kimkat0526k
Plant y Gorthrwm. Gwyneth Vaughan (ffugenw Anne Harriet Hughes). 1908. (ganwyd
5 Gorffennaf 1852, Talsarnau, Meirionnydd; marw 25 Ebrill 1910) (57 oed).
24-07-2018 17.23
● kimkat0001 Yr Hafan www.kimkat.org
● ●
kimkat2001k Y Fynedfa Gymraeg www.kimkat.org/amryw/1_gwefan/gwefan_arweinlen_2001k.htm
● ●
● kimkat4000e Rhestr o Holl Lyfrau’r Wefan Hon www.kimkat.org/amryw/1_llyfrgell/testunau_i_gyd_cyfeirddalen_4000k.htm
● ●
● ● kimkat0526k Y tudalen hwn
|
|
|
Gwefan
Cymru-Catalonia
|
(delwedd 7271) |
...
Cyfieithydd Google / Traductor de
Google / Google Translate / Googleren Itzultzailea
https://translate.google.com/
Ein sylwadau ni mewn teip oren yn y testun
Ar
ôl sganio’r testun, bu’n rhaid mynd ar hynt y llwyth o fân wallau - rŷn
ni’n meddwl i ni gael hyd iddynt i gyd, ond efallai bod ambell un heb ei weld
gennym.
Rŷn ni wedi cadw at yr orgraff wreiddiol - ar wahân i ambell
gambrintiad amlwg. Dynodir y tudalennau felly (x20), (x21), ayyb,
(delwedd 0368g)
I OSMOND WILLIAMS, YSW., A.S.
MARCHOG SWYDD FEIRION
MAB ARWR EI GWERIN
IMPYN O GYFF SAETHON
A CHYFAILL RHYDDID
GYDA PHARCH AC EDMYGEDD YR AWDURES.
Bangor,
Ebrill, 1908.
“Llyw i Feirion a’i holl fawredd — hefyd
.......Llyw hyfwyn i Wynedd;
Llyw’r ynys — a Llyw Rhinwedd,
.......Gwr i fyd — goreu a fedd.”
Llew Tegid.
____________________________________________________
PLANT Y GORTHRWM
Gan GWYNETH VAUGHAN
YNGHYDA RHAGYMADRODD GAN
Y PARCH. EVAN JONES, CAERNARFON
THE EDUCATIONAL PUBLISHING COMPANY
CARDIFF
____________________________________________________
Rhagymadrodd
Ffug-hanes y gelwir yr hyn a ysgrifennir gyda chymaint
o swyn a medrusrwydd yn y gyfrol hon. Ond nid mor ffugiol. Adwaenwn yn dda rai
o’r prif gymeriadau. Y mae Syr Tudur Llwyd, Mr. Harris, Robert Gruffydd,
William Williams, y Pregethwr, a Mari, ei wraig, ac eraill, yn ddarluniau byw.
Ac y mae helyntion erchyll etholiad ofnadwy 1868 yn cael eu desgrifio i’r
llythyren. Ychydig a wyr yr oes hon am orthrymderau y dyddiau hynny, a’r
dioddefiadau mawrion yr aeth y Tadau trwyddynt i ennill rhagor-freintiau eu
hetifeddion. Ond y mae Gwyneth Vaughan, gyda dawn a theimiad awdures o’r
cyrhaeddiadau uchaf, wedi eu gosod allan mor eglur trwy eu darluniadau bywiog
yn y llyfr hwn, fel ag i’n gosod o dan ddyled genedlaethol iddi.
EVAN JONES.
CARNARVON, Mai 12, 1908.
