arthur yw ein hareithydd A ffon, ie, pen ffon ein ffydd! “Y peth nesaf ar y rhaglen,” ebai Benni, yw Cân yr Eisteddfod gan Bencerddes Cymru, y fyd-enwog Miss Gladys Bowen. Rhowch groesawiad gogoneddus iddi, Hip, hip, hwre!” “Hip, hip, hwre,” atebai’r lleill. “Mae dymuniad” meddai Bob, “ar i’r Bencerddes hyglod ganu cân o’i chyfansoddiad ei hun.” “Na wna’n wir, Bob,” atebai Gladys gan wrido. “Enw’r gân,” ychwanegai Bob, “yw ’Mawredd Cenhedloedd’. Y Bencerddes yw awdures y dôn a’r geiriau, a dyma’r tro cyntaf iddi eu canu yn gyhoeddus.” “Hwre,” ebai’r lleill. Nid oedd wiw i Gladys wrido a phallu. Eisteddodd Mary Morgan wrth y berdoneg, a dechreuodd Gladys ganu. Disgynodd distawrwydd ar y cwmni aflonydd, a chyn i Gladys orffen y penill cyntaf yr oedd Benni Bach wedi anghofio ei ddireidi, ac edrychai Arthur Jones fel un wedi ei syfrdanu. Nid gogoniant y dôn a’r geiriau yn gymaint a swyn llais a thanbeidrwydd ysbryd y gantores a’u tarawodd â mudanrwydd. Dyma fel y rhedai’r geiriau; I “Mae terfyn i fawredd cenhedloedd,” A llwyddiant anfoesgar y Sais, Daw dydd pan na chwyfia ei faner Ar diroedd enillodd drwy drais; Daw adeg pan na fydd, gwlad Prydain Ond ynys ynghanol y lli,- Ond ergs gogoniant hen Gymru, Gwlad dirion, gwlad lonydd, Gwlad crefydd yw hi.
(delwedd 1281) (tudalen 012)	(x12) II Cenhedloedd meistrolgar y cynfyd – Pa le, erbyn hyn, y maent oll? Bu llynges a’u milwyr rhodresgar? Eu hanes a’u hiaith sydd ar goll! Pa le mae y Norddman balch creulawn Ormesodd ein cenedl ni? – Ond erys dylanwad hen Gymru, Gwlad awen, gwlad canu, Gwlad llen ydyw hi! III Fe wywa ffug urddas brenhiniaeth, Fe dry pob aur-goron yn ddrain, Fe blygir pob baner ryfelgar, Fe wenir pob cleddyf i’r wain, - Er hyny, ni chilia gwir fawredd, Fe erys un wlad fach mewn bri, Nid gwlad y cryf arfog fydd hono, Gwlad Ceiriog, gwlad Islwyn, Gwlad Dafydd fydd hi! Am dymor ar ol hyn, bu’n anhawdd dwyn gwaith yr Eisteddfod ymlaen. Ond o dan arweiniad medrus Benni Bach, ni fuwyd yn hir cyn ail-godi hwyl. Gwasgarwyd yr hud a rowd ar y owmni gan Gladys drwy i Benni Bach adrodd yr “englyn “ canlynol yn ei chlod, Ow! Ow! bu Miss Bowen’n bwmian! - grondwch! Mae’n grand wrth ei hunan! Ei llais dry y llestri càn Yn goch fel godrau crochan! Gormod gwaith fyddai myned dros yr hanes i gyd; fel y cadeiriwyd Mary yn brif-fardd, ac y tynodd Benni Bach y poker o gas umbrella gan waeddi, “A oes heddwch?” fel yr arweiniodd Bob y côr buddugol oddiar ben stôl a’r tongs yn ei law yn cadw’r amser; fel y cystadleuodd tri o’r bechgyn ar yr unawd soprano - wedi gwisgo am danynt hetiau Mary a Gladys, a chanu “Merch y Melinydd” mewn llais falsetto; ac fel y traddododd Gladys feirniadaeth yn llawn
(delwedd 1282) (tudalen 013)	(x13) “phrasing” a “diminuendo.” Doniol hefyd fyddai adrodd fel y bu tri pharti yn cystadlu ar y ddadl ddifyfyr, a thestynau a beirniadaethau Benni. Bach. Ond rhaid i ni beido ymhelaethu, ys dywed y pregethwyr. Daeth yn bryd ymadael, ac wele Benni ar ei draed yn cynyg “diolchgarwch y dorf aneirif i Dr. Arthur Jones am lywyddu mor ddeheuig. Dyma’r fath bobl sydd eisieu arnom ni yn y Senedd,” meddai, ymysg bloeddiadau’r “dorf,” “pobl sydd, fel y dywedodd Dr Jones, heb anghofio’r ’graig’o’r hon eu naddwyd.” Difyr, hefyd, fuasai rhoddi araeth Arthur, yn haner Cymraeg a haner Saesneg, ai addewid i wneyd ei oreu i ddanfon ’Llinos y Cwm’ (sef Benni Bach) “i stydio music yn y Royal Academy, gan fod genti shwd lais sweet, a dim ond iddi gael training and culture byddai’r Llinos yn sure o fod yn cymaint o success in the musical world a Mary Davies ag Edith Wynne.” Yna cododd Benni ar ei draed, ac yn ei ddull mwyaf difrifol, “dymunai gynyg diolchgarwch cynhes y pwyllgor a’r gynulleidfa i’r teulu parchus oedd yn cyfaneddu yn y lle am eu caredigrwydd yn rhoddi benthyg yr ysgubor i gynhal Eisteddfod ynddi.” Wedi hyny, bu’r fintai o Lanelwid yn trefnu ffordd i gwrdd boreu dranoeth er mwyn teithio gyda’u gilydd gartref, a bu Arthur Jones yn sibrwd rhywbeth yng nghlust Gladys a barodd iddi wrido fel rhosyn dan wên yr haul. Cafwyd hwyl fawr wrth ganu “Hen Wlad fy Nhadau,” ac yna ffarweliodd pawb yn galonog â Bob, a cheisiai Bob, druan, edrych yn llawen, ac yn wir nis gallai ymatal rhag chwerthin pan ddywedodd Benni wrth siglo llaw ag ef am y drydedd waith ar y trothwy, - “Ffarwel Bob ’y mrawd! Da bôt yn nhywyll-leoedd y ddaear! Fe fydd son am yr Eisteddfod hon ar fryniau tragwyddoldeb!” PENOD 1. DAFI JONES, DOLAU GWYNION. Nid oedd neb yn y plwyf a gair drwg i Dafi Jones, Dolau Gwynion. Nid oedd yn hynod am ei gymwynasgarwch yn yr ardal, nac am ei ddiwydrwydd ar y ffarm. Ni chymerai nemawr ddyddordeb mewn cyngherdd nac Eisteddfod; ni threiodd erioed am wobr mewn preimin; nid oedd yn athraw yn yr Ysgol Sul nac yn aelod o’r
(delwedd 1283) (tudalen 014)	(x14) Côr Undebol; ac ni feddai ddawn neillduol mewn seiet na chwrdd gweddi. Mae yn rhwyddach dweyd beth oedd Dafi Jones heb fod na dweyd beth oedd. “Dyn eitha’ diddrwg yw Dafi Jones,” meddai Mr.Thomas y gweinidog am dano. “Ych y fi,” meddai Gruffydd y Coed, “‘dyw gwr y Dolau yn dda i ddim.” “Druan a Dafi Jones,” meddai haner y plwyf, “ ’does gydag e elyn yn y byd ond fe ei hunan.” Fe welwch sut un oedd Dafi Jones. Mae miloedd o’i fath i’w cael yng Nghymru, fel ym mhob gwlad arall. Un oedd o’r bobl hyny sydd, fel rheol, yn byw bywyd dinod, heb sôn am danynt hyd yn oed yn eu cymydogaethau eu hunain. Oni bai y gwelid hwynt mewn cinio rhent neu yn y cwrdd dydd Sul, o’r braidd y gellid tybied eu bod yn byw o gwbl. Pe gofynech i’w cymydog drws nesaf, ni chlywsech stori am danynt, na son am un dywediad o’u heiddo. Ni fydd neb lawer yn siarad yn eu cylch hyd yn oed pan gymerir hwynt yn glaf, a phan fyddant wedi tynu eu hanadl olaf, ni ddaw ond eu cyd-aelodau yn y capel ac ychydig gymydogion a pherthnasau i’w hebrwng i dir eu hir gartref. Clywir am wythnos neu ddwy ar ol hyny y gofyniad yn y farchnad neu’r ffair, “A yw e’n wir fod hwn-a-hwn wedi marw?” “Ody, fe fues i yn yr angladd dydd Mercher.” “Howyr bach! Fe gas fyn’d yn syden iawn, do fe ddim?” “O, na, mae e wedi bod yn dost er’s misodd.” “Dier mi, fe geiff y teulu golled ar ei ol e. - Faint gesoch chi am y menyn heddi?” Ac ni fuasai yn werth rhoddi mwy o hanes Dafi Jones, chwaith, nag a geid ar gareg ei fedd ym mynwent Llanelwid, oni bai iddo briodi mari Jones. Unig ferch Morgan Jones, Dolau Gwynion, oedd Mari, a chan mai’r Dolau oedd y ffarm fwyaf yn y plwyf, yr oedd llawer o siarad a rhyfeddu pan briododd hi Dafi Jones, Cwmrhew, - un o’r ffermydd bychain ar lethr mynydd Llanelwid. Nid oedd Morgan Jones, os gellir credu’r cymydogion, yn eithaf boddlon i’r briodas, ond yr oedd y ferch yn benderfynol, yr oedd cartref gan y gwr ieuanc yn barod i’w wraig, - oblegid yr oedd rhieni Dafi Jones wedi marw - ac nid oedd gan neb air i ddweyd yn erbyn ei gymeriad. Felly, cymerodd y briodas le, a bu Dafi a Mari Jones fyw yn gysurus ddigon yng Nghwmrhew am bedair blynedd, hyd farwolaeth hen wr y Dolau, ac yng Nghwmrhew y ganwyd eu hunig blentyn Arthur. Methai pawb a dyfalu beth welai Mari yn Dafi Jones. “Nid fel ta hi ddim wedi ca’l cynyg ar neb arall,” meddai Sali Nat, gwraig y gof, - yr hon oedd newydd briodi o’r Dolau, lle bu yn
(delwedd 1284) (tudalen 015)	(x15) llaeth-wraig am flynyddau – “wa’th dyna Thomas y gweinidog, - ’roedd e’ bron dwli am deni, a fe nese shwd wraig dda i weinidog! Hi geiff y cwbl ar ol dydd ei thad, a ’dos dbim gwell llaw ar ’neyd cramboithe ne’ gwca whyad yn yr holl ardalo’dd! A dyna’r Sais ’na sy’n esceismon yn Llandyfri. Llawer i whech a llawer i swllt ges i gydag e am weyd gair drosto fe; ond wrth gwrs mae Mari Jones yn llawer rhy dda i Sais ’i cha’l hi. A dyna Price yr acshwnêr, - anghofia i byth yr olwg o’dd arno fe pan y gwedes i wrthofe ar glôs ty cwrdd fod Mari Jones ym (sic) myn’d i briodi! Fe a’th mor wyned a’r shalc, a fe gredes y byse fe’n cwympo lawr yn y man, gen fath gryndod ddath drosto fe gyd, a ’ro’dd ’i ddanedd e’n clatshan yn i ben e, fel ta’r ddyrton wedi cydio yndo fe! - Ond dyna fel mae hi’n digwydd, chi’n gwel’d,” ychwanegai Sali gydag ochenaid, “‘does neb o honon ni’n gw’bod beth sy’ o’n bleine ni! Pwy feddylse flwyddyn i heddi taw Nat fyse’n ngwr i? Os credwch chi’n ngair i, fe odd y dyn ola’ yn y byd fyswn i’n ffansio ar yr olwg gynta’. ’Stim dowt gen i nag o’s rhan miwn priodas, a nhynged i o’dd ca’l Nat, a thynged Mari Jones o’dd ca’l Dafi.” Chwareu teg i Sali, nid wyf yn credu y gwyddai hi ei hunan dri mis cyn priodi mai Nat fuasai ei gwr. Yr oedd Morgan Jones yn hoff iawn o “rigan” Sali ynghylch Nat, pan oeddynt eto yn caru, a chan fod tafod rhugl gan Sali, nid oedd Morgan Jones heb gael gwybod y cyfan am helyntion ei charwriaeth. Adroddai Morgan Jones un stori, yn enwedig, am Sali gyda llawer o flas. “Wel, Sal,” meddai wrthi un diwrnod, “shwd mae pethe rhynto ti a William y meiswn ’nawr.” “O mishtir bach,” atebai Sali, “mae William yn ddyn neis, tawel iawn. Mae e’n gweyd fod gento fe dŷ a lle i gadw tair buwch, ag y byse ni’n dou fyw yn gysurus iawn gyda’n gilydd, ag y byswn i’n siwr o ’neyd llysfam dda i’r plant bach.” “Wel, beth wyt ti’n feddwl am dano fe?” “Wel, yn ’y ngwir, mishtir bach,” atebai Sali, mae e’n ddyn ffein anghyffredin, a ta pwy ceith e, fe fydd yn lwcus iawn.” “Mae’n well genti e na Jchn y sâr ’te?” ebai Morgan Jones. “Well mae’n anodd gweyd,” meddai Sali. “ Mae Jchn yn shwd ddyn call a phwyllog. Mae e’n gweyd fod gydag e’ ugen punt yn y banc, ag i fod e’n enill tri swllt y dydd a’i fwyd, ag na fyswn i ddim yn mywd i dŷ a’i lond e o blant, fel sy’ gyda William y meiswn.” “Well beth wyt ti’n weyd am Jchn?” “O, dyn call iawn yw Jchn!” meddai Sali.
(delwedd 1285) (tudalen 016)	(x16) “Beth mae Nat yn ’weyd wrthot ti?” “O, peidwch gofyn, mishtir bach!” - atebai Sali, gan chwerthin yn wawdlyd. “Mae Nat yn rhy ddwl i ’weyd gair ar i ol e!” Ac er fod Mari Jones yn fenyw gallach na’r cyffredin, mae arnaf ofn mai yr un rheswm a barodd iddi hi briodi Dafi - nid am ei fod yn fwy golygus nac yn fwy cyfoethog, nac yn gallach nag ereill, ond yn unig am ei fod yn well carwr! Nis gellid dirnad am ddau gymeriad mwy anhebyg. Er yn ieuanec, yr oedd Mari yn ferch grefyddol; ond rhedai Dafi ar ol arferion gwamal, ac anaml y gwelid ef mewn cwrdd ar noswaith waith. Merch ddiwyd, ofalus oedd Mari; bachgen “didoraeth” oedd Dafi wedi bod erioed. Ond yr oedd hyd yn oed gwendidau Dafi yn apelio at deimladau dyfnaf natur Mari. Dywedai Dafi wrthi ei fod yn teimlo’n well dyn ar ol bod yn ei chwmni am haner awr, a boddlonodd, ar ei chais, i gael ei dderbyn yn gyflawn aelod yn Salem. - A hyn yw’r weniaeth fwyaf ei ddylanwad ar wraig rinweddol, - mawrygu ei gallu i gadw gwr rhag profedigaeth, - oblegid nid yw’r ganmoliaeth yn weniaeth i gyd, os nad yw’r gwr wedi suddo yn rhy ddwfn o gyrhaedd gobaith. A chredai Mari Jones ei bod yn cyflawni dyledswydd grefyddol wrth briodi Dafi a’i ymgeleddu rhag ei bechodau parod. Morgan Jones oedd “prif ddiacon” Salem, fel yr oedd ei dad ei flaen yntau. Pan aeth yr hen gapel yn rhy fach ac y bu raid ei ail-godi, ar ysgwyddau Morgan Jones y disgynodd y pen trymaf o’r gwaith a’r cyfrifoldeb. Yn wir, ar adeg yr agoriad, cydsyniai pawb a Mr Thomas y gweinidog pan ddywedodd na fuasent wedi cael capel newydd oni bai am aberth ac ymroddiad a haelioni Morgan Jones. A phan fu Morgan Jones farw ac yraeth ei ferch a’i gwr i fyw i’r Dolau, prif uchelgais a gobaith Mari Jones oedd y cawsai Dafi ei wneyd yn ddiacon yn lle ei thad. Ond druan o Mari! nid fel y meddyliai hi am dano y meddyliai aelodau Salem; ac un arall, - Morgans y Siop - etholwyd yn ddiacon. Ym mhen blwyddyn neu ddwy wedi symud i’r Dolau, dechreuodd Dafi fyned o ddrwg i waeth. Nid oedd eisieu iddo weithio mor galed yn y Dolau ag yn Nghwmrhew, cherwydd yr oedd yn cadw pedwar neu bump o weision cryfion yn y Dolau. Cyn bo hir, sibrydid ei fod yn gwario llawer o’i amser gyda Nat, yn yr efail neu yn y Red Lion, a’i fod yn hoff o fyned i ffair ac acshwn. Un tro, rhyw saith mlynedd wedi iddo symud i’r Dolan, daeth achos Dafi Jones o flaen y seiet. Yn y Red Lion y cynhelid y “ffest clwb,” a Dafi, fel arfer, oedd yn tori’r cig ar ben y ford. Yn lle dod adref
(delwedd 1286) (tudalen 017)	(x17) yn brydlon, fel y gwnelai Morgan Jones ar y cyfryw amgylchiad, arosodd Dafi yn y Red Lion ar ol yr amser cyfreithlon. Daliwyd ef a Nat ac un neu ddau arall; tynwyd hwy ymlaen “o flaen eu gwell;” a gorfu iddynt dalu ychydig o ddirwy am y trosedd. Nid oedd Nat yn aelod, ond dowd ag achos Dafi Jones o flaen y seiet. Tystia Dafi nad oedd wedi yfed gormod; honai mai digwyddiad hollol oedd iddo aros cyhyd, ac nas gwyddai, hyd nes y gwelodd yr heddgeidwad, fod y cloc wedi taro deg. Yr oedd y rhan fwyaf o’r aelodau yn foddlon, pe ond er mwyn Mari Jones a’i hen gysylltiadau a’r achos, ymddwyn yn dyner tuag, at y troseddwr, ac oni bai am Gruffydd y Coed ni buasai dadl wedi codi yn ei gylch. Ond :yr oedd Gruffydd yn un o’r creaduriaid anedwydd hyny nas gallant gyd-weled a phobl ereiu mewn dim. Ei hoff waith oedd bod yn groes i bob cynygiad, ac i daflu rhwystrau yn erbyn pchb cyfnewidiad. Ac nid oedd dim yn fwy wrth fodd ei galon na brathu aelod syrthiedig. Y tro hwn, pan oedd pawb wedi gwneyd en meddyliau i fyny nad oedd Dafi yn haeddu cerydd llym, cododd Gruffydd ar ei draed, ac awgrymodd na ddylai’r eglwys fod yn dyner wrth aelod oedd wedi tori cyfraith y tir. Nis gallai Tomos y crydd oddef hyn. “A yw e’n fwy o ddrwg,” meddai yn gyffrous, “fod mewn tafarn am bum myned wedi deg nag am bum myned rhynti? Ody deng myned yn gallu newid natur y weithred? Yn ol ’y meddwl i, mae’n gymaint o ddrwg fod mewn tafarn am haner awr wedi naw ag am haner awr wedi deg. Ody’r eglwys yn myn’d i ’weyd na ddyle neb fyn’d i dafarn o gwbwl? Mae un brawd wedi gweyd i fod e’n bechod i dori cyfraith y tir. Odyn ni fo’lon i’r athrawiaeth yna? Os odyn ni, mae’n rhaid i ni gredu i Jchn Penry gael ei grogi ar dir cyfiawn, - wa’th ’rodd e wedi tori’r gyfreth. Fe ballodd llawer o’r hen bobol a thalu’r dreth Eglwys; a ddyle nhw fod wedi ca’l i ceryddu yn y seiet? A mae llawer yn y sir, a rhai yn y plwyf hyn, yn gwrthod talu’r degwm. A odyn ni’n myn’d i ceryddu nhw am beidio ufuddhau i gyfreth y tir? Na, frodyr, ’dyw’r peth Mae Dafi Jones wedi ’neyd ddim yn bechod; ’dyw e ddim ond yn drosedd yn erbyn y gyfreth, a mae e wedi ca’l i gospi ishws am hyny.” Dyna grynhodeb o araeth Tomos, ac, yn wir, pan eisteddodd i lawr, edrychai llawer yn ddyryslyd, ac ni ddywededd Gruffydd air o’i ben, oblegid yr oedd ef yn un or rhai oedd, heb dalu’r degwm. Ond ni osodai’r aelodau yn gyffredin lawer o bwys ar beth ddywedai Tomos, canys gwyddai pawb fod y crydd yn hoff iawn o gario ei
(delwedd 1287) (tudalen 018)	(x18) ddryll, ac nad oedd yn sicr yn wastad o wybod ble y gorweddai’r ffin rhwng y comin a pharc y Plas. Ond nid oedd Dafi i ddianc yn ddigerydd. “Nid cosp, fel y dywedodd un brawd,” meddai Tomos Lewis, Coed Weddus, “yw cerydd yr eglwys, ond rhybudd i frawd gwan ei fod yn cyfeiliorni, Fe olchodd yr Iesu draed ei ddisgyblion er mwyn eu helpi i gerdded yn well yn ol llaw, a dyna ddylen ni amcanu ’neyd wrth ddisgyblu. ’Dos dim eishe i ni benderfynu os yw e’n fwy o ddrwg fod mewn tafarn ar ol na chyn deg o’r gloch. Mae Dafi Jones i hunan yn dweyd na fyse fe ddim yn lico bod miwn tafarn ar ol deg, ag mae e’n cyfadde’ drwy hyny i fod e’n styried hyny’n rong. Mae Dafi Jones yn dweyd mai damwain oedd iddo fe fod yn y tafarn wedi’r amser. ’Rwy’n gobeitho y bydd y tro hwn yn rhybudd iddo beidio mynychu tafarndai o gwbwl. Dyna’r ffordd ddiogel.” Daeth Nat o hyd i’r hanes drwy Sali, a mawr fu ei spri am wythnosau. “Helo, Dafi Jones,” oedd y gair cyntaf ddywedodd wrtho ar ol hyn, “shwt ych chi ’nawr ar ol i’ch tra’d chi ga’l eu golchi?” A phan gyfarfyddai a Dafi mewn ffair neu farchnad, gafaelai yn ei fraich, a dywedai, “Dewch i ga’l glased gyda fi. ’Do’s dim gwell eli i’r tra’d i ga’l, — internal application, fel mae’r doctoriaid yn gweyd. Wir i chi, mae Coed Weddus yn iwso dwr rhy bo’th i olchi tra’d y saint! ’Does dim posib iddi nhw gerdded yn gwmws byth ar ol ’ny.” Cafodd yr helynt hwn gryn ddylanwad ar fywyd Dafi Jones. Collodd lawer o’i hen ysbryd nwyfus; elai yn fwy mynych i’r efail, a mwy anfynych i’r cyrddau. Ond er i Mari dreulio llawer awr bryderus wrth ddisgwyl ei gwr gartref, ni fu Dafi yn euog o droseddu’n gyhoeddus, beth bynag, ar ol hyny. Fel hyn, am saith mlynedd ar hugain, bu Dafi a Mari Jones fyw yn wr ac yn wraig. Yr oedd gwallt Mari erbyn hyn wedi britho, ac yr oedd rhychiau dwfn yn ei gwyneb yn dystion am lawer ymgyrch a’r byd. Ond pes gofynech iddi, atebai yn bendant nad oedd neb hapusach na hi yn y plwyf, fod ganddi wr caredig, ac mai Arthur ei mhab, — er mwyn yr hwn yr oedd wedi aberthu cymaint — oedd un o’r bechgyn goreu a fagwyd erioed yng Nghymru.
(delwedd 1288) (tudalen 019)	(x19) PENOD II. NAT WEDI EI SAETHU. Nid oedd byth awydd am waith ar Dafi Jones, - nid fod ofn gwaith arno, oblegid yr oedd yn barod, fel y gwas hwnw yn y chwedl, i gysgu wrth ei ochr! Elai i’r gegin ar ol brecwast bob bore i ddweyd wrth y gweision eu goruchwylion am y dydd, ac yna cerddai oddiamgylch y ffarm, neu elai i weled yr anifeiliaid ar lan yr afon, neu celai afael mewn “gwaith twt” yn yr ardd neu yn agos i’r ty. Ond nid oedd braidd ddiwrnod yn myned dros ei ben na fyddai yn talu ymweliad a Nat yn yr efail. Yr oedd stôl deirtroed ar ben y pentan ynghanol yr huddugl – “stôl y gwrando” y galwai Nat hi - ac yno yr hoffai Dafi wario awr neu ddwy bob dydd. Yr oedd Nat, o hir arfer, wedi dod i edrych ymlaen at ddyfodiad Dafi fel yr edrycha pobl y dref am y papurau newyddion. Os digwyddai i Dafi fethu troi i fewn, yr oedd ei absenoldeb yn gwneyd bwlch ym mywyd Nat. Nid oedd yr efail yr un hebddo drwy’r dydd. Nid oedd Dafi yn fawr o siaradwr, nid oedd ganddo byth stori i ddweyd, ac ni wnaeth joke yn ei fyw. Ond yr oedd yn wrandawr diail, ac nid oedd neb yn gallu llanw “stôl y gwrando” fel efe. Ni chollai air ddeuai allan o enau Nat, ac ar ol rhyw ddywediad mwy cellweirus nag arfer, byddai yn rhwbio ei ddwylaw ynghyd, ac yn chwerthin yn isel, ac yn dweyd, “Nat, bachan helyg wyt ti hefyd.” Neu os byddai Nat yn tynu wrth raffau ei ddychymyg ac yn dweyd ryw stori ryfeddach nag arfer, nid oedd dim a hoffai’r gof yn well na gweled Dafi yn agor ei lygad glas led y pen ac yn dweyd, “Dych chi ddim yn ceisio gweyd y fath beth!” neu, “Lycoch chi ’nawr! Pwy feddylse am hyna, welwch chi?” Ar foreu dydd Sadwrn cyn Nadolig 1895, aeth Dafi, fel arfer, am dro i’r efail, ond erbyn iddo gyrhaedd yno cafodd yr efail ynghau. Yr oedd Nat yn byw mewn tyddyn bach rhyw led dau gae oddiwrth yr efail, yr ochr arall i’r Dolau Gwynion. Aeth Dafi’n ol i’r Dolau, yn bendrwm iawn. Nid oedd y fath beth wedi digwydd erioed er blaen, ac nis gallai ei esbonio. Yr oedd arno braidd ofn gofyn i’r forwyn fwyaf os gwyddai beth oedd yn bod. Eisteddodd ar y sciw yn y gegin am amser heb ddweyd gair. O’r diwedd cymerodd galon a dywedodd – “Odych chi wedi cl’wed rhywbeth amboitu Nat, Sara?”
(delwedd 1289) (tudalen 020)	(x20) “Nagw i, mishtir,” atebai Sara yn swrth. “Ody e wedi troi’n ddirwestwr, neu beth? Mae’n hen bryd iddo ’neyd hyny!” “Na,” meddai Dafi, “ffeilu diall own i pam oedd e ddim yn yr efel y bore ’ma.” “O, mi wn i beth sy’ ar y gwalch,” ebai Sara. “Neith’wr o’dd raffl y Red Lion, a mi gynta fod Nat wedi bod yno — chollith e ddim cyfle o’r sort — a mi fentra fod drych pert i wel’d arno fe heddi.” Nid atebodd Dafi Jones air, ond aeth allan heb holi rhagor. Yn gynar yn y prydnawn aeth lawr i dŷ Nat i weled sut oedd pethau’n bod. Tyddyn bach tô gwellt oedd, ac nid oedd enw arall arno ond “Tŷ Nat.” Ni welsech dŷ bach mwy twt mewn taith diwrnod. Yr oedd gardd tu ol a chlos cryno o’i flaen. Er mai mwd oedd y gwelydd, yr oeddynt wedi eu gwyngalchu mor lân, ac yr oedd cymaint o flodau a creepers wedi eu planu wrth y godrau fel yr edrychent yn siriolach na muriau un castell neu bilas yn y sir. Cerddodd Dafi’n araf at y drws. Nid oes neb byth yn Llanelwid yn curo wrth ddrws cyn myned i’r tŷ, ac nid oes neb chwaith yn meddwl am gloi’r drws ond pan fyddo’r ffair flynyddol yn y pentref yn tynu Saeson a phorthmyn i’r ardal. Felly nid arosodd Dafi wrth y drws maes. “Helo ’ma!” meddai, wrth groesi’r trothwy, “o’s rhywun miwn?” “Y chi Dafi Jones sy’ ’na?” meddai Sali, gan ddyfod i’w gyfarfod i’r pen llawr. Menyw fèr, dew, gron oedd Sali — bron yr un hyd a lled — a gwyneb mor rownd a thwmplen. Yr oedd ganddi drwyn byr, llydan wedi ei osod rhwng dau lygad bach, mor ddued a’r fagddu, ac mor ddisglaer a llym a nodwydd ddur. Safai mor gadarn ar ei thraed a chraig gallestr, ac yr oedd pob symudiad o’i heiddo yn llawn yni a bywiogrwydd. Yr oedd yn arfer dweyd y gallai “droi ar bishin tair,” a’i hoff ymffrost oedd fod ei thŷ mor lân a threfnus a “phin mewn papur.” “Dewch miwn, dewch miwn,” ychwanegai Sali, cyn i Dafi gael amser i agor ei enau. “Mi fues yn eich dishgwl chi drwy’r bore.” “Beth sy’n bod, Sali fach?” gofynai Dafi’n syn. “Beth sy’n bod?” “Mi allwch ofyn hyny, Dafi Jones,” atebai Sali’n gwynfanus. “Fel ta gyda fi ddim digon o drwbwl ishws! ——” “’Dych chi ddim yn ceisio gweyd,” dywedai Dafi, “fod Nat yn dost?”
(delwedd 1290) (tudalen 021)	(x21) “Yn dost!” ebai Sali, “O ta fe’n dost mi allwn w’bod beth i ’neyd ag e, ond mae e’n bownd o fod yn ots na phawb yn wasted.” “Beth sy’ arno fe ’te, yn enw dyn?” gofynai Dafi yn ddyryslyd. “Mae e wedi ca’l i saethu!” meddai Sali. “Wel, lycoch chi ’nawr! wedi ca’l i saethu!” ebai Dafi. “Shwd buws hi fel’ny?” “O Dafi Jones bach, ’dalla i ddim a gweyd wrthoch chi mor falch mae gen i’ch gwel’d chi,” llefai Sali. “Mae Nat wedi’n sharso i na weda i ddim gair wrth neb, ond ’rwy’n gw’bod y bydd e’n fo’lon i chi ga’l clywed, wa’th ’rych chi ag ynte wedi bod shwd bartnera ariod!” “Ond ’dyw e ddim yn sal iawn?” gofynai Dafi eilwaith, a phryder yn ei lais. “Mi dynes i bymtheg shotsen a’r hugen o’i goese fe,” meddai Sali, “a’r Arglwydd yn unig a wyr faint sy’ ’nol yn i gorff e, wa’th fe’n hadodd) i hala i moyn doctor.” (NODYN: hadaf / hadel = rhwystro, stopio. Ffurf ar nadaf / badel. Ar lafar yng nghanolbarth Ceredigion. (Gweler Geiriadur Prifysgol Cymru, tudalen 1800)) “Ond ffordd digwyddws y peth?” gofynai Dafi. “Wel, mi weda i chi,” atebai Sali, gan eistedd gogyfer a Dafi, a chornel ei ’ffedog yn ei llaw yn barod i sychu y dagrau oedd yn llanw ei llygaid. “Neith’wr ’roen nhw’n rafflo’r twrci yn y Red Lion, a me fuodd Nat mor ffol a phrynu dou dicet whech cheinog yr un. ’Rown i’n gweyd wrtho fe fod gydag e lawer rhytach gwaith na myn’d i wasto’i arian fel ’ny. Wetswn i ddim byd wrtho fe, Dafi Jones ta, fe’n enill yn y raffls yma weithe. Ond welsoch chi ’ri’od shwd griadur anlwcus a Nat! Dim ond i chi gadw e yn yr efel i bedoli cyffyle, ne’ neyd arad, ne’ gwyro swch ne’ gwlltwr, mae e’n ol reit. Ond man eiff e ma’s dros drothe’r efel mae fel ta’r gwr drwg i hunan yn i ddilyn e! Mi fadewodd yn gynar a’r efel neithiwr, ag ar ol molchyd a gwishgo, dyma fe lan i’r pen tre’ i’r raffl. ’Ro’dd gydag e swllt a naw pan madews e a’r tŷ heb law’r ddou dicet whech o’dd e wedi brynu cyn myn’d. Fe driodd ddwywaith, medde fe, gyda’r côd, ond ’rodd e o rwle ar ol! Fe ddylwn i fod yn gwbod yn well erbyn hyn na gellwn iddo fe fyn’d i’r raffls yna! Wa’th dyna pwy ddwarnod o’r bla’n, pan oedd Robin y Teilwr yn rafflo Josephys — ’ro’dd Nat, wrth gwrs, yn bownd o dreio’i lwc, os gwedws ynte. A phwy les, gwedwch chi, nese’r Josephys ’na iddo fe ta fe wedi enill e? Achos ni ddarllense fe ddim o hono fe ta fe byw i oedran Methiwsala! Ond ’rodd yn rhaid i my Lord i dreio’i lwc, a fe halws dri swilt wrth dreio, a crwt bach Jchn Sa’r cas e wedi’r cwbwl, er nag oedd gento fe ond un ticet ——.”
(delwedd 1292) (tudalen 022)	GWR Y DOLAU 22 “Ond, Sali fach, beth sy’ gyda hyn i ’neyd a saethu Nat?" gofynai Dafi, dipyn allan o dymher. “O chi’n gwel’d," atebai Sali, "'rodd yn rhaid i Nat ’neyd yr un peth neithwr wedyn, a rhynt yr arian halws e ar gwrw - a cha i ddim gwbod faint a'th yn y ffordd hyny - ar rafflo, mi halodd y swllt a naw bob dime, ag rodd o mor bell o ga'l y twrci yn y diwedd ag o’dd e ar y dechre'. Ag ar ol hala’i arian i gyda dyma fe yn gweyd wrth Twm y Crydd y cese fe row man ese fe ga’tre." “Pam?" mynte Twm, wa'th 'dos dim mae Twm yn lico'n fwy na chlywed clacs y gym'dogaeth i gyd. "O," mynte Nat, "’rowni'n meddwl ca'l cinio tshêp erbyn N'dolig ond wiw wedi hala pob ffyrlling heb ga'l y twrci." "Dere gyda fi," mynte Twm, "a mi ffeinda i gino Nadolig i ti am ddim." "A dyna fu. A'th Twm i moin ei ddryll, a dyma’r ddou, os gwelwch chi'n dda, i go'd y parc — Nat yn ffysto a Twm a'r dryll. Ac miwn tipyn dyma Nat yn cl’wed yr-r-r-r-r mowr amboitu'i ben, a dyma hen geiliog ffesant mowr yn codi, a ’bang, bang,' mydde dryll Twm Crydd, a chyda hyny dyma Nat yn cl'wed fel ta mil o bine bach yn i goese, a mi rows y fath sgrech nes oedd yr holl le ye ego i gyd! "Be' sy'm bod?" mynte Twm, "Ym bod?" mynte Nat. "'Stim byd ym bod ond dy fod di wedi lladd dyn!" "Mi gas Twin shwt ofon, wa'th wydde dim un o heni nhw nag odd hi ar ben ar Nat, a mi gariws Nat ar i gefen yn streit ga'tre'. 0 fe ges shwt start pan gweles i nhw’n dwad, un ar gefen y llall, am un ar gloch bore' heddi! Ag yn i hyd yn y gwely mae Nat wedi bod byth oddiar ’ny, a'r nefo’dd fowr a wyr pryd ceiff e nerth i godi! “Ond pam na fysech chi wedi hala i moyn y doctor?” gofynai Dafi'n gyffrous. "Ta chi ddim ond hala gair i'r Dole, fe fyswn i wedi hala'r crwt ar unwaith ar gefen y poni i Landyfri.” "Whare teg i Twm!" atebai Sali, "rodd e'n ymbed am fyn'd ar unwaith i Landyfri, ond 'dodd dim iws siarad a Nat. ’Rodd arno fe ofon mai jail fyse hi iddi nhw'i dou tar jystysed yn dwad i wbod." "Ie, dir gaton ni," dywedai Dafi, "jail ne beth, mae'n rhaid iddo fe ga’l doctor! Wi’n dishgwyl Arthur ga’tre heno dros Nadolig, ag os yw Nat yn fo’lon, mi ddaw Arthur lawr i wel'd e, a fydd dim neb yn gallach.”
(delwedd 1293) (tudalen 023)	NEU FFORDD Y TR%OSEDDWR. 23 O’r anwyl fach, mi fydda’n falch," wylai Sali, “a mae gyda Nat shwd ffydd yn Arthur chi!” Mae e’n meddwl y byd am dano fe, a mae e'n siwr o lyncu pob short o foddion roiff e iddo fe. Dewch lan i'r pen ucha' i ga'l siarad a Nat. Falle cewch chi berswad arno fe." Yn y parlwr - neu'r pen ucha' - yr oedd Nat yn gorwedd mewn gwely cwpwrdd, a’i wyneb at y pared, yn cysgu. “Pwr ffelo," meddai Dafi yn isel pan ei gwelodd, “gellwch iddo fe gael i hun i mas! Trueni ei ddyhuno fe!" Ond gyda’r gair dyma Nat yn troi yn y gwely, ac yn agor ei lygaid. “Chi sy' ’na, Dafi Jones?” meddai, a gwên ar ei wyneb, er fod gwrid afiach yno hefyd. “Mi glywsoch yn helynt ni, mi gynta?” “Do, yn wir i chi," atebai Dafi, yn Ilawn tosturi.“Hen dro bach cas yw e! Ond ’dos dim synwyr eich bod chi ddim yn gwel'd doctor! Wyddoch chi ddim pwy mor ddansherus all rhwbeth fel hyn i fod." “0, ’dos dim ishe gwyr y pills arna i," dywedai Nat yn ysgafn. Fe ddwa I’n ol reit erbyn Dydd N'dolig. Ffaeles i ariod fwyta cino Dydd N'dolig hyd yn hyn." “Ie, ond lycoch chi nawr, Nat," meddai Dafi, Fe all eich gwa'd chi ga’l i wenwyno, a - .” “Odych chi'n credu," torai Sali i mewn, “yr hale’n nhw Nat i'r jail am hyn? Er y gallen nhw, falle, hala Twm Crydd yno, a fyse'r plwydd ddim gwath ar ol ca’l i wared e’ am dipyn.” 11 0, fe cewn ine hi'run mor ddrwg a Twm," meddai Nat, “wath ’roen ni'n doli yn potshan, tiln gwel'd.” “Ond mi gese Twm ei grogi, ta bath," ebai Sali yn sarug, “ta fe wedi dy ladd di.,, “Eigrogi?llgofynai,Natynsyn. “Nachesefeddim@igrogi, glei.ti Shwd na chese fe p,, meddai Sali, “ag ynte wedi Iladd dvn I') Sali fach, ’dwyt ti ddim yn diall y gyfreth," atebai @at. yn ddifrifol. “Dos dim cosp am yn lladd i bob lese@ wa?t@ ’dw i, ti'n gwelld, ddim yn y game.21 “Lycoch chi ’nawr," meddai Dafi, gan chwerthin, “bachan, doniol wyt ti, Nat, hefyd I Yr wyt tin bownd o ga?l dy whits ta t-i'n marwr fyned nesa I Ond nlae'n rhaid i ti ga!l doctor, na chyffrai- A mae Arthur ni'n dwad gartre' heno am wythn I Arthur yn dwad gartre?I ebai Nat, gan haner codi yn y gwely. ddim ar ben yn Llynden, odi e?"
(delwedd 1294) (tudalen 024)	24 GWR Y DOLAU: 0, nag yw," atebai Dafi gyda balchder. “Mae e wedi ca'l swydd uchel iawn yn un o'r hospitals yco, ond i fod e'n call tipyn o wyle gyda nhw'nawr. Ag os wyt ti'n felon mi ddwa i lawr ag o heno ne' fory, a ddaw nab i wbod dim am y peth." Nid oedd eisieu cymhell rhagor ar Nat. Boddlonodd i awgrym Dafi, ac ym mben yehydig aeth Dafi Jones adref ir Dolan i barotoi i fyned i gwrdd ag Arthur yn y stesion. PENOD III. "YR HEN BixAcL." Pan alwodd Arthur y noson hguo i weled Nat, deallodd nad oedd yr hen greadur wedi cael Ilawer o niwed, ac mai dim ond eisiou Ilonyddwch am ddiwrn4od nen ddau oedd arno ilw lwyr wella. Fel yr oodd y lwc yn bod, @ai Nat gry-n ddeugain Ilath neu ragor oddi- th Tomos pan aeth yr ergyd allan, ac nid oedd y shdts wedi wr gwneyd rhagar na ebrafu ei groen, a'i ddychrynu ef ai gyfaffi bron o'u synwyrau. Pan glywodd Nat farn Arthur am y ddamwain, braidd na neidiodd o'r gwely ax unwaith gan ei lawenydd. Ond ar daer gymhelliad Arthur boddlonodd aros yno, hyd fore dydd Llun, beth bynag. Yr oedd pawb yn gyfaxwydd a “chlefyd dydd Sul" Nat, a gwyddai yn ddana fua@ neb yn synu cherwydd ei absenoldeb o'r owrdd. Os gallai fod wrth ei waith ax foreu dydd Llun, or@ y bua&,ti'n hollol ddiogel. Ond yr oedd SaJi yn arfer myned i'r cwrdd bob dydd Sul. Yn wir, ymffrostiai Sali yn ei ffyddlondeb i'r moddion, a rhaid oedd iddi fyned i Salem yn y boreu, ond nid heb dderbyia gorchymyn pendant ar iddi beidio yngauu gair wrth neb ynghylch yr fielynt oedd wedi gorddiwes Nat. Druan o Nat I Os oedd yn meddwl cadw'r anhap yn gudd, yr oedd wed-.i gwneyd camsynied dybryd i gauu siarad Sali. Nid Dedd neb erioed wedi oyhuddo Sali o gadw dim yn g6l, a gwydd.-ai'r eymydogion yn fynych fwy o hanes Nat nag a wyddai ef ei hunan. Teimlai Sali yn awr fod ganddi gyfle na chafodd erioed olr blaen i gwyno wrth ei chyfeillion. Yr oodd pawb wedi hen flino ax ei cheintach yn orbyn Nat a'i ddifrawder, yn erbyn Gruffydd y Coed am fod mor “ddeir 11 cyn talu ei gownt amser @ Gauaf, yn 6rbyn Morgans y siop am itad oedd yn gwerthu gwer t6 am haner coron nag a gawsai yn Abertawe am ddeuswllt y pwye, ae, yn
(delwedd 1295) (tudalen 025)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 25 wastad, wrth gwrs, yn erbyn gwraig y Red Lion a Mr Thomas y gweinidog. Ond ni chafodd orioed achos o'r blaen i ofyn am gydymdeimlad cherwydd aflechyd yn y teulu. Yr oedd hi a Nat wedi. mwynhau iechyd difwlch ar hyd on hoes, ac ni fu moddyg yn y ty oddiar pan wellodd SaroOr ferch o'r @h goch a!r “dwymyn doben”bymtheg mlynedd yn ol. Weithiau byddai Saliln cwyno nad NAd_ hi ei hunan yn “baner da,". fod ei “hana'l yn paru," fod “fel rhyw gwlwm yn ei brest," neu “ei chalon yn wan." Bryd arall byddai yn dweyd wrth Mari Jones fod “ofon arni ei bod yn myn'd i ga'l twtsh o'r gwynegon," a'i bod hi “weithen ffeilu'n Ian codi un go's ax ol y IlaU gen mor Ilipa ’rodd hiln teimlo." Ond credai Sali nad oedd hi erioed wedi derbyn y eydymdeimlad ildylasai oddiar law ei chydnabod. Garw mor dwyllodrus yw golygon I" dywedai ar adegau wrth Mari Jones. “Drychwch ar Mrs. Morris y Gelli, Inawr. Mae hi'n w@tad, yn edrych yn wanaidd, a dim ond iddi ’weyd fod ei bys bach hi'n gwynegu, dir gaton ni! fel mae pawb yn tyrnln rownd iddi. Mae Gladys yn dwad lawr yn unig swydd i thendo hi, a Thomas y gweinidog yno byth a hefyd, a Nat ni a phawb am y ovntayngalwigwelldhi. Ondamdanaidruan,migewnifarw fel anifel mewu ffos heb nob vn gofyn shwd w i, na beth @ arna i, na ffeirad na Phregethwr yn gweyd pader na bendith,-dim ond achosboddipynoliwcochax'yngwynobi! ’Dosneb,Marijones fach, ond y Bod Mawr a fine yn gw'bod faint w i'n g@od ddiodde, bob dydd o'r flwyddyn, heb na Nat na neb, yn gneyd mwy o hidans o hona i na phe byswn i'n gareg ar yr hewl! Fel mae'r Gair y@i gweyd"-terfynai gydag ochonaid@, Y galon a wyr ei chwerwder ei hun." Ond o'r diwedd yr oed4d afiechyd nas gallai neb ei anwybyddu na'i ddibrisio wedi talu ymweliad a thy &-di, ac -yr oodd yr hen wraig yn ireiddio fel chwyn ar 61 eawod o wlaw. Pan ofynwyd iddi gan hwia ar Ilall ax ol y cwrdd sut yr oedd Nat, gostyngai ei @, sibrydai yng nghlust yr ymofynydd fod Nat wedi cael- ei saethu I ai fOd Yn gorwedd yn ei wely gaxtref 1 ae na wyddai hi beth ddeuai chono! Dilynid hyn gyda siars i beidio dweyd gair wrth ne@, nou ni fuasai'n gwyhod beth fu@'n digwydd I @n haner-dydd d.vdd Sul, yr oedd y nowydd wedi tramwy fel tfin gwyllt trwy'r plwyf. Nid oedd diwedd ar yr ymwalwyr i @ Nat yn y prydnawn; - Toinos y Crydd, Jchn y Saer, Gruffydd y Coed, William y meiawn, a Jaei'r hooper, a thy-rfa fawr" moddai Nat, nas gauai neb gu
(delwedd 1296) (tudalen 026)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 0026 26 GWR Y DOLAU: rhifo.); Synai Nat ar y dechrou; yna aeth i dymher ddrwg; ond dig d,,th i deimlo cy@int o bleser a balchder a ym @en ychy Yr unig beth obeithiai Nat Sali ei hun yu nifer yr yluwelwyr oedd na ddeuai Tomos Lewis, Coed Weddus, i wybod a- y ddamwain@; @blegid gwyddai nad axo@ yr hen wr yn esmwyth am eiliad heb dalu ymweliad ag ef. Tomos Lewis, dylaswn ddweyd, oe( hynaf yn Salem, w yr oedd wedi bod am ddeugain Id y diacon mlymdd a rhapr yn un o golofnau'r achos yno. Ffarm fach a Ile i gadw deg nen ddeuddeg o wartheg yw Coed Weddus, yn gorwedd rhwng Dolau Gwynion a?r pentref. Saif fix ael @ teg sy'n edrych tua!r d6. Y nine yn dhl gw6n gyntaf haul y boreu, ac yn derhyn ei gynar a'i ddiweddar wres. 0 glbs y ty ceir golygf- brydferth o Ddyffryn y Tywi-dyffryn mwyaf swynol Cy-u, yn of tyb y ttigolion. Bu amser pan nad oedd yr holl gomin y plwyf, ond ar ddechrei2r ganrif fe hasiwyd ond rhan o deddf i gau i mewn y comin, a phrynodd hen-dadcu TomoG Lewis -tua phedwar ugain oyfor olr tir gerllaw y pentref. Ond er mai Tomos Lewis oeda perchen gwaelod Coed Weddus, so er nad oedd ganddo ef a Phogi ei wraig na mab na merch yn fyw, yr oedd yn eithaf tyn arnynt yn fynych i ddwyn “deupen y Ilinyn ynghyd-" Dyvvedai Nat fod gan Morgans y siop un @er bymtheg cant o arian aran azr y tir, a gwyddai pawb fod Morgans yn gofyn iws gweddol am ei arian. Ond yr oedd Tomos a Phegi yn bobl ddiwyd a gofalus, ac yr oodd eu hamgylchiadau wedi gwera cymaint yr. y blynyddoedd diweddaf fel y dywedid fod Morgans wedi cael ei dalu ymaith y- Ilwyr. rriodolai Tomos y cyfan i ddaioni Rhagluniaeth. Pan bender, fynwyd ail-godi Salem, yr oedd hPn amser cyfyng iawn ax Tomos Lewis. Blinai cherwydd nas gallai roddi rhagor tuag at yr achos -yr oedd hyny yn amhosibl. Ond yr oedd chwarel bach ar ei dir. @ygiodd Tomos, gan nas gallai roddi aur ae arian, gymaint o geryg ag a fyddai yn eisieu, yn rhad ac am ddim. Derbyniwyd y rbodd gyda diolchgarwch, a gwelwyd cyn bo hir nas gellid cael gweRcerygynunHeynyrardal. Daeth"CerygCoedWecldus" yn euwog, a chan fod pentref Llangoediog gerllaw yn cynyddu'n gyflym oddiar pan agorwyd y rheilffordd drwyddo, gw-naeth Tomos -Lewis arian glew olr chwarel. @erai Tomos Lewis olwg ddifrifol iawn ar fywyd, yn ei holl @eddau. -Ni welodd iaeb ef yu gwenu er pan yn fachgonyn, ac nid oedd dim mor adgas ganddo alr y@dod haner rhyfygus a
(delwedd 1297) (tudalen 027)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 27 NEU YFORDD Y TROSEDDWR. foci yn siaradwr rhwydd nodeddai ym4@ddanioi Nat. @ (11 - I a hyawdi yn gyhoeddus, nemawr i air a geid oddiwrtho ar acbly in Yr oed ya or @westwyr cyntaf a mwyaf uron @ed - d selog yn y plwyf ; ae er y by4(W Yu tyall ambell i fwgyn cyn m@'d , phib yn ei ben mown ty dieitbr nou ar ilr gwe , ni welodd neb ef IY yn adii@ y 4dau,, y caeau. Nid rhyfedd felly, gan Deb Oe4d nas plhii Nat ddygymod a Tomos Lewis am oiliad. Er eu bod yn gymydogion agos, nid oedd fawr 0 gydnabyddiaeth rhyngddynt. ddau yn hyn na Nat, ae nid Gedd N-t@ Yr oedd Tomos rai blyny er ei holl anystyriaeth, wedi colli yn llwyr ei ofn bachgenaidd olr hen Biwritau didwyll a diwyro. Nia oedd Nat yn foddlon eyf- n Tomos Lewis axno, so, addef, hyd yn oed wrtho ei hun, fod of fel y gwna pobl dan y fath =Ulchiadau, rhedai i eithafion haerIlugrwydd er mwyn profi ei ddifrawder. Y fynud y canfydda-1 Nat gor# tal@ Coed Weddus yn croesi trothwy'r efail, dechrouai Idd@fAyddio y geiri,%u vwvutaf. Safai TomoE; Lewis yn ddifrifol ac yn fud. Nid atebai air, end eyflwynai ei neges yu ei ddull tawel, patunol, treat ei gefn, so ymadawai yn ebrwydd. Dim ond @r im, adeg y tei4tiwyd Tomos i ateb Nat yn ol. Digwyddai Nat y trg hwnw fod yn c7leho wheels i Dafi Jones, ae adeg go wlyb oedd ’hi yn wastad ar y prydiau hyny -yn hanes Nat. Ar ganol y rialtwpb pwy ddieuai i mewn i'r efail ond@ Tomos Lewis. Helo, ’rhen Binacl y Deml," meddai Nat yn ei ddufl rwatwarus, ar goodd yr efail i gyd, “Irych chi wedi dishgyn o'r nefol, ion leoedd or diwedd i w'bod fod, @e hoelon dan eich sgidie chi P Shwd mae'r ewbr gyda chi y@; e. Mae?r creigleoedd yng Ngheed Weddus, na chyffra i, yn dwyn gweh ffrwyth na dyfnder daear! Hal hal Jawst, boys, ma@n rhitid i fi gymeryd do6barth y-a Salem i ddnagos gyment o'r ’Sgrythyr wi'n wbodi Pwy oldd, y gwr b'neddig hyny yn y Beibl, stopwch chi, o'dd yn gweyd, ’Arch i'r ceryg hyn fod yn fara?' ’Stim dowt nag o'dd on perthyn i Tomos Lewis Ima.11 Nathaniel," atebai Tomos, heb n@d dim ar ei wedd, na chodi ei lais, “mi ellwch chi Ineyd faint fynoch chi o spri arna i, a “weda i'run gair'nol wrtho chi. ’Rych chi'n gwbod eich Beibl yn ddigan du i gofio fod y gwr doeth yn dweyd wrtho ni am beidio ateb y ffol Yu ol ei ffolineb. Ond cofiwch hyn, mor wired a bod barn yn ein disgwyl ni i gyd, oddefa i ddim i dhi na neb arar i Ineyd sport olr - ]Nibl yn 17 nghlyw i." Cywilyddiodd N,% cerydd, oblegid yr oedd ei ,t dan y gydwybod ei hun yn ei gyhuddo, a byth oddiar hyn'y bu yn ofalus of
(delwedd 1298) (tudalen 028)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 0028 28 GWP. Y DOLAU: pan oedd gwr Cood Weddus gerhaw. Ond er i Tomos gael y goreu yn hyn, glynodd y Hysenw roddodd Nat iddo fel y gw@glwyf wrth was y prophwyd, ac wrth yr enw “'Rhen Binacl “y-r adwaonid yr hen ddiacon ymysg crytiau'r ardal bythar ol hyny. Hawdd deall, gan hyny, nad oedd Nat yn dymuno gweled gwyneb Tomos Lewis wrth erchwyn ei wely eystudd. PENOD IV. NAT A'P. IIEN BiNAcL." Yr hyn a ofnai Nat a ddigwyddodd iddo. C13rwodd Tomos Lewis fod Nat wedi cael ei mothu, a chan na chredai neb yn Llanelwid fod gwellhad yn bosibl, ar ol i ddyn gael ei saethu, penderfynodd na chollai amser, ac yn union ar ol tA dydd Sul aeth lawr i ymweled a Nat. Curodd yn dawel wrth y drws. Shwd y'ch chi, Tomos Lewis," meddai @i, gan ddyfod i'w gyfarfod. “Dewch miwn-peidwch, sefyh wrth y drws, nou ’rych chin siwr o ga?l anw'd, wa'th mae'r drafft yn taro ar wegil dyn man yn Shwd mae Nathaniel gyda chi heddi P" gofynai Tomos Lewis, yn ei ddull arafaidd. CiO mae e yn gwella gan bwyll," atebai Bali. “Mae Arthur Jones-wi'n ffeilu'n deg a'i @alw e'n Doctor Jones-yn li dendo fe, a mae e?n gweyd i fod o ma's o ddanjer erbyn hyn. Ond, wir, mae o wedi ca'l l caled, druan; a m" o wedi bod yn towlu gyment amboitu fel i fi ffaelu cael Ilygadyn o gysgu os dwy noswaith! Ond mi gewch chi weld e drostoch oich hun=!" A gyda'r gair agorodd Sah ddrws y pen uchie. Nat," meddai hi. “Dyma Tomos Lewis wocli dwad i dy wel'd di.') Nid @d yr ystafell yn debyg iawn i ystafell dyn claf. Yr oodd Nat wedi bod yn tynu mwgyu gyda phob ymwelwr, ac yr oodd yn “didor greu ei dewdarth”ar y gwely pan ddaeth TGmo.% L6wis i mewn. Eisteddai Arthur Jones wrth erchwyn y gwely, ae nid oedd y w6n a lonai ei wyneb wrth wrandaw ar y&toriau Nat wedi eflio. (I Mae'n dda. gen i gl'wed," moddai Tomos Lewis, ar ol edrych yn dn ar Nat, “eich bod chi'n gwellan raddol. Shwd yeh chi,p
(delwedd 1299) (tudalen 029)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 29 Arthur Jones? Mae yn gysur mowr fod genoch chi ddoctor da yma.l@ Eitha' gwir," atebai Nat, “mae'r doctor wedi gneyd ei waith yn gampus! Mae wedi tynu deg shotsen arall o'n ngho's i. Maeln beth mowr meddwl fod gyda ni eto physigwr yn Israel, Tomos Lewis." Clyw.ai Arthur swn brwydr yn neshau. “Nathaniel," meddai Tomos Lewis, “'dwy' i ddim yn lico'ch barnu chi'n galed pan yr yeh chi'n diodde' fel hyn, ond y mae'n rhaid i fi ddweyd wrthoch chi mod i wedi bod yn gobeitho y bydde cystudd yn eich g-neyd i feddwl yn fwy seriws am bathe.” “Yn seriws P" atobai Nat. “Odych chi'n mectlwl mai dim ond wrth dynu gw@p hir y gall dyn fod yn seriws? Nid bod yn seriws yw 2r gamp ar eich cefen yn y gwely a chan'odd o shots yn rholian dwmbwr-dambar drwy'ch corpws chi, ond bod yn ysgon eich meddwl, glei.” “Ddymunwn i ddim i chi beido bod fel hyny, Nat-haniel, ond odych chi ddim yn meddwl, ’nawr, mai cenad ywr cystudd hyn Pch rhybuddio chi P" meddai Tomos Lewis yu dyner. Wel, falle taw e, wir," atebai Nat ax ol moment o ystyriaeth. Ond os taw conhadon oedd shots Twm Orydd, mae'n rhaid gweyd i'bo-d nhw yn rhedegydd buan." lch rhybuddio chi, Irowli i'n feddwl, “aeth Tomos Lewis ymlaen i ddweyd yn araf, “iod adeg bwysig ilch cyfarfod chi just jA union." “'Dodd dim ishe-r shots i weyd hyny," cellweiriai Nat, “mi wn yn dda pryd mae dwarnod rhent yn dwad rownd." Nathaniel," atebai Tomos, “'ry6h chi'n gwbod yn dda bethw i'n feddwl. Da chi, chymrwch chi ddim o'r wers,atoch ’nawr? Beth ta chi wedi ewrdd a'ch angeu pwy nosweth yn yr aRt? Fe fyddo'n@' Marw yn yr alit!" torai Nat i mewn. “Jaist, ’nawr ’rwy'n cofio! Jist yn y man hyny cespwyd gafael ar gorff ’rhon Falen Six Props ’slawer dydd.11 Teiml,ai Arthur yn anesmwyth iawn trwy gydol yr amser, oiid-. ni w-yddai y ffordd i dori ax draws yr ymddiddan. Credai y gwelai ffordd o'r diwedd i droi'r siarad at @hyw bwnc llai peryglus, a gofyuodd- Malen Six Props, Nat? Odw i ddim yn coflo am dani hi- odw i P"