At y Darllenydd
Ysgrifenwyd y stori hon gyda’r amcan o roddi i blant Oyrnru ryw
ddrychfeddwl am ddyddiau a fu, a’r rhiaint sydd a’u hanes megis wedi dianc i
dir anghof. Pur anaml y clywir yr un gair heddyw am frwydr fawr 1868, ac
ychydig o’n pobl ieuainc wyr ddim am dani; eto, y frwydr honno ymladdwyd mor
ddewr dros egwyddorion rhyddid benderfynodd dynged Cymru sydd, a gresyn i
aberth a dioddefaint ei merthyron gael eu hanghofio yn y mwynhad helaeth o’r
breintiau presennol. Ceisiais dynnu cwr y llen oddiar y mynedol draw, gan
obeithio gallu dwyn ieuenctyd fy ’ngwlad i edmygu cymeriadau yr hen wroniaid — yn feibion
ac yn ferched — nad ofnasant lid y gelyn, ac i werthfawrogi eu
genedigaeth-fraint, canys gwehelyth prifon ydynt. Mae hanes ymdrechion Cymru
ymhlaid y rhyddid uchaf, ymhob oes hyd yn hyn, mor ardderchog, fel na raid i’w
phlant gywilyddio o’i phlegyd, na gwadu eu hiaith, eu gwlad, na’u cenedl.
Na thybied neb chwaith i mi arfer gormodedd wrth ddywedyd hanes y dioddefiadau;
yn hytrach bum yn brin, ac yn gynnil, lle y gallaswn ddywedyd llawer mwy. Mae
rhai cyfeillion eto’n aros sydd yn cofio, fel fy hunan, ganlyniadau etholiad
1868 mewn llawer ardal. Ar ffeithiau y seiliwyd y stori hon, a bum yn dynerach
lawer wrth yr erlidwyr nag yr haeddent.
GWYNETH VAUGHAN. Ebrill, 1908.
Cynhwysiad
RHIF Y PENNOD :: TEITL Y PENNOD :: TUDALEN
- :: PROLOG :: x7
I :: GEFAIL Y GÔF :: x8
II :: LLANGYNAN :: x10
III :: YR HAFOD OLEU :: x12
IV :: DIWRNOD TALU RHENT :: x16
V :: DAN YR ADEN :: x22
VI :: GOLEUNI A GYFYD YN Y TYWYLLWCH :: x31
VII :: AGOS YW DYDD TERFYSG :: x37
VIII :: YNG NGHYSGOD Y PINWYDD :: x44
IX :: PENTREF Y CAPELI :: x47
X :: “DIHAREB A GAIR DU” :: x54
XI :: ANGENRHEIDIAU’R WERIN :: x58
XII :: CYSGODION Y DYFODOL :: x64
XIII :: Y CYFARFOD GWEDDIO :: x68
XIV :: HOGI’R ARFAU :: x71
XV :: YMGUDDFA
RHAG Y GWYNT :: x81
XVI :: LLYFRAU DYDDGU :: x84
XVII :: APOSTOL RHYDDFRYDDIAETH CYMRU :: x88
XVII :: DYDD YR ETHOLIAD :: x91
XIX :: Y FUDDUGOLIAETH :: x97
XX :: DECHREU DRYGFYD :: x100
XXI :: CYRRAEDD ADREF :: x109
XXII :: GLYN CYSGOD ANGEU :: x115
XXIII :: CYSGOD ANGEU YN FOREUDDYDD :: x124
XXIV :: GWEDDI DYDDGU :: x128
XXV :: CARTREF NEWYDD :: x130
XXVI :: WEDI EU GWISGO MEWN GYNAU GWYNION :: x135
XXVII :: NI CHLYWANT LAIS Y GORTHRYMYDD :: x138
XXVII :: GOREU DUW I DDYN — CYFEILLGARWCH :: x145
XXIX :: CYMUNDEB Y SAINT :: x149
XXX :: CYN I’CH CROCHANAU GLYWED Y MIERI :: x152
XXXI :: TROAD Y RHOD :: x159
XXXII :: CADW NOSWYL :: x162
XXXIII :: EWYLLYS OLAF SYR TUDUR LLWYD :: x166
XXXIV :: GOLEUNI YN YR HWYR ::
x168
- :: EPILOG :: x175
(x7)
PLANT Y GORTHRWM
PROLOG.
Yr oedd hi yn nos, ond nid yn dywyll, canys gwelid ser yn dryfrith yn y
ffurfafen, a gorchuddid y ddaear gan lwydrew teneu, ysgafn, megis ôd unnos.
Addurnid y coed mewn gwisgoedd arianaidd gan yr un llwydrew oer, ond
prydferthach na breuddwydion beirdd. Dan gysgod y coed derw henafol, o gylch
plas bychan yng nghesail un o fryniau’r grug, cerddai dyn ieuanc yn ol ac
ymlaen yn araf, a synfyfyriol, heb deimlo oddiwrth oerfel yr hin, na
phrydferthwch rhamantus yr olygfa, nac un dylanwad allanol arall. Ambell waith
gollyngai ochenaid dromlwythog o’i fynwes, bryd arall sisialai wrtho ei hun,
yna codai ei olygon i fyny tua’r hen greigiau tragwyddol lle treuliodd oriau
lawer o’i ieuenctyd dedwydd, yn gwylied y gwylain gwynion yn ehedeg tua’r
mynyddoedd o flaen y gwlaw, yn saethu petris a’r hwyaid gwylltion, neu yn
pysgota brithylliaid yn eu nentydd. Clywai sibrwd y gwynt yn y dail gwywedig
wrth ei draed, a rhuad y môr oddi draw. “A fu, neu a
oes, un man ar y ddaear yn debyg, tybed?” ebai, “a rhaid eu gadael bob yr un.
Mae olwynion ei gerbydau yn dynesu bob moment, ac yfory bydd yn rhaid i mi
roddi y cyfan i’w ofal ef, a chychwyn i ffwrdd. Biti, biti na chawn i dreio cerdded yn ol troed fy nhad. A beth ddaw o’r
bobl yma? Mae llawer o honynt yn dechreu taflu eu hen syniadau i ffwrdd, a
Thori rhonc yw yntau. Beth fydd y diwedd?” a griddfannai y bachgen fel un ar
ddarfod am dano.
Mor deneu yw clust cariad! Ni chlywid swn troed, eto wele’r dyn ieuanc yn
rhoddi llam tua’r gamdda ymhen pellaf y llwybr, a’r foment nesaf nid oedd efe
yn unig. Sibrydwyd dau enw ar yr awel, yna bu distawrwydd gorofid cydrhyngddynt
am ysbaid o amser. Ni fedd ing enaid iaith i’w draethu na geiriau i’w
ddisgrifio.
Ymhen ennyd safodd y ddau gerllaw tri o feini gwynion o dan gysgod un o’r derw,
y rhai yn nyddiau dedwydd plentyndod a alwent hwy y Trioedd. Ar y goeden hon,
heb fod nepell oddiwrth ei bon, cerfiasid llun calon, ac enwau y meini gwynion,
yr enwau roddwyd iddynt gan y ddeuddyn ieuanc a fwynhaent fyd mor wyn a’r
meini, wedi eu cerfio hefyd yng nghylch y galon.
“Meini ein cyfamod,” ebe’r llanc yn ddistaw.
“Gobaith, Amynedd, Cariad,” atebai’r eneth.
“Pa law anweledig fu yn (x8) arwain yr eiddom ni i gerfio yr enwau fel yna, pan
oedd ein bywyd mor ddigwmwl.”
“Cymylau a thywyllwch sydd o gylch yr orseddfainc, ond dywed Boba y bydd
goleuni yn yr hwyr.”
“Nid yn yr hwyr y mae arnaf fi eisieu goleuni, ond yn awr pan wyf yn ieuanc i’w
fwynhau. Beth a wna hen wr penfoel neu a gwallt gwyn a goleuni? Yn awr, a
minnau yn ieuanc.”