(delwedd 1300) (tudalen 030)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 0030 0 nag ych, atebai Nat. Alae blynydde ymbeidus od t y cly, fuodd hi farw, a gydar ben Dwmi'r Gelynen gyn " A nii fuodd hi few yng ngho'd y Pare?" go@lynai Arthur. " 1)0, mi cawd i yno'n farw rbeng rhyw fore dydd Nadolig ddeu- -nydde'n ol," obai Nat. “Ond i fi ga'l gweyd y stori yn gen o fly @edd writioch chi, fe ddylswu ddweyd mai mewn ty bach ar bwys y pentre roddhilnbyw. Pax@beiliocldenwreityty,ond'rodd pobol yn ei'alw ein Six Props, am mai dim ond hen goedach odd yn i gadw o fyny. Hen feniw fach fitw, EOi chefen yn grwca fel bwa sa'th, o'dd Malen. ’Ro'dd hi'n @l rhyw gyment o wrth y plwyf, 019 yn ’whilo'i thoc yms a thraw ar hyd y-r ardal. Ag fe fydde'n fynych iawn yn yr allt yn crynhoi cod alu Ilusgo nhw i Six Props. -Ond rhyw nos cyn y Na&hg fe'i dalw'd hi gan y rhew yn yr allt, a fe gas haint nou rywbeth, a bore drano'th mi cegpwd hi gen weision y Dote -li'vorff maxw!" Dier mi," meddai Arthur, er mwyn gwneyd rhywbeth i gadw'r heddweh, “mae'p ;yndod gyment -ydd- wedi digv7ydd meiv-n un plwydd ta ni ddim end gvvb,-d ei hanes i gyd." Wedi digwydd! Ody, niae e'n syndod," elaai Nat. “Ond md dyna ddiwedd y stori. Fe @th y gweision i mo'yn help, ag Imhen tipyn fe espwd a!r corff i Six Props. Halodd Morgan Jones, eich t-adcu-fe o'dd y guardian ar y pryd, wyddoch-imo'yn tod -Jchn y Sar i noyd coffin iddi, a @ Jchn yu gweyd na chas ei dad ariod shwd waith i ’neyd, gynt na chwedyn. Chi'n gwel'd, ’rodd IKateu yn weddol grwea pan o'dd hi'n fyw-bron yn wasted fel ta hi yn i cbwrewt-ond ’rodd hi wedi rhewi fynydd ax ol marw, nor, edd hi fel pellen a?i phen yn cwrdd 4ei tWd." " Yn wir i chi," mynte Dafydd, tad Jchn, @ gwelws e hi, 4"das dim iws mesur rhy-wbeth fel hyn. Mae'n Ilawer gwell i dodi hi mewn sqch neu rbvw hen goffor. ’Dos dim posib giieyd coffin i tharo hi." Ond," mynte'ch tadou, “alle ni ddim ’i mhystyn hi ar y ford ima a dodipwyse ar li phen hi, i chadw hi'n gwmws P" Wel, mi allwn ni dreio, ta beth," mynto tad Jchn, a dyn a He bwm nhw yn mystyn ’i heilodau hi, a dodi un haner can powu-d r ipi brest hi, a phobo un ar ei dwy thro'd hi. Ond ’ro dd dim po,,ib oadw'r hen Flen v,, ’i hvd. Erbyn bod eich tadcu yu gellwpg i phe4 hi'u rhydd, clyna Ile byse hi',u codi ar ei heiste'; ag erb@ i Dafydd ellwng ei thra ’d bi'n rhydd, dyna hi'n oico'i thrad yn yr awyr, fel gw4ilweh chi ebol tairblwydd." f
(delwedd 1301) (tudalen 031)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 31 NEU FFORDD Y TROSEDDWR. Nathaniel," dvwedai Tomos Lewis va ei laiii cryf, a chwmwl sr ei w-vneb, II allweh chi ddim i3iaxad am gorff marw ond gyda, dd rbyfygus i wneyd yn iawn rhwng y ddau. Ond aeth y ggf ymlaen ai store y gwir wrthoch chi," meddai, livdde'n well peidio gweyd y y . gwir, os gwedgdd y jystyi;ed yn owin i n ’weyd “ychwanegai Nat, tadou a Dafl'r Sar yu ffeilu deal Daft- y ford, a me gymhwysith ei a, afel ’ny gnespwd. ’Nawr, gw 0 yn yr hen amser 1 wy7lad y corff, a'r nosweth hy@ ’r( afi'r Sir a Twmi'r Gelyneu-fe odd ail was y Dole y mi ddylswn ’weyd-i fod i wyla(l odd hi, ag ’rodd hi'n oer dych- wedi crynhoi digon o go'(1 nhw yn y pen isha. A dyna lle'r wrth y tfiu co'd, a chorff Malen ’Mhen tipyn ’roedd y tin yn wrth ’I'wmi- mynfe cer r p( isha, da machgen i,a dere a ,hooled o gold yma." Wrth fod Tw-mi'n dwad In ol, Dir!”m@ Dafi wrtho fe, beth tar hen Falen yn dy weld di, Twm, yn -Ilosgi ei cho'd hi fd hyn! M" e'u ddigon i neyd i'r hen lodes i ddwad'nol o'r oehor Paid a siarad fel ’na," m@ @, wg,'th iin un ofnus iawn odd Twmi axioed. “Well cer i mo'yn coeled arall," mynte Dafl, “a mi ’newn y trowedyndrosyn-os,"adymaTwmima'simo'ynrhagor. Gyda'i fod e ma's dyma Dafl dan y ford, a'r fvned v'da'th Twmi ’nol a llond ei gol ; gold, dyma Dafi yn tori i rhaff odd yu mynd Yu rownd i freat yr hen Falen, a dyma hi'n sponco ar ei heiste' gyda fod Twmi'n @sio heibo'r ford.' “Y Mowi;dd anwl!”mynte Twmi, a lawr e-as y oeled fynd, a ma's rhedodd Twmi, ac i'r Dole ag e nerth g i g@d tro,d w d fod ’rhen Falen wedi codi o farw'n fyw. A chyn i fod e wedi dybenu ’i store, dyms Dafi yiao a'i wynt yn ’i law, wa'th mi gas ynte ofon fod vn 8ix Props wrtho'i hunan ar hen Falen fel'ny iLr li heisw!,, Os oedd Tomos Lewis yu ddyn difrifol, yr oedd hefyd yu call, a gwew nas wneyd un daloni siarad rhagor k:
(delwedd 1302) (tudalen 032)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 32 GWR Y DOLAU: yn y dy-her yr oedd ynddi. Felly, ar @l yehydig o eiriau careclin- yn gobeithio i byddai Nat yn dal @ weea, a gofyn yn gyuhes 1 Arthur ynghylch ei i vryd a'i ragolygon yn Li y andain, ymaflod(I yn ei hat ac aeth allan o'r ystafefl. “'Rych chi ddim yn myn'd, Tomos Lewis?I, cof vnai Sali wrth y drws. “Wel, diolch yn fawr i chi am alw." - l@ Ha, 13[a!" chwarddai Nat ar ei izefn Yu Y gwely, “'rown i'n meddwl y bydde stori Malen yn-rhy." i stymog yr Hen Iginacl, wa'th ’rodd hi'n rhyw berthynas I cLad e, ag ’rodd pobol yn synu iddo fe'i gellwug hi fynd ar y plwydd. dnd,.ua chyff-ra i byth o'r fan@ym;, ’rown i'n dif3bgwl iddo fe bob myned i ofyn os cese fe ddarllen a gweddio gyda fl." PENOD V. MM. MORRIS Y GELLI. Pe bae rhywun yn gofyn, “Pwy yw'r person mwyaf parchut yu Llanelwid?" tebyg y bua@ mwy na haner y plwyfolion yn ateb, “Mrs Morris y GeIIi." Yn un petb, yr oedd yn gyfoethog, yn ol dull Llanelwid o gyfrif cyfoeth. Hi oedd perchen y Gelli, oddiar marwolaeth ei gwr rhy-w ugain mlynedd yn ol ’ ac er nad oecld-maint y ffarm yn fawr, eto yr oedd yn rhydd oddiwrth bob dyled. Nid@ oedd gwou stoe o am,feitiaid yn y sir, a synai ffermwyr y plwyf wrth weled y fath “wedd" oedd ar wartheg y Gelli bob amser. Dywedid, ymhellach, fod gan Mrs. Morris arian lawer yn ’dwyn iws;' ac ati hi neu at Morgan,% y Siop yr elai pawb pan am fenthycia arian i brynu tir neu i dalu'r rhent. N-id oedd hyth bob @'wy addo" yn y banc, ac nid, oedd gan neb ond hi EOr offeiriad a Morgans y Siop y fath beth a cheque book. Mynych, g- hyny, yr -dd ar ei llaw i wneyd cymwynas a'i chymydogion, hyd yn oed y rhai mwyaf cefnog o honynt. Edrychai Nat @ fel un oedd ond yehydig yn is na gwraig y Plas, ac ymddangosai Anghydffurfiaeth yn respectable i Mr. Gwyn, yr offeiriad, pan gofiai am Mrs. Morris. Pan fyddai Dafi Jones yn ymofyn anfon axian i dalu am ysgol Arthur ei fab, drwy cheque Mrs. Morris y byddai yu arfer gwneyd hyny. Sibryclid fod ganddi oaan yn y rheilffordd; beth bynag, amlwg oedd i bawb f,od D@coU y stesiou yu myned @ o'i ffordd i fod yn dahedd iddi, pan fydew yn talu un o'i hyrnweliadau anfynych ar dref. Faint bynag oedd ei chvfoeth, gwyddai pawb mai hi gafodd y zxxxxxx NEU FFORDD Y TROSEDDWR.
(delwedd 1303) (tudalen 033)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 33 benshar o ar2an ei hewythr, yr hen I)doctor Bowen, yr hwn a fu faxw yn union wedi dychwelyd i Lanelwid ax ol treulio ei oes ar y mor fel meddyg yn y llynges. Mrs. Morris oedd un o golofnau'r achos yn Salem. Cyfr@ ddeg punt y flwyddyn tuag at y weinidogaeth-cymaint arall a Morgans y siop. Tany@fiai hefyd yn haelionus at bob achos da,-at y Feibl Gymdeithas, y Genhadaetb, a'r Colegau enwadol, ac at dreuliaier caper. Yn a-droddiad hlynyddol y colegau, ei henw hi oedd y cyntaf dan enw IAanelwid. Rhywbeth fel hyn y rhedai'r adroddiad am flynyddau:- Mrs. Morris, Golli LO 10 0 Mr. Morgans, Cambrian House 0 5 0 Mr. D. Jones, Dolau 0 2 6 Mr. T. Lewis, Coed Weddus 0 2 6 Mr. Morgan, Plas Newydd 0 2 6 Rev. W. Thomas 0 3 0 Small sums 1 13 2 Total ;C2 18 8 Nid yn Gymraeg, os gwelweh fod yn dda! Mae aelodaii Pwyllgor y Colog wedi bod yn gwrthdystio yn hyawdl a phenderfynol yn erbyn pen@ad swyddogion anghyfiaith yng Nghymru, yn enwedig os mai ar Lywodraeth Dorïaidd y byddai'r bai, ond Saesneg yw iaith Adr(>ddiad y C(Yleu bob blwyddyn. Cymraeg ydywr iaith siaredir yn y PwyHgorau; Cyniraeg bregethir g- y myfyrwyr; yn Gymr-g y gwneir yr apel wrth gaaglu; oddiwrth Gymry-y @ham fwyaf yn Gymry unieithog -y ceir y tanysgifiadau;-ond yn Saesneg, bid siwr, y maen Thaid rhoddir Adroddiad swyddogol I Nid oes neb yn Salem, ond @. Thomas y gweinidog a Morgans y Si@p, yn darllen yr adroddiad cherwydd hyny; ond @chir ar enwau y tany@wyr, neu clustfeinir pan eu darrenir alian ar goedd gan y myf-yriwr pan ar ei daith gasglu, gyda dyddordeb onfawr;. oblegid ,yr hyn yw'r “Almanac de Gotha" i fawrion y Cyfandir, a “Debrett" i uchelwyr y Saeson, hyny yw'r Adroddiad i aelo&u -Salem. Ond nid trwy gyfranu arian yn unig y mae Mrs. Morris yn cynorthwyo yr achos yn Llanelwid. Nid oes nomawr i gwrdd gweddi na seiet, na chwrdd parotoad wedi ei gynhal er ys blyn-, yddau hebddi hi. Ond pan fydd' ewrdd@ owarter neu gymanfa, neu gwrdd te'r Ysgol Sul neu gymanfa ganu ar waith y g
(delwedd 1304) (tudalen 034)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 34 GWR Y DOLAU: Mxe. Morris yn ei gogoniant. “Fe wnaiff Mrs. Morris a'r gwragodd caredig ereill, feallai, gymeryd at ddarparu lluniaeth," -dyua gfin Mr. Thomas y gweinidog yn wastad pan awg@ yn y owrdd eglwys y dylid rhoddi gwahoddiad i'r cyleh enwadol i gynal gwyl yn Llanelwid. ac ni phallodd Mrs. Morris ar @'gwr,g,dd car@g ereill" erioed. Yn wir, un o brif olygfeydd Idanelwid yw Mrs. Morri@a chap la-sis ar ei phen a shdl facii ar 01 hysgwydd@au-yn gwneyd t,6 pan fo uchel wyl yn Salem. Ati hi yr aiff pob progethwr mawr a phob diacon blaenllaw i gael th, ac ni ddengys dim safle gwr yn yr enw2Ld yn well na ph'un ai ar ford Mrs. Morris neu ford “un o'r gwragedd caredig ereill" y rhoddir ef i yfed ei dg-. Mae gan bawb yn Llanelwid ffydd faw-r ym marn Mrs. Morris ar bob pwnc cymdeithasol, canys oni chafodd ei chodi mewn ysgol ferched yn Abertawe? Gwir na fu hi yno ond am ddwy flynedd, ac ni chafodd fawr o ysgol mewn un lle arar. Ond ni fa un wraig arall o Lanelwid mewn boarding school yu Abertawe. Cafodd Mari Jones, mae'n wir, ddau gwarter gauaf y-n ysgol Llaugoodiog; ond gwyr pawb nas gollir eymharu ysgol Llangoediog ag ysgol Abertawo. Erbyn hyn, y mae merched pob ffarm yn y plwyf yn cael eu danfon “bant i'r ysgol," ac y mue merched Henry Plasnew-yd)d weffi dechreu chwareu'r piano a'r harmonium! Mae rhai o'r bobl ieuane yn barod i amhou dysgeidiaeth Mrs. Morris; ond saif ffydd y-r hen genhedlaeth yn ddiysgog. Gall Mrs. Morris ysgzifenu yn well nag un wraig yu y plwyf, so y mae ei llythyrenau mDr bigfain fol nag gall ond y@ golorion a rhai sydd yn gyfarwydd 5, “gwaith Raw”ddeall ei hy@e,n. Y mae, hefyd, @ ol tyb preswylwyr yr ardal, yn lxynod hyddysg yn yr iaith fain. Y mae ganddi Feibl Saesneg yn ei @d yu y ty cwrdd, a phan goda'r pregethwr ei destyn, try Mrs. Morris ddail ei Beibl Saesneg, a darllena'r adnod yn yr iaith hono. Derbynia bob wythnos gylchgrawn Saes-neg, yn osta I a phapyr lleol a gyhoeddir yn S@neg. Ni chlywyd hi'n siarad Saesneg erioed, hyd yn oed pan ei cyferchir yn Saesneg gan un o blant Salem ar ymweliad o Lundain; ond dofnyddia eiriau Saesneg yn fynych wrth @Tad @aeg. Nid yw yn gw-eyd hyny yn anghelfydd; nid yw yu llusgo gair Saesneg i'r ymadrodd mogis gerfydd ei glustiau; ond dy-wed of yn naturiol a digyffro, gan gy-,eryd yn ganiataol fod pawb yu ei dclear, fel Y' g na ambell ysgrifenycld S@, fenthycia gair o'r Ffran@-% neu frawddeg o'r Lladin. Mewn gair, menyw “genteel" yw xxxxxxxxxxxxxxxxx
(delwedd 1305) (tudalen 035)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 35 Mrs. Morris, neu, fel y dywed Leisa'r forwyn, “meniW steilus ambeidus yw mystres." Ed'rycha holl blant y plwyf arni gyda pharchedig ofn. Nid am ei bod yn gâs nac yn sarug wrth neb. Ni welodd un o aelodau Salem gwmwl ar ei gwyneb, ac ni chlywodd hyd yn oed gwasanaeth-ddynion y Gelli hi’n gwneyd dim mwy na cheintach mewn llais cwynfanus. Ond y mae rhyw urddasolrwydd disglaer yn ei hymddangosiad nas gellir ei ddesgrifio. Y Mae yn sicr fod y pattens a wisga ar ddydd Sul gwlyb, yn ychwanegu at y parch a deimlir tuag ati. Nid oes pattens gan neb arall yn Salem. Y mae Mrs. Morris yn dhl wrth natur, ond pan fycld y pattens ax ei thraed, y mae o'i hysgwyddau yn llwch na!i ch@ doithion. Tyn y pattms ymaith yu y lobby; a cherdda hithau i mewn yn araf iw sedd ym mhen pelwr caper mor dawel fel na chlywir ond trwst ei gwn sidan du yn clocian i fyny'r ale. Ar ol cyrhaedd ei set, ni eistedds Mrs. Morris i lawr yn union. Ei haxfer yw eymhwyso'r o-h yn y s6t yu gyntaf-yr un4 un yu Salem, oblegid y mae'r sobau oreiu i gyd mor noeth a chreigiau Ty Ddowi. Bu Tomos @wie yn teimlo'n anfoddlon “r,6w@ am flynydlau. Ar un @ cafodd Mr. Thomas waith mawr i atal yr hen fmwd rhag siarad ynghyleh y peth yn y seiet;_ ond, erbyn hyn mae hyd yn cted Tomos Lewis wedi cynefino EVr Ar ol eistedd i lawr, plyga Mrs. Morris ei phen am fynud neu ddwy cyn tynu'r allwedd fach oli llogeU i ddadgloi y- box lle y cadwa ei Uyfrau hymnau iei Beibl. Yna gosoda ei thraed ar y droedfainc fechan sydd ar lawr y s6t, agora ei Beibl, neu ei 11-yfr hymnau, a disgwylia y-n dawel am cldyfodiad y pregethwr. Ni chlywodd neb mo Mrs. Morris yn canu yn y ewrdd erioed, or ei bod yn hoff o glywed canu. Ifi yw y @yntaf bob ax ei thraed ar ol ilr pregethwr roddpr gn'r maoes i ganu. cyn i'r pregethwr orffen darllen; tra na fyddai'r lleill yn codi cyn i'r blaenor canu ddechrou'r don. Edrychai'r hen bobl aT hyn fel path gweddaidd yn Mrs. Morris, ond ni wnani geisio ei hefelyehu. Mae rhai olr merched ieuanc yn y blynyddoedd- diweddaf wedi dechreu dilyn ei h@pl, cherwydd, meddir, eu bod o?i farn e fod yn fwy “steilus”na chodi pan fo'r iiineii gyntaf wedi ei haner ganu. Ond er fod Mrs. Morris yn gynar ar ei thraed, ’d y ac pawb yn eymeryd hyn n-I -w byth -yn ymuno yn y g&n. M fel path eithaf naturiol, ac, yn wir, y ma@n dra thebyg nad oes neb ond Mr. Thomas wedi sylwi ar hyny. Beth ydyw'r rh XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
(delwedd 1306) (tudalen 036)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 36 GWR Y DOLAU: am ei hymddygiad nis gwn, oblegid, ar adegau, gaH Mrs. Morris ganu yn gerddar a soniarus. Yr esbdniad rydd Gladys yw i Mrs. Morris gael ei dysgu yn yr ysgol yn Abertawo, na ddylai pobt barchus ganu yn y eysegr,-ac, wrth gwrs, nid yw'r bobl @axchus yn e-anu yn y capelau a'r eglwysi Saesneg. Afaeln well ganddynt dalu c6r i ganu yn eu lle! Ni fydd Mrs. Morris byth yn brysio allan o'r capel -.vn union ar derf@ y gwasamaeth. Eistedda yn ei sedd hyd nes y daw Mr. Thomas a-c ereill ati i siglo Haw a hi. Hi yw'r ddiweddaf, bron, i ymadel o'r capel. Pan gyrhaedda'r lobby, caiff y pattens yn union yn y man y gadECwodd hwynt ar ddechreu'r oedfa, oblegid y mae pawb ar eu heithaf yn cilio draw oddiwrth y pattens, fel pe byddent yn rhywbeth gwahardd@. Ond er cymaii2t oedd y parch a enillodd Mrs. Morris, ac er esmwythed ei byd, nis gellid ei galw yn hapus. Bywyd unig iawn oedd ei bywyd; nid oedd ganddi gyfeillion mynwesol; ac' nid oedd ganddi berthynas yn y plwyf. Bob a Gladys oedd ei pherthynasau ago&d, ac nid oeddynt hwy yn ymweled a bi yn fynych. Er mor dawel oedd Mrs. Morris, yn eigion ei chalon yr oodd yn dyheu am rywun i'w charu a chydymdeimlo a hi, rhy7- ’an y gajlai ymddiried ei chyfrinach iddo. Yr oodd Mrs. Morris, drwy ei hoes, wedi ame-anu cael ei pharchu gan y gymydogaeth; oedd ’wedi cadw gormod iddi ei bun i enill serch a hoffder ei -vr chyd-blwyfolion. Ac fel yr henciddiai teimlai yn fwy-fwy y gwagder yn ei chalon, ac hiraethai am ddyfodiad Gladys i'r CTelli gycla dwysder ac angerddoldeb na fyddai neb yn disgwyl ynddi hi. Mor helbulus a thrafferthus yw bywyd dyn! Mor siaiuedig, yn fynych, y teimla y mwyaf llwyddianus ar ei ddiwedd! Pan fo cysgodion yr hwyr wedi disgyn, ac y cymer gwr hamdden i fyfyrio ar ystyr bywyd, a'i gymharu a'r gau-amcanion a fu efe yn ymestyn ar eu hol yn nyddiaii ei nerth a'i gryfder, mor aml yr esgyn gwaedd y Pregethwr i'r nefoedd fry, “Gwagedd o wagodd, gwagedd yw'r cwbl 1 “Wele un wedi enill cyfooth, arall wedi -enill aurhydedd, axall eto wedi enill dysg,@nd, O! mor siomedig y maent pan welant, yn rhy ddiweddar, iddynt ddibrisio yr h sydd werthfawrocach na golud, na chlod, na diwylliant Tn sef y Cariad ni ddiffydd yn angeu, end a erys yn ieuanc yn oes oesoedd. xx
(delwedd 1307) (tudalen 037)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 37 PENOD VI. DISGWYL GLADYS. iffarm hen ffasiwn, a “chartref" wedi ei gerfio ar bob caxeg ynddo, oedd y Gelli. Yr oedd yn ddiarhebol drwy'r ardal axa ei lendid. Yr oodd fflagiau gleision y gegin, a Rawr morter y nouadd, bob amser mor lin “fel y gallech ’i llio nhw," meddai Sali Nat. Ond yr oedd yn amlwu ddiaon nos Sadwrn cyn, Nadchg fod Mrs. Morris yn disgwyl rhyw un dieithr. Yr oodd llinellau gwynion cywrain wedi eu tori a shalc ax gareg lwyd yr aelwyd a'r cci g gleision gerllaw y drws. Yr oodd y celfi, y owpbwrdd cornel, a!r seld, a?r wedder-glas, a'r warming-pan bres yn disgleirio. Yr 0, id y crfin mawr llwchben y t,&n wedi ei fi@ledo fel y gallech wel'd eich llun ynddo. Yr oed@ y canwy u melynion ar y faiitell fawr yu edrych fol pe baent wedi cael eu gwpeyd o aur. Yr oodd LoisA we& gwyngalchii dan y grat, a dtodi cot newydd o g6ltar ar y ffwn. Yr oedd tin mawr yn y @t, ai ben yn wyn fel yr eira gan beku wedi on gwyngalchu, a gwasgai fflam fwh las allan, ’nawr ac yn y rhwng rhyw gilfach yn y @au, ac ar ol o am e@ ax ben y copa gwyn noidiai o'r golwg i dywyuwch y @eu I Ar un peiatan haiarn gloew chwyrnai tegil yn ei gwsg, a4o ar y llall yr oodd y tebot yn twymo ei ochr wrth y tin. Yn y pen uchaf o'r neuadd yr oedd drws vn agored i'r parlwr gorou. Yno yr oedd tAn siriol wedi ei gyneu, a dwy gadair freichiau eemwyth wodi eu tynu un bo'o ochr iddo. Nid oedd dim hen na chyffredin yn cael lle yn yr ystafell bon-prif addurn a gogoniant y Gelli. Yr oodd @t hach isel wedi cymeryd lle yr hen rit mawr, lle geffid cyneu tan coed pe bae galw am, hyny. Yr oodd y pooer, a?r tongs, ar shofel o waith cywrain tad Nat y gof we& eu hartudio i'r nouadd, a'u lle wedi ou cymeryd gan haiyrn mwy rhodresgar a brynwyd gan Mrs. Morris ryw ddydd marchnad yn Abertawe. Yr oodd carped trwchus ar y llawr, ac yn' lle vr hen ford dderi gwehd bord gron fahogani yng nghanol yr ystafell., Ar hon yr oedd lliain gwyrdd, ac ar. hwnw yr oedd mydylau bach 0 lyfirau gaesneg a Chymraeg, wedi eu trefnu wrth rif a mesur, fel na fvddai un mwdwl yn -uwch lla'r llall, na mwy na llai na throedfedi yn gwahanu un oddiw-rth y llaR. Ymhlith y Hyfrau yr oedd Hen Ficer," “Taith y Pererin," “Watts on the Mind," s @ts' Pest," a gweithiau defosiynol ereill. Ar gaiWI
(delwedd 1308) (tudalen 038)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 38 OWP. Y DOLAU: ewog ac ar hwnw album a llyfr y ford gorweddai mai bl Yn erbyn y mur g6gyfer a'r ffenestr yr oedd sofa fawr wedi ei gosod; ac wrth oi thraed sheffinier, haner o wydr a haner o fahogani. Ond yr oedd un lien ddodrefnyn bob ei symud. Mewn cornel tywyll, wedi haner ei guddio, safai'r cwpwrdd tridarn, fu gynt yn destyu ymffrost a llawenydd i genedlaethau o hynaflaid Mrs. Morrii. Nis gellid meddwl am ddim mwy anghydweddol a'r gwychder a ffynai ymhob rhan axau o'r ystafell-f el pe bai un o'r hen Ddiwygw-yr yn ei got lwyd, yn dyfod yn ol i dreio codi hwyl ymysg crefyddwyr parchus yr o@ hen! Crogai darluniau ar y mur-darlun o'r Mab Afradlon yn cael ei roesawi gartref, -o'r Swper Diweddaf, o Rowlands Llangeitho, a Dr Rees A@rtawe,-y ddau antaf mewn lliwiaii ooch a glas a gwyrdd, eOr ddati olaf a fframiau euraidd yn eu cylch. Yr oedd pob stol wedi ei gwneyd o fahogani, ac yr oedd antimacasar ar gofn bob stol, a dau, an ar bob pen, ar y sofa. Ni ddylid @ofio, ’chwaith, y gwydrau amryliw ar y sheffinier, ac, yn ddiweddaf oU, rhaid cofnodi fod papyr euraidd yn gorchuddio'r mur, v cyntaf welwyd erioed yn Llanelwid. Anfynych iawn y caffai neb weled gogoniant y parlwr. Ni wneyd defnydd o'r ystafell end ar achlyusur ymweliad pregethwr mawr, -nou Bob a Gladys. Nid elai'r morwynion iddo heb dynu eu hesgidiau oddiam eu traed, a phan ddeuai cAr neu gyfaill i ymweled a hwy, ystyrid ef yn fraint arbenig i gael cipolwg ar y parlwr. Caffai gwychder yr ystjafell effaith hynod ar Lei@r llaethwraig,-nis gallai hi ond sisial yn isel pan fydclai yno, ac yr oedd ei hymarweddiad yn y parlwr yn llawer. mwy defosiynol nag oedd yn y capel. Credai Mrs. Morris fod y chwaeth mwyaf dichlyn wedi ei arfer wrth osod y celfi a'r petbau yn eu lle; ac nid oedl dim @isynai yn fwy na gweled fod Gladys yn fwy hoff o'r neuadd- lle'r arosai hen gelfi deri y GeRi-nae o'r parlwr gorwych ar yr hwn yr oedd Mrs. Morris wedi gwario gymaiut o axian a thrafferth. Ond er fod tin yu y parlwr, eisteddai Mrs Morris y nos Sadwrn hon wrth dan y nouadd, yn tosto bara. “'Nawr, Leisa, gwnewch haste," meddai mewn llais cwynfanus ’k (oblegid mae'n rhaid cyfaddef fod Mrs. Morris yn hoff o geintach). “Beth ’ych chin ’neyd yr holl amser P ’Dwn i beth sy' ar y merched'nawr! Pwycydfyddwchchicyndwad?" “'Rwy'n d%vad yn y fyned, mystres fach," atebai 11@ cryg Leisa oddiar y llofft. “'Rwy' jist bod yn barod. Fe ddwa i lawr man ceia, i'n ffroo." xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
(delwedd 1309) (tudalen 039)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 39 Wel, g"ewch haste i cldwa(l," clywedai Mrs. Morris, nen mae Gladys yn aiwr o ddwad aln ca?l ni yn sang-ch-fang i gycl.@ Cyn pen ychydig gellid clywod Leisa yn dod lawr dros y grisiau, d swn ei thraed fei taxanau yn cyrhaedd Mrs. Morris ac yr oed Y]i y gegin oreu. “Da chi, Le-isa fwh," cein@hai Mrs. Morris, “peidweh a cha,dw cymaint o swn! ’Rych chi'n ddigon i fycldaru dyn, a @,,yw ’mhen i ddim yu agos da." Dowch chi, mystres fwh," medclai Leisa, fel pe yn siarad a phlentyn, “fe wna i ddisgled o dA i chi cyn daw Miss Bowen, ag mi weuith eich pen chi wedyn." Nid oedd yn -anhawdd camfod fod Mrs. Morris yn tyneru dan y driniaoth. 0 na," meddai, “fydd hi ddim yu hir ’nawr, a fydde fe ddim yn dryched yn daliedd tawn i'n dechro hebddi hi." Erbyn hyn yr oedd Leisa yn brysur wrthi yn hala monyn a, y tost yr oedd Mrs. Morris wedi barotoi. Ar ol @lio Leisa am rai mynudau yn gorffen ei gwaith, a chucldio y mwdwi tost dan fasn zOi ddodi i dwymo ar stand .1ich gopor o fla4en y tan, meddai Mrs. Morris- Ma4e'n well i chi gyneu canwylle heno, Leisa. MoOr lamp a rhywboth ma'm o le arni.11 Or gore," eai Leisa, “ble, ea i ganwylle P ’Dwyl ddim yn meddwl eich bod chi wedi gadael rhai ma's.11 beth yn onw dyn ych chi'n n4eyd ar hoR ganwyhe P”gofynai Mrs. Morris. “Weles i ariod neb fel y chi am ddifa canwylle I Dim ond dydd Mercher dwetha y rhoes i dair canwye i chi! ’I'@ych chvn ddigon i ddistry-wa dyn fel hyn,-ag odych I 11 Wel, mystres," atebai Leisa, “'dwy ddim yn credu y gallwch chi weyd y mod i'n wasto canwyue. Mi gas Tom y wagmer un o'r canwylle nos Fercher, a Jchn y cowman u-n arall neithwr i'r lantarn, ag ’rych chi'n gwbod am y llall i fi i hiwso hi jist i gyd nos Iau i gwyro'r sane.2) Gwyddai Mrs. Morris y ffordd i gilio or ol ei gorchfygu. Estyuodd gwlwm o allweddau i Leisa, gan ddweyd- yn y cupboard isha ma? nhw. Mae'r un peth i chi dynu' ’whech canwyll mas ’nawr tro bo chi yii y man, ond eofiwch nag Ye-h chi ddim i gool rhagor hyd genol yr wthnos.! A mae dwy o'rmoulds yna hefyd rhwiig y candle-box a'r wal. Dodweh rheiny Yn Y canwyuerni pres. Mi gynta y hydd rhaid ddodi tipyn o bal)- -vr yn rownd iddi nhw,-fe gewch bapyr yn nrar bach y seld.11
(delwedd 1310) (tudalen 040)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 40U CWB Y DOIiAXI: Ar ol crya drafferfch, oblegid yr oedd Leisa yn well yn y Ilaet dy a'r beudy nag yn y neuadd a'r pariwr—oafwyd pethau at en gilydd, a dyma Leisa yn ceisio oyneu'r ganwyll drwy wthio ei phen i'r tan. “Leisa 1 lo's," ebai Mrs. Morris yn gyffrous, “both ych chi'n neyd? Dyna. fel mae'n nghianwylle i'n cael eu difa drwy ga'l eft saoo i'r tan fel yna! Cymrwch dipyn o bapyr, ferch, a chynwch hi a hwnw." A rol oyneu y ddwy ganwyll a'u gosod nhw ar y ford, gofyaai Leisa— “Pwy lestri fynweh chi, mystres?" Yr oedd gan Mrs. Morris ddau set o “lestri goreu," lieblaw ei “llestri at iws." Y llestri goreu i gyd oedd y rhai a gafodd fel rhan o'i “stafell" pan briododd, a'r llestri ail-oreu oedd y rfaai a gafodd ar ol ei mhamgu. “O, mae'n well i chi ddwad a'r llestri afl-oreu," meddai, ar ol ychydig o betrusder. Dim ond unwaith neu ddwy yn y flwyddyn y boddlonai Mrs. Morris i wneyd defnydd o'r llestri goreu, rhag ofn iddynt gael eu tori wrth eu golchi neu eu dodi i gadw. Buasai yn ddigon hawdd oael llestri o'r un batrwn, pe bai anffawd yn digwydd; ond ni vnai hyn i Mrs. Morris feddwl yn llai am danynt. Ond am y llestri “ail-oreu," nis gellid oael eu bath yn awr am arian yn y byd. Mae pob disgl a saser a chwpan wedi eu marcio a “stamp a delw”hen wiaith llestri Abertawe, y forget-me-not. Ond ni welai Mrs. Morris ddim prydferthwch na gwerth yn y llestri cain, a chredai eu bod yn llai eu gwerth cherwydd eu bod yn henach na llestri “stafell" ei hun. Erbyn fod y te yn barod, fe glywid swn cerbyd ar y buarth, a, llais Twm yn galw ar y poui. '' Wo na ti, ’r gaseg fach! Pam na elli di aros yn esmwyth?”“Dyna Miss Bowen wedi dwad, mystres," ebai Leisa, a'i gwedd yn lloni wrth redeg allan i'r gegin. Cyn pen ychydig eiliadau rhedodd Gladys i'r neuadd, a thaflodd ei breichiau am wddf Mrs. Morris, a derbyniodd groesaw cynhea gan yr hen wraig. Arhosai Leisa wrth y ford rhwng chwerthia. a llefain, yn disgwyl yr amser i arwain Gladys i'w hystafell ei hun ar y llofft. “Cerwch i dynu'ch pethe bant, Gladys," meddai Mrs. Morris, ym mhen tipyn, “maie'ch rhwm chi'n barod ar y lofft. Ond peid-
(delwedd 1311) (tudalen 041)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 41 iwch bod yn hir oyn dwad i lawr, wa'th ’rwy'n siwr eich bod bron llwgu ishe cwpaned o de, ao y mae'r te ar y ford.” “O'n goreu, aanti fach," ebai Gladys. “Pydda i ddim myned oyn dwad lawr." A chyn pen haner awr chwi allech feddwl, gan mor gartrefol yr edrychai Gladys yn rhedeg oddeutu'r ty—i'r llaethdy a'r gegin maes, a'r rhwm caws, a phob man—a'r telerau da a ffynai rhyngddi a. Leisa a'r gwasanaeth-ddynion i gyd, mai yn y Gelli yr oedd wedi byw drwy gydol ei hoes! ^PENOD VII. GLADYS YN Y GEHI. Wythnos felus iawn fu wythnos gyntaf Gladys yn y Gtelli, a chymaint oedd ei mwynhad fel na8 gallai aros yn llonydd am awr gyfan. Yr oedd y ferch ieuano hoa yn hofE o bobpeth byw a mynych y byddai yti canu wrth ei hunan eiriau swynol “Sercfa Hudol" : — “Hardd yw llun a lliw Pob peth a ddaeth o ddwylaw Duw; I b'le a llygad dyn nad yw Yng ngwydd y tlws a'r cain? Prydferthwch sydd yn llanw'r nef, A phob creadur greodd Ef, O'r eryr ar ei aden gref I'r dryw sydd yn y drain." Ymysg y gieir a'r oolomenod a'r adar bach y mynai fod, ac ni c1" odd y creaduriaid asgellog yn y Gelli erioed y fath fyd o'r blaan. Pe gwelsai bardd neu arlunydd hi ben boreu yn rhedeg allan, i'r clos a phadellaid o geirch yn ei Haw—a'r gwynt nwyfus yn chwar-eu a'i gwallt ac yn codi gwrid i'w gwyneb — a'r ednod gwancus yn tyru o bob cyfeiriad ar ei hoi, wrth swn ei “shw, shw" .aomarus, a'i gwei'd yn bwyda a Haw dirion y fronrhuddyn a'r aderyn to, ac yn ysgwyd ei ’ffedog yng ngwyneb rhyw chwyad daeog neu iar reibus a'i gyru ar ffo i'w lie eu hun, — pe gwelsai bardd neu arlunydd hyn, meddaf, coronai hi ar unwaith yn Prenhines yr Adar.
(delwedd 1312) (tudalen 042)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 42 GWR Y DOLAU Ond nid oedd bardd neu arlunydd yn y Gelli, ac ni thynodd sylw neb ond Leisa wrth fwyda'r gieir a'r adar. Ac ni ddywedodd Leisa ond hyn— “Dir safio ni! garw mor ffond o ffowls mae Miss Bowen." TTn diwrnod daeth Twm y Waginer ag oen bach i'r ty, yr hwn, oedd wedi rhynu yn un o'r caeau, a chafodd Gladys ganiatad gtdi ei mhodryb i fagu'r oen bach yn swci. Nid hir y bu'r oen bach .. cya. adnabod llais ei feistres, a rhedai ar ei hoi i bob twil a chornel o'r ty. Am oriau bob dydd byddai Gladys yn chwareu gyda'r oen yn y gegin o flaen y tan, neu yn ei fwyda a'i fagu. Nid oedd ei mhodryb mor foddlon i Gladys ei alw yn “Top Morris.'' Dysg-odd Gladys bob math o ystranciau iddo, a byddai'r holl deulu. yn. tori allan i chwerthm wrth weled ei ystunuan yn neidio yn yr awyr pan alwai Gladys “Top Morris" arno1 Prydnawn dydd Nadolig ehedodd Robin Goch i'r gegin drwy'r drws agored, wedi ei ddenu o'r oerfel gan girioldeb y tan. Wedi i Gladys ei ddal, ei gusanu, a'i anwylo, a'i fwyda, a'i gynhesu, a siarad ag ef fel pe bai yn deall pob gair a ddywedai, gollyngodd ef yn rhydd. Ehedodd Roriin bach ymaith, ond daeth yn ol dran-oeth, a bu yn ymwelydd cyson a hi ar ol hyn hyd nes i'r hin gynhesu. Yna, er dirfawr hiraeth i Gladys, ehedodd ymaith ao ni ddaeth drachefn yn ei ol. Ond am fisoedd ar ol hyny, credai Gladys mai ei Robin bach hi oedd pob bronrhuddyn a welai yn. agog i'r Gelli. Y mae o fy miaen wrth ysgrifenu gopi o benillioa yn llaw-ysgrifen Gladys, ac y mae yn dra thebyg mai yn wythnoa ’ y Nadolig y cyfansoddwyd hwy— Fronrhuddyn bach gwladgarol! Can' croesaw gei gen i, Waeth pwy fo heb ei damaid, Bydd tamaid fyth i ti! I geisio gwlad hawddgarach, Ni hedaist dros y lli'— Ar Gymru fach ni chefnaist Pan ddaeth y gauaf du! Dywedir i ti niddo Dy dirion fron dy hun, Wrth gario dwr i'r tflamau At ryw golledig ddyn.
(delwedd 1313) (tudalen 043)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 43 NEU FFOBDD Y TBOBEDD'WK. to Ti roddet, gwn, dy einioes Dros gar, neu gyfaill cu,— Ar Gymru fach ni chefnaist Pan ddaeth y gauaf dul h Ni feddi geinder gwylan, Na chwimder gwenol dlo», Na llais yr cos seinber A lona ddyfnder nos. Anwylach wyt, From-huddyn, Er llwyded yw dy blu',— Ar Gyiuru fach ni chefnaist Pan.'ddaeth y gauaf du! Ond nid gan greaduriaid mud yn unig yr anwylid Gladys! Yr oedd pawb drwy'r ty wedi lloni ac ysgafnhau odd)ar pan ddaeth Gladys yno, a dywedai Leisn na fu enoed mor rhwydd i fyw gyda Mrs. Morris. Ar ddydd Sul, bid siwr, aoth Gladys gyda'i mhodryb i Bnlem, pr mnwr syndoil a llawenydd i ferched yr ardal. Am wythnos a rlingor ar ol hyny, pnf dehtyn siarad y merched oe^a y ffordd npwydd y gwisgizi Gladys ei gwallt, a style ei hat a'i gwn. Yr oedd Mari'r Pandy o'r farn mai imitation fur oedd ar ei siaced, a mentrai Mari'r wniyddes i'w hat “gosto dros sofren os costodd hi geinog." Ond yr oedd un gwr yn Salem wedi cael mwy o fwynhad na'r rnerched. Ni chafodd “Theophilus y Cantwr" ddydd Sul mor ddodwydd erioed. Er fod Theophilus erbyn hyn yn hen wr, nid oedd wedi colli ei gariad at gerdd a chan. Un o wroniaid y Tonic Solta yn Ystrad Tywi oedd Theophilus, a llawer stori ddon-iol yr arferai adrodd am y gwrthwynebiad a deimlid gan yr hen bobi, haner can' mlynedd yn ol, yn erbyn canu mawl wrth reol. ’' Pa fodd y gallwn ganu mawl i'r Arglwydd," meddai un hen ddiacon ffylllon “gyda so fa mi?" Ond yr oedd Theophilus ar y pryd yn ddyn ieuanc, ac yn llawn sel ac yni. Ymresymai a'r hen bobi; dadleuai yn gadam dros ganu “a'r ysbryd ac a'r deall;" ac o'r diwedd llwyddodd i gael ysgol ganu ynghyd. Er cymaint ei frwdfrydedd, nid oedd Theophilus yn llawer o gantwr. Nid agorai ei enau wrth ganu, a byddai y swn, gan hyny yn cael ei wasgu allan drwy y ffroenau, “fel ta fe'n dwad ma's drwy wagar cro'n," meddai Nat unwaith. Nid oedd, chwaith, wedi clywed llawer o gantorion da enoed. CTywodd Eos Moriais
(delwedd 1314) (tudalen 044)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 44 QVE. Y DO1A1T: yn anterth ei nerth a'i boblogrwydd. Oofiai glywed Llew Llwyfo umvaith neu ddwy pan ar grwydr drwy'r Deheubarth. Ond y diwrnod dedwyddaf yn hanes Theophilus oedd hwnw pan glywodd Edith Wynne I Ni flinai byth siarad am y diwrnod euraidd. Eisteddai Gladys dydd Sul yn set Mrs. Morri»—nid nepell o'r set fawr, a phan glywodd Theaphilus lais Gladys yn ymuno i ganu “Crug-y-bar”o'r braidd na neidiodd allan o'i sedd gan gymaint ei syndod. Ar y cyntaf credodd mai Edith Wynne oedd yno. Yna ca.Ju mai Gladys oedd y gantores. Nid oedd gan Theophilus, druan, glustiau i ddim ond i ganu Gladys. Nid oedd y waa-anaeth ond megys breuddwyd iddo—ond y canu ’ A mynych ar ol hyn, yn ygtod ei harosiad yn y Gelli, y daeth yr hen wr yno i ofyn i Gladys ganu iddc rai o'r hen alawon a thonau Cymru. Yn ystod yr wythnos cafodd Gladys lawer o ymwelwyr heblaw Theophilus a Robin Goch. Daeth Mr. Rowlands y ciwrat y^o, am ei fod, meddai ef, wedi clywed fod Mrs. Morris ddim yn iach ; daeth Benni Bach yno i ddweyd fod ei fam am i Gladys fyn'd i de i Bias Newydd; daeth Arthur Jones yno prydnawn ar ol y Nadolig i ffarwelio cyn cychwyn yn ol i Lundain. Felly dedwydd iawn fu wythnos gyntaf Gladys yn y Gelli,—ond eto, edrychai yn brudd ar ol rhoddi ffarwel i Arthur Jones! PENOD Vin. “CTNGHOB NAT AB DDEWIS G-STBAIG." Ni fu Nat yn hir ar ei gefn yn y gwely. Mewn tridiau ar ol ymweliad “yr Hen Bihaci" eisteddai wrth y ford i fwynhau ei ginio Nadolig, a'r noswaith ar ol hyny galwodd Arthur Jones i'w wded, ar y ffordd yn ol o'r Gelli. “Helo, doctor," meddai Nat o'r gadair freichiau wrth ochr y tan, “dewch ymla'n. ’Rwy'n gwella fel y g'irchen!" “Mae'n dda gen i weFd hyny," atebai Arthur, “wa'th———" ’ ’ “Ie, mae'n syndod gen. i, Doctor Jones," torai Sali i mewn, “i wei'd e wedi gwella fel hyn heb gael llwyed o foddion' ’Bo'dd. ’ahad yn arfer gweyd, ’slawer dydd, nag o'dd dim dishgwl gwella heb ellwng gwa'd neu lyngcu moddion." “Wel," atebai Arthur, ’' mae gwaith doctor yn newid, fel gwaith ffarmwr neu of, fel y mae'r byd yn myn'd yn i fla'n."
(delwedd 1315) (tudalen 045)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEXT NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 45 “Falle hyny'n wir!" ebai Sali, “er nag w i ddim ;-n credu y gwelir byth yto shwd ddoctor a'r hen Ddoctor Prydderch! Dir gaton pawb, ’rwy'n cofio am y ’nhiad, fod gyda fe yn wasted hotel o foddion gas e gan Ddoctor Prydderch, a ta pwy glefyd fyse arno fe, ’dodd e byth yn newid y moddion. ’Rodd son, chi wydc^ch, am yr hen Ddoctor Prydderch drwy Gymru a Lloegr i gyd, wa'th ’rodd e'n dkgyn o ach hen Feddya;on Myddfai, medde nhw, a — mi gynta ’ch bod chi'n gwbod yr hanes yn well na fi — fe fuodd e unwaith yn tendo'r Brenhin pan, o'dd e yn Llynden." “Na, chlyives i ddim am hyny," atebai Arthur yn wylaidd. “O, mae e'n eitha gwir!" meddai Sali, “wa'th mi glywodd ’y ’nhad yr hen ddoctor i hunan yn gweyd yr hanes. Wel, chi'u. gwei'd, pan o'dd ’y nhad yn ddyn italic, cyn iddo fe briodi, ’rodd e'n waginer gyda'ch tadcu yn y Dole — yno cas e afel ar mam, icyddoch. Fe ddath hi yno o Lancrwys fel lleit^reg yr ail flwydd-yn oedd ’y nhad yn gwasaneithu yno — ag yn y flwyddyn hyny fe ddaeth rhyw dwymyn drwy'r -wlad, ro'en nhw'n galw'r ddyrton arni." “Y ddyrton?" gofynai Arthur. ’"Rwy'n eofio clywed son am yr enw." “A dyna pryd," aeth Sali ymlaen i ddweyd, “y cas mamgtt y twreh cynta o'r gwinegon. ’Roen nhw'n gweyd i bod hi cyn hyny mor shone na fyse'r gwlithyn ddim yn dyferu dan i thro'd hi, ag ’rodd str"d liw ar i boche hi fel taw ’'cochen fach Llanelwid'' ’roen iihw'n ’i galw hi pan o'dd hi'n ferch ifanc. Ond fuodd hi byth yr un peth, druan, ar ol y ddyrion1" Arosodd Sali am foment i giael ei hanadl. Ni feiddlai Arthur edrych ar Nat, yr bwn oedd yn plygu. ei ben i gael tanio ei bib. “Wel, chi'n gwei'd Doctor Jones," meddai Salt ar ol cael ei gwynt ati, “’y nhad gas i gym'ryd gynta gyda'r dwymyn. ’Rodd e a'r gwas mwya' ym mhoilid yn un o'r ceie dan y ty, ag yn ddisym-•wth dyna nhad yn dechreu crynu nes odd e'n fEeilu cydio yng nghorn yr arad! A mi gas shwt ofan nes y gweiddodd e “Wb, wb !" ar y gwas mwya. “Be' sy arnat ti ’r ffwl!" mynte hwnw. A chyda bod y gair ma's o'i ben e dyma ynte yn dechreu orynu fel y ddeilen; a dyna lie buon nhw eill dau yn shiglo gyda'u gilydd man hyny am haner awr neu ragor, nes 1'ch tadcu ga'l gafel arni nhw am&er gellwng." '• Sali fach," torai Nat i mown, “’dyw doctoried ^nawr ddim yn stydio hanes y ddyrton." "
(delwedd 1316) (tudalen 046)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 46b G-WE Y DOLUT : “Falle nag y'n nhw," atebai Sali yn swrth, “wa'th mae e'n syn-dod na fu hi byth yn y wlad wedyn! Ond fydde nhw ddim gwa'th 8 gael gwbod rhywbeth am y dwymyn, wa'th wyddon ni ddim pwy flwyddyn bydd i thro hi yma yto 1 A fel o'wn i'n gweyd wrthoch chi, fe gariwyd ’y nhad ia'r gwas mwya' gartre i'r Dole. Fe gas y gwas mwya fyn'd i'r ty i orwedd, ond ’dodd dim lie i chad yn y ty, ac fel'ny gorffod iddo fe orwedd yn y bedrwm llwch ben y boudy. Ag ’rodd e'n arfer gweyd y byse hi wedi myn'd i'r pen arno fe man ’ny on ’se i roam i dendo fel y gnath hi." “Mae ca'l nurse dda yn haner y fati," meddai Arthur, “fel y gwyr Nat yma erbyn hyn." “O, na'" brathai Sali, “'dyw Nat ddim wedi dysgu hyny eto, a'i dyngu, neu mi fyse gydag e lawer o olwg arna i nag sy'' Ond dyna beth own i'n mynd i weyd wrthoch chi, mi gas ’y nhad yr amser hyny boteled fowr o foddion gyda Dr. Prydderch. Mae'r hotel gyda fi yma byth—mae gyment a mhen i—a mae Nat yn arfer gweyd y byse fe'n fo'lon ar lond hono o gwrw fel Iwans ar ddydd cylcho wheels! Mae Nat, chi'n gwei'd, wedi myn'd rhag-ddo—»lim ond meddwl am saco yn ’i tola mae e byth a hefyd! A chas ’y nhad byth boteled arall o foddion tra buodd e byw1 OB byse rhywbeth y mater arno fe—ta'i ben yn dost ar ol acshwn neu'r ddanodd arno fe, neu dwtch o'r gwmegon—'rodd e'n wasted yn oymeryd llond llwy bowtir o'r hen hotel, ag ’rodd e'n gwella fel y cyw'" “Wel, wel," meddai Arthur, “dalle fe byth bod yn dost yn fyaych, neu mi fyse wedi dybenu'r hotel flynydde cyn iddo turw." “O, chi'n gwei'd," ebai Sali, “’rodd ’y nhad yn credii fod yr hen Ddoctor Prydderch wedi diall ’i gyfansoddiad e drwyddo draw. Ag ’rodd e wedyn, pan fyse'r moddion wedi myn'd yn isel yn y hotel, yn ei llanw hi a dwr, lan i'r top; ag ’rodd e'n gweyd fod dim ond bias moddion Doctor Prydderch yn hala ofan ar bob clefyd." “Pryd byddwch chi'n myn'd ’nol i Lynden, Doctor Jones?" gofynai Nat ar ol i Sali orffen. “O, mae'n. rhaid i fi fyn'd ’nol y peth cynW fory," atebai Arthur. “Yn myn'd ’nol i Lynden foryP" ebai Sali, a'i dwylaw i'r laa. ’"Dych chi ddim yn ceisio gweyd hyny! Yn ’y ngwir i, ’rych chi'n gweithio lawer rhy galed. Dim ond ’whech dwamod o wyle amser Nadolig, a haner yr amser yn slafo gyda Nat!"
(delwedd 1317) (tudalen 047)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 47 “’Dwyt ti ddim yn diall Sali fach," meddai Nat, cyn i Arthur gael amser i ateb, “fod y doctoried ifenc yn leico ca'l dyn fel fi dan eu dwylo! ’Ti'n gwei'd, mae Doctor Jones wedi gorffod talu cano'dd o bune er mwyn ca'l trafod pob math o gleifion, a mi gynta na chas e'r oyfle i dynu shots ma's o lawer o honi nhw!" “Talu am drafod cleif'on, wirl" ebai Sali yn syn. “Y cleif'on, gwlei, ddyle dalu, a thalu'n dda, am ga'l eu trafod. Ond dyna, pobol od yw'r Saeaon a'r Padis ’na. ’Dyn nhw ddim fel y Oymry; ag os gwnewch chi gymwynas a nhw, o'r braidd y rhodda nhw thenoiw i chi am eich trwbwi. Ond, ’dyw e ddim yn wir, ody e, Arthur Jones, eich bod chi'n gorffod talu. am roddi moddion i'r bchl diodion yn Lynden?" “Wel, odi, mae e'n eitha gwir," atebai Arthur, gan wenu. “Chlywes i ’riod shwd befcb!" meddai Sali. “Garw'r fath fyd sydd ar gleif'on Llynden, ’weda i! A dyne fine yma, llawer gwaith ’rwy'n teimlo eishe doctor, ond ni feiddia i ddim i hala i^moyn Doctor Davies, wa'th mae'n nhw'n gweyd ’i fod e'n shwd ddoctor pryd,—yn codi wheigen ar Benni'r Lletty, druan, am bob siwme y da'th e yno i -wei'd e, er i fod e'n myn'd drws nesa' i wei'd Mr Morgans,—a dou swilt am bch poteled o foddion! A mi fyse'n well gan Nat ’y ngwei'd yn marw ar ’y nhra'd na thalu pum' punt i ddoctor am ’y ngwellal" Yr oedd llais Sali wedi lleddfu llawer wrth siarad, ac yr oedd ei tho&turi cherwydd ei chyflwr truenus ei hun yn cynyddu gyda phob brawddeg. Erbyn iddi ddirwyn y frawddeg olaf i'r pen, yr oedd y dagrau ar ei grudd, ac aeth ymlaen i ddweyd— “Ag ’rwy'n credu, Arthur Jones bach, na fyse fe'n hido fowr tawn i'n myn'd i ffordd yr holl ddeiar fory nesa'. A ’dwy i ddim yn credu y bydda' i ar ffordd neb yn hir. ’Bwy'n diodde niwy nag yw neb yn feddwl o wrth ddolur y galon er na. cha i ddim oydymdeimlad—a mae'r gloch farw'n ’y nghlust i'r fyned yma! A phan af fi, falle gwelith Nat golled ar ’nol i, er nad w i ddim yn meddwl y claddith e fi fel y dylse fe!" Ac allan a Sali i'r pen uchaf, tra yr edrychai Nat ar ei hoi gyda gwen ar ei wyneb. “Arthur," meddai, ym mhen ychydig amser, gan aiarad yn bwyllog a thynu mwgyn rhwng pob brawddeg, “’rwy' wedi bod yn meddwl mai peth ymbed yw dewis gwraig; ag wn i ddim pam mae pobol mor ddwl a gneyd peth mor bwysig pan mae nhw yn rhy ifanc i wybod dim yn i gylch e—(pwff, pwff, pwff). ’Rych chi wedi bod yn garedig iawn yn ’y nhendo i fel hyn, a
(delwedd 1318) (tudalen 048)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 48 GVB Y DOLATJ : a"BU FPOEDD Y TBOSEDDWE. mi gynta na alia i byth eich talu chi ’nol, fel y dylwn i (pwff). Ond mi alia i roi cyngor i chi'n gystled a rhyw un arall—(pwS, pwff),—wd'th ’dyw cyngor ddim yn costi dim i neb, ta faint mae'r profiad wedi gosti cyn gellir ei roi e—(pwff). Fe fyddweh chi'n dryched ma's am wraig un o'r dwarnode nesa' ’ma—mae doctor yn ots i bregethwr. Mae mwy o ddylanwad gan bregeth-wyr cyn priodi—(pwff)—ond ’dos gyda pobol ddim ffydd mewn doctor dibriod—(pwff, pwff). Wn i ddim pam, os nad y'n nhw'n meddwl na all e auirn cydymdeimlo a phobol s'yn diodde—(pwff, pwff). ’DOS dim iws i chi ga'l gwraig salw, neu mi fydd yn gas gyda chi i gwei'd hi amboitu'r ty—(pwff); ond peidwch mynid un rliy lan, neu fydd hi'n meddwl am ddim ond gwisgo a thaolii a myn'd ar ger'ed, er mwyn dangos ’i hnnan—(pwff, pwff). Mae'n dda ca'l meniw a thipyn o waddol gyda hi, neu falle ’dyfarwch chi pan fydd y teulu'n pryfo a helbuloa yn dwad ar eich traws chi—(pwff); ond peidwch mynid gwraig rhy abal, neu. falle y bydd hi'n danod ’i harian o hyd—(pwff, pwff, pwff). Ac er mwyn pob peth, mynwch feniw syber, wa'th ’dos dim mor gaa ag aelwyd frwnt a thy pendramwnwg—(pwff); ond ’dos dim. iws i cha'l hi yn r1ty lanweth, neu mi fydd yn meddwl ntwy am gadw'r ty yn lan na gneyd y gwr yn gysurus—(pwff, pwff). ’Neiff e ddim drwg iddi fod yn feniw grefyddol. wa'th mae tipyn o elfen crefydda yn, taro gwraig, ac yn helpi i chadw hi'n bles—(pwff); ond gochelwch beidio ca'l un dduwiol-faydig, os gwedodd yr Hen Binaci, neu fe fydd am hadel i chi ga'l un pleser yn y byd hyn er mwyn i chi {od yn hapus yn y byd arall—(pwff, pwff, pwff). Mynwch wraig a thipyn o stamp ynddi, wa'th ’dos dim yn wa'th i ddyn na cha'l i ffordd ym rnhob peth—(pwn); ond ymswynwch rhag ca'l gwraig fydd yn moyn ca'l pobpeth fel y myn hi, ag yn ceintach yn erbyn pawb——" “Both wyti ti, Nat, yn falban ’nawr wrth Doctor Jones P" gofynai Sali, wrth ddyfod i fewa drda drothwy'r drwa. “Rhyw lol, yto, mi wn!" “Bhoi cyngor iddo shwd i ddewis gwraig rown i, Sali faeh," meddai Nat. “Llawer wyt ti'n wbod nag yn hido am rinwedde gwraig," Satebai Sali, “a bachgen pert wyt ti i roi oyngor i neb." “Wel, ’y nghalon i," meddai Nat yn ddifrifol, gan sugno mwg yn araf o'i bib, “wedes i ddim llawer wrth Doctor Jones, ag falle na chofith e ddim o'r tipyn glywodd e gen i. Ond fe gofith y cyfan os oofith e i fynid gwraig yn gwmws fel ti!"