Ysgydwodd yr eneth ei phen, a sibrydodd megis wrthi ei hun,
“Amynedd, os am i’r meini bara yn wynion, rhaid i ninnau hefyd beidio gollwng
eu henwau dros gôf. Amynedd! Gobaith! Cariad! Mae yn hawdd caru, nid yw mor
hawdd gobeithio bob amser, ond mor anhawdd yw bod yn amyneddgar, ac eto bydd
Boba yn dweyd mai amynedd yw coron bywyd.” Ac edrychodd y fanon tua’r nef
serenog a’i hwyneb yn goleuo fel y wawrddydd ar ben y mynyddoedd.
Sibrydodd unwaith yn rhagor “Amynedd, gobaith, cariad;” estynodd ei llaw i’r
dyn ieuanc, a diflannodd mor sydyn ag y daeth ato. Safodd yntau yn bennoeth, ei
wallt yn wlyb gan ddefnynnau y nos, yn gwylied ei chamrau dros y bryn gerllaw.
Yna, wedi colli golwg arni, aeth i mewn i’r plas, ac i’r ystafell a alwai ei
dad y llyfrgell. Ond ystafell wag oedd hi y noson honno, gwag fel ei fywyd ef.
Yfory byddai yn eiddo arall, a’r arall hwnnw yn un nad ystyriai ef yn gymwys
i’r oruchwyliaeth.
PENNOD I
GEFAIL Y GÔF
“Dal di sylw Ned, mi fydd yma fwy o altrad na ddyliodd ’run o honon ni. ’Does ’na fawr o hono fo, ond mae o yna i gyd, hynny sy’, weldi. D’ellai aros
y dynion bach yma, mi neith dyn rwbeth o bob anifal wyddost os bydd o dipin o
faint, ma’n well gin i o’r hanner bedoli hanner dwsin o gyffyla gwêdd nag un
ferlan mynydd, a dydio ddim byd gin i weld ci mawr wrth y sodla i, ond mi
fyddai’n wardio rhag cŵn bach bob amsar; a fedar dyn mawr ddim bod hanner gin
fryntad, coelia di fi. Tafl lwyad o lo ar y tân yna,
Wil. Cymar yn ara, fachgian; paid a chwythu, fel tasa ti am gyflog, ne mi eith
y tân allan,” a gafaelodd y gôf yn y fegin, a dechreuodd chwythu yn bwyllog
“wrth y notes” yn ol disgrifiad Wil, gwas y Llechwedd.
Hoff gyrchfan y meibion ar ol cadw noswyl yn ardal Bro Cynan oedd gefail y gôf.
Llawer awr ddifyr ac eithaf adeiladol hefyd, chwareu teg iddynt, a dreuliwyd yn
yr hen efail gyda’r nos. Ambell waith am wythnos gyfan neu well byddai dadl
ddiwinyddol “ar y bwrdd,” a mawr yr helynt fu yno lawer tro cydrhwng Calfiniaid
hyddysg yn eu Cyffes Ffydd, ac Arminiaid selog dro seu daliadau hwythau.. A
hwyrach y taflai rhyw Fedyddiwr penboeth y cwch i’r dŵr, rhyw ddyrnaid o
honynt hwy a feddem yn yr ardal, ond gwnaent i fyny ddiffyg rhif yn eu gor-sel
i berswadio pawb mai hwy oedd yn iawn, ac nid oedd obaith i undyn weled nef os
na throchid ef dros ei ben a’i glustiau yn rhyw lyn neu afon yn y byd yma yn
gyntaf. Pur anaml y troai un Eglwyswr i fewn i’r Efail. Ychydig iawn o honynt
hwythau, hefyd, oedd yn y gymydogaeth. Ymneilltuwyr oedd y rhan fwyaf o’r
ffermwyr, a’u holl weinidogion, ac eithrio (x9) gwas y person. Bryd
arall, pynciau gwleidyddol gaent fwyaf o sylw. Derbyniai Huw Huws y gôf bapur
newydd wythnosol, a rhoddai hynny arbenigrwydd neilltuol iddo. Fel rheol, ceid gwell hwyl gyda materion y wlad, os
byddai Ned Williams y Saer yn absennol. Ofnid siarad yn nghlyw Ned yng nghylch
cwestiynau pwysig, megis, pa un ai Disraeli ynte Gladstone oedd y dyn goreu;
neu yr anhegwch i ymneilltuwr dalu’r degwm, a gorthrwm y meistr tir estronol;
sibrydid yn ddistaw mai ei chwedlau am bawb a phopeth, ac nid ei ddeheurwydd
fel adeiladydd roddodd i Ned y swydd o arolygydd gwaith coed etifeddiaeth Plas
Dolau; ac yng ngeiriau Wil y Llechwedd, “chymra ’run o honon ni
mo’n llw na fasa’r hen Ned yn gwrando’r cwbwl, ac wedi rhoi llathen ne ddwy
hefyd at y stori, cin mynd i lawr i Blas Dola i dywallt i sach.” Fel rheol,
gwrandaw yn ddistaw byddai Ned, ond wedi i Huw’r gôf draethu ei lith, y noson
yr ysgrifennaf am dani, cododd Ned ei ben yn sydyn, a dywedodd,
“Wir, Huw, wn i ddim pam ’rwyt ti a dy gyrn o dan Mistar o hyd. Mae o’n eitha
gwr bynheddig o’n cwmpas ni, a ma’ mistras yn ledi siort neisia, dynes dda
ofnadwy ydi hi, mi fydd yn darllan ei chomon prauar o hyd.”
“O, mi fyddi ditha’n siwr o fod y tu cleta i’r clawdd, Ned, sut drefn bynnag
fydd ar bobol erill. Tasa’r hen Nic yn dwad yma’n stiward, mi â’t ti o’i gwmpas
o’n eitha, a tasa rhywnn yn mesur y’ch cynffona chi’ch dau, hwyrach ma’ dy
gynffon di fasa’r hwya’, synwn i ddim;”
a gafaelodd y gôf mewn darn gwynias o haearn o ganol y tân gyda’i efail, a
gosododd ef ar yr engan. Yna dechreuodd ei guro â’r morthwyl oedd yn ei law
dde, nes y neidiai y gwreichion eirias fel cawod genllysg o’i gwmpas. Wedi i’r
oruchwyliaeth honno fynd drosodd, a’r haearn unwaith yn rhagor yn y tân, safodd
y gôf yn syth, ei ddwylaw yn gorffwys ar bennau ei gluniau, a chan fod ei lewys
wedi eu torchi at y penelinoedd, gwelid ei freichiau cryfion, gewynog, nad oedd
eu tebyg yn yr holl wlad.
“Wel, dyna i ti, Ned, well gin i i ’chdi fod yn y bicil na fi. Fynwn i er y mywyd fod yn
dy sgidia di. Diaist i, fachgian, rhwng gwraig y Plas yn Llanrag, a dy wraig
ditha’n Fatus, grogi neb wyr, wn i ddim be nei di.”
A chwarddodd Huw yn galonnog. Yna chwanegodd,
“Ydi o’n wir bod yna gipars newydd yn dwad i edrach ar ol y giâm?”
“Ydi’ ’dwy’n meddwl. Mi glywais i Pitar yn rhegi yn ofnadwy ddoe, am bod
Mistar wedi deyd nad oedd o ddim yn ddigon i hun. Mae Pitar wedi bod yn rhyw
esgus o gipar er pan oedd o’n fachgian bach, a mae o’n gimin o ddyn, mae Pitar
yn meddwl ma’ fo pia bob coedan sy’ ar y stât, a phob deryn, a wiwar, a
sgyfarnog sy’ yn y coed hefyd am wn i. Ond dydi Pitar da i ddim yn gipar, mae
o’n ormod o ffrindia hefo’r ffarmwrs i gyd.”