(delwedd 1319) (tudalen 049)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 49 ''Oer o ’na ti'r creadur!" ebai Sali, gan wenu'n foddhaus, ’'glywsoch chi ariod y fath lol a'ch clyste, Doctor Jones P Ag ynte'n hen ddyn, wedi gadael ’i haner cant, ag wedi bod yn briod os saith mlynedd ar hugain i G'langaua' nesa'——ond ’dych chi ddim yn myn'd yto, o& bosib, Doctor bach p" “Odw'n wir," atebai Arthur yn frysiog, oblegid yr oedd wedi clywed eithaf digon o hanes teuluol Sali, “mae yn rhaid i fi fyn'd. Fe fydda'n ’madael yn fore bach fory, a mae gen i grugyn o waith i ’neyd cyn bydda' i'n barod.” “Wel, os os yn rhaid i chi fyn'd," ebai Nat, “’dos gen i ond diolch yn fawr am eich caredigrwydd." “le'n wir, Doctor Jones," meddai Sali, “wn ’i beth ar wyneb daear las nese'n ni——'\ “Peidiwch siarad," meddai Arthur, “’rown i'n, falch i ga'l y cyfle i dalu pwyth i Nat yma. A goodbyeji chi'ch dou, a halwch i weyd ahwd mae Nat yn dwad yn mia'n.' “Gnewn yn siwr!" ebai Sali. “Goodbye Doctor Jones, a Iwo dda i chi yn Llynden." “Dyna fachgen neis yw Arthur," meddai Sali wrth Nat ar ol i'r drws gauad arno. “Mae e mor garedig a'i dad, ag mor stydi a'i fam." PENOD IX. MB. ROWLANDS Y OlWBAT. TJn o'r rhai cyntaf i alw yn y Gelli wedi dyfodiad Gladys oedd Mr. Rowlands y ciwrat. Ni fu. ciwrE^t yr Llanelwid o'r blaen. Hyd yn hyn yr oedd Mr. Gwyn yr offeinacl wedi boddloni gwneyd y gwaith i gyd ei hunan, a chan nad oedd dwsin o bobi yn yr eglwys “hirddydd haf, pan fyddai sychaf y ffyrdd a c^laearaf yr bin," nis gellid cyhuddo Mr. Gwyn o weithio yn rhy galed. Ni chynhehd un math o gyfarfod eglwy&ig ar no&WAiUi »raith, ao ar y Sul awyddfryd mawr Mr. Gwyn oedd myned trwy'r gwas-anaeth mewn tn chwarter awr. O'r “a^-rayl ganadus frodyr" hyd yr “Amen" ddiweddaf, carlaa'-ai drwy'r gweddiau'r a'r Salmau, ac yn tynych byddai hacer y ffordd dnvv'r weddi nesaf oyn y clywid “amen”gysglyd Harn'r crydd ax ddiwedd y weddi flaenorol. Ni chyfrifid Mr. Gwyn yn rhyw lawer o bregethwr,
(delwedd 1320) (tudalen 050)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 50 &U CWB Y DOLAf. a honai Nat mai'r un pregethau oedd ganddo oddiar pan ddaeth gyntaf i Lanelwid, ddeng mlynedd ar hugain yn ol. Ar y Suliau darllenai bregeth bymtheg mynud; ond ar adegau neillduol, megis ffest clwb neu gwrdd diolchgarwch, pregethai am bum mynud yn hwy. Er hyn i gyd, yr oedd gan y plwyfolion barch mawr i Mr. Gwyn. Hanai o deulu da—yr oedd ei fam yn perthyn i Mrs. Bassett y Plas. Derbyniodd ei addysg yn Rbyd-ychen. Ar ol ei briodas yr oedd yn ddyn cyfoethog, ao yr oedd ei haeliom wedi lloni bywyd llawer hen wr tiawd a Lawer hen wraig fethiantus. Eisteddai yn. fynych ar fame yr ynadon yn. Llangoedlog, a chodai ei lais i fyny bob amser o blaid lleddfu llymder y gyfraith a thrugaredd. Dan yr hen oruchwyliaeth, efe oedd Cadeirydd Festn'r plwyf, ao yn y swydd hono enillodd edmygedd pawb. Ei air opdd ei ddeddf; ni wnaeth ddrwg i neb, ac ni chreodd chwerwder ysbryd a digofaint yn ei biwyf. O Iwyrfryd oalon gweddiai bob bor&u Sul, “Oddiwrth genfigen, digasedd, bwriad drwg, a phob anghanadoldeb, gwared ni, Arglwydd daionus." Mewn gair, yr hyn ddywedai Macaulay y dylai pob offeiriad fod, hyny oedd Mr. Gwyn yn Ll&nelwid— yr oedd yn foneddwr yn y plwyf. Ond erbyn hyn yr oedd Mr. Gwyn wedi heneiddio, a choa na ddeallai ei wraig a'i ferch ond ychydig o Gymraeg, aeth gwaith yr eglwys yn fwy o faich iddo o hyd, ac o'r diwedd penderfynodd , ayflogi ciwrat i'w gynorthwyo. Oafodd fwy o anhawsdra i gael ciwrafc, nag a. feddyliodd. Plwyf mawr gwledig yw Llanelwid, ymhell o gyrhaedd tref a rheilffordd, heb ond dwsin o Eglwyswyr yn tngo o'l fewn. Da fuasai gan Oronwy neu'r Prydydd Hir gael y fath giwradiaeth, lie cawsent hamdden i farddoni a llen-ydda heb eu bimo gan waith plwyfol na dyledswyddau eglwysig. Ond pobi o dymher wahanol yw'r ciwradiaid ieuainc yng Nghymru heddyw. Nid hamdden ond gwaith a geisiant, a chan/ fod llawer o honynt wedi en oodi yn Anghydffurfwyr neu dan ddylanwad Anghydffurfiaeth, gosodant safon uchel o'u blaen o weithgarwch yn y wemidogaeth. AT ol cryn drafferth, llwydd-odd Mr. Gwyn i gael gwr ieuano wyth. ar hugam oed, yr hwn oedd Eevirydd orffen ei yrfa fel “myfyriwr dwy-flynedd" (bien-•nial student) yn Llanbedr i gymeryd y giwradia.eth. Enw'r bachgen ieuanc oedd William Rowlands. Brodor o Sir Aberteifi (nid oes eisieu dweyd) oedd Mr. Bow-lands. Ffarmwr oedd ei dad, ac yr oedd ef a'i deulu yn aelodau ffyddlon gyda'r Methodistiaid, mown plwyf nid nepell o Lanbedr-
(delwedd 1321) (tudalen 051)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 51 EU fpORDD Y TROSEDDWE. pont-Stephan. William oedd yr ieuengaf o dri o feibion. Bu yn gweithio ar y ffarm gartref hyd nes iddo gyrhaedd oedran gwr; ond daeth y tad i weled yn raddol nas gallesid cadw'r tri mab gartef. Gan nad oedd argoel i'r ddau henaf briodi, pender-fynwyd fod yn rbaid i William hedfan allan o'r nyfch. Ar ol llawer o ystyriaeth, cytunodd William i fyned yn offeiriad. Nid oedd ei dad yn twyllo ei hun fod yn ei fab ieuengaf gymhwysderau arbenig at yr offeiriadaeth. Ond both arall ellid wneyd o'r bachgen? Yr oedd eisieu gormod o arian a dysg i wneyd meddyg neu gyfreithiwr o hono; nid oedd ganddo ddawn pre-gethwr; ac yr oedd yn rhy hen i'w ddanfon fel ’prentis i slop. Nid oedd dim yn arcs gan hyny, ond gwneyd offeiriad o'r bachgen. Danfonwyd ef am dymhor i ysgol ramadegol, ac oddiyno pasiodd ym mhen biwyddyn i (-»oleg Llanbedr. Ond bu'n •an-hawddach i William, druan, i ddyfod allan o'r Coleg nag i fyned yno. Ar ol cryn drafferth, a siomedigaethau lawer, o'r diwedd coronwyd ei ymdrechion a llwyddian-b mown pryd i dderbyn oynyg Mr. Gwyn i weinidogaethu fel ciwrad y-n Llanelwid. Achosodd ei ddyfodiad lawer iawn o siarad a holi y-E. ei gylch ymysg pobi y plwyf. At Nat y rhedai pawb dan y fath amgylch-iad, oblegid yr oedd Nat yn berchen ar alhi hynod i chwilio allan hanes pobi. “Faint o amser fuodd y ciwrat newydd yn y ColeJ, wedsoch chi?" meddai un diwrnod yn yr efail. “O, ’dos dim gwybodeth faint! ’Rodd y bobol o'dd yn ’i gofio fe'n myn'd yno i gyd wedi marw cyn iddo fe ddwad ma's—ond don. TJn o'dd ei dad, a wede fe ddim wrth gwrs, a'r Hall yw'r cymydog drws nesa', a hwnw wedws wrtha i am dano fe. Pan basodd e miwn i'r Colej, ’rodd ’i dad mor falch a phe byee fe wedi ca'l i neyd yn ganon neu'n. esgob! A dyma fe'n gweyd wrth ’i fab— “William," mynte fe, “’rwy'n dodi wye dan yr wydd heddi, ao erbyn dy fod di'n barod i fyn'd yn ’ifeirad, mi fyddan wedi tyfu'n wydde braf. Mi gadwa i un o honyn nhw, i ni cha'l hi i gino pan fyddi di wedi dybenu pa&o trwy'r oolej." “O'r gore," mynte ynte, “fe gawn i bwyta hi cyn pen tair biynedd." “Fel o'dd y Iwc yn bod, dim ond un o'r wye dda'th lawr, a Chiacwydd o'dd hwnw! Wel, fe dda'th y tair biynedd i ben— a dim son am William yn paso. A'r bedwerydd, a'r burned, a'r ’wheched, nes i'r hen wr ’i dad i golli oownt, a'r hen glacwydd
(delwedd 1322) (tudalen 052)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 52 GVB Y DO1ATJ. i fyn'd mor deneu a sgadenyn, a ’stim dowt medde'r oymydog, na fyse William wedi scriwo gwddwg yr hen glacwydd ta fe wedi ca'l haner shawns, gan gyment ma's natur o'dd e'n myn'd bob tro gwele fe'r hen griadur amboitu'r clos. ’O, deico di!' mynte'i dad wrtho fe o'r diwedd, ’os na basi di'n gloi, fe fydd yr hen glacwydd yna wedi troi'n wythi i gyd.' Ond ’ta beth, yng nghyflawnder yr amser, mi basodd William. Ac yna fe laddwyd y clacwydd, fe'i rhostwyd e',—ond ’do'dd dim posib saco fforc drwy ’i gro'n e! Wedyn fe'i berwyd e yn y cawl am orie ar y tro, ond erbyn ei ddodi e^ar y ford, ’rodd i gig e wedi troi yn gare sgidie! A chespwd fowr o flas wrth dreio pilo esgym yr hen glaowydd." “Ie, lycoch chi!" meddai Dafi Jones, yr hwti oedd, fel arier, yn un o'r gwrandawyr, “’rwyb ti, “Nat, yn gallu golchi erni pan ei di'n nghyd a hi!" “Na chyffra i, mt»e'n wir bob gair," ebai Nat, gan chwerthin, Ond gwir neu gelwydd, aeth y stari am y “clacwydd" led-led y plwyf yn llawer cynt nag y gallai Mr. Rowlands ei dilyn. Yn fnan ar ol dyfodiad Mr. Rowlands cymerodd cyfnewid-iadau dirfawr Ie yn ffurf y wasanaeth eglwysio;. Dywadai'r clochydd, sef Harri'r Crydd—fod y ciwrat newydd yn haner Pabydd, oblegid yr oedd yn troi 1'r Dwyrain wrth adrodd y Gredo, mceBymgrymai'n isel bob tro y dywodai enw'r Gwaredwr, rhodd-ai'r fendith o'r “allor," a chanai'r “Amen”ar ddiwedd pob emyn. Ar ol clyvyed cwynion Hairi yn y Red Lion, penderfyn-odd Nat fyn'd 1'r eglwys i gasi gwei'd y defodan newydd dro&to ei hun. “TJn rhyfedd yw'r ’ffeirad newydd ’na," meddai yn yr elail boreu dranoeth, yn ei ddull mwyaf gwawdlyd. “'Uall e ddim bod fyned yn llonydd yn yr eglwys, ond dyna lie mae e, chi'n gwei'd, yn symud yn ol ag yn rnla'n ag yn codi ag yn ishte, ag yn penlinio ag yn bowo tel meilart ar domen! Mae'n bownd fod (Springs go dda yn ei wddwg e, neu, na chyffra i, mi dore gan mor fain a hir yw e! Jaist, mae'n worth ca'l gwddwg fel ’nal Tin ymbeidus o dda yw e i lyncu pwdin!" “Lycoch di, Nat," meddai Dafi Jones oddiar “stol y gwrando," “’rwyt ti gystal a chrwth a thelyn mewn-ty, ag wyt," gan dori allan i chwerthin drachefn. Profedigaeth fwyaf Mr. Rowlands oedd darllen y llithiau foreu Sul yn Saesneg. Pan fyddai Mr. Gwyn yn bresenol, cymerai efe arno ei hun y gwaith o wneyd hyn, ond ni fyddai
(delwedd 1323) (tudalen 053)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 53 Mr. Gwyn yn croesi dros drothwy'r drws ar ddiwrnod gwlyb neu oer. Nid oedd Mr. Rowlands, chwareu teg iddo, wedi cael fawr o gyfle i ddysgu'r iaith fain yn ddilediaeth. Er iddo fod am saith mlynedd yn paratoi ar gyfer yr offeiriadaeth, yr oedd wedi gwario haner yr amser nen ragor gartref. liua&ai yn dda ganddo pB gallai osgoi'r ddyledswydd; ond nid oedd Mrs. a Miss Gwyn yn deall y wasanaeth Gymraeg, ac angenrhaid a osodwyd arno l gyfranu moddion gras iddynt hwythau. Bu Mr. Gwyn, hefyd, yn garedig iawn wrtho pan welodd ei gyfyngder. Gwnaeth iddo ddyfod i'r Persondy, ac yno y bu yn ei gyfarwyddo pa fodd i ddarllen y llithiaa. yn Saesneg. Ond er holl ofal Mr. Gwyn, nis gellid trwsio ar unwaith acen. Gymraeg y ciwrat, ac adrodddai Miss Gwyn (mae'n rh{>id ychwanegu, gyda gwen faleisns) wrth ei thad, fel y darllenodd y ciwrat un boreu ednod fel hyn:— “And Pilate asked, What is truth? And when he had said this, he went out again unto the juico." Ychydig cyn i Gladys ddod i'r Gelli, adroddid stori Brail ynghylch Mr. Rowlands yn y plwyf. Galwodd yn yr efail un tro i wei'd Nat. “&hwd ych chi heddi, Nathaniel Williams?" meddrai ya foes-gar trrth Nat. “Weithe fel hyn, weithe fel arall," atebai Nat. “A ffio.-dd i chi'n lico Llanelwid?" '"Lie ardderchog yw e," meddai Mr. Rowlands.”“Wel," ebai Nat, “’rych chi'n gwbod yn .well na fi, wath ’ weles i ’run lie arall ariod." “Naddo fe?" gofynai'r ciwrat. “Naddo," meddai Nat, gan edrych yn ddiniwed. “Mi fues yn Sir Aberteifi, wrth gwrs, ond ’dwy i ddim yn cownto hyny'n ddim.—Fuoch chi'n gwei'd Harri'r Crydd ,yn ddiweddar f" “’Dyw Henry ddim yn dost, ’rwy'n gobeithio?" gofynai Mr. Rowlands, wedi ei frawychu gan wyneb difrifol Nat. “Nag yw, am wn i," atebai Nat. “Ond mi glywea bora heddi i fod e wedi ishte lawr ddo' i gino yn eitha iach am haner awr wedi deuddeg, ond cyn un ar gloch yr oedd e' wedi darfodi" “Dir gaton ni," meddai'r ciwrat yn gyffrous," “ni chlywes i ’run gair am hyny." Ac ymaith ag ef, heb ragor o siarad, i dy'r clochydd. Pan gyrhaeddodd y lie, mawr oedd ei syndod pan welodd Harri yn eistedd ar ei fainc yn tapo par o eisgidiau i'r offeiriad. 5
(delwedd 1324) (tudalen 054)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 54 GWR Y DOLAU. “Yn enw dyn," meddai'r ciwrat, “beth ych chi'n ’neyd man hyn?" Drwgdybiodd y clochydd fod Mr. Rowlands yn cyfeirio at ei absenoldeb mynych yn y Red. Lion. “Ond ble dylswn ni fod," torodd Harri i mewn “ond ar y ffwrwm yn y siop waith?" “Ond ’ro'vn i wedi clywed," ebai'r ciwrat, “eich bod chi wedi marw ar gino dcto'!" “Y fi wedi marw?" meddai Harri, fel pe b'ai hyny'n amhostbl. ’•'Dyma'r tro cyntti' i fi glywed y fath beth!" “Wel, Nat wedodd wrtha i yn yr efel ’nawr," atebai'r ciwrat. “O!" meddai'r clochydd, “Nat wedws wrtho cfai, ie feP Fe ddewch i nabod Nat yn well cyn bo hir!" Ffromodd Mr. Rowlands yn aruthr pan ddeallodd fod Nat wedi ei dwyllo, ac iaeth i'r efail ar ei ffordd gartref, yn llawn natur ddrwg. “Beth oech chi'n feddwl, y dyn?" gofynai yn awdurdodol, “wrth ’y nhwyllo i gyneu fach?" “Eich twyllo chi?" gofynai Nat yn ddyryslyd. “Ie; wrth ddweyd fod Henri'r Crydd wedi marw P" ebai Mr> Rowlands. “Ond wedes i ddim wrtho chi ariod fod Hejari wedi ma^w!" meddai Nat. “Allwch chi wa.du wrtha i," gofynai'r ciwrat yn syn, “' i chi weyd wrtha i fod Henri wedi niarw ar gino ddoe P" “Galla'," atebai Nat. “'Rwy'n rhyfeddu eich bod chi o'r wyneb i ddweyd y fath beth," meddai Mr. Rowlands. ’"Do's dim dwy fowr oddiar hyny." “Howld on, syr," ebai Nat. - “Whare' teg i bawb. Pe ofyn-soch chi i fi os o'dd Harri'n dost, ond do fe?" “Do," meddai'r ciwrat. “A mi wedes ine nag odd e, am a wyddwn i, ond ’y mod i wedfi clywed ’i fod e wedi ishte wrth y ford ddo' yn. holliach am haner awr wedi douddeg i fyta'i gino, a'i fod e wedi darfod cyn Tin ar gloch. Gwir neu gelwydd, dyna glywes i," ychwanegai Nat, “ag og ych chi'n dewis ’y nghamddiall i, nid arna' i mae'r bai." Boddwyd atebiad sarug Mr. Rowlands yn y llifeirunt o chwerthin a ddilynodd, a throddi y ciwrat ymaith yn ddigllawn.
(delwedd 1325) (tudalen 055)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 55 PENOD X. “ROBIN O'R LlWYN." Bu'r ciwrat yn ymwelydd cyson yn y Gelli ar ol y Nadolig, ac nid oedd gan Mrs. Morris na Gladys unrhyw wrthwynebiad iddo. Edrychai Mrs. Morris arno fel rhyw “haner gwr boneddig," ac nis gallai Gladys lai na hoffi cwmni dyn ieuanc mor syml a diddichell, yn enwedig pan y gwyddai, heblaw, holl hanes y plwyfolion i gyd. Ond po fwyaf a welai Mr. Rowlands o Gladys, mwyaf i gyd oedd ei hiraeth wrth ymadael a hi. O'r negesau a luniai fel e&gns i alw yn y Gelli, a'r ystrywiau a ddefnyddiai i gael gweled Gladys ar ei ffordd adref o'r seiet neu gwrdd gweddi, a'i hebrwng yn ol ar noson oleu leuad! Yr oedd amcan y ciwrat yn amiwg i bawb — i Mrs. Morris a Leisa, ac i'r gwasanaeth-ddynion, a chyn bo hir aeth y si drwy'r plwyf fod Mr. Rowlands a Gladys yn caru! Ond edrychai Gladys mor ddiniwed drwy'r cyfan fel yr oedd yn anhawdd gan y ciwrat gredu ei bod yn deall ei neges i'r Gelli. Ambell waith gwnai ymdrech i wneyd ei feddwl yn. hysbys iddi. Ond nid cynt y dechreuai ei gan nag y byddai Gladys yn troi'r ymadrodd at rywbeth. arall, — a'r cyfan mor natiiriol ag anadin! O'r diwedd daeth dydd pan nas gallai'r ciwrat ymatal yn hwy. Tua chanol Mis Bach penderiynodd wneyd ffrynd o Leisa'r llaeth-wraig. TJn noswaith yr oedd Leisa yn gwanu drwy'r llwydnos tua'r pentref i brynu. nwyddau i'r ty, pan y cyfarfyddodd Mr. Rowlands a hi. “Nosweth dda i chi, Elizabeth," meddai'r ciwrat, yn foesgar —ni chymerai'r byd am ei galw yn Leisa. “Shwd mae nhw gyda chi yn y Gelli?" “Gweddol iawn, syr," atebai Leiga, “ond fod mystreB dipyn yn wanllyd, fel mae hi'n, arfer bod yr amser hyn. Qnd mae Miss Bowen gyda ni ’lent i thendo hi." “A—a—a mae Miss Bowen yn iach? “gofynai'r ciwrat. “O, ody, thenciw," atebai Leisa. “Maei'hi mor iached a'r gog amboitu'r ty yoo. Ta pwy ceiff hi'n wra^, me fydd yn l-wona iawn." “Elizabeth," meddai Mr. Rowlands gyda difrifoldeb mawr, “ddyfarwch chi ddim os aroswch chi'n ffrynd i fi, a gweyd gair droota i gyda Miss Bowen. Ody chi'n meddwl fod shawns gen i am dani hi? “
(delwedd 1326) (tudalen 056)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 56 G-WB Y DOLATJ: “Wir, ’dwn i ddim," atebai Leiaa. “Mae'n dipendo shwd garwr ych chi, wath mi ellwch fentro'ch pen fod ces mowr ar Miss Bowen. Hi geiff y ben^shar ar ol ei nhanti yn y Gelli; ag, am lan — wel, ’dos dim ei phertach hi yn yr holl gwmpas'odd ’mal Mae pawb yn gweyd mai hi yw topins Dyffryn Tywi." Suddai oalon y ciwrat wrth glywed rhagorolion Gladys yn oael eu chwythu yn ndgorn Leisa, er ei fod wedi dweyd yr un peth ganwaith wrth ei galon ei hun. “Ody chi'n meddwl nad o'a gen i ddim shawns, ’te? “gofynai yn ofnua. Tynerodd hyn deimladau Leisa ar unwaith, oblegid nid oes menyw ar y ddae^r na theimla ei chalon yn cynhesu at un wedi ei glwyfo ym mrwydr serch. “Cystal shawns i chi ag i neb arall," meddai ya galonog. “’Tawn i'n fachgen ifanc, fyse dim byd yn fwy wrth ’y modd i na phowlo mewn ffair am ferch ifanc. ’Rown i ddim. diolch am ga'l merch heb fod neb arall yn ei mhofyn i o gwbwi." “Palle gallech chi roi oynghor i fi," gofynai'r oiwrat, “beth i ’neyd er mwyn pleso Miss Bowen?" “Mae'n ddigon hawdd gwei'd," ebai Leisa, gan chwerthin, “nag ych chi ddim yn gyfarwydd a merched ifenc. ’DOS dim ond un peth alhsch chi ’neyd i pleso nhw ym Mis Bach." “A beth yw bwiiw?" meddai'r ciwrat. “Ha, ha ha!”meddai'r llaethwraig, “ddim yn gwbod beth i • ’neyd ym Mis Bach 1 Mi golchsoch chi'r tro yma, ta beth! O, ’rych chi'n gwbod yn well na hyna, ’rwy'n siwr, ond eich bod chi'n lico'n rigan i)”"Nag wn wir, Elizabeth," ebai'r ciwrat, “'dwy ddim ya gwbod dim am arferion Llanelwid." “Arferion Llanelwid, wir," meddai Leisa. “'Run arierion sy' yma ag sy' ym mhob man arall, gwlei! Beth feddylech chi mae merch ifano yn ddishgwl ym Mis Bach ond ffolant?”“Ffolant?" gofynai'r ciwrat yn syn. “Ody chi'n meddwl y byse fe ryw les tawn i'n hala ffolant i Miss Bowen?” “Wel," medclai Leisa, “’dwn i am un ferch ifanc fyse'n tori ei chalon ta hi'n derbyn ffolant." “Ond ble galla i ga'l ffolant?" holai Mr. Rowlands. “O, mae digon i ga'l yn siop Morgans," oedd yr ateb parod. “Mi cewch nhw yno am, bob pris o ddime lan i haner coron. Ond, wrth gwra, mi ddylech chi hala un neis, a scent yndi hi, a chor-dyne gwynon, a phethach, it Miss Bowen."
(delwedd 1327) (tudalen 057)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 57 “Wel, a brynwch chi un i fi?" meddai Mr. Rowlands. “Mae arna i gwilydd myn'd miawn i brynu un ’yn hunan." “O, gna i yn y fyned," meddai Leisa yn rhwydd. “Pwy bris ddylai hi fod?” gofynai'r ciwrat,— oblegid yr oedd y gwr wedi ei ddysgu er yn ieuanc i gadw ei lygaid ar y geiniog. “Pwy bris?” brathai Leisa. “Y dyn! odych chi'n mynd i gownto tooyns wrth hala ffolant at eich cariad? ’Dallech chi ddim meddwl, OB bosib, hala un dan haner coron at Miss Bowen! Chymerwn i ddim ftolant ’yn hunan fy&e'n coi-ti dan swilt, a na ’neswn.” “O'r gore, ’te," meddai Mr. Rowlands, gan estyn haner coron iddi — gyda'r ochenaid fach leiaf yn y byd. ’• A fydd dim eisieu i fi ’neyd dim ond i hala hi drwy'r post?”'" Bydd, wrth gwrs," atebai Leisa. “Odych chi'n meddwl y gallwch chi enill Miss Bowen mm rhwydded a hyna? ’Dyw pobol enll, ta beth, ddim, yn meddwl hyny, wath dyna Arthur Jones Dolau Gwynion—wi'n gwbod iddo fe hala barddoniaeth ati pwy ddwarnod." “Do fe?" gofynai'r oiwrat yn sarug. “Pwy fysnes sy' gydag e i neyd y fath beth?" “O, dim ond yr nn fysnes a sy' gyda chithe," ebai Leisa yn esmwyth. “Wel ’sgrifenes i ddimi leiin o farddoniaeth. ariod," meddai'r ciwrat yn fwy sarug fyth. “O, ’dyw ffolaut ddito yn werth taten bwdwr," ebai Leisa, , “heb farddoniaeth ami. Ag hefyd, ’daB neb hala'r ffolant yr ail waith os bydd gwaith Haw ami." “Beth ’na i ’nte?" gofynai Mr. Rowlands, yn helbulus. “Pam na ewch chi at Robin y teiliwr?" meddai Leisa. “Fe sy'n gneyd y farddoniaeth i fi yn wasted, ag rwy'n gwbod y byse fe'n ddigon bolon i lleyd e i chithe hefyd. ’Rwy'n oofio iddo roi'r penillion gas y preis yn Steddfod y Cwrt i William Tanlan. am ddou swilt.” “Wel, a ewch chi i ofyn iddo drosta i?" gofynai'r ciwrat. “Yr arswyd anwyl, nag af fi!" atebai Leiga, “mi fues i ddwy-waith gydag e'r wythnoa ddywetha, a mi ddylech chi weyd wrtho fe shwd ych chi am iddo neyd y farddoniaeth, a beth yw enw'r ferch ifanc.” “Wel KU af fi a hi ato fe ’te," ebai'r ciwrat, gydag ochenaid. ysgafn arall.
(delwedd 1328) (tudalen 058)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 58 GWB. Y DOLATJ : Nid yw yn werth arcs i adrodd y modd y prynodd Leisa'r tfol-ant, ar ol cael y te ii'r siwgr, a ffraethebion y bechgynos oedd yn y siop pan oedd yn ei phrynu. Cyn pen hir amser, yr oedd Leisa wedi dianc o'r siop, a'r ffolant gyda hi, a chyda balchder nid bychan trosglwyddwyd hi i Mr. Rowlands. “Diolch yn fowr i chi, Elizabeth," meddai'r ciwrat, gan was-gu rhywbeth i'w childwrn. “O, ’dos raid i chi, syr," atebai Leisa. “Mynwch chi fardti-oniaeth bert gyda Robin, a mi dynga i na chesech chi ddim gwell swyn serch gyda'r hen Harris Cwrt-y-cadno." Cyfeiriodd y ciwrat ei gamrau yn nesaf tua, pheh y pentref, lie yr oedd Robert Williams y teiliwr yn byw. ; Robin y Teiliwr — neu Robin y Llwyn fel ei gelwid yn yr Eis-teddfodau — oedd prydydd y plwyf, ac yr oedd ei ofn ar bawb bron ond Nat. Y gosp drymaf allai drwgi-weithredwyr dderbyn osdd cael rhigwm oddiwrth Robin. Dywedid fod ofn Robin yn dylanwadu mwy ar Griffith y Coed — y cybydd mwyaf yn y plwyf — i gyfranu fel y dylai at yr achos yn Salem na phregethau. llymaf y gweinidog; a. gallai gwraig Dai'r Gelynen fygwth y police ar y gwr heb gael yr un effaith, ond yr oedd hyd yn oed Dai yn ofni awen y teiliwr! Ar ol pob cwrdd politicaidd, a phreimin, ao Eisteddfod, a chyfreithia, yr oedd y plwyfolion yn disgwyl can gan Robin, a byddai son am dani am. wythnosau ar ol hyny. Ym-ddangosodd' rhai o'r oaneuon yn y Golofn Gymreig yn un o'r pap-yrau lleol, w mawr falchder a rhyfeddod i'r plwyfolion, a byth od'diar hyny teimlai Robin ei fod yn Rhywim. Yn y siop waith —neu “Weithdy Ceridwen," fel y galwai Robin hi—hongiai rhyw ddeugain o godau Eisteddfodol fel scalps yr Indiaid Cochion mown wigwam, yn arwyddion gweledig o wrhydri awenyddol y prydydd. Nid oedd llemawr Eisteddifod yn cael ei chynal yn y Sir lie yr oedd Robin yn anhysbya. Nid oedd, mae'n wir, wedi enill Cad-air, na Choron, na Thiws ; ond yr oedd wedi enill y gwobran can-lynol, ymysg ereill: — : Gwobr o dri gini am Earynad i Frederick Bassett, Ysw., Y.H., o'r Plas Mawr, yn Eisteddfod Llanelwid (rhoddedig gan y weddw). : •i, Gwobr o ddau gini yn Eisteddfod y Owrt am Bryddest (heb ^fod dan 400 na thros 600 o linellau o hyd) ar “Caleb." ; Gwobr o gini yn Eisteddfod Llangoediog am y chwech penill goreu i'r Ga.reg Fawr, ger llaw'r pentref fawnw.
(delwedd 1329) (tudalen 059)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 59 &y; Gwobr o goron yn Eisteddfod Llanelwid am englyn i'r Ddet-' , “wen Gam,, ynghanol y pentref; . Ynghyd ao ereill, “too numerous to mention," ys dywed pap-yrau acshwn. Er cymaiut o wobrau a gipiwyd gan Robin: y mae eto heb syrhaedd ei haner cw.it, ac felly nid yw ond pe ar drothwy ei yrfa farddonol. Yn •wir, tybia llawer y bydd Robin wedi enill Can' Punt drwy fardd'oni cyn diwedd ei ddydd. Mor falch fyddai llawer i fardd Saesneg, sydd a (nwy o son ami dano, . pe gallai wneyd yr un1 peth! Pan y mae Robin yn paratoi ar gyfer rhyw gystadleuaeth, daw'r holl biwyf i wybod am hyny, oblegid, ar achlysur o'r fath, dengys y prydydd yn ei ymarweddiad ei fod mown dwfn, gynghor a'r Awen. Cerdda. ;ar yr heol a'i lygaid tua'r llawr; nis adwaena ei gymydog agosaf ar y ffordd; clywir ef yn mwmian rhywbeth wrth ei hunan, a gwelir ef ’nawr ao eilwaith yn rliifo'r siltau ar ben ei fysedd. A phan ganfyddir ei ystumiau, dywed un Q'r cymydogion. wrth y llell— “Mae Robin Bach wrthi eto! Gewch chi v/ei'd y daw'r gadatf':, i Lanelwid cyn y dybenith y teiliwr a barddoni!”. };1 Un arall o hynodion Robin yw ei ysfa i adrodd ei benill lieu ei .englyn diweddaf wrth y cyntaf a ddaw ar ei draws, a gofyn ei faro. am dano. Nid yw Robin yn malio pwy fydd “oen y poeth-offrwm." Jane, ei wraig — dynes dawel, amyneddgar — sydd fynychaf yn oael pi haberthu. Erbyn hyn y mae hi wedi cynefino ag ef, ao y mae Robin yn dweyd ei bed wedi yfed digon o gawl o bair Ceridwen i nofio llong. TJn amser yr oedd tuedd yn Jane i wrthryfela yn erbyn Robin a'i farddoniaeth. Ychydig ar ol iddi briodi, deuai Robin a'i rigwm. newyddaf, — weithiau pan y buasai lii ar ganol Ewrno b&ra neu. gl'asu teisan,—a. byddai hithau yn gwrthod gwrando arno ac yn gofyn iddo gadw ffrwyth ei awen hyd on.i ddelai amser cyfaddas. Yna, elai Robin i'r Red Lion, lie caffai yn wastad dderbyniad croesawus. “Mae'n well gen i losgi ffwrned o tara," dy^ved Jane, yr lion sydd yn fenyw ymarferol a llygadgraff, “na hala Robin i'r Red. Lion; wath mi wn beth fydd y golled gyda'r bara, ond dyn a wyr faint gcstith dwamod yn y tafarn! “Y mae Robin bob arnser yn gofyn, ar ol darllen ei benill neu ei englyn— '"Nawr, ’y merch i, beth wyt ti'n feddwl am y penill hyn ’nawr? Wyt ti'n meddwl ei fod1 e'n ddigon da p"
(delwedd 1330) (tudalen 060)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 60 QWV, Y DCCLAtT : ; TJn tro cyn iddi ddyfod i adnabod ei gwr yn well, penderfyn--Sodd Jane ddangos ei bod yn ddynes o farn addfed ar bethau llen".yddol, ac atebodd— ;”"Wel, Robin bach,'rwyt ti'n gwbod yu well na fi, ond fe allwn i feddwl y byse'n llawer rhwyddach i ddweyd hyna heb ^iwso'r farddoiiiaeth." , Bu Robin bron llewygu wrth ei chlywed, ac ni cheisiodd Jane byth mwyach feirniadu barddoniaeth ei gwr, ac y mae gan Robin feddwl uchel iawn am' ei chwaeth a'i barn mewn llenyddiaeth. Ond os na fydd y wraig wrth law, dyn helpo'r cymydogion! Mae Robin, ar ol gwneyd penill, fel iar wedi dodwy — niae'n rhaid iddo glochdar nes daw'r holl ardal i wybod am yr wy! Yr unig un sydd yn cael llonydd ganddo yw Nat. Mae biynyddau oddiar pan fu Robin yn yr et'ail, ac aid yw yn ymddiddan byth a'r gof, hyd yn oed yn y Red Lion, os na fydd rhaid. Flynyddau yn ol yr oedd, Robin yn galed wrthi yn gorffen ei Bryddest—ai Bryddest. fuddugol, fel y digwyddodd — ar “Caleb." Mae'n debyg na clieir “llawer o hanes y gwr da hwnw mewn Beibi nac es-boniad, ac yr oedd y teiliwr mewn cryn drafferth ynghylch cyfan-soddi Pryddest ar y testyn heb fod dan 400 o linellau. Ar y ffordd adref o Ffair Fedi, gerllaw'r efail, cafodd Robin weledig" aeth newydd, yr hon a'i galluogodd i ddwyn y Bryddest. “i fwtwn," ys dywedodd yntau. Eisteddodd ar ochr y clawdd, ao yshrifenodd y llinellau ar gefn envelope, rhag iddo eu hanghofio; Yna rhedodd, yn ol ei arfer, i'r ty nesaf i'w darllen — a'r efail, fel y digwyddodd, oedd hwnw. Qyn cyfarch Nat, dyma'r teiliwr yn dechreu adrodd y llinellau—"yn bwrlwmu," meddai Nat wrth adrodd yr hanes, “fel potel o ddwr wyneb wared heb gore yn ei gwddwg." Pwysodd Nat ar ei forthwyl yn erbyn yr eingion, a gwrandawodd yn ddistaw ac yn ddifrifol hyd nes i Robin or— phen. “Wyt ti'n well ’nawr, Robin bach?" meddai o'r diwedd yn dyner, fel pe yn anerch dyn claf. “Beth wyt ti'n feddwl?" gofynai Robin yn syn. “Wyt ti ddim wedi cael dy gymeryd yn waeth, ’te?" ebai Nat. , ! V ,,1 , . “Cal ’y nghymeryd yn waeth?" meddai Robin. “’Dwy'i ddim yn dy ddeall di!” “O," ebai Nat yn araf, “meddwl own i dy fod dy synwyr di wedi dyrysu ar ol cwrw Llangoediog."
(delwedd 1331) (tudalen 061)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 61 “Nag ydyw'n synwyr i wedi dyrysu!" llefai Robin. “Ond adrodd yr own ddiwedd y Bryddest ar Galep." “O, dyna beth oed'd gen ti," atebai Nat. “Fe glywes iwell Pryddesfc na hona ar Galep pwy ddwarnod ’na gyda Gwilym Coed- MS-" . - . , “Odi e ddim yn hala mewn, os bosib?" gofynai Robin “Wel, mi fuodd yn adrodd peth o honi i fi nwy noswefch ’na, yn y Blaola Ox yn Llangoadiog," ebai Nat. “Wyt ti'n cofio peth o honi?" gofynai'r teiliwr yn eiddigeddus. “Nag w i, na chyifra'i," meddai Nat. “Ond arosa fyned, 'rwy'n meddwl ’y mod i'n cofio'r ddwy lein dwetha yndi hi 1” “Ffordd mae'n nhw'n myn'd?" gofynai Robin. “Cofia di na ddwedi di ’te, i ti gal gwbod gen i, neu cha i byt-h faddeuanfc gan Gwilym!" dywedai Nat. “Na ddweda'n wir i ti, tawn i'n ateb barn," ebai'r teiliwr. “Wel, fel hyn oe'n nhw'n myn'd, os wy'n cofio'll iawn," ebai Nat:— 1 • • ’ . ’ “Mae Galep ar galap yn malio dim grot Am ’rhen deiliwr llibyn sy'n neihi gneyd. cot." Arosod'J Robin am fynud yn edrych ar Nat, heb allu credu yn iawn ar unwaith fod y got yn meiddio taflu'r fath sarhad arno — canys yr oedd gwell gair i Robin fel prydydd nag fel teiliwr. Yna trodd yn sarng at y drws, ac aeth allan gan adael Nat yn pwyso ar ei forthwyl, a gwen ddireidus ar ei wyneb du! PENOD XI. “FFOLANT i GLADYS.” “Shwd ych chi heno, Robert Williams? “meddai'r eiwrat, ar ol oyrhae.dd ty'r leiliwr. “Sut yr ydach chi, syr," ebai'r teiliwr, yr Tiwn a ddefnyddiai bob amser ddnllwedd y Wyndodaeg wrth siarad, gan gredu fod hyny yn gweddu prydydd a llenor yn well. “Sut yr ydaeh chi, syr, ysfcalwm?" . ; “Eiaieu'ch gwei'd chi sy' ama i ar fater private," meddai'r oiwrat.
(delwedd 1332) (tudalen 062)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 62 GWR Y DOLAV: “Mater cyfrinachol?" ebai'r teiliwr. “Deuwch gyda. mi i'r ystafell nesaf i mewn. Waeth i mi heb geisio oael yiagom hefo neb yn y gegin yma. Deuwch i mewn yma i ’ Weit'hdy Cerid-wen.'“ “JBet-i allaf wneyd eroch chwi" gofynai Robin, pan gyrhasdd-wyd diogelwch y slop waith. “Ei&teddwch i lawr ger y tan yn y gadair Ireichiau, tra'r eisteddaf fmau yn hon. Dwy gadair fen-digedie;, — go dda, ynte, Mr. Rowlands?" “Wel, Robert William®," ebai'r ciwrat yn swil, ’ r'wy'n clywed eich bod chi'n gneyd barddoniaeth i rai sydd a'i eisieu fe.” “Ydwyf," ate.w'r teiliwr, “mae rhai hogiau a genethod weith-lau yn dyfod ataf i ofyn am gyfarwyddyd pa fodd i ymddwyn. ym mhalas Tydain Tad Awen.” “Wel," meddai'r ciwrat, “eisieu cwpwl o benillion sy arna,' i i ddodi ar ffolant.” “Felly," atebai'r teiliwr yn, foddhaua. “Rhiangerdd fechan, aie? Pa sawl lliiiel! ddymunwch iddi fod? Maa genyf gerdd fechan dios ar ei chetyn—” “O, dou neu dri phenill fydde'n dd^on i fi, gwlei," ebai'r oiwrat. “A, ie!”dywedai Robin, “a fuasai'n well genych benillion na chywydd, dywedwch? Mae'r mesur oywydd yn digymod yn ofn-atsan a Chwyn Sorch, fel y gwyddai'r hen Feirddion yn dda, er fod drychfeddyliau swynol wedi eu rhoddi oyn hyn ar ffurf Pen-illion Telyn.” “Stim ots p'un, lawer," meddai'r ciwrat, “yr un fydd yn rho£ lleia' o drwbwl i clii.” “Trwbwl i fi,' ebai'r teiliwr yn fawreddog. “DOS dim yn rfcoddi trwbwl i fi—ond rhyddiaeth. Gallaf farddoni mor natur^ iol aig aderyn yn pyngoio, ' A'm can yn. rhedeg i'm cof Yn winaidd awen ynof,' fel y deydodd yr hen Ddafydd." “Falle taw penillion fyddai oreu," meddai'r ciwrat, er na wyddai, druan, both oedd y gwahaniaeth rhwng mesur cywydd » mesur Mim. “A beth yw en'v y rhianfr" gofynai Robin. “’DOS dim rhaid i fi ddweyd hyny?" gofynai'r ciwrat, gan wrido. NBTT rrORDD Y TKOSEDD'WK.
(delwedd 1333) (tudalen 063)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 63 “Oes, yn siwr," atebai'r teiliwr. “Wrth gwrs, mae genym enghreifEtiau lie mae beirddion wedi ymtoddloni ar roddi ffug-enw i wrthddrych eu serch. Geilw Dafydd! ei Forfudd yn. Wen, fel y gwna yn y llincllau— • ’ TJn wyf pan b'wyf heb Wen, Afrywiog heb fawr awen.' A chana Mynyddog am ei Weno. Ac os dynrnnech mi a'i galwaf yn Wen neu yn Forfudd, neu yr un enw a fynoch, ond yr enwau bastardaidd Seisnig sydd erbyn heddyw wedi ymgripian i gydar-fer y werinos." ; t'Wel, galwch hi'n j|Gtladys," sisialai'r ciwrat, fel pe bai ofn amo i ddweyd ei henw, a chan wrido hyd at ei ddeu-clust. “O'r goreu," ebai'r teiliwr. “Gladys! Enw reit glen i chi— Mae dweyd ei henw ar hin oer Yn gwneyd i'm corph gynesu. Gladys! Enw gwir Gymreig — mae'n odii a. ’ melus,' ’ Lewys'— nid ’ Lewys' yw'ch enw chwi, ie fe?" “Nage," meddai Rowlands, “William yw'n enw i.” “Gresyn, gresyn!”ebai'r prydydd, “piti garw am hyny, o blegid basai'r odi yn naturiol a chymwys; ond ni wiw i ni feddwl am hyny ’rwan. Beth yctyw lliw gwallt y femwen?” “’Dwn i ddim beth yw'r enw yn Gwmrag," meddai'r ciwrat. “Auburn yw'r enw gyda'r Saeson." “Pa fath liw yw'r oborn?" gofynai Robin. “Mae genym yn Gymraeg gyflawnder dihysbydd o enwau rhagorol ac ysblenydd ar Ewiau. CShiwi glywsoch yr hen rigwm, mae'a dra thebyg genyf— Giar fach bert yw'n ngiar fach i, Ooch a gwyn a melyn a du? 'Bwan deydwch i nai, coch neu gwyn. neu, felyn'neu ddu. yw pluf eich giar fach chwi?” “Dyw e ddim yn goch nag yn felyn," ebai'r ciwrat yn ddyrys-lyd. “Bhywbeth rhwng y ddou.” “Aie? Gwawrgoch Hen ruddaur, ynte? Aroswch am eiliad," meddai Robin, gan yagrifenu'n. fryBiog ar ddlarn. o bapyr, “i mi
(delwedd 1334) (tudalen 064)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 64 G-WB Y DOLAU : gael gosod y ffeithiau. hyn ar gof a ehadw. Enw—Gladys; gwallt —gwawrgoch P Ie, ewch ymlaen hefo'ch desgrifiad. Pa. liw yw W llygaidp" “O, dyna lawn digon, Robert Williams," dywedai Mr. Sow-lands, “fcynwch ar eich dychymyg am y rhest." “O'r gore ynte," ebai'r prydydd. “Pa bryd y byddwbh yn ymofyn y penillion, oblegid credwyf mai Penillion Telyn a ddym-uuech gael?” “A allwn eu cael erbyn fory?" gofynai'r ciwrat. “Cewch yn reit siwr," ebai'r teiliwr. ’"Heno os hoffech alw ym. mhen awr neu ddwy." “Wel, heno fydde'n oreu," ebai'r ciwrat. “Mi alwa.' ar ol y wasanaeth hwyrol yn yr eglwys.” “Bydd y penillion yn eich disgwyl," dywedai'r teiliwr yn ben-dant, gan godi ar ei draed a gosod ei bensil yn ei logell. Cododd Mr. Rowlands hefyd yn araf, gan fwmian rhywbeth am bris y penillion. “Yng nghrog y bo'r pris!" llefai Robin. “Nid peth i'w brynu a'i werthu fel llwdn mewn niarchnad neu frethyn mewn maelfa ydyw ffrwyth yr awon wir' Ond ar ol i chwi glywed y penilliofl, gallwch roddi i'r bardd unrhyw gydnabyddiaeth' a dybiech yn deil-wng, fel y gwnai Tywysogion Cymru yn yr hen oesoedd. Ai er gwobr neu ryw ged Yr wylodd Tudur Aled? Na, syr; pan fyddaf fi yn cy&tadlu, am y clod ac nid am y god yr ymdrechaf. A hyn sydd wir am holl Feib yr Awen, “Am y dorch yr ymdrechant." Nos dawch, syr,—Jane, tyr'd a chanwyll yma i oleuo'r gwr parehedig dros y trothwy." “Ie, Mr. Rowlands," meddai Jane; “meindwch na chwmp-wch chi yn erbyn y bwced a'r golchon ’na ar bwys y drwg.” “Good night, Jane Williams," ebai'r ciwrat, “mi alwa eto cyn pen dwy awr." Nid oynt y cafodd Robin lonydd nag yr ymaflodd yn ei waith. Y&grifenai air neu ddau, yna cerddai oddiamgylch yr ysfcafell fel llew mewn cell, yna ychwanegai air neu ddau, yna croesai hnell allan a roddai un arall yn ei lie. Ar ol awr o ymdrech galed, rhedodd at Jane i'r gegin.
(delwedd 1335) (tudalen 065)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 65 “Jane, Jane," llefai'n gynhyrfus, gan anghofio yn ei wylltineb ei Gymraeg clasurol, “mae geni gwpwl o benillion ymia, a fe licwn gael dy farn onest di am deni nhw, pan gei di amser.” “O, mae gen i amser ’nawr, Robin bach," atebai Jane, gan eistedd i lawr. “A wyt yn siwr, ’rwan?" meddai, gan wi&go ei urddas bardd-onol fel mantell am dano, “oblegid gwnaiff y tro rywbryd eto-” “O na," ebai Jane, “r'wy bron marw eisieu olywed nhw.” “O'r goreu," meddai'r prydydd, “cofia mai dy farn onest a geisiaf, neu ni wnaf ddarllen y penillion i ti.” “O, mi ddweda i both w i yn feddwl am deni nhw," atehai Jane, “yn go glou.” “" Penillion ydan nhw," meddai Robin, “i'w rhoddi ar ffolant a-t ferch ieuanc o'r enw Gladys." “Neis iawn," ebai Jane. “Ar y don ’ Nos Galan ’ yr ysgrifenwyd nhw, yn ol dull yr hen Benillion Telyn," ychwanegai Robin. “Fel y rhai yn y llyfr coch swilt ’na," ehai Jane, yn awydduis i brofi ei bod yn feirniad deallgar. “le'n siwr," atebai'r teiliwr, “fel y rhai glywest ti fl'n darllen o lyfr y Proffeswr Siencyn Tomos o Fangor. Dyma fel y rhed-ant:— Nid oes i mi ond dau elyn— B'le bynag af gwna rhain fy nilyn; Nid y'nt ond dy lygaid tirion A'm trywanant trwy fy nghalon. CTywais unwaith enwi rhywun Oedd a blodau yn ei dilyn; Hawdd yw credu hyny'n ddilys Gan bob un a welodd Gladvs. Melus ydyw addfed ’falau Pan yn byngad mewn perllanau; I fy meddwl mil mwy melus Ydyw cusan »pur fy Ngladys.
(delwedd 1336) (tudalen 066)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 66 &VR YDOLATI: Pleth o feUt yw gwallt fy meinwen, Eira purwyn yw ei thalcen ; Ceiros cochion ei dwy wefus,— Dyna lun fy nghariad Gladys. ';j “Beth wyt ti'n feddwl am danynt," gofynai Eobin ar ol gorffen t- eu darilen. V'-,' “Mae'n nhw'n ardderchog, Robin," atebai Jane. ’'Dyna'r ;;; rhai goreu ’nest ti ariod, yn ol ’y meddwl i. Mae'n nhw'n llauxr ’^pertach na rheiny yn y llyfr coch." .1: •^; “O, na, na!" tystiai Robin, a gwen foddhaua ar ei wyneb ^t teneu. “Mae hynyna yn ormod i ddweyd." ••i' “Nag yw'n wir," ebai Jane, yn benderfynol, “mae nhw'n ^biwtiffwi." - / • , : - . ;^' “'Rwy'n credu fy hun," awgrymai Robin, “fod llaws yrhen : 1 Feirddion arnynt. Ond os ydynt cystal a'r hen Benillion, nis gaU- '." .af grefu am ragorach canmoliaeth." i i “Wel, yn ol ’y marn i," meddai Jane, gan godi ar ei thraei, ; “'dos dim. shar rhynt caneuon y llyfr a nhwl”f';/ “Wyt ti'n meddwl hyny, ’rwan?'" gofynai Robin, gan estyn.si ^; bum' troedfedd a phedair modfedd i'w hyd mwyaf. “Wel, a i^:-. dweyd y gwir i ti, ’rwyf bron credu hyny fy hun weithiau — yii ;;'"'' enwedig y ddau benill blaenaf. Ac yn wir mae'r ddau olaf mor S. syml, mor naturiol, mor llawn o asbri a nwyfiant a thyuerwch •^•serch——" ’,i Ond cyn iddoi ddybenu ei frawddeg curodd Mr. Rowlands wrth ••; y drws. Darllenwyd y penillion. drachefn yng “Ngweithdy Cerid-;;. wen." Boddlonwyd y ciwrat ynddynt, ac, wrth ymadael, gwaeig-,;', odd haner coron ar gledr Haw y prydydd. •1;,. “Haner ooron?" ebai Robin yn syn, wrtho ei hun. “' Hwn yw ;y iin ha-el, hyn yw'n nhyb.' Ond oafodd werth ei arian ya llawn." ^ PENOD XH. “GLADYS YN ATEB." Cafodd Leisa waith caled i beidio dweyd wrth Gladys am ei ^ helynt gyda Mr. Rowlands; ond, chwareu teg iddi, oadwodd y gyf-'?; rinach yn anrhydeddus. Eto, hawdd oedd gwybod oddiwrth ei
(delwedd 1337) (tudalen 067)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 67 hymddygiad fod rhywbeth neu gilydd “yn y gwynt." Nis gallai edrych ar Gladys heb dori allan i chwerthin, nes o'r diwedd i Mrs. Morris ddweyd wrthi yn ei ffordd haner geintachlyd— “Yn enw dyn, Leisa fach, both sy'n bod arnoch chi?” “’Stim byd yn bod arna i, mystres fach," ebai Leisa gau chwerthin yn uchel, “ond ’y mod i wedi ca'l nolant.” “Ca'l ffolant, wir!”meddai Mrs. Morris. “Mae'n hen Dryd i ryw hen lol fel ’na fyn'd ma's o'r wlad. .'Rwy'n synu at Mr. Morgans ei fod e'n cadw shwd ffwibri yn y siop." . Boreu dradwy, er syndod i Gladys, daeth Leiaa ati yn gyriar ar ol Brecwasfc a pharsel bach yn ei Haw. : “Dylma rwbeth dda'th i chi gyda'r post. Miss Bowen," aleddai gyda gwen. “Beth yn enw'r anwyl all hwn fod?" ebai Gladys gan ryredd'i. “Ffolant!" meddai yedi agor y parsel. “A phenillion!" ychwanegai ym mhen ychydig, a'r wen facli harddaf yn y byd yn chwareu ar ei gwefusau. “Odych chi'n ei lico hi?" gofynai Leisa. gyda balchder. Yr oedd Gladys wedi anghofio Leisa. “Lico peth?" meddai. “Lioo'r ffolant!" atebai Leisa. “Shwd gwyddoch chi taw ffolant odd hi?" gofynai Gladys. “Hi! hi!" ’e'bai Leisa, “'rown i'n ’gwbod." “Ond shwd gwyddech chi?" gofynai Gladys. “O, fi prynodd hi iddo fe, hi! hi! hi!" atebai Leisa. “Wel, pwy ga' i ddweyd yw'r fe?" ebai Gladys. “Wyddoch chi ddim?" gofynai Leisa. “Na wn i," atebai Gladys. “Sbwd gaUa i wbod?” “Allwch chi ddim specto?" meddai Leisa. “Na alia i," atebai Gladys, “a ’stim ots pwy halodd hi'." “O's ots wrth gwrs," ’meddai Leisa, “wa'fch toae'n rhaid i chi hala barddoniaeth'nol ato fe." .”’- “Nonsense, Leisa,," atebai Gladys, “odych chin meddwl ’y mod i'n myn'd i ateb rhyw ddwii fel hyn?” “Nid dwii yw e," meddai Leisa, “a chofiftch chi ei fod e'n beth aniwcus iawn i beido ateb ffolant." ’ ’ . :- “Aniwcus?" ’ . “, , “Ie,"' meddai Leisa. “'Rwy'n cofio pan own i'n ail forwyn yn y Fron i fi ga'l ffolant, ag i fi beidio hala ateb.iddi; a chyn pd'o.
(delwedd 1338) (tudalen 068)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 68 G-WK Y DOLA.U : dou fis yr own wedi tori ar ’y nghyflog, a'r C'langena ar ol hyn, mi gytunes i fyn'd i dri lie, a gorffid i fi hala'r ern yn ol i'r tril” “Ond shwd galla i ateb ffolant pan nag o's enw neb wrthi?". gofynai Gladys. , . “O, ’rodd e'n gwbod y byswn i'n gweyd, wrthoch chi pwy oedd e," atebai'r llaethwraig.. , “Wel, ’dych chi ddim wedi gweyd eto," ’meddai Gladys. “Ody chi'n addo hala ateb ’te?" atebai Leisa. “Wel," meddai Gladys gyda gwen, “falle gna i ’te, gan eicb ’. bod chi mor daer." ;;• “Mr. Rowlands y ciwrat, hi! hi! hi!" dywedai Leisa. Syrthiodd gwynebpryd Gladys. Nid' oedd •wedi meddwl am y ciwrat. Yr oedd yn arnlwg ei bod wedi disgwyl clywed rhyw eaw arall — Benni Bach, feallai, neu Arthur Jones. : “Mr. Rowlands!" ebai Gladys. “Hi! hi!" meddai Leisa, “doech chi ddim yn meddwl am dano fe?" . ! “Wel, nag own," atebai Gladys, dipyn aUa>n o'i chof. ’"Rown i'n meddwl fod gydag e fwy o synwyr nag i hala'r fath ddwii.” “Dwii?" gofynai Leisa. “Mae pawb yn hala ffolant ffordd, hyn: a mae Morgans y Siop yn. eu gwerthn nhw, a naiae e'n ddiacon!” “O, wel," meddai Gladys, gan chwerthin, “mae'n rhaid fod v peth yn iawn gan fod diacon yn gwerthn ffolante.” “At Robin ewch chi i ga'l y farddoniaeth?" gofynai Leisa. “At Robin?"' meddai Gladys yn syn. “Ody inerched ifenc yn myn'd at Robin i ga'l barddoniaeth?" Yr oedd llawer o wawd a dirmyg yn y gofyniad. Ac yr oedd hyn yn fwy rhyfedd am fod Gladys yn hoff iawn o riangerdd Oeir-iog, lle'r a Myfanwy i ofyn peithynen at Hywel y Bardd. Ond y mae pethau yn edrych yn wahanol iawn mewn bywyd i'r hyn ydynt mewn Rhiangerdd. . , “Odyn, wrth gwrs," atebai Leisa, ’"dos neb arall yn w&rth dim haw am farddoniaeth." . - . , “Wel, ’daf fi ddim. ato fe, ’ta,. beth," ebai Gladys. “Fe wnaf i'n marddoniaeth iddo ’yn huneui, naha3ai,jidim o gWbwIl" “Allwch chi ’sorifenu penillion?" gofynai Leisa, a'i llygaid fel afalau yn ei phen. “Galla',—rhyw fath o benillion," atebai Gladys, yn ysgafn. “Peth mowr yw ca'l eich codi yn y oolej!" ebai Leisa. “Chlyw-
(delwedd 1339) (tudalen 069)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 69 es i ddim son am un feniw arall ond Cymogwen o'dd yn gallu gwneyd hyny. Shwd oech chi"n lico barddoniaath. Robin P'' “Weles i ddim o'i waith e eto," meddai Gladys. “Do, wrth gwrs!" ’ebai Leisa, “wath fe sgrifenodd y farddoniaeth ar eich ffolant chi i Mr. Rowlands." “Shwd gwyddoch chi hyny?" gofynai Gladys. “O, wi'n gwbod yn splended," atebai Leisa, “wath te wedws Mr. Rowlands wrth'a il" ’! . ’"Rych chi ag ynte dipyn o bartners, mi wela'," ebai Gladys. “Fe allech chi ga'l gwath gwr nag e, Miss Bowen," meddai Leisa vn' gyfrinachol, “er fod ei wddwg e mor fain.” “O, mi lycech ’y ngweld i'n ei briodii e?" gofynai Gladys yn wawdlyd. “Wel, mae'n ddyn neis caredig," ebai Leisa yn bendsrfynol, “er nad w i ddim yn lico'r ffeiriadon ’ma fel arfer, ond mae Mr. Rowlands shwd ddyn bach isel, a.g yn siarad a phawb yn Gwmrag jist fel pregethwr Dissenters." ; “Leisa," llefai Mrs. Morris yn ei llais cwynfanus o'r lleuadd, .'^'beth ych chi'n neyd yn. balban man. yna o hyd, a'r holl waith yn eich disgwyl chi? O's gyda clii ddim rhytach gwaith na chieb-ran a ofawerthin ar genol glanhau'r gegin? ’Rych chi'n gallu sef-yllan drwy'r bore, pan ddylech chi fod yn tori pen y gwaith, a dyna lie y byddwch chi heno yn llawn ffair a ffwdan i gydi yn treio dybenu'r gwaith mewn pryd i fyud i'r pentre a.g yn wasto can-wylle. Gwnewch bast yn y fyned, wath ’dych ddim wedi golchi'r llegtri breowast yto.” “O'r goreu, mystres fach," ebai Leisa'n ddigyffro ei gwala, “me fyddia i'n barod miwn wincad..—Miss Bowen," gan ostwng ei llais, “ga' i weld y farddoniaeth cyn i chi hala fe bant?” “Oewch, os liowch chi," meddai Gladys. , “O, licwn, wrth gwrs!" ebai Leisa, “Ga/ i fynd i layrurr ffolant i chi hala hi'n ol?"' “Dir gaton ni, na chewchi" atebai Gladya ya gyflym. “Mi sgrifena i'r farddoniaeth ar y ffolant hyn, a. mi hala hi iddo fe ’a ol." 1 . ^'" . ., 1;:- “'Dych chi ddim yn mynd i hala hona'n ol, os bosib!" ebai Leisa. “Mi roiodd' haner coron am deni!" : “Odw, wrth gwrs," .oieddai Gladys. “'Doech chi ddim yn meddwl y byswn i'n ei chadw hi?" . . “Wel, ova i," dywedai Leisa. “Ond.dyna— ’dos dim dal be'th ’neiff merch ifanc sy' wedi ca'l yagol!" ’. 6 ., •:'^ •.::-.

(delwedd 1340) (tudalen 070)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 70 •" QWR Y DOLA.T7: Ar ol te, darllenodd Gladys y “farddoniaefch”i Leisa, a chyda'r BOS a®th Leisa a'r ffolant i'r post, a'r pemllion hyn wedi eu hys-grifenu arni: — I. Os fy llygaid yw'r gelynioa A'th drywanant drwy dy galon, Gochel rhagddynt, enaid gwirion,— Gwell yw cadw rhag gelynion. Blodau gwynion oedd yn dilyn Olion camrau ysgafn Rhywun; N1 ches i ’r fath dynged fe-lua— ’Derya du sy'n oanlyn Gladys. III. Os fy ngwefus sy' fel ceirog Yn dy ddenu afci'n agos, Oofia'r ’deryn du, mor galed Yw calonau. ceiros addfed.1 Gwyn yw'r eira ar Eryri— Gwynder sydd yn cuddio oerni; Oerach nag oer eira'r mynydd Calon Gladys at y prydydd. Gwir fod ’falau per Glan Tywi Dan y dant fel mel yn toddi; Her it ddweyd ai sur ai melus Ydyw'r cusan sydd gan Gladys 1 “Wir, Miisa Bowen," msddai Leisa, ar ol olywed y penillion, “’rych chi wedi ffysto'r hen Bobin yu lan! A chi nath rheina'ch bunan fach?" “Ie, wrth gwrs,'" atebal GLidys, “pam ’rych chi'n gofyn?” “Wel, na chyffrai, ’daf fi ddim yto at Bobia, wath ’rych chi'n gallu prydyddu'n well na Watcyn ’Wynl"
(delwedd 1341) (tudalen 071)	71 PENOD XIII. LLYTHYRAU GLADYS AT BOB. Ni cheisiaf roddi hanes manwl o'r plwyf a'r plwyfolion yn ystod arosiad Gladys yn y Gelli, canys oni cheir y cyfan yn ysgrifenedig yn Nyddiadur Dafi Jones, os teimla neb yn gywrain yn ei gylch? Yno gwelir, mewn du a gwyn, pwy bryd y cynhaliwyd y preimin yng Nghoed Weddus, a phwy oedd yr aradwyr gwobrwyedig; beth oedd testyn Mr. Thomas ya Salem Sul ar ol Sul, a phwy bryd y cyhoeddwyd cyfres o'i bregethau ar y Thessaloniaid, ar gais yr eglwys (yn Uyfr haner coron); pwy adeg y dechreuwyd planu'r ardd, a phwy ddydd o'r flwyddyn yr hauwyd y gweuith gwanwyin, a'r ceirch, a'r haidd; pwy bryd; y clywyd y gwow gyn-taf, a. phwy noswaith y bu farw gwr Gwern-y-Gawg. Yn agor o fy miaen wrth yagrifeau gorwedda rhai o lythyrau Gladys at Bob ei brawd yn Neheudir Affrioa; ac nis gwn am. well ffor3d i adrodd hanes ao esbonio cymeriad Gladys — oblegid am dani hi yn benaf yr wyf am son — na rhoddi dyfyniadau chonynt yma. Dyfyniadau ydynt, cofier; oblegid yr oedd y llythyrazi yn llawer meithach nag yr yrnddangosant yma. Mae rhanau o honynt yn rhy gyfrinachol i'w gwneyd yn gyhoeddus; mae rhan-au ereill yn cyffwrdd a phergonau a phethau nas gwyr y darllen-ydd ddim yn eu cylch; oyfeiria rhanau ereill, drachefn, at ddig-wyddiadau a helyntion yr ydya wedi adrodd eisoes. Gwa fy mod, wrth en talfyru, yn amddifadu y llythyrau o lawer o'u swyn a,'u natunoldeb, ond rhaid i mi ymfoddloni ar wneyd y goreu o bethau fel y maent. Ar yr eilfed dydd o bob mis yr ysgrifenai Gladys at Bob. Byddai Bob yn ateb “gyda thread y post," a chyrhaeddai'r ateb-iad ben ei daith cyn diwedd y mis. Gwifflriai Gladys ddiwrnodneu. ddaa i gj^ansoddi llythyr hir yn ol i Bob gan nad oedd ganddi lliWor i waeyd, a chan y gwyddai na fliaai Bob ar feithdea" un llythyr o Lanelwid. Gyda hyn c ragynLadrodd, gwell gollwag y llytbyrau i siarad drogtynt eu hunaiii:— IONA-IVP. 2, 1896.— .... ’Rwy'n teimlo'n gartrefol i&wli yn y Gelli, Bob. Mae nanti yn garedig dros ben i fi — •"'Dyw hi ddim yn fo'lon i'r gwynt whyth'u arni," tystia Leisa •wrth Tom y Waginer. Ac am Leisa, ’dy'w hi ddim yn hapus os
(delwedd 1342) (tudalen 072)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 72 G~W"B, Y DOLATI: na wnaf “forwyn fach" o honi byth a hefyct. Yn, wir mae pawb fel pe ar su heithaf yn fy ngwneyd yn gysurus. .' . . . .... Mae'r wlad yn hyfryd! ’Bwy'n gynu weifhiau ffordd y gallwn ni, a ninau yn wladwyr, fyw mewn tref fel Llun-dain. Rhyfedd mor ffond yw'r Cymry o'u carfcrefi! ’Roedd nanti yn dweyd wrthyf ddoe nad oedd wedi cysgu o'r Gelli er ys pymtheg mlynedd ar hugain! Pwy ryfedd ei bod yn caru'r fan lie mae wedi gwreiddio mor ddwfn? Ac y mae rhai yn Llanel-wid lla fuont .yn oysgu erioed tu faes i gyffiniau'r plwy'. Dyna pam, gallwn feddwl, y mae'r Cymro yn. teimlo fod tir Oymru yn gysegredig. Am bobi Llanelwid, ’rwy'n credu y byddai'n well ganddynt farw na cholli gclwg ar yr hen fynydd tu ol i'r pontref. Yr oedd Islwyn yn ’nabod ei genedl pan y canodd: — “Tyiodi a phrindw sydd wail gyda Chymru Na gogoniant y byd a'i lawnder oil hebddi." . . . . Neithiwr buodd Tlieophilus yma yn gofyn i fi helpi rhai o'r bobi ifenc i; gael Eisteddfod a Chyngherdd ar Ddydd Gwyl Dewi Sant. Nid ydynt wedi penderfynu eto ar beth y gwariant yr elw. Addewais helpi os defnyddient yr “arian dros ben" tuag at gychwyn Darllenfa Bydd yn; y pentref, ac addaw-odid Theophilus y byddent yn gwaeyd. Beth bynag, ’rwyf wedi addaw beirniadu'r canu (dyma] i ti Ddynes Newydd, with a -vengeance), ac yr wyf yn cynyg gwobr o goron (rhoddedig gan Mr. Robert Bowen o Ddeheudir Affrica), am. benillion ar “Fedd Llewelyn ein Llyw Ola.'." CHWEFBOB 2.— . . . Wedi yggritenu atat o'r blaen, yr wyf wedi newid llawer yn fy meddwl ynghylch swyn a phrydferth-weh bywyd Llanelwid. Gwelaf dy lyga.id yn agpr mewn syndod a siomiant; ond y miae yn rhaid i fi ddweyd fy meddwl wrthyt fel pe buasem wyneb yn wyneb. O, Bob! y mae hiraeth arnaf ar dy ol, ao er fod nanti'n garedig iawn, ’rwy'n teimlo fod gwag-der mawr yn fy nghalon. .... Ond ’rwyf wedi fy siomi yn Llaaelwid. Mae . cymaint o gyfnewidiadau yn cymeryd He yn arferion y bobi, hyd yn oed yn fy nghof i. Ac am yr hen d'defion diniwed oedd mewn grym yn aaiser tadcu, ’does braidd son am daaynt erbyn heddyw. . . . . . Dim ond Mali'r Graig sy'n gwisgo hat nchel yn ; Salem; mae hyd ya oed Sali Nat wedi ei rhoi heibio oddiar pan .
(delwedd 1343) (tudalen 073)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 73 gafodd fonet gan un o'r pla,nt. Brethyn o waith gwlad oedd gwisg y bechgyn yn amser tadou — nid rhyw ddynwa-rediad o ftasiynau Lloegr. G-wisgai'r gwragedd yn syml ac yn dlws; nid mewn imitation ffurs, na hetiau salw, na dillad yn ol ffagiwn Whitechapel. Hawdd oedd adnabod Qymro wrth ei got, a Chymraes wrth ei het a'i phais fach. Ond heddyw edrycha'r gwragedd fel Harriets Bethnal Green, a'r gwyr fel crogyn o mutes mewn angladd yn en cotau duoni! .... . . . . Ac am y bwyd, mae yn waeth fyth! Nid bwyd-ydd cryf, iach, blasus, o laeth a cheirch a haidd a geir, ond ta wedi ei stiwio, a bara menyn byth a hefyd. Dy-wed Theophilus y Oantwr ei fod e'n cofio tair cenhedlaeth o Gymry. ’X gyntaf, . meddai oedd “cenhedleth Bili a Beto a chawl; yr ail oedd cen-hedleth meistr a meistres a broth; a'r drydedd yw cenhedleth syr a madam, a the!" . . . . . A beth ddaeth o'r hen arferion cartr«fol a champau yr aelwyd oedd gynt yn crynhoi pob aelod o'r teulu o gylch y tan ar hwyrnos gauaf? Olywaf son am amser pani oedd y gweision yn eistedd ar yr aelwyd yn gwneyd baggedi a chintelli a llwyau pren a rhacanau gwair, a'r morwynion yn g-weu »anau neu gweirio dillad. Adroddid storhaus am y Tyiwyth Teg a chanwyllau cyrff, neu ddiarnau o bregethau, ae hanesion am breg-ethwyr; neu cenid hymn neu garol neu alaw Gymreig. Ond b'le erbyn heddyw y maent oil? Nid oea gan Tom y Waginer . ameer i arcs eiliad yn y gegin ar ol swper. “Kho ganwyll A," medd wrth Leiaa, “mae eisieu myn'd i'r stabal arna, i." Y cowman a'r crwt—allan ant hwythau ar ei ol, ao y mae nanti yn falch sa gweled yn myn'd maes o'r ty! Pwy obaith eydd am fywyd gwledig os pery pethau fel hyn? Codir ysgolioti ym mhob cwr o'r wlad, ond yr ydym yn esgeuluBo'r gwa-sianaath-ddyn-ion. P® bai chwant darllen amynt, ni cha'nt gyfle i wneyd hyny, oblegid nid oes ganddynt Ie i eistedd na chanwyll i ddarllen Wrth ei goleu.—Mae'n dda genyf fod argoel y ceir Eisteddfod dda ar ddydd Gwyl Dewi. Carwn erbyn y gauai nesaf gael digon n ar-ian i agor ystafell gyflexis, siriol, hawddgar yn y pentref lie gall y gweision a'r morwynion a phobi ifenc y plwydd gyfarfod a'u gil-ydd. Ond cymaint gwell fuaaai cael yr hen drefn yn ol! • . . . . Ac, O, Bob, yr hyn sydd yn fy synu fwyaf yw'r gwahaniaeth sydd yn syniad pobi at grefydd, rhagor yr hyn a fti.
(delwedd 1344) (tudalen 074)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 74 OWE. Y DOLAU : Gynt yr oedd crefydd yn rhan o fywyd Oymro; nid elai maes I'r cae, ni werthai mewn ffair na marchnad, heb gofio bob awr o'r dydd fod Uygad Duw arno. Nid oedd yn oleuedig ei ddeall, oad yr oedd ei agosrwydd at Dduw wedi rhoddi safon llwch o'i flaen laewn bywyd na'n holl addyag a'n diwylhant ni. Nid ffasiwn oedd ei grefydd, nid dilledyn i'w gwisgo a'i dad-wisgo yn ol yr herwydd; ond prif amcan ac angenrhaid ei fywyd. Mor wahan-ol yw pethau erbyn hyn! Ffasiwn yw crefydd gan lawer, ac o'r braidd y gellir cael digon o wrywod ynghyd ar noswaith waith i gyahal seiet. Nos Sul diweddaf bu'n ddadi yn. Salem p'uir a ddylid rhoddi heibio'r cyrddau gweddi teithiol neu beidio. Br na Iwyddwyd i'w difetha y tro hwn, ofnaf fod eu dyddiau wedi m tbito. . . . . CTywaf lawer o hones tadou a mamgu gan Theo-p'bilus ac ereill. Mae'n dda genyf ddychmygu gweled coryn moel yr hen, wr yjn, ply@u fel coraen o flaen gwynfc nerthol pan yii gwrando ryw bregefchwr seraphaidd yn pregethu yn Salem: nan ei weled ef yn 1»rochgau, a manigu with ei sgil, yr boll ffordd i Grugybar neu Gapel Isaac, i gwrdd cwarter neu gymanfa; neu yn gadael pob peth, gan nadi pwy mor stresol y byddai hi, er myn'd mewa pryd drwy'r cwm i'r cwrdd gweddi. Ond yr hvn ai'mi Honodd twyaf oedd clywed Theophilus yn adrodd fel •y dysgodd tadcu ef i ddarlien ac ysgnfenu yn yr Ysgol Sul. Dywed nanti nad oedd tadcu wedi cael ond owarter o ysgol erioed, ao nad oedd yn fawr o ’sgoler; ond mae'n dda genyf feddwl am dano a'l fysedd oelyd ar aatell yr A B O yn dypgu'r wyddoreg i Th'eo. bach pan nad oedd na Senedd na ifeiriad yn hidio dim am daao. Siar-ada Theophilus lawer am niamgu — menyw dnafferthus a helbul-us am bob peth, meddai. Ond ’nawr ao yn y niiau, anghofiai'r cyfan dan ddylanwad pregefch rynius, a myaych y gr/elid hi a Sara •Daniel yn neidio o'u setau yn Salem, ac yn dawnsio ar yr ale, gan folianu a chanu a gweddio. Bues yn sefyll llwch ben ei bedd yn y fynwanfc dydd Sul, ao er nae gwelais hi erioed] nis igallwn beidio tywallt deigryn wrth feddwl am dani. .... . . . . Yr ydym yn darilen dy erthyglau gyda bias yn Llanelwid. Mae nauti yn derbyn dau gopi o'r papyr 1 ob dy'id, ao y mae tri arall yn dwad i'r plwydd. Ni chafodd un papur Llundain gymaint o gylchrediad erioedl yn Llanelwid, ac ’rwy'n cfedu fod nanti'n 1»arnu y oodir dy gyflog pan ddaw y golygydd i
(delwedd 1345) (tudalen 075)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 75 NEU FFORDD Y TROSEDDWR. wybod am hyn! Mae Nat yn galw'n fynych. i ofyn. dy helynt, ac y mae yn ddoniol iawn y|n diesgrifio dy fywyd wrth Leisa. . . . . . . . Ond efco ’rwy'n teimlo'n “llaig ao yn goddef gorthrymder." Nid v^yf byth yn derbyn llythyr ond oddiwrthyt ti. ’Bowii wedi moddwl y ca-srswn. glywed amfcell waith od-ii--wrth rai o'n. ffryndiau yn Llundain ; ond md •yw Lenni Bach nac Arthur Jones wedi anfon gair at»f wedi iddynt ymailael. . . , (Mae Bob wedi gosod marc glas mawr dan y frawddeg ddiwedd-af. Fe allai ei fod yn credii fod Loa ya osboaio prudd-der a anobaith y rhaa arall o'r llythyr). P^NOD XIV. ElSTBDDFOD LLANBLWID. MAWBTH 2.— .... O, Bobi ti fuaiet wedi lico'r Eisteddfod ddoe ! Daetb Arthur Jones la ^r yn ucig swydd o Lun-dain i gymeryd y gadair, ac fe wnaeth siwd araeth dda. ’Boedd pawb yn ei chanmol drwy'r lioll Ie. ’Down i ddim yu meddw,! y gallai Arthur siarad oybtal, ao y mae gydag e'r fath lais clir a thyner! ’Bwy'n ffellu deall paham nag yw e'n well caaicwr. ’Boedd ei dad a'i fam yno, ac yr oeddynt yn edrych mor blea a hapus a balch. ’Koedd yn gwneyd lies i enaid dyn i wei'd yr hen bobi! . . . . Oafwyd llawer cystadleuaeth ardderchog. tora y Waginer — “Eos y Gelli" yw ei ffugenw — gafodd y wobr aai yr TTnawd Tenor, ac, yn wir, nid oea ganddo lais gwael o gwbl. Bu'n dynu tyn rhwng Cor Undebol Llanelwid a Chor Llangoed-iog ar y bnf d6n, “Mor weddaidd ar y Mynyddoedd." Ond dy-famais y wobr, ar air a chydwybod, i Langoediog, — er mawr // siomiant i wyr Llanelwid ac i mi fy hun. “Bobin o'r Llwyn" gipiodd dy wobr di am y penilliox ar ’'Fedd Llewelyn." Cyn addurno'r Bardd, adroddodd Arthur pa fodd yr oeddit yn gob-eithio dathlu Gwyl Ddewi gyda Chymry Jchannesburg, ac ymysg “cymeradwyneth fyddarol," dywedodd dy fod yn meddwl dod yn ol cyn. diwedd yr haf i ymweled a'th hen gartref. Pasiwyd pen-derfyniad brwdfrydig o ddiolchgarwch i ti am, y wobr, a'th rodd o £5 at y Ddarllenfa.—Hen greadur rhyfedd yw Bobin hefydl ^» Pan esgynodd i'r llwyfan, sicrhaodd fi na chyfansoddodd erioed y ’< fath linellau o'r blaen. Credai nad oedd bai na choll ynddynt
(delwedd 1346) (tudalen 076)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 76 BWB Y DOLAU: b?r dechreu i'r diwedd, a dywedai ei fod yn hollol foddlon i'r oes-au a ddel tarnu ei awen wrth y penillion hyn. Siarsiodd fi i ddanfon copi atat ar fyrder, “oblegid," meddai, “er nad yw eich brawd yn fardd yn ol braint a defawd, ni fedd Cymru benbaladr feirniad craffach nag ef." Mas Robin yn awyddus iawn i gael dy “tarn onest" di am y penillion. Ti wyddost beth yw ystyr hyny, oblegid “bardd a llenor" y geilw Kobin ei hun. Ond dyma'r penillioa i ti: — BEDD LLEWELYN, EI:N".-LLYW OLA.' I. Bii fafw ein Llewelyn, Drwy rym estronol gledd 1 Bu farw yn esgymun, Heb weddi dros ei fedd I Dirmygwyd ef gan fonedd Ac eglwys gaeth ei wlad; Ond gan y weria ffyddlon, fnd, Drwy lawer canrif ar eu hyd, Fe gadwyd ei goffhad. IL ; 1 Pa Ie mae bedd y gwron? Nis gwyr ond engyl nef! Nid oes na chroes na. cholofn Yn adgof amo ef. Pel Moysen hen, yn ddirgel, O halog olwg dyn, . Mewn llanerch, lonydd!, dawel, Fe'i claddwyd wrtho'i hun.. in. Cymylau'r nef yn unig , A wylent llwch ei fedd, A'r gwyntoedd trist gwynfanent En mwyn alawon hedd; A blodau gwyllt y mynydd Mewn galar biygent ben ,; Ar ol y gwr fu farw i.^;'. \ Dros ryddid Cymru WetiK
(delwedd 1347) (tudalen 077)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 77 Mi ddylet fod wedi clywed Arthur Jones yn “rigan" yr hen Robin ar ol yr Eisteddfod. “Ydach chi'n meddwl, ’rwan. Doctor Jones," ebai Robin, “y buasai gwerthiant ar lyfr bychan o Delynegion dan yr enw ’Robyn yn Pyngoio?'" “Gallwn feddwl y byse ie," meddai Arthur. “Oes arnoeh.. chi ’whant eu cylioeddi?” “Y mae amryfal lenorion yn fy anog i wneyd hyny," atebai jBobin yn ei ddull mawreddog. “Ond y mae peth ofn arnaf gan nas gw^'p'am ddim a'm y fath anturiaeth. , ’Y dychryn; yw y dechreu' fel y gwyr pob Eisteddfodwr yn dda. Beth yw eich barn onest chwi, ’rwfan, Doctor, am y p&nillion ar ’Fedd Llew'' - elyn?'" ^ .1 1 •1 - ••' . ’. •C^, Canfyddais wrth lygad Arthur ei fod yn meddwl poeni tipyn ,ar;;" y prydydd. ;' ; . “Wel, mae'n well gen i i beid'io a dweyd wrthoch cfai, Bobin,";;; meddai, “wath ’dwyf fi ddim yn ddigon o tenor." /' „; “Na, na, Doctor," atebai Robin, “deydwch, deydwch i ini.";3 . “'Bwy'n credu," meddai Arthur yn bwyllog, “er nas gwn i;: ond ychydig am. farddoniaeth, y gellid cyrnhwyso llawer aarni;; .nhw." - .1' 1 :-'''^ “Yn mha fodd?" gofynai Robin yn chwyddedig. ,a “Yn gyntaf," atebai Arthur, “y mae yn anghywir • dweydi •;• Lewelyn gael ei ladd gan ’ ryw estronol gledd.' Nid a chleddyt..; bad a gwaywffon, y lladdwyd Llewelyn." , ; “Nid yw hynyna," meddai Robin, “orid! megis hoUti asgell gwybedyn. Defnyddir y gair cledd yn fynych gan feirddion i ar-wyddocau marwolaeth waedlyd ddisyfyd. Neu fel y dywed y Beibi, ’ pawb ar a gymerant gleddyt a dditethir a chleddyf.'“ “Heblaw hyny," ychwanegai Arthiir, “yr ych yn dweyd ya ytr ail benill nad oes neb on ’engyl nef yn gwybod ym mha I mae'r bedd. Eto, yn y trydydd penill yr y'ch yn rhoi desgrif-iad o'r angladd, gan ddweyd ei fod yn rhywie ymysg y mynyddoedd.” “Ai nid oes i fardd ei ddychymyg?" gofynai Kobin, yn gyff-rous. “Ai ni ddywedir am Foysen iddo gael bedd yn rhosydd Moab, er na welodd dyn ei gynhebrwng? Pob parch i chi Doe-tor Jones, oud nid ydych eto ond megis plentyn sugno, heb wybod dim am reolau barddonia-eth. Ac am eich beirniadaeth, syr, nid yw ond ’ cerydd o enau corach.'"
(delwedd 1348) (tudalen 078)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 78 GWE Y DOLAU : “Ond y mae'r beirniad wedi dwyn gwaeth cyhuddiad yn eichi erbys," aeth Arthur ymlaen i ddweyd. “A pha befch yw hwnw?" gofynai Robin,—oblegid, cherwydii prinder amser, ni ddarllenwyd y feirniadaeth ar g'oedd. “Dywed fod genych fwy o gof nag o wreiddiolder, Robin,"' meddai Arthur, “ac ma; adiais o gan Ceiriog yw'r penill diwedd-af. Gyda chi mae'r oymylau'n wylo a'r gwynt yn cwynfan, a'r Hodau yn plygu eu pen. Ond mae Ceiriog, o'ch blaea wedi dweyd fod 'Dagrau y owmwl yn gwyhod am dano, A deryn y mynydd yn nabod y bedd,' 'Yr awel a gwyna a'r ddaear a ddywed Fod calon hen Walia yn curo'n lied wan." “Doctor Jones!" ebai Robin, wedi ffromi yn aruthr, “yr yd-ach chi, neu y beirniad, wedi dwyn i'm herbyn gyhuddiad cywil-yddus. Ni cheir, gyr, ’llenladrad yn Llanelwid.' Fe allai i'r un drychfeddwl wibio drwy fy meddwl i a meddwl Ceiriog — digwydda hyny yn fynych gyda llenorion. a beirddion uchelryw. On; chyhuddwyd Elis Wyn o len-ladrad? Ac o!-i chollodd-Oymru weledigaeth arall gan y Bardd Owsg yn herwydd y oyhudd-iad orenlawn hwnw? Na nid ’ lleidr yw gwr y llodrau.' Mae genyf fi, fel pob bardd acall, hawl i alw ar natur i wylo ar ol gwrthddrych fy molawrl. Oni ddywedodd hen lolo mai ofer fu-asp.i hau ym Mon ar ol marw Tudur Fychan:— Na sonier am adderyw Na lafurier,—ofer yw ; Na chwardder, yn iach heirddion, Na hauer mwy yn nbir Mon 1' Ac cs galwaf ar alluoedd natur i alaru, beth all yl cymyi wneyd ond; wylo, neu'r gwynt end cwynfan. Na, Doctor Jones, nid gofyn a. dJyIech p'un a wnaeth Oeiriog ddefnydd o ffigwr neilldtiol o'm biaen i, ond pa un ai Ceiriog ai myfi wnaeth y defnydd goreu o-hoaoP A haeraf, mentraf i mi Ar Geiriog dra ragori." KBtT FFOBDD Y TP.OSBDDWB.
(delwedd 1349) (tudalen 079)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 79 A chan chwythu bygythion a chynghanedd, ymaith a Robin a'i hwyliau'n llawn o wynt, a'a gadael ninau yn chwerthm ar ein gwaethaf. Ond, chwareu teg iddo, ni fachlndcdd yr haul ar e& ddigofaint. Oyn y cyngherdd daeth at Arthur, a dywedodd, gan eatyn. ei law,— “Doctor Jones, y mae yn wir ddrwg genyf i mi golli fy nhym-er. ’ Hen Robin drodd yn rebel.' Dylwn fod yn eich adnabod yn well. Maddeuwch i hen fardd. ’ Anghofier fy nhymher hy'.' Eich Haw, Doctor Jones. ’Does neb yn teimlo'n anwylach o hon-och na fi. ’I Lanelwid eilun y'ch;' ao i minau bydd byn yn wars i roddi ffrwyn ar fy nwyd. i I'r bardd.gwyllt try hyn er budd,— Robin a gymer rybudd!" Ac ymadawodd y ddau yn ffryndiau mawr! Ar ol gwneyd y cownt i fyny, cafwyd fod geaym dros £SO o elw, a chyda'th buin,' punt di, mae genym £25 at gychwyu y Ddarllenfa y gauaf nesa'. Chredu di ddim mor falch ’rwy'a teimlo. .... Ar ol y Concert, daeth Arthur Jones i'm hebrwng gartref i'r Gelli, wa'th ’rodd nanfci wedi myn'd ’nol yn gynar. Garw fel mae e'n dadblygu! Mae'n gwneyd lies i fi siarad ag mi mor dawel, mor synhwyrol, inor ddeallgar, ac yr oedd yn siarad mor garedig am ei rieni, ao yn dweyd ei fod yn gobeithio y buaswn yn eu lico. .... PENOD SV. YK Eos ra LIANBI.WID. Ni roddaf ragor o ddyfyniadau o lythyrau Gladys at Bob, er y gwnaf ddefnydd o honynt o hyn hyd y diwedd. Ceir ynd.lynt gyfeiriadau mynych at y digwyddiadan a adroddaf yn fy fordd fy hun; ond ni welir ynddynfc ond cipdrem unochrog ar yr hslynt-ion a fwriadaf ddesgrifio, a bu raid i mi chwilio dyddiadnr Dafi Jones, a chasglu rhai pethau oddiar dafod leferydd y plwyf cyn dyfod o hyd i'r holl fanylion.
(delwedd 1350) (tudalen 080)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 80 awfi ,y SOLATJ: Ni cheii- ond y path lleiaf o son am Arthur Jones yn llythyrau Gladys o hyn allan. O'r braidd y gellir dyfod ar draws ei enw; ymgripia unwaith neu ddwy i lythyr fel pe o'i hanfodd, a llecha mown cornel fel Tin a chywilydd arno ddangos ei wyneb. Ond ani Rowlands y ciwrat — nid oea diwedd ar y son am dano! Yn awr y mae Mr. Rowlands yn gwneyd hyn, bryd' arall y mae Mr. Rowlands yn dweyd y peth arall. Oeir llawer mwy o hones Mr. Bow-lands na names Gladys, dyweder, neu Mrs. Morris. Diau rod Bob yn meddwl fod gormod o son am y ciwrat newydd—oblegid. nid yw Bob yn orhoff o offeiriaid, — ond, er hyny, ni tynegwyd iddo nio'r haner. Oefais lawer o drafferth yn ol Haw cyn gwybod y cyfan, ac yr wyf yn benderfynol o ddweyd yr hanea yn union. fel y bu, heb ofni gwg na chrefu fEa.fr neb. Mae yn llawn bryd, erbyn hyn, i bobi Llanelwid gael gwybod pa sail y sydd i'r gwa-hanol ystoriau am Gladys a'r ciwrat. Mor belled ag y gallaf fi dd'eall, ar nos Sul, y diwmod dh-weddaf ym mis Mawrth, y d'echreuodd y cyfan. Digwyddai Mr. Rowlands a Nat fod yn oyd-gerdded a'u gilydd o'r pentref ar ol cwdd y boreu. • “Mae'n dywydd hyfryd, Nathaniel Williams," ebai'r ciwr'ifr— oblegid, er nad oedd y ddau yn ddim gwell na “ffryne gwyr ^bon'ddigion," ni chymerai Mr. Rowlands y byd am beidio oyf-arch pob nn o'r plwyfolion ar y ffordd. “Ody mae hi, syr," atebai Nat. “’Dwy i ddim yn. cofio shwd dywydd hindda yr amser hyn o'r flwyddyn o'r bla<en. Maa'n Byn-. dod pwy iaor gynar mae pobpeth leail Mi glywodd flafi Jone» y gwcw wthnos yn ol ar gaeau Coed “Weddns, a mae'n nhw'n gweyd wrtho i fod yr eos yn canu yn agho'd y Paro!” “’DOB dim shwd both," dywedai Mr. Rowlands. “Dyw'r eba byth yn dwad fEordd hyn, ody hi P" “Nag yw fel arfer," meddai Nat, “ond! ’dos dimi mwy o ddal ar»i hi nag sy' ar y rhest o'r canwyr ’mal Rhai rhyfeid o whit-what ydyn nhw i gyd—weithe man hyn, a weithe man draw 1 -Mi glywes gen ’y nhad iddi fod yn, canu yn y Pare dair'blynedd o'r bran, er nad mor gynai" a hyn, ond' ’jrodd hyny'n mliall oya cftS, gen i." . ,, “Dier mi!" ebai Mr. Eowlands, “pwy fyse'n meddwl dywed eOB yn Llanelwid!"
(delwedd 1351) (tudalen 081)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 81 Ni wnaeth Nat un ateb, ond trodd yr ymadrodd at ryw bwnc arall. P'un a oedd y gof yn oredu'r stori sydd fwy nas gall neb yn awr benderiynu. ’Rwy'n lied dybied ei fod. Beth bynag, cyn y nos yr oedd Mr. Rowlands wedi gwneyd y newydd yn esr gus dros alw yn y Gelli, ac yr oedd wedi llwyddo gan Gladys addaw myned gyd'ag ef nos dranoeth i good y Pare i gly,vcd yr ; eos. Nos Lun a dda&th — noson oleu leuad braf, pan y mae natur •-fel pe wedi ei gwisgo ag arian, pan nad oes chwant myn'd i'r gwely ar neb, a phan yr hoffa, plant yr ardal rodio'r caeau, dan ganu— ’ “Gofeu leuad fel y dydd, Sienoyc. Dafydd ar ei hyd, Rhifo'i blant wrth y nant, Saith ngain ac wyth cant." Yr oedd Mr. Rowlands dipyn yn hwy,r yn cyrhaedd y Gelli, gan . ei fod wedi ei gadw mewn “cwrdd nos Lun cynta'r mis," yn ysgol-... dy'r Eglwys. Ond er hwyred ydoodd arno, yr oedd yn ddigoa ^ cynar, oblegid' dywedai nad oedd yr eos yn dechreu canu tan ganol , nos. Nid yw gallt y Pare nemaiyr o ffordd o'r Gelli. Gellir gwei'd y coed duo» mawrion yn eglur o'r clos, fel y maent yn tatin eu cysgodion tywyll ar y cwm. distaw wrth eu traed. Tuag unarddeg” o'r gloch cychwynodd Gladys, a Leiaa, a Mr. Rowlands ar eu siwrne. Nid oedd un o'r tri yn awyddus iawn i gychwyn, ma&'tt ’ rhaid cyfaddef, a phe cawsent esgus dros beidio myn'd, buasent yn.,', falch i aros gartref. Ond cychwyn a wnaethant o'r diwedd, yn anid'dig eu gwala. O'r braidd y dywedodd un air wrth y llafl' hyd nes y gofynodd; Leisa yn ddisymwth— “Miss Bowen," meddai hi, “both yw'r eos?” “O," brysiodd Mr. Rowlands i ateb, “’deryn baph ay's cana .yw e." 1 , . , •• “Ie fe?" meddai Leisa, “’rodd mam yn'arfer gwneyd ’y mod i. yn gallu cami fel ’dsryn." ’ .:.,. “O'dd bi'n wir?" gofynai Mr. Rowlands yn foesgar. “O'dd'n wir," ebai Leisa; “a wyddoch chi pwy dderyn yw; hwnw?” “Na wn i," meddai Mr. Rowlands yn ddiniwed. “Bran!" meddai Leisa, gan. chwerthm: ' • ’ • ’ ’ ’ ’•^^'
(delwedd 1352) (tudalen 082)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 82 O'WB Y DOLATJ : “Bhag cywilydd, Leisal" ebai Gladys, yn sarug, “os——” “O, gadewch iddi hi, Miss Bowen," meddai Mr. Bo-sdands yn llariaidd. “Mae Elizabeth a fi yn diall ein gilydd cyn lieno 1" “Odyn, gwlei!" atebai Leisa, gan chwerfchin drachefn. Erbyn hyn yr oeddynt wedi cyrhaedd y cwm wrth odreu'r Pare, MS yng ngoleu'r lleuad gwelenfc fintai fechan a fforddolion yn aroB wrth wal y Coed. Wedi cyrhaedd hyd atynt, pwy gawsant yno, el" eu synddd, ond Bobin o'r Llwyn a dau neu dri o'r pentrofwyr. “Nosweth dda i chi, Bobin," meddai Gladys. “Beth sy' wedi'ch tynu chi ma's mor hwyr?" “Nos dawch, Miss Bowen," meddai Bobin, “a noa dawch i chwithau, gymrodyr. Tybed ein bod i gyd yn cyrchu at yr eoa P” “Odyn, ’roen ni'n meddwl cael ei chlywed hi," atebai Mr. Bow-lands. “Wyddoch chi ble mae hi'n canu P” “Yn ddriys," ebai'r teiUwr, “ni cheir eos — os oredwn feiiddi-ion — ond mown llwyn, ae ni cheir llwyn yn y coedydd hyn ond o gylch y llanerch werdd lie gorwedd yr hen Gromlech. Awn fplly i'r fan hono, a chawn wybod wrth ei thelori mwyn yn mha Iwyn yr erys Peneerddes yr Adar. Oerdd eos a ddangosai I mi'n bert y man y ba'i.” “Ie, gnewn hast," meddai Leisa, “neu falle y bydd hi wedi dybenu canu cyn yr own ni yno.” “Nid yw'ch llawforwyn, Miss Bowen," ebai'r teiliwr, gan droi at Gladys, wrth ddringo i fyny ar hyd y llwybr cul drwy'r allt, “erioed wedi darllen yr hyn ddywed y beirddiott am yr eos— ' Yn nyfader nos o boon a thrais, Y dym lais felusaf." Gwyddai'r hen feirddion am bob ysgogiad o eiddo pob ysgrubliad ac edn — yn y wig ac ar y buarth. Ond ni cheir neb ’rwan yn canu i'r eos; ac nid wyf fi, brydydd trwsfcan, erioed wedi clywed ®i chaino. Ond heno caf ei chlywed, fel y clywodd Dafydd bi, yn y coed. Er nad yw hi eto yn Fai, ’ Af i'r coed fel hen Ddafydd' >, “A—a—»!" gwaeddai Leisa o'r tu ol. VEV ITCH-DD Y TBOSEDD'WB,.
(delwedd 1353) (tudalen 083)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 83 “Beth sy'n bod ferch f" gofyanai Bobin yn grynedig, a iasau dychryn yn rhedeg drwyddo. Arosai'r lleill hefyd yn ofni tymi eu hanadi yn y cysgodion tywyll. “A—a—a!" gwaeddai Leisa drachefn. “Leisa! gwedwch. both sy'n bod?" meddai Gladys, gan gydio yn ei braich, “neu dyma finau'n gwaeddil" “O dier, O dieri" ebai Leisa, gan dynu ei hanadi ati, “dyna ofan ge's i!” “’DOS dim eisieu i chwi weyd hyny!" atebai Gladys dipyn yn fyr. “Ag ’rych chi wedi hala ofan arnon nine hefyd. Beth o'ddynbod?" -''' Demshgyn ar frog,;, nes i!" dywedai Leisa; “Ac yn ’y ngwir i, ’dallwn i byth peidio ’sgrechen wrth i glywed e dan ’y nhraed i!” “Dowch chi, ’ngeneth i!" ebai Bobin yn dadol. “Brog|a ocdd yna, aie? Bhyfedd mor rhwydd y dychrynir y genethod! ac, ond eu dychrynu, ’gwaeddant, ysgrechant yn groch!' O'm rhan i fy hun, nid yn fynych y teimlaf arswyd ond pan welaf alluoedd nnian yn terfysgu! Ond rhsdd i mi gyfaddef nad da genyf weled llyffant ha broga, — yn wir, temtir fi i regu pan welaf eu cyrff gwenwyn-llyd! ’Ie, broga a bair regu.' Nid yw'r gynghanedd yn holl-awl uniawn, ond mae'r meddylddrycli yn gywir. — Ond atolwg, hogen, nac ysgrecha mwyach, nev. fe ’ derfi'r eos a'th dyrfau.' Ynilaen, felly, gymdeithion, i Le'r Gromlech, mor fuan ag sydd modd. 'Awn yn ffyddlawn ein ffydd I lanerch hyfryd, lonydd.'" Cyn pen hir amser cyrhaeddwyd y mati lie gorweddai hen Gromlech Iwyd, fwaoglyd, a phenderfynwyd aros yno hyd ganol nos. “Faint o amser sy' cyn iddi hi ddachreu?" gofynai Leisa yn isel, fel pe bai yn disgwyl cantores mown cyngherdd. 71 Mae hi obeitu dechre, gwlei!" ebai'r ciwrat, gan dynu ei oriawr aUan,'" “mae hi ’nawr yn ugen myned rhynti a douddog." “Wol, ’rv7J' i wedi bLno, ta beth!" meddai Leisa, gan eistedd ar gareg uchaf y Gromlech. “Ferch y fall1" gwaeddai Bobin, a'i lygaid yn melltenu yn y goleu-leuad. “Ymswyna beth a wnelych! Na haloga'r maen cysegredig!"
(delwedd 1354) (tudalen 084)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 84 ’ GWB Y DOLUT : Yr oedd golwg mor wyllt a dieithr ar Bobin, a'r fath gyffro yn ei laia, fel y neidiodd Leisa ar unwaith i ochr Gladys, ac ebai hi yn frawych-iiB— “'Down i ddim yn. meddwl dim drwg, Robin, yn wir yn. wir!" “Na, na, feinir!" meddai Robin, “nis gwyddost both yr oeddit yn wneuthur, a'th anwybod ya unig a'th geidw! Ac yr wyt ti meddant, wedi derbyn. addysg! Ti,—am dy tod Wedi dysgu am, flynyddau yn yr ysgol ’ sothach gwanach na gwynt!' Bywedwyd wrthyt; druan, am uchder mynyddoedd y byd; ond r-i wyddost ddim am banes dy wlad dy hun 1 Ni chlyvvaist son am. Gyfrhiach y Maen Llog, na mawrion bethau barddas. Nis ynganwyd gair wrthyt am ’ gyfrinion beirddion y byd,' nac am grefydd dy gyndeidiaul ' ’Does llef yn dweyd am grefydd .. Cymru Fu wrth Gymru Fydd.' !:;/; Wyddost ti fod y maen hwn, ar yy hwn y mynet bentyni auiliarch, ;,',:. wedi goroesi'r Rluifeiniaid a'r Sacsoniaid a'r NorEianiaid? El ^;'fo4 yn goloin dyst i fyrder hoedl gelynion y Brythoniaid? Ar '"•: bob gelyn ’trechodd yr hen Gromlecha'u——'" . , a ; “Hisht!" ebai Mr. Rowlands yn ddisynrwth, “tnae rhywbeth ^'^y^.y llwyn yco." 1 “P'Tin, p'un P" gofynai Gladys a Leisa ar un aBadl. “Hwn'co," Bieddai'r oiwrat, gan estyn ei fys at Iwyn. o feyll, > rhyw ugain llath. oddiwrthynt. Edrychodd pawb yn astud ar y llwyn. Clywid trwftt^ynii itthen ychydig ya tori ar y distawrwydd poenus. “Tw-hw, tw-hw!" meddai rhywbeth mewn. llais aflafar yn y llwyn, ac ehedodd aderyn gwyn o hono yn groes i"r llanerch agored. “Eos yw hwna?" ebai Leisa yn llawn syndod, wrth Robia “Yng nghrog y b'ot, ti a'th eosi" llefai'r teiliwr yn ddigofua. “Nid yw hi ond dylluan.” “Dylluan?" meddai Leisa, “beth yw hyny P" “Go deico di, gwdi-hwl" gwaeddai Robin. “Ond — ond — ody'r eos ddira yma!" gofynai Mr, Rowlands,. - yn ddyryslyd. . ’ “'" “Yma?" ebaiRobinyn llidiog. “Nag yw, a ’ ofaredai neb cm&{: ffwl Ebrill' y clywid hi'n pyngcio'oyn Mai. Awn-yn ol, oyn i »e|»;, ein gweled."
(delwedd 1355) (tudalen 085)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 85 “Pwy ddywedodd wrthoch chi, Mr. Rowlands?" meddai Glad-yfl, “fod eos yma?" “Nathaniel y gof," ebai Mr. Rowlands, gan Mygu ei oen. “A phwy ddywedodd wrthoch chi, Robin?" “Hwn," meddai Robin, gan osod ei law ar ysgwydd un o'r pentrefwyr, Hwn yw ef, gwn yn gynil, Awn ato'n syth ym mhlith mil.'" “A phwy ddywedodd wrthoch chi?" gofynai Gladys i gyfaill Hobin. “Nat," meddai hwnw ya swil. • ^'Dylaswn fod yn gwybod hyny!" ebai Robin yn liruddaidd. ’" Pwy erioed glywodd son am yr eoa yn canu cyn Ebrill P Ow, ow, i mi, a minau'n fardd, gael fy nhwyllo fel hyn!” “Peidiwch a becso, Robin bach," meddai Gladys, oblegid caBi- fyddai fod y teiliwr wedi teimlo i'r byw, “’dos neb yVi gwbod ond yni!" Adfywiodd hyn dipyn ar ysbryd y bardd. ’. “Eithaf gwir," meddai, “ac ond ni beidio yngaBU gaa' wrth. neb am hyn, ni fydd son am ein pererindod ffol. Oofiwii, ynte .gadw'n ddistaw!— Na foed, fy ngwiw gyfoediou, -TTn son am y noson hon!” “O'n goreu!" llefai pawb gan droi i ddychwelyd gartref. Mintai ddistaw oedd y “perermion” siomedig wrth gyfeirio eu •camrau yn ol. Ni ddywedodd un air o'r braidd wrth y^llaS., a, balch oedd gan bawb gyrhaedd pen eu taith. Ond os oeddynt yn meddwl cadw'r hanes yn gel, druain o hon-yo.b1. Oyn nos dranoeth yr oedd pawb drwy'r plwyf yn gwybod am y cyrchu i Le'r Gromlech, am ddisgwyliadau'r teiliwr, ac am ymddangosiad y gwdi-hw; ac, wrth gwrs, yr oedd Nat yn dodi lliw ei hun ar bobpeth. “'Rown i yco!" meddai Nat yn yr efail dydd Mawrth wrth Dafi Jones, “gyda Twm Waginer y Gelli, yn. gollwag yr hen gwdi-hw yn rhydd. ’Rodd Twm wedi'i dala hi, chi wyddoch., “'rwth'nos ddwetha yn. y Dderwen Gou sy' ym Mharo sgawen—' Tw-hw, tw-hw,' mynte hi. ’ Feirddion.' mynte Robin, ’ clywch delori anwyn yr eos.' ’Tw-hw, tw-hw,' mynte'r hen gwdi-hw. Ond 7
(delwedd 1356) (tudalen 086)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 86 G"WK Y DOLAU : ydi hi'n llesmfliriol o brydferth?' mynte Robin. ’ Nid eos yw hona!' mynte Leisa'r Gelli. ’ Beth wyddost ti am farddaa?' inyri-te'r teiliwr bach. ’ Ie cantores Ceridwen yw hona.' ’ Wel, nue'n cami fel gwdi-hw, ta beth!' mynte Leisa, a gyda'r gair dyma Twxn yn gellwng yr hen. haleliwia'n rhydd. ’ le'n wir,' meddai'r siwrat,,, ’ gwdi-hw yw hi, sownd!' ’ Gwdi-hw?' mynte'r teiliwr, ’ gwdi-hw?' a ’nol a fe fel oi a phadell wrth ’i gwt. ’Dyw e ddim wedi dangos ei big tu fa's i'r ty heddi. Mae Jane yn gweyd taw gwneyd pryddest y mae e, ond ’rwy'n gwbod gwell am hyny, a me' fyddwn ni dro cyn ca'l pip ar y gwalch yto." “Ie, lycoch di, Nat," ebai Dafi Jones oddiar ben “stol y gwrando” ar y pentan, ’ ’dos dim o dy fath di am rigs i ga'! ya y byd!" Ond er gwaethed tafod Nat, yr oedd profedigaeth lemach yn. eu haros. Yr oedd hen, hen gweryl rhwng Kobin o'r Lrvya a G-wilym Ooediog, bardd y plwyf cyfagos. Ciyfaddefidi gan bawb yn, ddiwahaniaeth mai Kobin oedd wedi cael y goreu yn y “rerdSt tuchan" a hurddiwyd o Langoediog i Lanelwid, ac o Lanelwid ya:' ol i Langoediog. Ond clywodd Coediog y stori am y gwdi-hw, a phenderfynodd ddal ar y cyfle. Ysgrifenodd gyfres o dribanaii, a. bu llawer o ganu arnynt gan grytsach y wlad am wythnosau a mis-oedd. Nid oedd ynddynt unrhyw werth llenyddol, d dywedai Bbbin yn wawdlyd am danynt nad oeddynt ond “penwendid rhyw daloen slip." Ond er gwaeled eu llun, derbyniwyd hwy gyd& brwdfrydedd yn Llanelwid, ao y mae rhai o honynt ar gof a chadw yn yr ardal hyd heddyw. A phe ond er dangos rhagoriaeth Rch'n fel bardd ar Grwilym Ooediog, rhoddaf yma rai o'r penillion y medrais eu hachub o ebargofiant. Teg, serch hyny, yw dweyd mai oddiwrth Nat y cefais hwynt, ac felly y mae yn dra thebyg nad ydynt mor goeth a dichlynaidd a phan y gadavsantleu^awdwr r. : Dewch ataf, fy nghyd-Gymry, Cewch glywed atori ddigri', Am ffwiiaid Ebrill dwyllwyd gan Ddylluan ger y Gelli. Vn noswaith fe aeth teiliwr A chwmni mawr eu mwstwr I glywed eos yn y co'd Yn oanu clod ei Chrewr.
(delwedd 1357) (tudalen 087)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. Q7 Ac yn eu mysg yn eger ^ ’Boedd ciwrat Eglwys Loeger l^n falch i ddangos ei fod ef ’, Yn ffond o lef mor dyner. Ni chlywsant eoa mwynlon Yn chwareu tannau'r galon, Ond clywsant leisiau, medde nhw Y gwdi-hw wen dirion. Hwy gofiant. o hyn allan— Y bardd a'i gwnmi penwan— Na cheir yn Ebrill yn y nos Tin eos ond1 dylluan. Mae pawb, o'r bron, yn chwerthin Ar ben y teiliwr Robin, A'r ciwrat bach mown dillad du, A'i deulu oedd yn dilyn. Rhof gynghor i'r lodesi,— O, peidiwch, ar ol hyny, Byth gredu bardd na ’ffeirad ffol Sy'n dilyn ’r ol pob dwii. Nid oes eisieu dweyd fod Mr. Bowlands mor ddigofus nan glyw-odd y pemllion a Robin o'r Llwyn; ond am Gladys — H. featraf ddesgrifio ei theimladau hil PENOi) XVI. “AB HTD T Nos." Mil a mwy o obeithion oedd y ciwrat, druan, wedi sylfaenu ar y “pererindod" gyda Gladys i goed y pare. Breuddwydiodd y buasai wedi cael cyfleusdra i siarad a hi'n gyfrinachol, ac i ddweyd ;''.'wrthi am y teimladau nerthol oedd bron a'i lethu i'r lla.wr. Ond yn groes i'w ddisgwyliadau y digwyddodd pob peth. Yn tie
(delwedd 1358) (tudalen 088)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 88 GWR Y DOLAU noson felus swynol, yn gwrandaw ar lais eos ao yn adrodd cwyn serch, cyfarfn ag un siomedigaeth ar ol y llall, a gwaeth na'r cyfan, gwelodd fod Gladys, yn ol arfer merched, yn tueddu i'w feio ef am yr aniwc i gyd. Aeth i'r Gelli yn gynar boreu dranoeth, ond dy-wedwyd wrtho fod Gladys yn dioddef oddiwrth gur yn ei phen, an nas gallai ei weled. Ym mhen diwrnod neu ddau daeth i wybod am gan watwarus Gwilym Coediog, ac ni ryfeddai, ar ol hyny, i Gladys ei basic ar yr heol dydd Sul heb roddi ond yr arwydd leiaf o'i hadnabyddiaeth o hono. Gyrodd hyn Mr. Rowlands bron yn wallgof. Nis gwyddai yn iawn both i wneyd. Pendrymodd lawer drwy'r nos hono llwchben y mater, gydag ocheneidiau fyrdd, ond cododd boreu dydd Llun yn iselach ei obaith ac yn fwy llwfr ei ysbryd na chynt. Ond aos Lun, pwy gyfarfyddai gerllaw y pentref ond Leisa'r llaethwraig. Ysgafiihaodd calon y ciwrat pan weloddl ei gwyneb llydan. Aeth ymlaen ati a'i law yn estynedig, a gobaith newydd yn ei lygaid. “Mae'n dda. gen i'ch gwei'd chi, Lisabeth," ebai ef. “Shwd mae Miss Bowen yco?" “Miss Bowen?" meddai Leisa. “Mi allwch ofyn hyny'n wirl Llawer ’rych chi'n hido, mi gynta, a chithe heb fod yn agos os wthnoa! ’Rodd hi'n ddigon ma's natur o achos yr hen eos ’'na wthnos i heno, ond wedi gwei'd y gan mae hi'n benwan holics!" i “O'dd hi ddim ma's n'atur wrthw i?" gofynai'r oiwrat, yn Is ofnus. “Wa'th yn ’y ngwir i, nid ama i o'dd y bail” “Wel, alia i ddim a gweyd ar bwy o'dd y bai," atebai Leisa, “mi wn i pwy sy'n ca'l y bai gyda Miss Bowen. Fyse hi ddim •wedi myn'd yno o gwbwl on' &e i chi ofyn iddi. A mae arni ofan o hyd y daw ’i brawd ne' Arthur Jones ne' rai o fechgyn Llyndan" i w'bod am y ffordd y twylloch chi hi.” “’I thwyllo hi?" llefai'r ciwrat. “Y fi yn twyllo Miss Bowen P Chymrwn i ddim o'r byd am neyd y fath both." “Wel, chi sy'n ca'l y bai ta both," ’eb'ai Leisa. yn bwyllog, “a chi geiff y bai os na ddewch chi i siarad a hi.” “Ond shwd galla i?" ’•neddai'r ciwrat, a'i lais yn llawn aa-obaith. “Mae arna i ofan dwad yn agos i'r Gelli, rhag y gneith rhw un gan arall amboitu ni. A phan es i yno pwy ddwarnod ’na, che'B i ddim gwei'd neb ond Mrs. Morris." “O fe ddylech chi fod wedi dwad wedyn," ebai Leisa. “’DOS dim shawns esbonio pethe wrthi, tawn i'n dwad," ebai'r oiwrafc, “wa'th d'daw hi ddSm ma's o'r ty, ac yn y ty mae Mis. Morris gyda hi'n wasted."
(delwedd 1359) (tudalen 089)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 89 “Pam na ddewch chi i gwei'd hi wedi nos P" awgrymai Leisa, gan ostwng ei llais yn gyfrinachol. “Mae mystres ym myn'd i'r gwely'n wasted ’boitu naw o'r gloch.” “Odych chi'n meddwl," ehai Mr. Rowlands, yn syn, “y bysa Miss Bowen yn fo'lon i fi ddwad yco wedi nos •rJ “Wel," atebai Leisa, “nid y fi all ateb y cwestwn, ond tawn i fel y chi, mi dreiwn i ta both.” “Lisabeth," meddai'r ciwrat, yn daer, “tawn i'n dwad, a, i ’nelech chi weydi wrth Miss Bowen ’y mod i tu fa's yn diahgwl i gwei'd hi?” “Gna, fi ’na i hyny yn rhwydd," ebai Leisa. / “Pwy amser ddylwn i fod yno?" gofynai'r ciwrat drachefn. “O," atebai Leisa, “’boftu'r deg ’na, wa'th fydd mystree ddim wedi myn'd i gysgu oyn hyny.” “A ble oa i wei'd Miss Bowen P" gofynai Mr. Rowlands. “Onocwch chi wrth ffenest y gegin fach pan fyddwch chi'n bared," meddai Leisa, “a fe weda i wrth Miss Bowen pwy fydd ’no.” “Anghofia i ddim mo honoch chi ar ol hyn, Lisabeth," ebai'r oiwrat yn wresog, ’ fe ellwch chi fentro hyny." “O, fcwt," meddai Leiaa yn ysgafn, “fe gewch chi'n mhriodi i am ddim am hyn!” “Gna'n wir!” atebai Mr. Rowlands yn ddifrifol. “Pwy noa-weth fydd yn well i fi ddod i'r Gelli?” “Goreu i gyd po gynta'," ebai Leiaa, “Pam na ddeleeh chi yco heno?" ’ “O'n goreu!" meddai Mr. Rowlanda. “Am ddeg o'r gloch heno, ’nte!" “Wrth ffenest y gegin fach!" ebai Leisa. Pan ddychwelodd Leisa i'r Gelli, rhyfedd y cyfnewidiad oedd wedi dyfod drosti. Nis gwyddai Mrs. Morris both i wneyd o honi. Yr oedd yn wen o glust i glust wrth gerdded o gylch y ty, a chlywai Mrs.. Morris hi'n orechwen wrthi ei hnnaa. yn y pantry bach pan yn dirio swper. “Both sy' wedi dwad droa Leisa, hawyr bach?" meddai Mrs. Morris o'r diwedd wrth' Gladys. Nid oedd Gladys yn edrych mor lion ag arfer. Yr oedd cwm-wl ar ei gwyneb siriol, ac nid oedd ei Uygaid glaaddti yn dysgleirio ^fel cynt. 'f ’ “Rwy'n ffeilu diaU," meddai, oblegid nid oedd -^eisa wedi ^ flweyd dim o'i chyfrinach wrthi hyd yn hyn.
(delwedd 1360) (tudalen 090)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 90 GVB, Y DOIATT: “Beth sy' ainat ti, lodes?" gofynai Mrs. Morris, pan. ddaeth Leisa yn. ol o'r pantry. “Wyt ti'n myn'd i briodi, w beth?” “Ho! ho I ho!” chwarddai Leiaa — ac yr oedd swn ei chwer-thin fel rhuad fcaran o bell—" nag w i, na chyffra'i, mystrea fach, <»nd fyse'n nghalon i ddim mwy ar y jigs tawn i'n myn'd i briodi O'langeua nesa'. Ho! ho! ho!” “Wel, yn enw'r anwl, Leisa fach," ceintachai Mrs. Morris yn ei llais mwyaf dolurus, “peidiwch a'n syfrdanu a'ch swn, ta bethi'' Oyn pen hir aeth Mrs. Morria i'r gwely, gan adael Gladys yn. y neuadd yn darllen erthygl ddiweddaf Bob yn ei newyddiadur. Ond cyn iddi orffen ei haner, torodd Leisa ar draws ei hamdden. Yr oedd yn amiwg oddiwrth holl osgo Leisa fod ganddi ryw new-ydd pwysig i'w gyhoeddi. Daeth ymlaen at Gladys ar flaenau ei thraed, rhag ofn i Mrs. Morris ei chlywed yn y neuadd pan y dylai fod yn dawel yn ei gwely. Daeth yn glos at Gladys, a sis-ialodd yn ei chlust——” Mac rhywun bach yn dwad yma, heno, Mias Bowen, i'ch-gwei'd chi!" “Yn dwad i'n ngwei'd i?" ebai Gladys yn syn. “Hi! hi!" meddai Leisa. “Ie, i'ch gwei'd chi." “Wel, ’cheiff neb ’y ngwei'd i!" ebai Gladys, “wa'th ’rwy'n ttyn'd i'r gwely ’nawr." < “Ond ewch chi ddim os gweda i wrthoch chi pwy sy'n dwad 1" dywedai Leisa. “Ody Doctor Jones ga'tre yn y Dole?" gofyttai Gladys yn ddiniwed. “Doctor Jones?" ebai Leisa. “Na, ’dwy' i dim yn gwhod^dim am dano fe. Mr Rowlands sy'n dwad yma1" “Mr. Rowlands, y ciwrat?" gofynai Gladys. “Hi! hi!" chwarddai Leisa. “'Doeeh chi ddim yn meddwl am dano fe P Fe fydd yma am ddeg o'r gloch, ar bwys ffenest y gegin fach.” “A beth moe Mr. Rowlands yn mo'yn yma?" ’gofynai Gladys yn fawreddog. “'Nawr, whare teg iddo fe faefydl" meddai Leiaa. “Peid-woa a bod yn gas wrtho fe, wa'th. mae e bron tori ’i galon am danoch chi!” “Peidiwch siarad nonsens, Leisa," ebai Gladys yn. fyr. “’DOS gydach chi ddim bysnes i ’neyd i Mr. Rowlands gredu'ch dwii chi, ag am ddwad ag e amhoitu'r ty yr adeg hyn o'r noa——" A chyda'r gair dyna'r oloo yn taro d)eg.
(delwedd 1361) (tudalen 091)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 91 “Mae e'n siwr o fod ar bwys ffenest y gegin fach," ebai Lei3a. “' Dewch i ga'l gwei'd, Miss Bowen." Blin genyf gyfaddef, ond MS gallaf wadn'r ffaith, i gywrein-rwydd Gladys gael y trechaf ar ei natur ddrwg, ac iddi, yn. lie myned i'w gwely, redeg fel ewig ar ol Leisa at ffenestr y gegiM fach! Tra'r oedd hyn yn digwydd tu fewn i'r Gelli, yr oedd wedi lod yn amser pryderus ar y ciwrat oddiallan. Cyn deg o'r gloch yr oedd wedi cyrhaedd y buarth, ac wedi cael y glwyd yng nghau. Ni fu lleidr erioed yn ymdrechu. cymaint i agoshau at dy yn. llechwraidd. Treiai agor y llidiart heb gadw swn, ond ar ganol codi'r glicied arosai'n ddisymwth, gan ysbio a chlustfeinio rhag ofn fod ci neu un o'r gweision gerllaw. Pe bae'r ciwrafc erioed wedi clywed am Oronwy, buasai'n ddiau yn cofio am hwnw yn Codi'r glicied wichiedig, Deffro porthor y ddor ddig, ar gyiryw amgylchiad. Ond nid oedd gan Mr. Rowlands un ad-gof mehis am “Galendr y Carwr” i sirioli ei ysbryd ofnus. O'r diwedd penderfynodd fyned dros ben y glwyd yn lie ei hagor, ac jyna daeth yn ddistaw i'r “owrt bach” ac i bwys ifenestr y gegin. fach. Druan o'r ciwrat! Oredai ei fod wedi gwneyd ei ffordd yn ardderchog, ac nas gwyddai neb am ei ddyfodiad i'r Gelli, ond Leisa a Gladys. Ond yr oedd hyd yn oed Leisa wedi anghoflo un peth—sef fod Twm y Wagoner yn cysgu. llwchben y gegin fach! Yr oedd olustiau Twm mor deneu a chlustiau. ysgyfarnog, a phan glywodd swn rhywun yn ceisio agor llidiart y clos yn llechwraidd, neidiodd ar unwaith i'r ffenestr. Yr oedd mown pryd, er ei fawr syndod, i weled y ciwrat yn dringo droe y glwyd. “Jaist i fach i!" maddai yn ddistaw ym mhen yehydig, “pwy teddylse am y cadno hyn, ’te?" Ar ol cyrhaedd ffenestr y gegin fach, arosodd Mr. Rowlands »m eiliad, yn petruso beth i wneyd ymhellach. Yr oedd hyd yn hyn wedi dilyn gorchymynion Leisa, ond nid oedd y llaethwraig wedi rhoddi un awgrym iddo beth i wneyd ar ol cyrhaedd y ffein-wtr. Eto cryfach greddf nag ainhrofiad! OB gosodir Cymro dan .ffenestr ar oleu leuad ganol haf, ni fydd yn hir heb wybod beth i ’wneyd
(delwedd 1362) (tudalen 092)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 92 GWB Y DOLAU : Onithio'n gras ar y glaswydr A'm bys, gyd^ag ystlya wydr, wnaeth Goronwy, a dyna hefyd wnaeth ciwrat Llanelwid. Yr ochr arall i'r ffenestr, yn y fcywyllwch, arosai Leisa, a, safai Gladys ryw lathen neu ddwy o'r tu ol iddi. Yr oedd y ddwy er-byn hyn yn oael gwaith i tteidio tori allan i chwerthin yn uchel; ond safai Twm y Waginer yn fud gan faint ei syndod yn yr oruwch-ystafell. Ar ol methu cael atebiad y tro eyn.taf, “enithiodd" Mr. Rowlands ar y gwydir yr ail waith. Y pryd hwa oafodd Leisa nerth i ateb yn isel — “Hish-sb-sh. Pwy sy' ’na?” “Pwy y'ch chi'a dishgwl ond y fi?" owtd yr ateb parod. “Hi! hal hi!" yn ddistaw oddiwrth Leiga. “Ond pwy y'cb chip" Dywed y profiadol na chawd erioed ond un atebiad i'r gofyn-iad hwn: a dyna hefyd oedd atebiad Mr. Rowlands— “Ond y fi sy' ymal" ebai'r ciwrat. • “Hi! hi! hi!" chwarddai Leisa. “A beth y'ch ehi'n moy'R ynna?" Nis gwn both fuasai atebiad Mr. Rowlands, oblegid ni char-odd amser i'w lunio. Nis gwn, chwaith, p'un a fuasai Gladys. wedi rhoddi pen ar yr ymddiddan drwy ddadguddio'r cyfan i Mr.' Rowlands. Dywed Gladys yn awr ei bod wedi gwneyd ei mhedd-wl i fyny i wneyd hyny; ond, os do, cyn iddi gael amser i wneyA dim o'r fath beth disgynodd llais eras Twm y Waginer arnynt let taranfollfc oddiar y Ilofft. '"Nawr, ’nawrl beth sy'n bod ’na?" ebai Twm yn ei ddult mwyaf sarug. “Pwy sy' ’na ’r amser hyn o'r nos yn distyrbo" pawb? Howyr bach, fe ddysga i'r ffordd i chi, syr, i gadw reieta .amboitu tai dynion ar ol i bawb fyn'd i'w gwel'au!" Oyn fod Twm wedi haner gorffen ei araeth, a chyn i Leisa a Gladys gael amser i amgyffred beth oedd yn digwydd, cymer— odd y ciwrat at ei draed fel y wiwer. LIamodd, a, mawr ffull, ymaith, Yn brudd, wedi difudd daith. NBTJ PFOItDri Y TItO8ET)DWB.
(delwedd 1363) (tudalen 093)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 93$ Yr oedd y llidiarfc gerilaw; ni fu darawiad amrant yn ei chyrhaedd ao yu dringo dros ei phen. Ond fel •yf oedd gwaetha'r aniwc, yr oedd hoelen ar y top, a gafaelodd yn dynn yn llodrau'r ciwrat. Arosodd yntau. am eiliad gan geisao cael ymwared oddiwrthi drwy deg, ond nid oedd amser i ymresymu. Yr oedd Twm yn chwythu celanedd ar y Ilofft gan fygwth saethu y “lleidr." X'ng nghanol y nwdan i gyd, aeth yr ergyd allan o'r dryll a ddaliai Twm yn ei law, a'r eiliad nesaf rhoddodd y ciwrat ysgrech anaearol. N» oedodd yn hwy i ymresymu a'r hoelen, ond ymaith ag ef gan rwygo ei ddillad, ac ni pheidiodd a rhedeg nerth traed nes iddo gyrhaedd y ffordd fawr, pryd y syrthiodd ar y clawdd mown haner llewyg. gan gymaint ei ddychryn a'i ddiffyg gwynt, ganaddunedu na wnai byth ond hyny fyn'd i ’garu yn y nos. Ao am Leiaa a Gladys, — pan ddaethant i ddeall sut oedd pethau wedi troi allan, mae yn ddrwg genyf gofnodi'r ffaith idd-ynt chwerthin oymaint fel y bu bron iddynt ddyhuno Mrs. Morris o'i he.sm"wyth gwsg. PENOD XV5I. YBTBTW TWM Y “WAGIITEB. Yr oedd y si ar led fod Twm y ’Waginer a Leisa'r llaethwraig; yn caru, a'u bod ar fedr priodi amser Calangauaf. Nid carwr-iaeth gyffredin oedd carwriaeth y ddau hyn, a« oni bai fod heit. ;1 ddiareb yn dysgu mai y “rhai sy'n curo sy'n oaru," buasai yn an-hawdd credu fod unrhyw wirionedd yn y sfcori. Ni chlywodd neb erioed mo Leisa yn dweyd gair oaredig am Twm, ac nid oeddi taw ar achwynion Twm yn erbyni Leisa. Nis gallai'r ddau byth gyfarfod o gylch y bwrdd cinio, neu. ar y cae gwair, heb ymoaod ar: eu gilydd, a phan y buasai un yn gofyn cymwynas ar law y Hall — fel y digwyddai'n fynych — mawr y ffwdan a'r helbul! Ambelt^,' •waith byddai eisieu canwyll ar Twm i'r ’stabal, ac ar amgylchiaif ’' o'r fath ni chymerai Twm y byd i gyd yn glwt am ofyn i Mrs. Morris,—oblegid yr oedd ar Twm fwy o ofn ei feistres na neb arall yn y plwyf. Ymdrechai felly, bob amser, -' hudo Leisa i wneyd y cats yn ei Ie, a byddai hyny yn sicr o enyn hyawdledd y “forwyii \ fawr” yn ffla.m losgedig. !.-/••
(delwedd 1364) (tudalen 094)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 94 GWB Y DOLAV: Onithio'n. gras ar y glaswydr A'm bys, gyd,.ag ystlya wydr, tniaeth Goronwy, a dyna hefyd wnaeth ciwrat Llanelwid. Yr ochr arall i'r ffenestr, yn y tywyllwch, arosai Leisa, a safa Gladys ryw lathen neu ddwy o'r tu ol iddi. Yr oedd y ddwy er-byn hyn yn oael gwaith i t>eidio tori allan i chwerthin yn uchel;: ond safai Twm y Waginer yn fud gan faint ei syndod yn yr oruwch--yatafell. Ar ol methu cael atebiad y tro eyntaf, “cnithiodd" Mr. Rowlands ar y gwydir yr ail waith. Y pryd hwn oafodd Leisa. north i ateb yn isel — “Hish-sb-sh. Pwy sy' ’na?" “Pwy y'ch chi'n dishgwl ond y fi?" oedd yr ateb parod. “Hi! hi! hi!" yn. ddistaw oddiwrth Leisa. “Ond pwy y'clt chip" Dywed y profiadol na. chawd erioed ond un atebiad i'r gofyn-iad bwn : a dyna hefyd oedd atebiad Mr. Rowlands— “Ond y fi sy' yma.1" ahai'r ciwrafc. “Hi! hi! hi!" chwarddai Leisa. “A. both y'eh cfai'n moy'R-ymia,?" Nis gwn befch fuasai atebiad Mr. Rowlands, oblegid ni chaf-odd amser i'w lunio. Nis gwn, chwaith, p'un a fuasai Gladys. wedi rhoddi pen ar yr ymddiddan drwy ddadguddio'r cyfan i Mr.' Rowlands. Dywed Gladys yn awr ei bod wedi gwneyd ei mhedd-vrt i fyny i wneyd hyny; ond, os do, cyn iddi gael amBer i wneyA dim o'r fa-th both disgynodd llais eras Twm y Waginer arnynt let taranfollt oddiar y llofft. '"Nawr, ’nawr! both sy'n bod ’na?" ebai Twin yn ei ddult mwyaf sarug. “Pwy sy' ’na ’r amser hyn o'r nos yn distyrbo< pawb? Howyr bach, fe ddysga i'r ffordd i chi, syr, i gadw reiets ,amboitu tai dynion ar ol i bawb fyn'd i'w gwel'au!" Oyn fod Twnii wedi haner gorffen ei araeth, a chyn i Leisa a Gladys gael amser i amgyffred beth oedd yn digwydd, cymer--odd y ciwrat at ei draed fel y wiwer. LIamodd, a mawr ffull, ymaith, Yn brudd, wedi difudd daith.
(delwedd 1365) (tudalen 095)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 95 Yr oedd y llidiarfc gerllaw; ni fu darawiad amramt yn ei chyrhaedd ac yn dringo dros ei phen. Ond fel yy oedd gwaetha'r aniwc, yr oedd hoelen ar y top, a gafaelodd yn dynn yn llodrau'r ciwrat. Arosodd yntau am eiliad gan geisio cael ymwared oddiwrthi drwy deg, ond nid1 oedd amser i ymresymu. Yr oedd Twin yn chwythu celanedd ar y llofft gan fygwth aaethu y “lleidr." JLng nghanol y fEwdan i gyd, aeth yr ergyd allan o'r dryll a ddaliai Twm yn ei law, a'r eiliad nesaf rhoddodd y ciwrat ysgrech. anaearol. Nis. oedodd yn hwy i yinresyinu a'r hoelen, ond ymaith ag ef gan rwygo ei ddillad, ac ni pheidiod'd a rhedeg nerth traed nes iddo gyrhaedd y ffordd fawr, pryd y syrtbiodd ar y clawdd mewn haner llewyg gall gymaint ei ddychryn a'i ddiffyg gwynt, ganaddunedu na wnai byth ond hyny fyn'd i.'garu yn. y nos. Ac am Leisa a Gladys, — pan ddaethant i ddeall sut oedd pethau wedi troi allan, mae yn ddrwg genyf gofnodi'r ffaith idd-ynt chwerthin oymaint fel y bu bron iddynt ddyhuno Mrs. Morris. o'i hesmwyth gwsg. PENOD xvn. YSTBTW TWM Y WAGINEB. Yr oedd y si ar led fod Twm y Waginer a Leisa'r llaethwraig yn earn, a'u bod ar fedr priodi amser Calangauaf. Nid carwr- ^: iaeth gyffredm oedd carwriaeth y ddau hyn, ao oni bai fod hen [-d:diareb yn dysgu mai y “rhai sy'n curo sy'n caru," buasai yn an’;'; hawdd credu fod unrhyw wirionedd yn y stori. Ni chlywodd i neb erioed mo Leisa yn dweyd gair oaredig am. Twm, ac nid oedd ;. taw ar achwynion Twin yn erbyn. Leisa. Nis gallai'r ddau byth gyfarfod o gylch y bwrdd cinio, neu ar y cae gwair, heb ymosod ar eu gilydd, a phan y buasai un yn gofyn oymwynas ar law y llall — , fel y digwyddai'n fynych — mawr y ffwdan a'r helbul! Ambell,.^'; vaith byddai eisieu canwyll ar Twin i'r ’stabal, ac ar amgylchia^S o'r fath ni chymerai Twm y byd i gyd yn glwt am ofyn i Mrs.' Morris,—oblegid yr oedd ar Twm fwy o ofn ei feistres na neb arall yn y plwyf. Ymdrechai felly, bob amser, -' hudo Leisa i wneyA ^ y cats yn ei Ie, a byddai hyny yn sicr o enyn hyawdledd y “forwya. fawr” yn ffla.m losgedig.
(delwedd 1366) (tudalen 096)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 96 Y DOLAIT: “Pam na ei di at mystres dy hunan i ofyn am ganwylle?" ar-ferai Leisa dd?weyd. “Dyma'r ail waith yr wythnos hyn ’rwyt ti wedi gneyd i fi fyn'd at mystres. A beth yw'n niolch i wedr'r cwh-wlf Neithwr ddwetha fe ballest fyn'd i mo'yn siwme o ddwr i fi o'r ffynon pan oiynes i ti, ond ’rwy'n ddigon da i ofyn i mystres am ganwylle drosto ti! pymer di bwyll, ’y ngwas i. ’Bwy'n myn'd i dalu'r hen whech yn ol i ti! Ag os na elli di ’neyd dim ar ’y ’nghais i, cer at mystres dy hunan." Pioddefai Twin y gawod eiriau yn dawel, mewn llwyr ddiogel obaith y caifai'r ganwyll cyn nos. Bryd arall byddai gan Leisa yn ei thro gais i wneyd — i dori coed ffwrn, neu i wneyd rhyw orchwyl o'r fath fyddai'n rhy drwro iddi hi. Ymaith yr els-i Leisa i'r stabal fel bollt o fwa. “Holo!" llefai Twm, “be' sy' arnat ti ’nawr, yn eno dyn? Garw mor wyllt yr wyt ti'n dryched! Welsot ti ryw rywun sa-1-wach na ti dy hunan, ne beth?” “’Nawr, paid aspengan, Twm bach," atebai Leisa. “Eishe i ti •dori cod ffwrn sy' arna i." “O, ie fe'n wir?" dywedai Twm yn wawdlyd. “O's, rhwbeth arall y licet ti i fi ’neyd? ’DOS gen i, ti'n gwei'd, ddim byd arall i. ’neyd ond weitan arnat ti! Wedi ca'l ’y nghyflogi w i i fod yn •W6s bach i'r morwnon!" -,'• “Dere ’nawr, Twm bach," atebai Leisa, “’rwy'n wasted yu ’ .gweyd mai hen fachgen piwr wyt ti. Fyddi di ddim wincad yn tori coeled o go'd! Ag ofyna i ddim i ti yto am ameer!" A nemawr byth y terfynai'r ymddiddan heb i Twm fyned i'r .gledwair i wneyd arch y llaethwraig. , ’ 'Wedi'r" pererindod" i good y pare, ni chafodd Leisa fywyd rhy esmwyth yng ngegin y Gelli. Oyfeiriai Twm yn ei siarad at cc'siaid a phersoniaid a phrydyddion, ond ni chymerai Leisa ami. ei bod yn deall un o'r awgrymiadau. Twm oedd y cyntaf i ddwyn copi o gan Gwilym Coediog i'r Gelli; ao, ar adegau, ymhyfrydai i adrodd rhai o'r penillion mwyaf gwatwarus o noni ar goedd y gegin. Yr oedd Twm wedi cael defnyddiau newydd ereill i wneyd •epri am ben Leisa wedi dyfodiad Gladys i'r Gelli. Cyn hyny nid oedd Leisa, mae'n debyg, yn meddwl llawer mwy nag adar y nef-oedd a pha beth yr ymddilladai; ond wedi adnabod Gladys, ei “huchelgais mawr oedd ei hefelychu ym mhob dim. Un dydd Sul ymddangosodd yn y gegin ar amser cinio mewn House a skirt newydd, er mawr ddifyrwch i Twm a'r gweision ereiU. •STEO rEOBDD T TBOSBDD-WB.
(delwedd 1367) (tudalen 097)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 97 “Helo," ebai Twm wrth y cowman, pan oeddynt o gylch y ford ginio, a chan esgus fod heb adnabod Leisa, “pwy yw'r ledi ddierth yma?” “O," atebai hwnw, “ledi o Lynden dda'th lawr gyda Miss Bowen yw hi." “Dier mi!" meddai Twm. “Mae fai'n dryched yn stansh unghyfEredin. Stopwch chi, serch hyny, ’rwy'n credu'n mod i'n 'nabod ’i gwyneb hil” “’Bwy'n meddwl ’i bod hi'n arier gwerthu loshyn du yn ffair foch Llangoediog, ’slawer dydd," meddai'r cowman. .. Yr oedd yn amiwg fod Tipi°a, yn dechreu aneamwytho dan y driniaeth, ond ni ddywedodd air o'i genau, ac ymdrecBodd ym-ddwyn fel pe heb glywed dim o'r ymddiddan. “A welwch chi fel mae hi wedi gwisgo?" ebai Twm. “Un gostus yw hi i chadw, fe wna'n llw. Mae'r rbawn ’na sy' ar ’i phen hi wedi oosti haner ooron neu. ragor." Nie gallai Leisa aros yn llonydd yn hwy. “Khawn yn wir!" meddai. “Llawer wyt ti'n wybod ——” “Pwy fyse'n meddwl," torai Twm i mown i ddweyd, “fod y ledi yn gallu siarad Cwmbrag? Palle taw cadw wac llaeth mae hi yn Llyndeu. — ond tawn i fel y hi, chymrwn i ddim llawer am wisgo gwallt rhyw un arall ar ’y mhen." “Wel," brathai Leisa, “fe fyse arna i fwy o g'wilydd, tawn i fel ti, i wisgo croen bystach arall ar y nhra'di." Nid oedd braidd ddiwrnod yn pasio heb fod yBgarmes booth, yn cael ei hymladd rhwng y ddau ; ond eto i gyd gwyddai'r gwasan-aeth-ddynion yn dda mai peth peryglus fyddai i •un o honynt h'i'/y ymyryd rhyngddynt. Dranoeth i'r helynt adroddwyd yn y benod ddiweddaf yr oedd dadys ychydig yn hwyrach nag arferol yn codi, ac erbyn ei bod yn bared i ddiagyn lawr y grisiau., yr oedd wedi saith o'r gloch. Yr oedd ; Leisa, bid siwr, wedi hen godi. Y swn cyntaf glywai Gladys yn ;. y boreu, fel rheol, oedd swn y llestri godro, a llais Leisa'n gwaeddi, ;• ^'tro, fuwch," neu “wo na ti," nes oedd yr holl glos yn dispedain. Oyua ’whip y dydd, arferai Leisa a'r merched ddechreu ar 911 gwaith, a chyn brecwast yr oeddynt wedi gorffen godro a thrin y blith, ac ynghanol yr haf byddai'r menyn hefyd wedi ei gweirio ;a'r caws. wedi ei wneyd. Leisa oedd y oyntaf o'r merched i'r ty, oblegid disgwylid iddi hi hel-pi Gladys i gael brecwast ya barod «rby!n haner awr wedi saith. Ond y boreu wedi'r helynt, er ei bod yn ddiweddarach nag arfer yn codi, ni chafodd Gladys olwg
(delwedd 1368) (tudalen 098)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 98 GWR Y DOLAXT : hithau ar glwyd y clos. Nis gwyddai Gladys p'un ai chwerthin ai colli ei thymher a wnelai; ond cyn y gallai benderfynu p'un, dyma hi'n tori allan i wylo'n chwerwdost. Pan glywodd Twm swn wylofain, troiodd, oblegid yr oedd ei gefn at Gladys hyd yn hyn. Wrth weled Gladys — oedd bob amser mor lion a siriol —a'r dagrau mawrion yn llifo dros ei gruddiau, dwysbigwyd calon Twm, a llefodd mewn llaih cyffrous— “Yn ’y ngwir i, Miss Bowen fach, ’down i ddim yn meddwl hala ofan amoch chi, ta chi ddim wedi dwad miwn i'r boudy, chi'n gwei'd. Mae'r ciwrat yn saff i wala — gwa'd ’rhen geiliog sy' ar y gat—peidwch a llefen—ai fe fyswn i ddim wedi gweyd y joo wrth Leisa, na chyffra'i, ond nag own i ddim wedi meddwl y delech chi i'r boudy,” “Joe yn wir!" meddai Leisa — yr oedd hithau wedi dod allan erbyn. hyn ac wedi clywed esboniad Twm — “aid joc yw lladd dyn, ao os wyt ti'n gallu cellwer wrth siarad am dano fe heddi, fe fyddi di'n gallu cellwer wrth i ’neyd e fory. — Mae hyn yn myn'd tuhwnt i joo, ag ody — yn. hala Miss Bowen i leisio fel hyn. — Oer ona ti'r filen cas, a cher yn go handi hefyd!" Erbyn hyn yr oedd difrifoldeb wedi cymeryd lie digrifwch ar wyneb Twm. Trodd ymaith yn araf a phendrwm, gan gyfeirio ei gamrau at y stabal, — ei ddinaa noddfa ym mhob Btorm. Yr oedd golwg dyn yn myn'd i gael ei grogi amo, a theimlai mai efe oedd y dyn dwia' yn y plwyf. Ac, yn wir, feallai nad oedd ymhell o'i Ie. “Leisa!" clywid llais ^.ilrs. Morria yn galw o'r ty, “ble ’rych chi o'yd yna? Dyma hi'n ugen myned rhynti ag wyth, a dim llestr ar y ford!" Sychodd Gladys a Leisa eu dagrau, a brysiasant i'r fcy. Ac yn swn y llestri brecwast anghofiodd y ddwy yr helbul a'r dychryn fu yn eu blino yn y beudy haner awr yn gynt. PENOD XVIII. FpAlB CAIAN MAI. Anami y byddai Dafi a Man Jones, Dolau Gwyuion, yn myned gyda'u gilydd i ffair neu farchnad. Elai Man Jones i farchnad Llangoediog i werthu'r gieir a'r wyau, y caws a'r menyn, bob dydd Sadwrn, ond amhell waith yr elai Dafydd gyda hi. Gar- NEU ETOKDD Y TBOSEDD'WB.
(delwedd 1369) (tudalen 099)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 99 tref oedd lie Dafydd ar ddydd Sadwm, a bysnes y wraig oedd gwerthu'r wyau a'r menyn. Ni fyddai Mari Jones, chwaith,. byth yn rhoddi cyfnf i'r gwr am yr arian a dderbyniai yn y farchnad. Byddai Dafi yn gofyn ar de, ar ol i'r wraig ddod adref,— “Shwd brisie o'dd yn y farchnad heddi?" “Mae'r prisie wedi myn'd rhogddynt," dywedai Mari, “dim ond deg a dime ges i am y menyn, ond fe glywes fod gwraig Bryn-wgan wedi ca'l un geimog ar ddeg, — ag am y wye, ’dyn' nhw ddim yn werth y drafferth o'u cario nhw! ’Roen nhw'n myn'd heddi am unarddeg am whech." Ni fyddai Dafi byth yn gofyn sawl pwys o fenyn na sawl wy oedd Mari wedi werthu; ao ni wyddai, chwaith, faint o arian oedd ganddi yng nghadw' yn y ddesc fach. Ychydig ddiwrnod-au cya dydd y rhent byddai Dafi yn cyfrif faint o arian oedd gan-ddo i gyfariod a'r gofynion. Bob amser yr oedd yn bnn; bob amser yr oedd ganddo lai nag a ddisgwyliai. Yna elai at Mari a'i gwyn, ac ni fu hi erioed heb ddigon wrth law i helpi Dafi ife; wneyd y rhent i fyny. Ni chedwid “Uyfr cownt" yn y Dolau. Gosodai Dafi lawr ar y dyddiadur enwadol bob casgen a thwba o fenyn oedd heb dalu am dano “yn ei ben," ac mown llyfr arall cedwid cyfrif ant yr arian a ragdelid i'r gwasanaethrddynion o'u cyfiogau. Ond, fel rheol, celai Dafi “arian pen" am bob peth a werthent, ac felly ni thybiai fod eisieu “cadw cownt." Yn wir, ffynai cryn ragfam yn Llanelwid yn erbyn “oadw oewnt." Oydnabyddid fod eisieu i of, n.eu deiliwr, neu saer “gadw cownt," gan na thelid hwy ond unwaith yn y flwyddyn — yn ainser Calan-Gauaf. Ond am narmwr — pwy eisieu iddo ef “gadw oownt" oedd? “Cadw cownt, yn wir!" meddai Nat wrth Dafi unwaith yn yr efail. “Mae'r ysgolion ’ma wedi rhibo'r wlad! Mae pobol wedi myn'd i gredu nag o's eisie iddi ’nhw ’neyd dim ond “cadw cownt'" Mae pob prentis plwydd a phob croten fagu yn cadw cownt ’nawr! A ta'r gwr b'neddig hyny yn dwad ’nol a gofyn, “Both a wnaf fel y byddaf cadwedig," fe fyse Morgans y Slop yn siwr o weyd wrtho fe am ddechre cadW oownt! Cadw cownt!— pwy eisieu cadw cownt sy'? Cadw arian yw'r gamp 1 ’Bwy'n cofio i'r hen Lwyd, tad Mrs. Bassett y Plas, i dreio ca'l cownt oddiwrth yr hen Dwmi Dew — ’rych chi'n cofio Twrni yn arddwr yn y PlasP"
(delwedd 1370) (tudalen 100)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 100 awa Y DOLAU ; “Odw, odw," ebai Dafi, “’rwy i' n ei gofio fe'n byw yn y :Lodge.” “Dyna fe!" meddai Nat. “’Bodd ’rhen Dwmi, chi'n gwei'd) yn ardderchog yn yr ardd, ag ’rodd e'n gneyd arian fel y gro o'r fale a grapes a phethe erill o'r ardd. Ond, ’dodd e ddim scoler; ao am gadw cownt — fe fyse yr un peth i chi ofyn iddo hedfan ag i ’neyd y fath both. ’Rodd e'n talu ugeine os nad cano'dd o bune o gyfloge bob biwyddyn, wa'th yn amser yr hen Lwyd yr oedd digon o waith i ga'l yn y Plas, nid fel sy' ’nawr gyda'r porcyn o Siais ’na. ’Dodd ’rhen Dwmi bybh yn gofyn i Idwyd ann arian i dalu'r dynon o'dd yn helpi yn yr ardd. ’Rodd gydag e hen hoean yn y Lodge, ag yn hono ’rodd e'n dodi pofc eeinog gese fe drwy wprfchu'r ffrwyfche. Ag ar ddiwedd y mis, pan fydde oisieu talu'r gweithwyr, ’rodd e'n arfer myn'd i mo'yn yr hen hosan, a thalu pawb o honi hi. Ag amser C'langeua, ar ol talu'r cwbwl, fe fydde'n myn'd a'r hen hosan gydag e i'r Plas ac yn i harllwys hi ar y ford o fla'n yr hen squire,.” “le'n wir," meddai Dafi, “’rodd ’r hen bobol yn i diall hi yn. “well na ni." “Wel, fe larodd ’rhen Lwyd ar hyn," ebai Nat; “'rodd eisie oownt arno fe am bob peth. “Fi dun dowto bod ti'n gonest," mynte fe wrth Twmi, “ond fi bownd oa'l cownt." “Wel, syr," mynte Twmi'n ol, “os y'ch chi'n bownd rhaid i chi fynid rhywun arall, wa'th ’dos gen i ddim crap ar y seiffro ’na." A fel'ny bu. Fe ga's Twmi goron yr wythnos i fyw arno, heb ’neyd dun ond •agor gat y Lodge: a fe fyliodd ’rhen Lwyd ryw Sais o shir Bem-bro i ddryched ar ol yr ardd. ’Bodd e wedi ca'l ysgol a phob-peth, ac yn diall i fysnes i'r blewyn, a dyma fe'n. rhoddi'r cownt i'r hen. Lwyd ar ddiwedd y flwyddyn. ’Rodd y debits a'r ’redits yno'n blaen ’u gwala, ond miwn tipyn o amser dyma'r 1 en wr Vneddig yn gofyn, “And what is for Morgan Llwyd?” “O," Jtnynte'r sooler mowr, “Milting for Morgan Llwyd.” “Go dra-bitsi!" mynte'r hen Lwyd gyda'r llw mowr, “cer i dd——1 a dy •gredits a'th. debits! — fi mynid hen hoson Twmi'n ol yto." A ^nol da'th ’rhen D-wmi, ag yn yr ardd yr haJodd ei getyn." Diau fod cynllun Twmi yn taro pchl fel Mari Jones yn bur-ion, cherwydd nid1 oedd hi byth yn gwario chwech yn ofer. Ond fel arall yr oedd hi gyda Dafi. Os oelai bris gweddol am y bus-techi yn Ffair Awst, neu os gwerthai'r ebolion am bris lied dda yn Ffair Jchn Brown, byddai yn ffri iawn a'i arian am wythnosau ar ol hyny. Ni fyddai Mari yn ymyryd a by&nes Dafi yn y ffeir- TS'EV ITOEDD Y TROSEDD'WE.
(delwedd 1371) (tudalen 101)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 101 aau, ao anfynych iawn yr elai gydag ef i un ffair ond “ffair gyflogi." Ami i dro y bu Mari Jones yn gofidio ao yn. ofni wrth ddisgwyl Dafi yn ol yn. y prydnawn, ond eto yr oedd yr hen arferiad o aros -gartref ar ddydd ffair yn drech na'i phryder ynghylch y gwr, ao aeth Dafi i Ffair Calan-Mai Llangoediog, 1895, wrth ei hun fel cynt. “Cofiwch ddwad ’nol yn gynar, Dafi," oedd siars olaf Mari -wrth ei gwr pan yn oychwyn tua'r ffair yn y boreu; “a pheid- -wch anghofio taw dy' Sul cymundeh yw hi fory.” “O'n goreu, Mari fach," meddai Dafi yn serchus, “fe fydda i ’n «ol erbyn te.” “Wel, fe fydda i ’n ieich disgwyl chi ’nol i d6 erbyu pedwar ’nte," meddai Mari. ^ “Ie, lyooch chi, Mari fach," afcebai Dafi wrth fyned ar ei geffyi, ’"fe fydda ’nol i de mor wired a bod dwr yn Nhowi!" Saif y Dolau gerllaw'r ffordd fawr, ac yn y prydnawn. gwelai Mari bobi y plwyf yn dychwelyd adref o'r ffair. Y cyntaf, fel arfer, oedd. Tomos Lewis, Coed Weddus, tua thri o'r gloch; yna Henry Morgan, Plaa Newydd, ychydig cyn pedwar, pan oedd y llestri te yn barod ar y bwrdd i ddisgwyl Dafi gartref; yna Griffith y Coed; ac yna Twm, gwas. y Gelli. A dyma'r cloo yn taro pump, a chwech, a saith, — a dim son am Dafi. Tua haner awr wedi saith olywodd Mari swn troed y gaseg ar y clos, a danfonodd un o'r gweision allan i gyfarfod a'i feistr, ao i ddal pen y gaseg. Ofnai weled Dafi, oblegid ni wyddai ym mha gyfl-wr yr oedd, er na chymerai y byd yn grwn am ddangos ei phryder i'r gwasan-aeth-ddynion. Ym mhen tipyn daefch Dafydd ei hunan i mown, a. gwnd coch -ax ei ruddiau, a disglaerdeb annaturiol yn ei lygaid. “Wel, Mari fach," meddai mewn ton llawer llwch nag arierol, -" dyma fi wedi dwad o'r di-wedd. Fe gredea na ddeswa i bytb. -Mae'r hen gaseg mor gloff a Jacob." Edrychodd Mari yn ddifrifol ar ei gwr, a dywedodd— “Wel, mi fuea i jist rhui heibo'ch disgw'1 chi. Odych chi wedi -ca'l te?” “Te? te P" ebai Dafi — ’roedd e'n galhi siarad hyd yn oed a Mari ar ol iddo “gael llymaid," — “nagw i, a -wa'th ’da fi tawn. i li®b wei'd eich hen Iwtsh chi byth yto! Te, te yw hi yma bytfe ^ a hefyd, ac felly y bydd hi'n. wastadol, o'r pryd hwn hyd yn oea oesoeddl. Amen." 8
(delwedd 1372) (tudalen 102)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 102 QWB, Y DOLAU: 'Nawr, os oedd dim yn gas gan Mari Jones, clywed rhywun yn trin pethau. crefyddol yn rhyfygus oedd hwnw. Yr oedd y gair “amen” yn air sanotaidd iddi hi. Ni wyddai yn. iawn both oedd ei ystyr, ond yr oedd wedi arfer ei gysylitu a'r owrdd gweddu, a'r gyfeillach, a'r cwrdd pregethu, ao felly yr oedd wedi dyfod yn air oysegredig yn ei mheddwi. “Dafl, Dafi, peidiwch a rhyfygu. fel ’na," meddai. “Dewch lawr i'r nouadd ’nawr, ag fe ’na i gwpaned o de neia i chi. Mi ’neiff les i chi ar ol bod heb fwyd drwy'r dydd." Ao i lawr i'r neuadd yr aeth Mari, a Dafi yn ei chanlyn hi. Gyda ei bod wedi cau. y drws, dyma Mari yn eistodd lawr ar un o'r cadeiriau, ac yn tori allan i wylo fel plentyn, a'i ffedog yn gwlwm yn ei Haw yn sychu. ei llychaid. “Both sy'n bod, Mari fach?" gofynai Dafi gan esgua bod yn ddigyflro. “Yn bod?" ebai Mari, “shwd gallwob chi ofyn i fi? ’Do& dim yn bod arna' i; arnoch chi mae rhywbeth yn bod!" “Ama i?" meddai Dafi yn uchel. “Beth sy'n bod arna' i?'“ “O, Dafi, Dafi," wylai Mari, “o's dim c'wilydd amoeh chi'B dwad gartre yn y drych hyn?" “Yn y drych hyn?" llefai Dafi. “'Rwy' i yn 61 reit. ’Dall neb weyd fod dim maes o Ie arna' i.” “Beth ta Arthur gatre," aeth Mari ymlaeo, “a gwei'd ei dad yn y ffordd y'ch chi heno? Mi fyse e'wilydd arno fe'ch arddel chi." “C'wilydd arno fe?" ebai Dafi. “Mi nriswn i g'wilydd iddo fe1 O'wilydd arno fe i ariidel ei dad ie fe? ’Rwy' i wedi gweith-o'n galed i enill bwyd a dillad ag ysgol iddo fe, a fe sy'n myn'd, os gwelwch chi'n dda, i'n niarddel i ’nawr!" “O, Dafl," meddai Mari, “peidiwch a siarad yn wyllt fel ’na. Shwd galle Arthur eich arddel chi pan mae e'n gwbod y dylsech chi gymuno yn Salem bore fory, ag i chi fod ar eich glinie yn y cwrdd parotoad neithwr—a'ch gwei'd chi fel yr y'ch chi heno.” “’DOS arfaa^i ddim owilydd i neb ’y ngwei'd i ’nawr," llefai Dafi. “Ches i ddim ond cwpwl o laseide o ddiod gyda Nat yn y Red Lion wrth ddwad gatre, ag all neb weyd nag' w i mor sobor a'r judge." “O! ’r anw'l fach!" a thorodd Mari allan i wylo drachefn, “a dyna chi wedi bod yn y pentre, ag wedi paso heibo ty Mr. Thomas y gweitiidog, ag os gwelodd e chi, mae e'n siwr o'ch tori chi ma's."
(delwedd 1373) (tudalen 103)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 103 “’Y nhori i ma's?" gofynai Dafi. “Mi gewn wei'd pwy geiff y gweitha', ’te, os taw fel ’na mae hi i fod. Mi gollith e lawer i, ’whech a llawer i swilt OB toritb e fi ma's, a gneiff.” “Odych chi'n meddwl, Dafi bach," atebai Mari, yn dawelach dipyn, “mai meddwl am eich owpwl tocyns chi mae Mr. Thomas P Na, na, os ody e wedi ’ch gwei'd ’dall e ddim a help. Mi fydd yn rhaid iddo fe ddwad a'ch achoa chi o fl'an yr eglwys yto, a fe wyddoch shwd y bydd hi'r fcro hyn.” “O! tored nhw fi ma's," dywedai Dafi, “osy lioan' nhw. Ofyna. i byth am ’yn lie ar ol ’ny. Mi af fi at y Baptis neu'r Methodus cyn af fi i fegian pardwn Dai'r Sar a Shoni Oom-yr-hwrdd.” “Nid gofyn eu pardwn nhw ddylech chi Dafi," meddai Mari yn ddifnfol, “ond pardwri lesu Grist. Ag os cewch chi'ch tori ma's o Salem, chymerith dim o'r enwadau erill chi.” “Os na ’na nhw," ateoai Dafi, “mi af fi i'r Eglwys, a mi fydda' nhw'n falch ’y ngweld i yno, a fe neiff y ffeirad fi'n churchwardein ag wn i both i gyd.” “Peidiwch a chellwer a phethe fel ’na," meddai Mari. “Nid p'nn a gewch chi fyn'd i'r Eglwys yw'r peth, ond p'un a gewchi' chi faddeuant gan lesa Grist. O, Dafi bach, peidwch a chaled-i'ch calon fel ’na.” “Wel, pwy eishe sy' arnyn' nhw fyn'd i nhori i ma's, ’te-" ebai Dafi, “mae llawer o'n ngwa'th i yn Salem; a dyna'r hen Griffith y Coed a Morgans y Stop — ble ceir gwa'th cybyddion na nhw yn. y byd, mi licwn w'bod? A mae'r Beibi yn siarad mor gryf yn erbyn cybyddion ag yw e yn erbyn m^ddwon. A ’dwy i ddim yn feddwyn, ta both.” “Gwella'n hunen, Dafi bach, ddylen ni ’neyd," dywedai Mari yn bwyllog, “ag nid pigo beie yn erill. A mae Mr. Thomas wedi ca'l gofal yr eglws, a mae'n rhaid iddo fe dynu ma's bob ’whyn sy' yco.” “’"Whyn, ie fe?" meddai Dafi, yn fawreddog iawn. “Lycoch chi, Mari, os toran' nhw fi ma's, mi doran' ben y blodeuyn perta sy'n tyfu yng ngardd yr Arglwydd!” “Dafi bach, peidiwch a chellwer fel ’na," dywedai Mari. Onfl yr oedd cysgod gwen ar ei gwefus hi hefyd, •wrth arllwys y dwr o'r tegil i'r tebot. Dyna fel yr oedd hi'n wastad yn terfynu. Os byddai Dafi wedi cael dyferyn i yfed, yr oedd ei dafod mor rhugl fel nas gallai Man byth beidio madden iddo, ie, cyn iddo ofyn am bardwn. Boreu dranoeth yr oedd Dafi bob amser yn oeisio maddeiiant; ’
(delwedd 1374) (tudalen 104)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 104IWS OWS, 106HM GWK Y DO1AU: ond cyn fod teulu Dolau G-wynion wedi myn'd i'r gwely y nos Sad-wrn hon, yr oedd Mari wedi maddeu i Dafi yn ei chalon, ac yn gofyn yn daer ar ei deulin with erchwyn y gwely oyn myn'd i gysgu am, i Dduw hefyd i faddeu iddo. A phwy a wyr na faddeuwyd iddo, feallai hyd ym oed y nos hono? Llawer a ddichon taer weddi y cyfiawn. PENOD XIX. CWBDD GWBDDI COED WKDDUS. Ni welwyd Dafi Jones yn Salem y Sul caalynol. Bu llawer yn gofyn i Mart ble'r oedd y gwr, ac atebai'hithau bawb ya yr un llais undonog, “O, ’dyw Dafi ddim agos da heddi." Er llymed ei cherydd, ac er cymaint ei hatgasrwydd at bechod pared Dafi druan, ni chlywodd neb erioed Mari Jones yn dweyd gair yn er-byn, ei phriod. Nis gall gwr amherffaith gael rhagorach eiriolwr ar ei ran. na chariad gwraig rinweddol. Ffieiddiai Mari y fcros-edd, ond yr oedd yn dyner iawn, ar ei gwaethaf, wrth y trosedd-wr. Lluniai esgusodion drosto yn ei chalon. Nidi ar Dafi oedd y bai, meddai, ond ar y cymdeithion a'i harweiniai i brofedigaeth. Sibrydai wrth ei chydwybod mai ei natur dda, ei dymher rwydd, oeddl ei fagi; nid oedd Dafydd yn hoffi pallu dim i neb. Beth os mai segura a wnelai ar hyd y dydd yn lie gweithio? Ie, ond nid oedd neb ond hi yn gwybod ei fod yn dioddef oddiwrfch ddol-ur y galon, ac nas gallai weithio ond ar berygl o golli ei fywyd. Bath os oedd yn yfed gormod ambell i ffair neu farchnad P Ie, ond nis gallai Dafi, druan, ddal cymaint a dynion yn gyffredin, ao yr oedd y dyferyn lleiaf yn effeithio arno. Fel yna y byddai Mari yn gwneyd esgusodion iddi ei hun dros Dafi, ac yr oedd yn eiddigeddus iawn o'i gymeriad yn y capel. Os mai celu'r gwir yw ystyr celwydd, bu Mari yn euog o'r pechod hwn lawer gwaith. Gwyddai pawb o bobi Salem, eerch hyny, am ffaeleddau Dafi, ond tosturienfc wrth gyflwr Mari Jones, ac nis gallodd hyd yn oed Tomios Lewis, Coed “Weddus, ei cheryddu am geisio cuddio teiau'r gwr rhag y werin. Nos Fawrth wedi Pfair Galan-mai yr oedd cwrdd gweddi teith-iol i gael ei gynal yn nhy Tomos a Phegi Lewis. Dywedir fod y eyrddau gweddi teithiol yn darfod o'r tir, ac na welir mo honynt,
(delwedd 1375) (tudalen 105)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 105 erbyn hyn, ond mewn ychydig ardaloedd yng Nghymru. Nid yw Cymru'n gwybod beth y mae yn golli. Mae rhywbeth swyddogol mewn cwrdd gweddi mewn capel neu festri; ond y mae cwrdd gweddi mewn tyddyn neu ffermdy fel crefydd Cymru ei hun — yn syml, yn ddiaddurn, yn brydferth, yn bersonol. GWB, am lawer Oymro sydd erbyn heddyw ymhell o'i wlad, ac heb gyfle i fwynhau'r rhagorfreintiau a gaffai yng Nghymru. Pan eheda ei feddwl at sefydliadau ac iarierion yr hen, wlad, nid am y cyfarfod pregethu na'r ysgol gan, nid am yr eisteddfod na'rYs-gol Sul yr ymdorcha ei hiraeth, ond am y owrdd gweddi gynhelid “nos waith" dan gronglwyd ei dad. A mynych, pan eistedda wrth y tan ar noson dawel yn y gauaf, wedi i ofalon byd ddis-tewi am y dydd, a phan na fydd neb gerllaw i dori ar draws ei gymundeb a'i gydwybod, ei lygaid a welant olygfa brydferth a gogoneddus,—dwsin neu ddau o wladwyr mewn tyddyn gwael ei lun yn darllen Giair Duw wrth oleuni canwyll wer, ac yn canu hen emynaUj" Pantyoelyn—a'u llygaid wedi eu cau ar y byd hwn er nwyn canfod yn eglurach bethau ysbrydol—gyda'r fath hwylfel y mae'n, rhaid dyblu a threbhi'r gan. Am ddiwraodau cyn y owrdd gweddi bu Pegi a Tomos yn, ddiwyd yn dodi'r ty a'r clos a'r ardd yn gryno. Anfynych y' galwai neb yng Nghoed Weddus ar neges, ond elai'r oymydogion i gyd yno ddwywaith bob biwyddyn — pan y oynhelid cwrdd gweddi yno. “Mae'r cwrdd gweddi heno yng Nghoed WedduBi," byddai'r gwr yn dweyd wrth y wraig, ’' a mae'n rhaid i ni fyn'd yno. Mae Tomos Lewis yn ffyddlon iawn pan fydd y cwrdd yma." Ao nid oes dim a gyfrifir yn fwy o warth yn Llanelwid na chael cwrdd gweddi “gwan “—oblegid amiyga hyny yn eglur fod gwr a gwraig y ty wedi esgeuluso eu cydgynulliad yn yr haner biwyddyn cynt. Yr oedd oegin Coed tVeddua. wedi ei threfnu yn daolus nos Tawrth oriau oyn amser y owrdd. Yr oedd tan pelau mawr yn goleuo'r ystafell, er mai mis Mai oedd hi. Ar y bwrdd pinwydd, rhwng dau ga,nwyllam pros gorffwysai Beibi Peter Williams, 9, chlaspau pros mawr, ao arno gorweddai y llyfr hymnau. Nid oedd y ddwy ganwyll wer wedi eu goleuo, ac yr oedd canwyllarn a, chaaiwyll yn barod i'w chyneu ar y dreser. ac un arall ar y ford fach tu ol i'r drws. Eisfceddai Tomos Lewis ar stol deirtroed ar yr aelwyd, yn darllen y Uyfr hymnau wrth oleu'r tan, tra y oerdd-ai-Pegi yma a thraw gan edrych yn bryderus ’nawr ac eilwaith .set y cloc wyth-niwrnod a safai wrth y cornel gerllaw'r sold.
(delwedd 1376) (tudalen 106)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED Y DOLAU; Am saith o'r gloch y cyhoeddwyd y cwrdd i ddechren, ond tua chwarter i saith clywai Pegi rywun wrth y drws. Brysiodd i'r penllawr gan dd'weyd— “Dyma Mrs. Morris y Gelli, mi wn. Hi gy'n wastod yn gynta'." “Mi ddeson dipyn yn gynar, Pegi Lewis," meddai Mrs. Morris, “mae'r nosweithe mor dywyll a'r ceie mor ’lyb, a fe bender-fynodd Gladys a fine starto dipyn yn gynt, a. dwad rownd i'r hewl. Ond mae arna i ofan ein bod ni ar eich ffordd chi." “Nag ’ych, nag ’ych, dir safio ni," atebai Pegi, “dewch ymla'n at y tan. Mae dipyn yn oflyd ar i bod bi'n Gla'me, a ma'r glaw man yma'n glychu dyn i'r cro'n." “Ie, dewch ymla'n man hyn," anogai Tomos Lewis, gan ddodi'r gadair freichiau yn gyfleus i Mrs. Morris, tra cynai Pegi'r can-wyllau. “’Bwy'n falch i wei'd Miss Bowen wedi dwad gyda chi. Falle y dechremth hi'r canu i ni heno." “Na ’neiff wir, Tomos Lewis," ebai Mrs. Morris, cyn. i Gladys gael amser i gydsynio, “rhaid i chi neyd e fel arfer.” “’Dwy i ddim yn lioo," atebai Tomos7"" yn ’y nhy ’H hunan.” “Chi ay' i neyd heno, ta beth," meddai iiirs. Morris yn ben-derfynol. “Wel os ’ych chi'a gweyd! hyny," atebai ’JL'oimos, “'dog d Bt rhagor o siarad i fod." . ’ “Ddaw dim llawer yma faeno, gewch wei'd," meddai Pegi yn ; bryderus. •'; “O, mae'n gynar iawn eto," dywedai Mrs. Morris. “'Rown i'n clywed Mr. Morgans y Siop yn gweyd ddo' ’i fod e'n. dwad, ag ’rodd Sali yn gweyd yn y prydnawn y bydde i^ a Nat yma." Gyda'r gair, clywsent lais Sali yn y cwrt bach wrth y drws maes. “Yr hen fochyn fel ag wyt ti!'^ ebai'r llais. ’"Dyna ti wedi dwyno trowsus gesofc ti'n lan heno ddwefchal Pam na elli di ddryched ble'r wyt ti'n myn'd, yn lie myn'd yn dy gyfer i bob bwdlacs fel yna!" ’ “Saii fach," ebai llais cidigyffro Nat, “’dos gyda fi ddim llygstd cath i wei'd yn y twilwch, a shwt gwyddwn i fod Tomos wedi crafu'r bwdel i gornel y olos?" Erbyn hyn yr oedd y ddau wedi cyrhaedd hyd at drofchwy'r ty. “Holo," ebai Nat, “o's rhywun miwn yma f
(delwedd 1377) (tudalen 107)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 107 “Dewch ymla'n, Nathaniel," meddai Tomos, “mae'n dda gen. /•: i'eh gwei'd, chi yn dwad mor gynar." ’ “O, Tomoa Lewis," atebai Sali, “’dos dim eisieu i chi roi'r ::; ^ clod, naws, iddo fe. Mi ges i ddigon o waith i symiud e o'r tyi r; a'i ’stopa i fi ga'l un mwgyn bach,' a'i shafo, a newid i ddillad—' • a dyma fe wedi trochi ’i drowsus yn union ax ol hyny — diiese; .;, fe byth o'r man ’ny on'se mod i wedi penderfynu na fyse ni ddim>vl yn ddiweddiar heno yto ta beth. ’Rodd yn gwilydd ama'i fedd•wl pwy mor dd'weddar o'en ni'r tro dwetha O'ctd y cwrdd yma." • : '"Rodd Sali'n penderfynu y byse'r olaf yn fleinaf heno," dy•wed'ai Nat, gan droi cil-olwg at Gladys, “a cheswn i ddim galw yn. y Dolau ar y ffordd i mo'yn Daii Jones.” “I mofyn Dan Jones, yn wir!" chwythai Sali. “Mi wn i Tole y byset ti a Dafi Jones yri myn'd yn go dda, a me ddyle fod cwil-> ydd amat ti siarad am fyn'd i mo'yn Dafi Jones byth a hefyd." i< Ody Dafi Jones yn dwad heno?" gofynai Mrs. Morris. “Fa odd yn d'echreu'r cwrdd yma y tro dwetha, ’rwy'n cofio." “Dafi Jones, wir I" ebai Sali yn watwarus. “Mi fydd hi dipyn •cya clywch chi Dafi Jonea ar i linie yto." ;.: ; Ni ddywedodd neb air am eiliad neu dd-wy, a rhedodd ias wsils , •drwy galon Gladys. , “Ody Dafi Jones ddim yn dost, gobeithoP" gofynai Gladys ya ofnus. “Yn dost!" atebai Sali, gan chwerthin yn wawdlyd. “Ody» 'mii gynta, hyd nes y oeiff e flewyn o'r oi brathoad e?" Eisteddai Tomos Lewis a'i ben yn isel heb ddweyd gair. Ed-rychai Mrs. Morris a Phegi yn brudd, obleg^d drwg-dybieafc er-t»ya hyn beth oedd yn bod. Ond tarawyd Gladys yn fud asm. •€nyd gan syndod. “Y oi brathodd e?" gofynai o'r diwedd. “NM ei oyndeirog?" “Ha, ha!" crechwenai Sali. “(A eitha' cyadeirog brathodd < a Nat nos Sadwm dwetha; ond——" “Dyna, ddigon o siarad feniw!" meddai Nat mown ton gyff-rous. “Mae Dafi Jones gy&tal gwd short ag sydd i ga'l yn y plwydd, ond; mae i fai gydag e fel sy' gyda ni i gyd." ^ Curai calon Gladys yn gyflym, gyflym. Nis gallodd ymafcal. laeb ofyn— ; “Beth sy'n bod ar Dafydd Jones ’nte?" “Tomos Lewis," meddai Nat, gan anerch yr Hen BinaOl y& ^ Iryderus, ond heb ateb Gladys yn uniongyrchol, “’rwy'n clywed.
(delwedd 1378) (tudalen 108)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 108U» GWB Y DO1AV; eich bod chi yn myn'd i dori Dafi Jones ’lha'a yn Salem nos yfory am i fod e wedi meddwi nos Sadwrn dwetha. ’Bown i gydag e'r holl amser,—dim ond haner awr bu e yn y Red Lion; ag ar ’n llw yfoddj e ddim ond tri neu bedwar glased o gwrw. Ac mi gerdd-es i gydag e drw'r pentre wrth ochor y gaseg, ag ’rodd dim byd tea's o Ie amo fe'r pryd hyny. Ag os oododd y peth yfed i ben e wedyn, nid o achos i fod e wedi yfed gormod y gnath e, ond o achos i fod e wedi bod trw'r dydd heb darned o fwyd wedi breo-wast." Nid atebodd Tomos Lewis am beta amser, a phan y g<7naeth yr oedd yn amiwg ei fod yn orchwyl oaled, a rhoddodd ochenaid ddwfn wrth ateb— “Nid arna' i mae e'n dibynu, Nathaniel, beth ’neir nos yfory, ond ar yr eglwys." “'Kych chi ddim yn ceisio gweyd, meddai Mrs. Morris yn wyllt, “fod Dafi Jones yn mynd i ga'l i dori ma's nos yfory?” “Mi fydd yn rhaid i'r eglwys," atebai Tomos yn araf, “bender-fysm'r achos. Mae Mr. Morgans y Slop yn mynd i ddwyn y peth. gerbron, a mae tri o'r aelode yn gweyd iddyn' nhw gwrdd a Daft Jones nos Sadwrn yn feddw ar y gaseg." “Druan a Mari Jones!" ochneidiai Mrs. Morris. “Mi fydd' yn ergyd trwrn iddi hi." “Droan ag Arthur 1" sisialai Gladys wrfch eichalon. “Maee mor falch o'i dad." : “Wi'n gobeitho, Tomos Lewis," ebai Nat, “na fyddwch cht ddim yn galed wrtho fe, wa'th nid cyment yfodd' e nath i frad e. Mi weles i lawer crefyddwr yn yfed m-wy ar fore pen ffair heb neb' yn specto dim na neb yn gwei'd hoi peth yfed amo fe. Eisie bwyd o'dd ar y dyn! Ag os na ’newch chi er i fwyn e, cofiwch fel y bydd Mari Jones ag Arthur yn gorffod diodde." “Yr eglwys sy' i benderfynu, nid y fi," atebai Tomos; “ag y mae y Beibi yn etn dysgu os bwyteith rhieni fale surion ar ddanr edd y plant y bydd dinood." Gyda hyn daeth ereill o'r ardalwyr i'r cwrdd,—ond nid oedct fawr hwyl ar ddim. Nis gallai Gladys uno yn y gan na gwrandawar y gweddiau, ond o eigion ei ehalon esgynai llef ddistaw gan: sibrwd,— “Druan o Arthur I Druan o Arthur 1 ’Rodd e mor falch o'i' dad!" \ Nid oedd Tomos Lewis, chwaith, yn ei hwyliau arferol. Nid oeda ’mynd' ar y canu, a digwyddodd un aaffawd' fuasai'n destyn
(delwedd 1379) (tudalen 109)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 109' chwerthin. i Gladys ar adeg arall. Bboddodd Morgans y Siop y penill adnabyddius allan,—'Anweledig ’rwy'n. dy garu.' Tomos-Lewis oedd yu arfer codi'r canu yn y cyrddau gweddi yn y cyich teaf o'r plwyf, a dywedid ei fod yn siwr iawn o daro'r don. Mesur wyth saith dwbl, fel y gwyddis, yw mesur yr emyn; ond yn ei ddiofalvch, cychwynodidf Tomos Lewis ef ar y mesur wyth saith a phedwar, a'r canlyniad fn iddynt fethu oanu'r ddwy linell olaf o'r penill. Yr oedd Nat mown hwyliau gwyilt iawn y noswaith hono ar •Jl ymadael o'r cwrdd ac er gwaethaf Sali, yn syth i'r Bed Lion yr “aeth. ;.1 , ’ . •,. , ’ ; . “Hen gadno y-w'r Hen Binaol," meddai, yncysg nad ynfyd y yfwyr yno. “Mi b^Uodd yn deg canu'r;'anweledig' heno^ Chese'r gwr drwg i hunan ddim gyda fe'i ganu'r ddwy leia, ddwetha,— 'Enill if eisteddfa dawel Yn y galon gareg hon.' 'DOS gydag e help clywed siw na miw am ’galon gareg' byth, oddiar pan mae e wedi cael gaf'el yn y cwar ceryg. ’DOS dim lie, • medde nhw, i Thomas y gweinidog weyd fodi calon gig yn well na ; chalon gareg, wa'th mae'r Hen Binaci yn jelws o'r bwtshwT bach!" Ond os mai spri ryfygus oedd gan Nat, noson bruddaidd oedd i ^hi yn y Dolau., ao ni esgynodd erioed hyd yn oed o Gymru weddi daerach a dwysach. ei theimlad nag a offrymwyd ar ran ei gwtJ ; gan Mari Jones. Ond Dafi ei hun oedd gyndyn, ac ni phlygodd, lin wrth fyn'd i'w wely anesmwyth.
(delwedd 1380) (tudalen 110)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 110PENOD XX. DAFI JONES O FLABN Y SteET. Y diwrnod mwyaf trist yn hanes Dafi a Mari Jones oedd Dydd Marcher y seiet. Yr oedd rhyw hurtrwydd ac ystyfnigrwydd rhyfedd wedi disgyn ar Dafi wedi'r dydd Llun pan ddaeth Mor-1 gana y Siop a Mr. Thomas y gweinidog i siarad ag ef. Bwytai ; fwyd os dodid ef o'i flaen, ond nid oedd ganddo flas nao archwaetb ilv avB Y Douiir: at fwyd fel arfer. Cerddai oddiamgylch y ffarm, drwy'r ardd a'r caeau, yn bendrwm a dywedwst; ond yr oedd yn hynod nad aeth yn agos i Nat a'r efail. O'r braidd y gallai Mari gael gair o'i ben, a thramwyai o'r gegin i'r neuadd heb daflu golwg ar y gwasan-aeth-ddynion na siarad gair a neb. Edrychai'r gwasanaeth-ddyn-ion arno gyda thrueni a thosturi; a chydsyniai pawb a, Sara'r for-wyn fwyaf pan ddywedodd ar freowast boreu dydd Mercher,— “Druan a mishtir!" meddai, “mae'n rhy ddrwg i fod e'n ca'I isyffro fel hyn. Mi fyse'r hen fyd yma lawer yn well ta pawb oys-tal ag e." Ond er cymaint oedd dioddefaint Dafi, nid oedd ing a thrallod Mari yn llai. Ni chlywodd neb hi'n dweyd gair ynghylch yr hel-ynt. Ni ddangosai ei bod yn gwybod fod dim allan o Ie, ond gwyddai'r morwynion fod ei chalon ar dori, a llawer gwaith y clywsant hi'n gruddfan ac yn ocheneidio yn ei hystafell •wely, lie yr ymneillduai sawl gwaith yn y dydd. Ond ni feiddiai neb ei chysuro. Yr oedd rhyw oleuni yn ei Uygad, a'r fath olwg ben-deriynol yn ei gwyneb, fel nas gallai un o'r morwynion fod o'r galon i gyfeirio mewn un modd at ei thrallod. Yr unig ffordd y dangosodd Man i'r gwasanaeth-ddynion ei bod yn gwybod am y seiet oedd pan ddywedodd nas gallent gael myned fel arfer i'r •cwrdd nos Percher. Tua haaer awr wedi dweeb daefch yr amser i Dafi a Mari Jones gychwyn tua'r seiet,—Dafi a'i lygad yn bwl, yn edrych o'i flaen heb weled dim, Mari a'i pben yn uchel, ond ei chalon — pwy a vyr pa mor isel? Ni ddywedodd un o honynt air wrth y Hall -wrth gychwyn, ond fel trwy reddf cyfeinodd y ddau en camrau ar yr un eiliad tua'r llwybr oedd yn rhedeg drwy gaeau Coed Wedd-us i'r pentref, yn lie dilyn heol y plwyf. Cerddasant gyda'u gilydd drwy'r gledwair a'r ydlan, a thrwy'r allt fach good tu ol i'r ydlan, heb ddweyd gair wrth eu gilydd, er fod eu calonau yn curo yn boenus o gyflym. Ym mben tipyn daethant at y bonfcbren dros y nant, a daefch i'w cof fel y cwympodd Mari yno pan yn en-®th fechan ddeng mlwydd oed i bwll y chwyaid, ac fel y neidiodd Dafi hyd ei ganol i'r dwr i'w thynu hi allan. Nid oedd eisieu i Dati fod wedi neidio ar ei hoi, ac nid oedd Mari mewn difli perygt am ei bywyd. Gallai Dafi fod wedi ei thynu allan heb wlychu esgid na dilledyn. Ond dyna gymeriad Dafi, druan, drwy ei oesi Gwnelai bobpeth yii ei gyfer, heb fwrw'r draul, ao with dalu cym-wynas nid oedd byth yn gofyn p'un oedd y ffordd rwyddaf a rhataf
(delwedd 1381) (tudalen 111)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 111 NEU rEOBDD Y TBOSEDD'WB. Ill iddo wneyd hyny. A'r noa Fercher hon nis gallai'r ddau byth beidio cofio am hen helynt eu hieuengctyd wrth groesi'r bontbren fach, a synai Mari mor fychan oedd y pwll a debygai unwaith oedd mor beryglus ei ddyfnder. Ac wrth ddilyn y llwybr yn nea Jmlaen drwy'r Cae Hir, oofiai'r ddau am yr amser pan oedd Dafi yn fachgen ieuanc gwisgi, dwy-ar-hugain oed, yn hehrwng Mari gartref o gwrdd a thaith a« ysgol gan. Yn y man daethaiit i heol fach Coed Weddus, lie cafodd Dafl afael unwaith yn nyth dryw bach, a'r lie dyorodd Mari ef i ddwyn yr wyau, ac y gwuaebh iddo addaw na fua.sai byth drachefn yn ysbeilio nythod adar bach. Yna daethaiit i Gae Tringol, lle'r oedd rifi per yn tyfu ar y clawdd. •Cofient am yr oriau hyfryd a dreuliasant yno yn pigo'r srfi ao yn siarad fel y gwiia mab afmerch a'n gilydd pan yn caru. Daeth Atgof atynt hefyd am y diwmod dedwydd hwnw pan y cynhal-iwyd y cwrdd cwarter yii Salem, a phan yr aethant hwy ill dau. i Todio'r oaeau yn lie aros hyd lluiwedd y cyfarfod dau o'r gloch. Bu. “Mari yn gofidio llawer am hyny, yn enwedig am nad oedd ganddi •(am i gyfaddef wrthi paham y bu cyhyd cyn godro y prydnawn Jiwnw, a phaham yr oedd mor ddiweddar yn dod i'r cwrdd chwech. “Wedi hyny daethant at y gamfa lle gofynodd Dafi i Mari os cymerai 3ii ef yn wr priod, a'r lie cyfaddefodd Mari gyfrinach niwyaf sanct•aidd merch, a'r lie y derbyniodd ef gusan cyntaf Mari. Ie, a chof-ient hefyd fel yr oedd Dafi wedi addaw nad elai byth ond hyny i'r Bed Lion, ac fel y cadwodd ei addewid am flynyddau. Ac wrth fod yr hen adgofion yn rhuthro i'w feddwl yn y llwydnos tawel, a •chanfod gwyneb prudd Mari yn y fan y gwelodd ef unwaith yn. <lisgleirio gan gariad a balchder a hoywder ieuengrwydd a gobaith a dedwyddwch, ac wrth feddwl fel yr oedd y gwyneb fu gynt mor hawddgar wedi ei ruchio gan ffaeleddau y gwr, dyma linynau teim-ladau Dafi, druan, yn rhoddi ffordd, a thorodd allan i wylo fel yientyn. “O, Mari anwyl," meddai, “mae'n ddrwg gen i mod i wedi •dwad a chwilydd ar dy ben di fel hyn, ’y merch anw'l i." “Ti" a “tithau" oedd hi bob amser gyda'r ddau pan fyddai ’ ’eu. teimladau wedi eu cynroi. “Paid di beoso, Dafi bach," atebai Mari, a'i Haw yn dyner am ei wddf a'i phen yn pwyso ar ei ysgwydd, “paid di becso, ’y mach-: ^en i, os wyt ti'n dyfaru am dy bechod."
(delwedd 1382) (tudalen 112)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 112 a GVB, Y DOLA.TT: “Ond feddyles i ariod," aeth Dafi ymlam i ddweyd, “y byswu i byw i wei'd y dydd pan fyse cwilydd ama' i fyn'd gyda ti i"r eapet gododd dy dad.” “Dere di, Dafi bach," atebai Man, “mae'r Arglwydd yn tru-garhau wrth yr ysbryd cystuddiedig, ag os wyt ti'n penderfynu peido gneyd y fath beth yto, mi gei di faddeuant. A mi fyse ama' i fwy o gwilydd ta ti ddim yn owmpo dan dy fai na sy' arna i am. dy fod wedi pechu." “Nid am hyny ’rwy'n becso," dywedai Dafi yn llai oyffrous, “ond meddwl fod yn rhaid i fi ga'l ’y ngheryddu a'n niarddel gan y dynion ’na, a tliithe a phawb yn gwei'd.” “Paid di meddwl am hyny, Dafi bach," meddai Mari, “a phaid di a chaledu dy galon. Os y byddi di'n ufudd, bydd pawb drwy'r holl Ie yn teimlo drosto ti, a thi wyddost y bydda' i'n meddwl mwy am danat ti nag ariod." “O, Man, Mari!" fcorai Dafi allan drachefp, “shwd gelli di, a thithe'n gwbod nag w i ddim yn ffit i fod yn wr i ti? ’Ro'dd dy dad yn gweyd yn reit y dylet ti ga'l rhyw un fyse'n gredit i ti, yn lie rhywun fel y fi!” “Mae'n well gen i ti, ’y machgen i," meddai Mari, “na neb ar y ddaear; a ta nhad yn dy nabod di'n well, mi wede ynfce ’r un, peth. A ta beth weda nhw ami danat ti, ’na nhw ddim o fi i fedd-wl llai o honot ti, wa'th ’rwy'n dy ’nabod di'n well na neb." Bu distawrwydd am foment neu ddwy. Yna meddai Dafi, mewn llais isel— “Mari, mae'n siwr fod deng mlynedd ar hiigen o ar pan ofynes i ti fod yn wraig i fi man hyn." “Deng mlynedd ar hugen i'r wythfed o Awst nesa.'," atebai Man, “’rwy'n cofio fel ddo' am y nos-weth." “Mi nea i Iw prytyny, Mari," ychwanegai Daft, “nad elwn i byth wedyn i'r Red Idon; ond mi dores ’n llw, ag ’rwy' wedi bod yn wr gwael i ti.” “Nag wyt, nag wyt," meddai Mari, “’dos dim swell ewr yn v byd——” “’Rwy'n gwbod gweu, Mari fach," dywedai Dafi, “ond ’rwy'n myn'd i dreio, gyda help Duw, i fyw'n well, ag i ’neyd'fyny i ’A." Ac yna, gerllaw'r gamfa lie rhoddodd Mari y cusan cyntaf i Dafi pan oeddynt eto yn ieuanc ddeng mlynedd ar hugain yn ol, y rhoddodd Mari y nos Fercher hon y ousan puraf allaaai gwraig ei roddi i'w gwr.
(delwedd 1383) (tudalen 113)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 113 O, fawredd dylanwad gwraig rinweddol! Er i Dafi a Mari Jones gychwyn o'r Dolau yn ofnus ao isel eu hysbryd, ar ol croesi'r gamfa siaradai'r ddau yn dawel a digyffro a'u gilydd. Nid oedd poen na balchder i'w weled ar wyneb Mari, nac ystyfnigrwydd na natur ddrwg ar wyneb Dan. Synai a rhy-feddai pawb pan ddaeth y ddau i'r seiet, i ganfod mor ddedwydd yr edrychent—rhyw ryfeadod, gallaf dybio, tebyg i'r hya a deim-lid gan y genedl yn yr anialweh pan welsant wyneb Moses yn dis-gleirio wrfch ddisgyn oddiar ben y mynydd. A chredaf i Dafi a, Mari Jones, wrth gamfa arw Cae Tringol, fod yng ngwyddfod Duw ei huni Nid yw o lawer o bwys ym mha fodd y diarddelwyd Dafi Jones gan yr eglwys. Ni (Aeisiaf adrodd yr banes yn fanwl,—fel yr oedd yr ysgoldy yn llawn cyn. i Dafi gyrhaedd y lie, fel y dywedodd Morgans y Siop ychydig o eiriau miniog, fel y gwnaeth Griffith y Coed gyfeiriad cas fl,t acshwn Penybont, ao y dadgaaodd ei syndod nad oedd Mr. Thomas y gweinidog, wedi gweled Dafi nos Sadwm ao yntau wedi pasio heibio'r ty; fel y gwadodd Mr. Thomas iddo •weled Dafi Jones (er i'r forwyn ddweyd ar ol hyny iddo droi ei gefn pan glywodd lais Dafi yn siarad yn floesg a Nat); ao fel y dywed-odd Tomo& Lewis ychydig o eiriau pwyllog, oaruaidd, yn llawn cydymdeimlad a thosturi, ond yn hynod o glir a phenderfynol. Nis gwnaf adrodd, ’chwaith, fel y cyfaddefodd Dafi ei drosedd, heb geisio ei ragesgusodi, ac yr addunedodd na wnelai byth syrthio •drachefn, os cawsai gymhorth Duw a gweddiau ei bobl. Dywedir na chafodd Mr. Thomas y fath orchwyl caled erioed ag i dori Dafi allan. Yr oedd dagrau gloewon yn ei lygaid, ac o'r braidd y gall-odd lunio brawddeg yn eglur; ond, ar ol ei ddiarddel, ychwaneg-odd ei fod yn gobeithio na fuasai yn sefyll allan yn hir, ac y byddad y brodyr oil yn oydlawenhau pan ofynai am ei Ie drachefn. Dy' wed pobi Salem na chlywsant erioed y fath weddi adwys ao effeith-iol a'r un a offrymwyd gan y gwemidog ax ddiwedd yr oedfa. Yr oedd hyd yn oed Griffith y Coed yn rhoddi ambell i “Amen” wylo-fus, a bu agos i rai o'r hen bobl dori allan i folianu fel y gwnaent ^enhedlaeth neu ddwy yn ol. Ar ddiwedd y oyfarfod aeth Dafi a, Mari Jones allan gyda'u gilydd. Rhoddai pawb ffordd iddynt heb ddweyd gair ond “noswaith dda chi" garedig, gan ddangos •e\\. parch a'u oydymdeimlad yn ddistaw. A'r noson hono teyrnasai heddwch a thangnefedd yn y Dolau •Gwynion.
(delwedd 1384) (tudalen 114)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 114 PENOD XXI DTWEDD I>AFI JONES. Druan o Nat! O Nat? medd y darllenydd. Pwy eisieu tos-turio wrth Nat. sydd? Efe fu wrth wraidd y drwg i gyd. Efe' fu'n tynu Dafi Jones air gyfeiliom drwy ei oes. Efe achosodd iddo feddwi y nos Sadwrn hono ya y Bed Lion, ac a ddygodd yr holl amharch a'r anfri ar ei ben. Gan b'vyll, ddarllenydd hynaws! Gwn fod pobi yn barod i ranu dynolryw i ddwy gorlan fawr — y da a'r drwg, y defaid a'r geifr. Ond pwy sydd' i wihaniaethu rhyngddynt? Paid a chonr-demnio Nat yn rhy frysiog, er ei holl ffaeleddau. Nid wyf wedi cuddio un o honynt o'th olwg: yr oedd yn, rhyfygus, yn wamal, weithiau yn feddw, ami waith yn rhegu ao yn cablu. Yr oedd ei ddylanwad ar Dafi ao ereill yn y plwyf yn ddrwg. Eithaf gwir; end erfyniaf arnat i dosturio hyd yn oed wrth gyflwr Nat. Yr oedd Nat, hefyd, wedi newid llawer wedi'r nos Sad-wm y bu yn yfed gyda Dafi Jones yn y Red Lion. Byth ar ol hyny ni ddaeth Dafi yn agos i'r efail, as, nid oedd yr efail yr •an hebddo. Gofynai Nat i bawb os gwyddent am hanes neu symudiadau Dafi. Yr un ateb dderbynial oddiwrth bawb; nid oedd neb wedi gweled . gwr y Dolau yn unlle o fyd wedi nos Fercher y seiet. Ym mhen ychydig o ddiwmodau wedi y diarddeliad, dywodd Nat nad oedd Dafi Jones byth yn croesi trothwy'r Dolau, ond ei fod yn pen-drymu llwchben y tan, heb ddweyd gair wrth neb ond wrth Mart ei wraig yn unig. Yr oedd ofn ar Nat i fyned i'r Dolau i weled Dafi. Nid ofn Dafi, druan, ond ofn Mari oedd arno. Yr oedd y ddau wedi eu cydtiagu. Nid oedd “Ty Nat" ond rhyw ganllath o'r Dolau, ao yr oedd y ddau, pan yn blant, yn arfer chwareu gyda'u gilydd. Pan oeddent yn fychain iawn, buont yn gariadon. Pan ofynid i Mari Jonea pwy oedd ei chariad, ei hateb oedd “Nat," a pha-a ofynid yr un peth i Nat, “Mari fach” oedd ei ateb yntau. Un dydd Oalan rhedodd Mari ymaith heb yn wybod i'w thad a'i ' Etham i gasglu calenig gyda Nat, a giaradai'r ddau am “briodi pan ddelent yn. “ddynon mowr." Ond fel y tyfent i fyny, daethant i ddeall, heb neb i'w oyfarwyddo, fod g^vahaniaeth rhwng sefyllfa merch y ffarm fwyaf yn y plwyf a mab y gof. Ac felly darfydd-odfd eu oaru babanaidd yn gynar iawn.
(delwedd 1385) (tudalen 115)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 115 H-En FFOBDD Y TBO8EDD-WB. 11& Ond yr oedd gan Nat olwg fawr ar Mari Jones drwy ei oes. Nid oedd neb allai wneyd iddo roddi irrwyn ar ei dafod fel hi, ac MS gallai pendefig dalu mwy o wir barch i'r Frenhines nag a dalai Nat i Mari Jones. Ambell i un yn y plwyf, yn nhyb Nat, a deil-yngai gael ei alw yn dduwiol; ond oyfaddefai bob amaer am Mari fod “gwreiddyn y mater” gamddi hi. Nid oedd Mari heb wybod fod ganddi ddylanwad ar Nat, a gwycldai hefyd mat Nat oedd yn tynu ei gwr ar gyfeiliom. Paham na fuasai yn dweyd rhywbeth wrth Nat? Paham, na fuasai yn gofyn iddo beidio temtio'i gwr? Mae yr ateb wedi ei guddio yn nirgelion y galon ddynol. Feallai fod Mari Jones yn rhy falch i ymostwng i eiriol ar ran ei gwr. Feallai y credai y gallai hi ndenu Dafi o'i ffyrdd drygionus heb er» fyn am ganiatad a chynorthwy oferddyn fel Nat. JTeallai na. wyddai faint ei dylanwad. Beth bynag am y rheswm, y mae'r ffaith yn arcs na ddywed-odd Mari Jones air erioed wrth Nat am ei gysylltiad a Dafi. Ac eto yr oedd Nat ofn ei dau lygad glas, gonest, difrifol! Bu am ddiwrnodau yn oeisio ymwroli i fyned i'r Dolau, ond nis' gallai. Un prydnawn. — i fod yn berffaith gywir, y dydd Mawrth ar ol y seiet — canfu y meddyg ar y ffordd tua'r Dolau, a gofynodd iddo ym mha gyflwr yr oedd Dafi Jones. “’Dyw e ddim yn dda," meddai'r meddyg ; “mae arna i ofan, na pharith ® ddim yn hir." Dychrynodd Nat, ao heb oedi rhagor aeth ar ei union i'r Dolau. Yn ol ei arfer, cerddodd! i'r gegin heb aros i guro wrth y drws maes. Yn v gegin cafodd Mari Jones yn parotoi bwdran i'r claf. Edrychai Mari yn fwy teneu a llwydaidd nag y gwelodd Nat hi erioed o'r blaen, ac yr oedd golwg gofidusar ei gwyneb. Bhuthrodd i got Nat fel y gwelodd yr un olwg ami unwaith o'r blaen, flynyddau, maith yn, ol, pan oeddynt eill dau yn blant bach — ar adeg marwolaeth ei mham. Orynai llais Nat wrth ofyn.— “B'le mae Dafi Jones yn. cadw ’ma, os llawer dydd?” “’Dyw Dafi ddim haner da os dwarnode," ebai Mari mewn llais, undonog. ’"Dyw i galon e ddhn agos reit os biynydde, ag mae'r doctor wedi bod yn tendo amo fe oddiar pry'nawn ddo'.” “Mae'n ddrwg iawn gen i glywed," meddai Nat. “’Rwy'n gobeitho nag o's dim byd seriws yn bod.” “Wel, ’dalla' i ddim a gweyd," dywedai Mari, “ond mi wed-odd y doctor wrtha i ddo' am, hala i mo'yn Arthur, a mi hales dele-gram ato fe rhag ofan, a ’rwy'n dishgwl y daw e cyn nos, er ’y1 mod i'n treio gobeitho'r goreu o hyd."
(delwedd 1386) (tudalen 116)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 116 CFWB Y DOLATJ: “’Rych chi'n gneyd yn reit, Mrs. Jones fach," meddai Nat, a'i galon yn ei wddf. “Allwn i ga'l gwel'd Dafi Jones am fyned? Falle gnethwn i dipyn o les iddo fe. ’Rodd e'n arfer gweyd ’y mod i'n gallu codi ’i ysbryd e pan o'dd pawb arall yn ffeilu.” “Wel, mae digon o eisie arno fe ’nawr, druan bach," dywedai Mari, “mae e'n hynod o ishel heddi, ag y mae e wedi hala ’i hunan yn wa'th drwy ddishgwl Arthur bob myned.” “Ody e ddim yn cadw'r gwely," gofynai Nat. “Na, fuodd e ddim yn cadw gwely hyd heddi,' atebai Mari, “ond mi wedws y doctor y byse'n well iddo fe beido codi heddi, os galle fe. A fel'ny mae e wedi bod drwy'r dydd yn y gwely. Mi af fi a chi miwn i wel'd e, ond i chi gofio bod yn ddistaw.” “Gna, gna, Mrs. Jones fach," meddai Nat yn dawel ac ya •dyner. Dilynodd Nat Mari Jones o'r gegin i'r neuadd. YD. un pen i'r neuadd yr oedd drwa yn agor i'r parlwr bach, ao i'r ystafell hon yr arwemiodd Mari y gof. Mewn gwely cwpwrdd yn y parlwr bach gorweddai Dafi Jones, a gwrid afiach ar ei wyne1?, & golwg wasgedig yn ei lygaid. “'Bwy' wedi galw i ofyn shwd y'ch chi, Dafi Jones," meddai Nat. “Mi glywes eich bod yn ca'l hen bwl bach cas." “Mae ar ben arna' i, Nat bach," atebai Dafi. “Bwy' wedi cyrhaedd pen draw'r grwn, ’rwy'n creda." “Peidwch rhoi ffordd i ishelder, Dafi Jones bach," ebai Nat, gall wneyd ei oreu i ymddangos yn. ysgafn ei ysbryd. “Nid yw'r clefyd hwn i farwoleth, os gwedodd y Beibl.” “Na, na, Nat," oedd yr atebiad. “’Bwy'n gw'bod yn well n» ti. Alia' i ddim para'n hir, ond fe licwn ga'l byw i wei'd Arthur unwaith yto." “Dafi bach," meddai Mari, “peidwch chi a siarad fel ’na. Mi ddaw Arthur yma yn union, ag ’rych chithe ddim mor ddrwg a hyna.” “Na," dywedai Dafi, “’rwy'n nabod wrth y doctor na fyddai i ddim yn hir ar y ffordd." A chyn i Mari gael amser i ateb, clywyd swn cerbyd, ar y cl6s, a haner cododd Dafi yn y gwely, a dywedodd yn gynhyrfus— “Dyma Arthur wedi dwad o'r diwedd." Ao Arthur oedd yno, ac ym. mhen enyd yr oedd yn y parlwr bac-n, yn setyll wrth erchwyn y gwely.
(delwedd 1387) (tudalen 117)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 117 “O, ’machgen anw'l i," meddai Dafi, a'r dwr yn dyhidio dros •ei ruddiau, “’rwyt ti wedi dwad. ’Bo'dd anna.' i ofan na, welswn i byfch o honofc ti wedyn.” “Nhad bach, ’dych chi ddim mor ddrwg a hyna hefyd, peid-wch chi a meddwl," ebai Arthur mewn llais calonog,—ond safai •deigryn gloew yn ei lygad wrth roddi ousan i'w fam. “Na, na, ’machgen i," meddai Dafi, “’rwyt ti'n gwbod yn well -na hyna. Mae'n 61 yp arna' i'r tro hyn, ’rwy'n, gwbod. Wyt ti'n meddwl y ca' i fyn'd i'r nefo'dd?" “Nhad anwyl, peidwch siarad fel ’na," afcebai Arthur, “wrth ,gwrs fe gewch fyn'd i'r nefo'dd.” “Ond ’rwyt ti ddim yn gwbod y cwbwl, Arthur bach," meddai Dafi. “’"Wedodd dy fam ddim wrthot ti ’mod i wedi ea'l ’y nhori ma'a." “Peidwch chi siarad gormod, Dafi bach," torai Mari i mewa, ’ ’ ’rych chi'n rhy wan yto.” “A mi ges ’y nhori ma's am feddwi, Arthur," ychwanegai Dafi. “Ond ’dodd e ddim ar bws, mi ’na'n llw," meddai Nat, “wa'th ^rown i gydag e ar y pryd.” “Paid a gwadu, Nat bach," ebai Dafi, “mae'n well cyfadde'r •gwir wedi'r cwbwl. ’Bwy'n gobeitho, Arthur, na fyddi di ddim Jn dryched lawr ar dy dad ochos i fod e wedi oa'l i dori ma's. ’Bwy' i wedi gneyd ’y ngore i fod yn dad da i ti—" “Nhad, nhad!" llefai Arthur, “peidwch, peidwch. Alia i ddim eich godde chi i fyn'd ymla'n fel yna. Shwd galla i ddrych•ed lawr arnoch chi:'' Chi yw'r gore weles i ariod, a ta chi wedi -ca'l eich tori ma's ganwaith, ’neiff e ddim gwahanieth i fi.” “Ond, Arthur bach," aeth Dafi ymlaen i ddweyd, “mi wedson wrtha i mod i wedi meddwi yn acshwn Penbont, a wedes i ddim wrthyn' nhw ’y mod i wedi yfed gormod yn Ffair Fedi a Ffair fiw'l Barna, ond na welson' nhw ddim o hona i. Wyt ti'n meddwl y oa' i fyn'd i'r nefo'dd, Arthur?” “Cewch, oewch, ’y nhad bach," meddai Arthur, heb wybod yn iawn beth i ateb, “peidwch chi a distyrbo'ch hunan ’nawr, ond ,gnewch eich gore i wella.” “Pam na ddaw Mr. Thomas yma.P" gofynai Dafi yn ddisymwth ^an droi at Mari. “Ms.e e ar gei-'edi," atebai Mari, “ond mae Mrs. Thomas wedi -hala i weyd y bydd e yma ’fory.” “’Fory, ’fory," meddai Dafi, gaa bwyso yn ol ar y gobenydd, -a rhyw olwg ddieithr yn ei lygaid. 9 i'
(delwedd 1388) (tudalen 118)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 118 CWB Y llOLATI : “Man, dere yma," meddai wedyn. Aeth Mari ymlaen yn dawel at yr erchwyn, ao esmwythaodd y owrlid a'i Haw, fel y gwna gwragedd tirion yn ystafell y claf. “Rho dy law i fi, ’merch i," ebai Dafi. YB llaw ei gwr gosododd ei Haw galed ei hun. “Bho dy law i fi, machgen i," ebai Dafi drachefH wrth Arthur, ao ar yr un llaw dododd Arthur ei law yntau. “’Rwy' wedi bod yn wr gwael i ti, Mari anw'l," meddai Dafi. yni mhen tipyn. “Nag wyt, Dafi bach!" dywedai Mari, gam wylo'n ddisfcaw. “Bwy'n gallu ’i gwei'd hi'n awr," ychwanegai Dafi. ’"Down i ddim yn ffit i dy ga'l di oddi ar y cynta, a cha i ddim byw ’nawr i dreio ’neyd i fyny i ti. Ond cofia, Arthur, i ddryched ar ol dy fam, ar ol i fi fyn'd.” “Gna, gna, nhad bach," ebai Arthur. “Mae hi wedi aberthu pwer er dy fwyn di," aeth Dafi ymlaen. “Cofia di i dalu yn ol iddi, wa'th chei di byth neb i hido am danat fel hyhi." '"Rwy'n gw'bod hyny, nhad bach," meddai Arthur. “A Nat," dywedai Dafi—yr oedd Nat yn eistedd ar stol yn y-cornel a'i hat ar ei arffed, yn methu syflyd o'r fan—"'r'wy' wedi bod yn ffrynd drwg i ti, ao wedi gneyd i fci adel yr efel ganwaith yn gynt nag oet ti'n mo'yn, er mwyn myn'd i'r pentre.” “O, Dafi Jones 1"—a thorodd Nat allan i wylo am y tro cyntaf er ys deugain mlynedd—"y fi sy' a'r bai i gyd! On'se i fi ofyn i chi, fyse chi ariod wedi dishgyn o ar gefen y gaseg a dwad i'r Bed Lion pwy nosweth ’na. A fyse dim o'r trwbwl hyn wedi dwad arnoch chi.” “Na, Nat," dywedai Dafi, ’ ’rown i'n wa'th na ti, wa'th. ’rown i ar enw crefydd, a mi ddylwn i fod wedi rhoi gwell siampi na hyny i ti. Arthur, wyt ti'n mieddwl y ca' i fyn'd i'r nefo'dd ar ol oa'l ’y nhori ma's?” “Oewch, nhad bach," atebai Arthur yn ddyryslyd. “’Bychr chi'n gwbod both mia.e'r Beibi yn weyd." “Ie, ie, ond mae'r gair yn gweyd," meddai Dafi yn ei lais gwan oedd yn crygu erbyn hyn, “fod pob un sy'n cymeryd cymunr deb yn annheilwng wedi ei ddanuuo eisoes, a van dderbynes i fara, a gwin dy' Sul ar ol Ffair Fedi." “Peidwch chi a rhoi'ch meddwl ar betha fel ’na," ebai Arthur. “Mae'r Beibi yn gweyd fod Duw yn trugarhau wrth y galon ddryll-iog." -
(delwedd 1389) (tudalen 119)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 119 “Y galon ddrylliog!" dywedai Dafi fel pe mown breuddwyd. “Y galon ddrylliog! Ody, mae'n nghalon i'n ddrylliog, medde'r doctor." , Gyda hyn yr oedd ei anadi wedi byrhau a'i lygaid yn can, fel pe byddai yn ymollwng i gysgxi. Edrychai y tri oedd yn yr ys— tafell yn frawychus ar eu gilydd. “Ody'n well i mi redeg i mo'yn y doctor?" gofynai Nat yn isel^ Clywodd Dafi ef, ac atebodd yn dawel, heb agor ®i lygaid— “Mae wedi whech, Nat bach. Ag o's dim eisie. ’Bwy'n gwei'd meddyg y gwywedig rai." Dim ond swn anadliad poenus Daft oedd yn tori ar y distaw-rwydd. Ni feiddiai'r lleill ddweyd gair, ond safent yn fad wrth erchwyn y gwely. Yna, meddai Dafi, gan geisio agor ei lygaid trymion— “Good bye, Mari, ’y merch i. Good bye, Arthur bach. Treia droi ma's yn well na gna'fch dy dad." Erbyn hyn yr oedd rhochi angau ym mhob anadliad. Ed-rychai'r tri heb ddweyd gair, ar ymdrech yr enaid i ddychwel at Dduw yr hwn a'i rhoeg ef. Ym mhen yciiydig torodd Dafi dra-chefn ar y distawrwydd drwy aibrwd yn iael— Mi glywes gynt fod lean, A'i fod e felly ’niawr, Yn gyfaill publicanod A phechaduriaid ma.'frr. O, derbyn, Arglwydd, derbyn Fi hefyd gyda hwy. Yr oedd ei gof fel pe yn dechreu pallu erbyn hym. Ar ol enyd o ddistawrwydd sibrydodd y geiriaxi olaf drachefn— O, derbyn, Arglwydd, derbyn K hefyd gyda hwy. Yr oedd dagrau mawrion yn bwrlymu o lygaid Nat, ond yr oedd grudd Mari yn sych a'i llygaid yn gochion, fel lleoedd anial heb ddyfroedd ynddynt. Yr oedd ei llaw hi a llaw Arthur o hyd yig ngafael Dafi, ao yna, fel oanwyll yn diffodd darfyddodd Dafi Jones ag anadlu. Ac yr oedd Dafi Jones yn gwybod mwy nag oedd Arthur erioed wedi ddysgu.
(delwedd 1390) (tudalen 120)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 120 PENOD XXII. HIBAETH NAT. Pythefnos i'r diwrnod wedi Ffair OalanrMai gosodwyd Da& Jones yn ei fedd ym mynwent Llanelwid. Dim, ond dwy wyth-nosi ond, Ow'r fath gyfnewidiadau, y fath alar a gofid, a gymen-odd Ie ynddynti Daeth yr holl biwyf ynghyd i dalu'r deyrnged olaf i Dafi, druan. Ni weddai i mi geisio darlunio'r angladd yn fanwl—aid oedd dim yn ei hynodi oddwrth angladdau cyffelyb. Bu Mr. Thomas yn darllen a gweddio cyn “codi" yn y Dolau, ao ar ol caiiu hen omyn Cymraeg—mor lleddf a chwynfanus a'r gwynt ar y morfa, er nad heb wir ddiogel obaith y ceir “esgyn o'r dyrys aaiialwch" ryw ddydd—cychwynodd yr orymdaith allan o'r ty yn, swn wylo distaw y gwragedd. Ond Bafai Mari Jones wrth ochr Arthur, heb ddeigryn yn ei llygad. Yr unig arwydd a roddodd, drwy gydol y dydd, o ddwysder ei theimladau blin, oedd pan aeth Gladys ymlaen ati ar ddiwedd y gwaaanaeth yn y ty. Gafaelodd yr hen wraig yn dyn yn Haw dyner yr eneth, ac nis gollyngodd hi yn rhydd hyd nes y gosodwyd corn ei gwr i orwedd dan yr ywen ddu mewn cwr llonydd ym mynwent y Llan, i aros udgorn yr adgyfodiad. Y galarwr mwyaf athrist yn yr angladd oedd Nat. Edrychai ar y cyfan fel rhyw freuddwyd cas, a lled-ddisgwyliai y byddai yn dihuno yn y man a chael ei fod wedi dychmygu'r ewbwi. Cerddai yn yr orymdaith, gosodai ei ysgwydd dan yr elor yn ei dro, heb allu sylweddoli mai Dafi Jones oedd yn oael ei hebrwng i dir ei hir gartref. “Pyfcbewnos i lieddi," meddai wrtho ei hun, “yr oedd yn fyw ao yn iach,—yn'wherthingyda fi yn y Red Lion, ac yn brochgau'r gaseg fach wrth ’yn ochor mor joc6s ag ariod!" Nis gallai ddweyd gair wrth neb, oblegid yr oedd yn oaru Dafi a chariad cryfach nag a feddyliodd o'r blaen, ao yna beiai ei hun-an am y filfed waith fel achos marwolaeth ei hen ffrynd. “Tawn i ddim wedi gofya iddo fe ddishgyn yn y .Ked Lion," dywedai wrth ei gydwybod," mi fyse wedi mynd g^rtre'n strait y nosweth hyny, a ni fyse dim bodder wedi bod. A ta fe ddim. wedi oa'l i dori ma's, mi fyse'n fyw heddi." Synai wrth ganfod mor ddidaro oedd llawer o'r bobi yn yr angladd. Clywai rywun tu ol iddo yn dweyd) fod ei ail forwyB
(delwedd 1391) (tudalen 121)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 121 wedi tori ar ei chyflog. Troiodd i wynebu'r dyn, a dywedodd yn, sarug— “Bhag eich owilydd chi'r dyn! Odych chi'n meddwl nag o'a gyda ni ddim. rhyfcach gwaith mewn angladd na siarad am for» w'non yn tori?" Edrychodd y gwr yn syn am fynud, yna atebodd yn chwim— “Satan yn ceryddu pechod! ’Bo'et ti, Nat, yn siarad digon yn angladd ’rhen Beto Penbont, ag yn gneyd i Dafi Jones, druan ag e, ’wherfchin yn llchel yn y fynwent!" Trywanwyd calon Nat; aeth yr ateb fel saeth adref. Coficctd mor ddibris ac yagafn. yr oedd Dafi ao yntau yn yr angladd, ac fel y gwnaethant, yn ol “hen arfer baganaidd y wlad, ar ol “oladdu y marw fyn'd at y cwrw." A rhyfeddai Nat wrth feddwl y buasai rhywrai, feallai, yn gwneyd yr un peth y diwrnod hwnw, ar ol angladd Dafi—ie, rhai cyn fod y pridd wedi gorchuddio gwyneb yr arch I Wedi'r angladd aeth Nat adref heb alw yn un man na siarad ond ychydig eiriau a'i gymdeithion. Oyn pen ychydig ddyddiau aeth y si ar led fod marwolaeth Dafi Jones wedi difrifoli llawer ar Nat, nad oedd i'w weled hyd nos yn y dafarn, ac nad oedd yn oell-wair yn rhyfygus yn yr efail fel cynt. Nid oes eisieu dweyd fod pawb yn synu, a rhai yn ddrwg gan-ddynt cherwydd hyn. Bu cryteach yr ardal yn ymgynghori pa fd3d y gallent gywilyddio Nat, a gwawdio ei ddifrifoldeb newydd ; ond gan gymaint yr arswyd a deimlid rhag cyffroi tafod ffraethlym yr hen of, nis ymgymerodd neb a'r gorchwyl. Felly cafodd Nat hamdden i ymladd ei frwydr yn ddistaw, heb neb ond Sali i af-lonyddu dimi amo. Am y fcro cyntaf yn ei fywyd daeth amo ofn tafod Sali. Dych-rynai rhag iddo ofyn iddo beth oedd yn bod, a gwnaeth ei feddwl i fyny, os gofynai iddo y dywedai y cyfan wrthi. TTn boreu, ar ol iddo fethu yn lan a gwneyd cyfiawnder a'i foreUr fwyd, nia gallodd Sali ymatal yn hwy. “Beth ay' arniat ti, Nat?" gofynai. “Mi alle dyn dyngu dy fod di wedi gwei'd bwci! Pwy eishe i ti bendrwmu sy'? ’Dwyt ti ddim wedi gneyd dwamod cyfan o waith os w'thnos, a dyma fi wrtlii o fore ’soi noa, a ’dwy •i ddim yn ceintach ag yn ochneido. Beth ta ti wedi gorffod golchi i dri gwas y Dole, heblaw ffwmo i ni'n lumen, fel y gorfiid i fi ddo'? Mi licwn wei'd dy ddrych di wedyn!" Afrwydd iawn gan Nat oedd ateb.
(delwedd 1392) (tudalen 122)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 122 &VB, Y DOLAU: “’Rwy'n gw'bod," meddai, “nag w i ddim wedi bod yn reit o ar pan halwn T>a& Jones i gefcyn, druan.” “Ie, ’rown i'n gweyd wrthot ti y ceset ti anwyd, nosweth yr aagladd, yn mynd ma's fel ’ny yn, nghenol y glaw ar ol dwad ’nol," ebai Sali. “Mi af fi at Morgans y Siop i mo'yn y moddion. crwc ’na. Mae e'n dda iawn at anwyd.” “Na, ’dos dini byd ma's o Ie arna' i, Sali," atebai Nat. “Ond ’rwy' wedi bod yn meddwl y dylwn i roi heibo myn'd i'r tafarno ’ina gyment." Ai Nat oedd yn siarad mor wylaidd? O'r braidd y gallai Sali ’ gredu ei chlustiau. Edrychodd mewn syndod arno am befch am-Ber, ao yna llefodd,— “Ie, ie, ’ngwas i, ’rwyt ti wedi dwad i wei'd hyny o'r diwedd, •wyt ti! ’Rwy' i wedi bod yn gweyd digon wrthofc ti am hyny os ugen. mlynedd a rhagor. Ond na! ’root ti'n ormod o ddyn i ’neyd dim. sylw o'r peth o'wn i'n weyd. Mi fyae llawer gwell golwg arnat ti heddi ta ti wedi grondo arna' i'n gynt." Yr oedd hyn fel tan ar groen Nat. “Y feniw!" meddai yn wyllt, “'rwyt ti'n ddigon i hate, dyB i beido trio bod ya well." “O, ie, ie," llefai Sali mown ton ddolefus, ’ dyna fel w i'n i cha'l hi'n wasted. Os gweda i air, ’dyw e byth yn. reit, hyd yn oed pan nag w i'n gweyd gair ond ar dy ol di. A dyna ti dy hunan yn gweyd na ddylet ti ddim hala'r holl amser ’na tua'r Red Lion, a ’nes i ddim ond gweyd ’y mod i wedi gweyd yr un peth OB ugen mlynedd, a dos dim byd yn rhy ddrwg i weyd am dana i 1" Erbyn hyny yr oedd Sali wedi casglu north, ac yr oedd ei hyawdledd wedi croni nes dod yn llifeiriant ysguhol. “Y fi'n, dy hadel di i fod yn well?" gofynai'n groch. “Y fi? Pwy sy' wedi godde' cyment a fi ochos dy yfed di? A phwy sy' wedi cadw to llwch dy ben di, a chrwstyn yn y cwpwrfc, ao yn slafo ddydd a nos i fagu dy blant di? Y fi'n dy hadel di i fyw'n well? Dyna i gyd yw'r diolch—" Syrthiodd Sali ar fainc wrfch ochr y bwrdd, cododd gomel ei ffedog at ei llygaid a thorodd allan i wylo'n chwerw. Pan ddaeth ati ei hun, yr oedd Nat wedi diflanu o'i gwydd. Am ddiwrnodau ar ol hyn bu Nat yn gweithio o foreu bach hyd fachlud haul yn yr efail, ond ni ddywedodd air yn rhagor wrth SaU. TJn prydnawn tua dechreu GorfEenaf daeth i'r ty gan ed-rych yn hynod swil, a dywedodd yn ddisymwth— “Sail, ’rwy' wedi aeino dirweafcl"
(delwedd 1393) (tudalen 123)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 123 “Wedi seino dirwest!" llefai Sali. “Beth wyt ti'n feddwl, y •dyn?” “’Rwy' wedi joino'r Rechabied ’na," ebai Nat, gan osgoi Uygad Sali. “Yr hen glwb bach ’na?" gofynai Sali. “A phwy ddwamod ’root ti'n gneyd Bpri am ’u pene nhw, ag yn gofyn pwy fusnes o'dd gyda nhw i alw ’u hunen yn Rechabied os na fyse nhw'n troi yn jips I Wel, mi fydd gyda dy hen gwmpni spri man clywan nhw, a mi neiff Robin y teilwr gan i til Ha, ha I Nat yn ditotal! Nit mod i'n anfo'lon, oofia di. Mi haleat fwy o arian ar gwrw nag enilli di byth yto! Ond pam na fyset ti wedi towlu heb seino •dros y ddou gynhaua' a'r aoshwne? Wa'th mae digon o gwrw i ga'l pryd hyny am ddim." Mewn Tin peth daeth y broffwydoliaeth i ben. pyfansoddodd Robin gan. o wawd i Nat; ond gan mai ar fesur cywydd oedd, ni chafodd lawer o boblogrwydd yn Llanelwid. Ni chlywais i ond •dwy linell yn unig o'r cywydd, ac y mae yn dra thebyg na chefaia hwynt yn gywir. Gwatwarai Robin— Yr angel wrth yr eingion Y got du yn dyblu'r don. Ond er mor galed oedd gwingo yn erbyn symbylau Robin a Sali, gtynu waaeth Nat wrth ei glwb, ac y mae yn un o'r aelodau ffydd-lonaf yn y oyfarfod wythnosol yn y Ddarllenfa, ac y mae ei ffraethineb a'i ddireidi—oblegid y mae wedi dysgu'r ffordd i chwer-thin eto erbyn hyn, er fod ei hen ryfyg a'i anystyriaeth wedi cilio yn, ei wneyd yn gymaint ifafr-ddyn yno ag y bu gynt yng ngegin, y Red Lion. Nid yw wedi ymaelodi yn Salem, ond y mae yn wraa-dawr oyson, ac nid yw'r gweimdog a Mari Jonee heb obaith y gwelir ef “yn aros ar 61" un o'r dyddiau nesaf. Erys Sali yr •un o hyd. Nis gall lamgyfEred y cyfnewidiad sydd wedi cymeryd lle JB ei gwr, ac, a dweyd y gwir, nid yw yn holl foddlon. '"Ro'wn i'n arfer ca'l gwared ar Nat," meddai, “dair nosweth ne beder yn yr w'thnos; ond cha'i byfch ’i wared e ’nawr ond pan iydd owrdd gweddi neu gwrdd y clwb bach ’na. Ta fe'n bod yn llonydd yn y ty, fyswn i ddim yn hido rhw lawer. Ond dyna lla mae e'n myn'd yn ol ag yrma'n yn i sgidie brwnt, ag o's dim posib cadw un cornel yn lan ar ’i ol e!" Ond mae Sali'n dechreu boddloni, hefyd, erbyn hyn, ar ol i Nat ddodi arian yn y Post-office Savings Bank gyda Morgans y Siop.
(delwedd 1394) (tudalen 124)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 124 &-WB, Y DOLAU. Mae Mari Jones wedi ymadael o'r Dolau. Ni cheiff gwraig weddw Bros mown. ffarm ar sfcafc y Plas, a chan y byddai gofal mawr anii yn y Dolau, penderfynodd Mari Jones, ar gynghor Arthur, i ymadael o'r ffann y Gwyl Fihangel cyntaf wedi marwolaeth ei gwr, a chymerodd Henry Morgan, Plaa Newydd, y ffarm oddiar ei Haw. Aeth hi i fyw i dy bach tlws yn y pentref, lie gall gadw dwy fuwch, ao nid yw Arthur yn gadael un cyfle i ddianc heb-ddyfod i lawr o Lundain i'w gweled. Olid, ai i weled ei fam yn unig y daw Arthur mor fynych i Lanelwid P Nid wyf yn tori ar un gyfrinach wrth ddweyd fod un •arall yn y plwyf sydd yn anwylach ganddo hyd yn oed na'i fam> Ni didaw byth i Lanelwid heb alw yn y Gelli. Yno yr erys Glady» o hyd gyda Mrs Morris, ac y mae'r hen wraig wedi dysgu ei han-wylo a'i charn yn fwyfwy bob mis. N:d yw, rywfodd, mor hoff a" Arthur Jones ag y gellid disgwyl, er fod Arthur—y gwalch—ya oymeryd llawer o drafferth i “gadw ei chap yn gwmws." Nid yw byOi yn talu ymweliad a'r Gelli heb adael ar ei ol ryw bresant bach' i “Nanti Jane." Y mae'n dra thebyg ei fod yn, dod a rhywbath gydag ef i Gladys hefyd. Both bynag, mae ei holl agwedd hith-au yn newid pan glyw swn troed y doctor ar raian yr alo fach tu. allan i ddrws y ty! PENOD xxin. BOB TN DYCHWELTD ADBBT. Bu Bob ’y mrawd dros flwyddyn cyn dychwelyd i Brydain. Pan dorodd Dr. Jameson dros gyffiniau'r Transvaal, yr oedd Bob brom a glanio yn Cape Town. Corfu iddo aros yn Neheubarth. Affrioa am fisoedd lawer i wylio symudiadau gwladweinwyr, ac i ysgrifenu erthyglau i'w bapyr newydd Enillodd glod mawr iddo' ei hun, ac edrychid ar ei chebiaeth fel cynyrch llafur aa athrylith gwr gonest, synhwyrol, a fhraffus. Dyma'r llythyr di-weddaf dderbyniodd Gladys oddiwrtho : — Cape Town, Dydd Nadolig, 1896. F'auwyl Gladys,—Nadolig arall yn eithafoedd y byd, heb olwg-ar dy wyneb siriol! Ond yr wythnos nesaf, hai Iwo I byddaf ya. oychwyn adref o'r diwedd. Diolch am dy lyfchyr doniol diweddaf;, Man FFOKDD Y TROSEDD'WE.
(delwedd 1395) (tudalen 125)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 125' nis gallaf ddweyd wrthyt gymaint o gysur a diddanwch a sngnais o hono. Ac y mae Rowlands y ciwrat wedi cael bywioliaeth ym mhen isa'r sir I Lwc dda iddo ar ei hynt! Mae'n anhawdd genyf gredu nad yw ef a finau yn hen gyfeillion, er nas gwelais ef er-ioed. ’Bwy'n teimlo yn gynhes iawn tuag ato, ac yr wyf yn go-beithio y caf gyfle, cyn yr ai£E o Lanelwid, i siglo Haw yn galonog ag ef, ac i wei'd y “gwddwg hir" yn gwneyd difrod a'r pwdin yn. y Gelli. Os bydd wedi ymadael cyn y cyrhaeddaf gartref, af bob cam i odreu'r sir i'w wei'd ac i ddiolch iddo am ei nodded a'i amddiffyn i'm, chwaer fach yn Llanelwid. 'Bwyt wedi fy synu ynghylch Nat! W^'ddost di? Maa amaf ofn ei gwrdd, rhag cael fy siomi ynddo. Nat yn ddifrifolt Nat yn ditotal' Nat' heb ei gellwair a'i rigs! Na, na, chreda i ddfim o'r fath both! Mi fydd arna i ofn tynu mwgyn yn yr un rhwm ag e. Ond pwy feddyliai y byddai yr Hen BinacI, ys dy-wedodd Nat, a Morgans, a Griffith y Coed, a Nanti Jane yn rhoi can' punt yr un at glirio'r ddyled yn Salem? ’Dyw oes y gwyrth-iau ddim wedi darfod yn Llanelwid! “Bwy'n credu taw ti, ’r witch fach, sydd wrth wraidd y cwbl! Hawdd gallaf gredu fod Mari Jones yn tennlo'n falch fod y capel yn rhydd o'r diwedd. Druan a hi! Mae hi'n siwr o fod yn nnig iawn—dim ond hi a'r forwyn ym Mryn Hyfryd, — ao ni fydd Llanelwid yr un i finau hefyd heb Dafi Jones, poor fellow! A beth yw'r secret rhyfedd yr wyt yn gadw hyd nes y cei siarad a mi “wyneb yn wyneb"? Bhywbeth fyddai wedi dy “wneyd yn berffaifch ddedwydd oni bai fod Bob ’y mrawd ymhell o gartref"? Aie, wir? O, Sapphira, gochel rhag dy dynged I Paint wyt ti'n feddwl am Bob pan fydd rhywun bach yn galw yn y Gelli? Oni'th welais di'n chwerthin yn llygad Bhywun y noa cyn i mi gychwyn i'r wlad hon? Py chwaer, mi fynegaf i ti weledigaeth. Pel yr oeddwn yn my-fyrio ar nen y fcy yn Pretoria, syrthio a wnaethum i drwmgwsg, ao yn fy nghwsg mi a welais weledigaeth. A'r haf ydoedd hi. Ac yn fy mreuddwyd canfyddwn enethig (ei gwyneb oedd mor hawddgar a boreu gwanwyn, a'i llais oedd cyn fwyned a llais mwyalchen), yn rhodio hyd ddolydd meUlionog Ystrad Tywi. Ac fel yr oedd yn tramwy hyd y meusydd, canfyddwn laslanc penfelyn yn dynesu ati, ac yn sibrwd geiriau cariadus yn ei chlust. A phan edrych-odd yr enethig i fynu, canys geiriau'r gwr ieuanc a wnaethai iddi am ysbaid biygu ei phen, wele! oanfu fod yr awyr, oedd gynt yn wag, ya llawn o angylion yn oanu, a'r coedydd, oeddynt gynt
(delwedd 1396) (tudalen 126)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 126 lz6 GWB T DOLA.TI : wedi WL dilladu a dail, wedi eu britho ag eosiaid a phob rhyw gorau asgellog yn pyncio, nes llanw'r byd a'u hyfrydlais. A phan. •edrychodd dan ei thraed, wele, blodau y ddaear a ddisgleirienfc gan lawenydd, a phob glaswelltyn a ddawnsiai mewn gorioledd! Ac i ba Ie bynag y taflai ei golwg, nis gwelai ond angylion ac adar a blodau a gwyrddlesni yn oanu ae yn dawnsio. Ac ar y gorwel pell tua'r Dehau hi a welai wr yn canu cerdd priodas, ac yn bea-dithio'r llano a'i ddyweddi. A'r enethig a lawenychodd yn ddir-fawr, canys ei brawd oedd efe. Ac enw'r enethig oedd Gladys, ac enw y llanc oedd Arthur. Ond, mewii difrif, Gladys fach, ’rwy'n falch o'm calon dy fod di ac Arthur wedi deall eich gilydd. Pe chwilid y byd, nis gallwn gael neb y cyflwynwn fy chwaer fach i'w ofal gyda llwyrach ym-ddiriedaeth. Bydd yn dda genyf wybod, ta beth a ddigwydd i •mi, fod genyt ddyn glew a gonest i-'th ymgeleddu. Am danaf fi, wrth bob argoel, bydd raid i mi fyw am dymhor hir yn grwydryn ar wyneb y ddaear, ac ni chaf fawr o amser o hyn allan i fyw yn Cambridge Mansions. Ni fydd i mi arogfa barhaus yn un lie ant flynyddau. Ces lythyr yr wythnos ddiweddaf o'r Swyddfa i'm Thybuddio y bydd yn rhaid i mi fyned allan i'r Dwyrain yn gynar yn y gwanwyn. Lie bynag y bydd cythrwfl ac anrhefn ac ym-ladd, yno y danfonir fi. Nis gallaf ddweyd nad wyf yn hoffi'r drychfeddwl o deifchio gwledydd y ddaear, ac i weled rhyfeddodau'r byd. Eto ni theim-laf fod genyf gartref ond yng Nghymru, ac yn Llanelwid y goboith-iaf orffen fy nyddiau. Nid wyf yn meddwl aros yn alltud hyd nes y gwna henaint a methiant fy ngorddiwes, pryd nas gallaf ond cyflwyno fy nghorff i fy ngwiad. Na: ’rwy'n gobeifchio y gallaf neillduo i Lanelwid yng nghryfder fy north, nid i ddiogi ao i hep-aan, ond i wneyd rhywbeth dros yr hen wlad. A gaf fi ddweyd wrthyt beth ddymunwn wneyd? Nid oea genyf neb yma i “ddal pen rheswm" ag ef; ac y mae cyatal i fi wario fy Nadolig yn ysgrifenu fy nghyfrinach atat ti ag yn aiarad ffolineb yn y clwb. Ac y mae i ti berffaith ryddid i chwerthin am fy mhen fel y gwnest ganwaith o'r blaen yn yr hen amser yn ’Cambridge Mansions. Wel, nid oes ynof uchelgais am fyned i'r Senedd. Gwn yn rhy dda gyda pha faint o ymdrech y gwaeir y peth bach disfcadlaf yn Neuadd Stephen Sant. Credaf hefyd mai nid eisiau oyfreithiau newyddion y sydd ar Gymru yn. gy-mamt a gweinyddiad deallus a manwl o'r oyfreithiau. sydd ganddi. Ac os caf fyw i fyn'd i dreulio rhan o'm dyddiau gweithiol yn
(delwedd 1397) (tudalen 127)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED NEU FFORDD Y TROSEDDWR. 127 Iihunelwid hoffwn fod ar y Cynghor Plwyf, yn dadleu dros gael dwr croew, a digon o oleum ar hirnos gauaf i'r pentrefwyr, dros gael llyfrgell dda ynglyn a'r Ddarllenfa, yn llawn o lyfrau Cymr-raeg a Saesneg; dros gael neuadd sirol yn agor bob nos yn y pentref, lie galla'i'r bobi ieuanc gwrdd a'u gilydd, yn lie yn y Red Lion; dros gadw yn agored ac yn ddyogel bob hen Iwybr a chomin yn y plwyf. Hoffwn hefyd i gael cyfle i ddadleu hawl-iau'r Gymraeg ar y Bwrdd Ysgol, ac i wneyd rhywbeth i atalyllif-eiriant Seisnig sydd yn tori dros ben bob gwrthglawdd ao yn ys-pAo pobpeth o'iflaen, gan adael yn fynych dim ond llaid ar ei ol! A phwy a wyr nas gallwn, feallai, rywbryd, gael fy naufon i Fwrdd y Gwarcheidwaid a'r Oynghor Dosbarthol, lie gallwn godi fy llef dros tEermwyr a thyddynwyr sydd wedi cael en gorlwytho'n rhy hir a threthi trymion er mwyn ysgafnhau iau y bonedd? Ac yna, pan fyddo penwyni wedi syrthio arnaf, heb yn wybod i mi, ac O9 bydd genyf amser i wneyd y gwaith, feallai y oyrhaeddaf gopa uchaf fy ngobeithioa—sef eistedd yng Nghyngor y Sir, a helpu i gadw'r heddgeidwaid yn eu lie, ac i godi'n llwch yr Ysgolion. Canolraddol, lle'r addysgir arweinwyr Cymru Fydd. Pan fydd diwrnod segur genyf—fel y digwydd yn awr ac yn y man—at ar bererindod i weled Cymru—nid mown tren carlamus, nae ar gefn cel-harn buan, ond ar f)' nhraed, fel y gallwyf sylwi ar bob blodyn a deilen a dyf ar ochr clawdd, ac y caf hamdden i wrando ar lais pob aderyn yn y coed. Af i weled lleoedd enwog a chartrefi a beddau gwroniaid Cymru Pu. Yma caf weled oar-trefle tawel emynydd ; aow feddrod bardd awenfawr , ao nis ang-hofiaf yr ogofau a'r llanerchau oudd lie bu'n cyndeidiau yn addoli Duw ynghanol stormydd blin a, pheryglon lawer. Gwelais eisoes lawer gwlad drawior; gwelaf eto ragor yn y dyfodol. Both ydynt i mi P Mae un ardal yn brydferthach nag ardal arall, ma« inwy yn un i ddenu'r llygad, mwy vn y Hall i hudo'r glust, ond nid yw'm henaid yn ymglymu am danynt fel yr ymglyma am ami i lecyn yng Nghymru a gysegrwyd yn oes oesoedd i drigolion y wlad. gan draed y rhai fu yn efengylu! Ac ni fydd bywyd ar ei hyd yn ddigon i ddihysbyddu dyddordeb Cymro yn y wlad fechan lie y tynodd ei anadi gynfcaf ac y derbyniodd yr oil o'l athrylith a'i anianawd. —— Wel, wel mi'th welaf yn chwerthin er ys meityB, wrth ddarUen fy nychmygion a'm ffolinebau. Yr wyt ti, bid giwr, yn «drycb yipla»n at fyw ya Llundain,—ond cofia na fydd Cymru'r un i mi os na ddei di ac Arthur i aroa gyda mi bob haf yn Llan-
(delwedd 1398) (tudalen 128)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 128 GVB T DOLAXT: elwid. A phwy a wyr na fydd Arthur hefyd ryw ddydd yn tafliE golwg hiraethlawn ar yr hen ardal, ao yr ymneilldua yntau. yn, llawn o ddyddiau ao anrhydedd i dreulio hwyrddydd ei fywyd yng. ngolwg y Tywi P —— Ond dyma fi, heb fod yn ddeg-ar-hugam oed yn siarad am Arthur, sydd ieuangach na mi, yn ei hen ddyddiau' ’Bwyf wedi gadael I'm dychymyg “redeg bant" a fi, a gwell, gan hyny, tynu. fy yagnf i ben. Cofia fi'n gynlies, cynhes, at Nanti Jane, a dywed wrthi ’mod i ’n dychwelyd yn llwythog o wisgoedd symudliw, na welodd mam Sisera ddim o'u bath, yn bre&entau iddi hi a'l ffryndiau. Cofia ft hefyd at Man Jones ac Arthur, Nat a Sail, a Theophilus a Robin, a Mr Thomas a'r Hen Rmaci, a'r ci a'r gath, a'r ednod a'r y8-grubliaid, a phob oreadur sy'n anadlu awyr Llanelwid; a golyga fi, byth yn gymeradwy, BOB BT fBAWD.
(delwedd 1399) (tudalen 129)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO^lESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 129 EGLURIADUR. A. Abals=cyfoethog. Ambeidus, ymbeiduB=enbydus, dirfawr. Ar bwys==gerllaw. Ar ger'ed==ar gerdded, oddicartref.? B. Bant, i bant==ymaith. B'wdel==baw. Bwdran==y»»c(. Bwci=-bwgan, drychiolaeth. Byngad==c/«w(er. Bronrhuddyn==robin goch. 0. C'langeua'=C>ilan-Gauaf, Tachwedd 12. C'Iame-=Calan-Mai, Mai 12. Cledwair=lle oedwir y coed i •waaanaeth y ty. C16s==buarth C16B=agoa. Celvos==rht!i i ti'f. Croten==hogen, young gwl. Cramboithe==orampogau, pancakes. Crugyn==Uawer, ptie. Crwca==<" wised. CwmWB==cymhwys, union, straight. 1 Cwrcwt, yn ei chwrc'»t==»w her double. ’ D.dd. Dal, “’dos dim da,l"=<Acrc is no depMSefiee-DanshernB==peryglus, dangerous. Dost, gwel tost. " -Drych=golwg, oyflwr. Dyfaru==edifarhau, regret. Dyrton==cryd, ague. •S,. Ern==ernes, earnest.
(delwedd 1400) (tudalen 130)	SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO ESCANEJAT SENSE CORREGIR RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED 130Gan bwyll==yn ara' deg. Gwynegu=gwynio, paw. (SiW!fae^on=r!teuMattim. Gwaith llaw'sysgrifen. Hala=danfon. Hala arian=gwario ariaa. Helyg, “bachaa helyg"=«w/M Larn==llino. Llefain==crio. Lleisio=crio. Los, lodes==herlode8, merc'h, LoBhyn==foze«yCT, sweeti. Lwtsh==oymmysgedd. Macs (i maes)=allan. Maea natur==allan o go. Mhoilid^stroi, aredig. Obeitu, aroboitu==oddeutu, about. Oflyd==oerllyd, chzlly. On'se==om buasai. P. ph. Penshar==y rhan fwyaf. Peth yfed==diodydd meddwol. Powlo=cystadlu am gariad march. Pryfo==tyfu. Pwdwr==»-o«c» (weithiau==?»i!y). Pwer==Uawer ({lower f). Rhan (mewn priodas)=tynged,/a^. Bhytach gwaith=gwell gwaith. 'Rofyn=oedi. Rigan, rigs==plagio, tease. Bhibo==witsio, bewitch.
(delwedd 1401) (tudalen 131)	Sang-di-fang==aniben, iwndramvnwgl. Seiffro==gwneyd arithmetic, cipfter. Shwd=sut. 'Soi=tan. (O fore ’aol nos=o fore hyd nes y nos). Bpengan=plagio, tease. Stansh==balch. Syber==glanwaith. TocynB==pres, coppers. ToBt=sal. Towln==tafln.
(delwedd 1402) (tudalen 132)

Sumbolau:

a A / æ Æ / e E / ɛ Ɛ / i I / o O / u U / w W / y Y /
MACRONː ā Ā / ǣ Ǣ / ē Ē / ɛ̄ Ɛ̄ / ī Ī / ō Ō / ū Ū / w̄ W̄ / ȳ Ȳ /
MACRON + ACEN DDYRCHAFEDIGː Ā̀ ā̀ , Ḗ ḗ, Ī́ ī́ , Ṓ ṓ , Ū́ ū́, (w), Ȳ́ ȳ́
MACRON + ACEN DDISGYNEDIGː Ǟ ǟ , Ḕ ḕ, Ī̀ ī̀, Ṑ ṑ, Ū̀ ū̀, (w), Ȳ̀ ȳ̀
MACRON ISODː A̱ a̱ , E̱ e̱ , I̱ i̱ , O̱ o̱, U̱ u̱, (w), Y̱ y̱
BREFː ă Ă / ĕ Ĕ / ĭ Ĭ / ŏ Ŏ / ŭ Ŭ / B5236ː  B5237ː
BREF GWRTHDRO ISODː i̯, u̯
CROMFACHAUː ⟨ ⟩ deiamwnt
A’I PHEN I LAWRː ∀, ә, ɐ (u+0250) httpsː //text-symbols.com/upside-down/
Y WENHWYSWEG: ɛ̄ ǣ æ

ˈ ɑ ɑˑ aˑ aː / æ æː / e eˑeː / ɛ ɛː / ɪ iˑ iː ɪ / ɔ oˑ oː / ʊ uˑ uː ʊ / ə / ʌ /
ẅ Ẅ / ẃ Ẃ / ẁ Ẁ / ŵ Ŵ /
ŷ Ŷ / ỳ Ỳ / y Ý / ɥ
ˈ ð ɬ ŋ ʃ ʧ θ ʒ ʤ / aɪ ɔɪ əɪ uɪ ɪʊ aʊ ɛʊ ɔʊ əʊ / £
ә ʌ ẃ ă ĕ ĭ ŏ ŭ ẅ ẃ ẁ Ẁ ŵ ŷ ỳ Ỳ Hungarumlautː A̋ a̋

U+1EA0 Ạ U+1EA1 ạ
U+1EB8 Ẹ U+1EB9 ẹ
U+1ECA Ị U+1ECB ị
U+1ECC Ọ U+1ECD ọ
U+1EE4 Ụ U+1EE5 ụ
U+1E88 Ẉ U+1E89 ẉ
U+1EF4 Ỵ U+1EF5 ỵ
gyn aith δ δ £ gyn aith δ δ £ U+2020 †
« »

DAGGER
wikipedia, scriptsource. org
httpsː []//en.wiktionary.org/wiki/ǣ

Hwngarwmlawtː A̋ a̋
gyn aith δ δ
 …..
…..
ʌ ag acen ddyrchafedig / ʌ with acute accentː ʌ́

Ə́ ə́

Shwa ag acen ddyrchafedig / Schwa with acute

…..
…..
wikipedia,
scriptsource.[]org
httpsː//[ ]en.wiktionary.org/wiki/ǣ

---------------------------------------
Y TUDALEN HWN: http://www.kimkat.org/amryw/1_testunau/sion_prys_040_gwr-y-dolau_w-llewelyn-williams_1899_01_2639k.htm

---------------------------------------
Creuwyd:
Adolygiad diweddaraf:
Delweddau:
Ffynhonell: archive.org
---------------------------------------


Adolygiadau diweddaraf: 2007-04-07

Ble’r wyf i? Yr ych chi’n ymwéld ag un o dudalennau’r Gwefan

“CYMRU-CATALONIA”
On sóc? Esteu visitant una pàgina de la Web

“CYMRU-CATALONIA” (= Gal·les-Catalunya)
Weø(r) àm ai? Yùu àa(r) vízïting ø peij fròm dhø

“CYMRU-CATALONIA” (= Weilz-Katølóuniø) Wéb-sait
Where am I? You are visiting a page from the

“CYMRU-CATALONIA” (= Wales-Catalonia) Website

CYMRU-CATALONIA

Edrychwch ar fy Ystadegau / Mireu les estadístiques / View My Stats
(o ymwelwyr i Adran Cywaith Siôn Prys - testunau Cymraeg arlein - ers 1 Medi 2005)