“Ho, neith hi mor tro i’r cipars newydd fod yn ffrindia hefo’r hen dynantiaid,
neith hi! Wel, ma’r hen fyd yma yn newid, does dim os am dani hi. Debig cin i
bydd rhaid i ni edrach ar y’ch pryfad chi’n byta bwyd yn hanifeiliaid ni oddar
y tipin tir sy’ gynon ni, a byddwch chi’n disgwyl y rhent bob swllt. Wel Ned,
cymwch chi’ ofol i lawr acw, cymwch dipin yn ara’ fel tasa rwan, ma Mistar ar
mistar (x10) Mostyn, medda’r hen air, a ma’ mwy nag un Haman fab Hammedatha yr
Agagiad wedi bod yn y byd yma cin hyn. Ned bach, a waeth gin i ta ti yn mynd ar
dy union at dy fistar i ddeyd wrtho fo y bydda’n burion iddo fynta gofio hynny,
dyna i ti. Ma’r henwlad yma wedi bod yn gorfadd ar lawr ar wastad i chefn es
peth ofnadwy o amsar, ond mae hi wedi rhoi tro ar i hochor, a chodi ar i
phenelin i sbio o’i chwmpas, a fydd hi ddim yn hir iawn eto na neidith hi ar i
thraed, a mi fydd yma lanast y dwrnod hwnnw. Fydd Mrs. Harris acw yn darllan
tipin o Feibil weithia, Ned, ’blaw y Common Prauar!”
“Mi gwelas i hi’n myn’d i’r Llan ddoe,” ebe Wil y Llechwedd; efe oedd yr unig
un o’r saith oedd yn bresennol na syfrdanwyd gan hyawdledd Huw Huws, “ac mi ’roedd hi mewn byd gynddeiriog yn codi i gown sidan o’r baw, ac fel ’dwy byw ’roedd gini hi bais wen am dani. Welais i ’run ddynas arall yn f’oes yn gwisgo pais wen yn nhrymdar y gaua’ fel
yma.”
“Welist ti fawr, Wil, a ’chditha wedi bod yn yr hen le yma ar hyd d’oes,” ebe
Ned yn goeglyd.
“Dyma’r lle gora welast ti ’rioed, Ned, beth bynnag, mi roeddat ti cin llymad a
llygodan eglwys pan ddoist ti yma, mi prynsa rhywun di’n nobl am rôt,” ebe hen
arddwr Syr Tudur Llwyd;
“dyma’r lle clysa yng Nghymru, Ned, mi ddeudodd dynion mwy na fi hynny cin ’rwan.”
“Y cyw fegir yn uffern yn uffern y myn o fod,” ebe Ned Williams; nid brodor
oedd efe
.
“Tendiwch chi beidio gneud lle sy’ fel gardd yr Arglwydd yn uffern, Ned; rydan
ni ym Mro Cynan yma wedi byw yn gysurus eitha hefo’n gilydd, a ’does dim yn rhwystro i ni neud hynny yto chwaith, ond i ni gael llonydd
gan ryw giwad tebyg i ti ac arall. Ond mae yma stwff na ddaru ’run o honoch chi, lads, feddwl os daw hi’n meulyd codwm yma ryw
ddiwrnod. ’Rwan, Ned, ma gin ti lond dy gwd heno, os na fuo gin ti ’rioed o’r blaen,” ac edrychodd y gôf ar Ned Williams a’i lygaid yn
melltenu.
“ ’Dwn i ddim be rydach chi’n lluchio wipes ata i heno, ma rhyw dempar od
arnoch chi i gyd,” ac ymaith a Ned Williams tuag adref.
“Ma nhw’n dechra gneud sgriws i lawr yna fechgyn, ond ma’r hen fro yn fatsh
iddyn nhw gna’n nhw beth y fynon nhw” ebe’r gôf.
PENNOD II
LLANGYNAN
Ymysg holl blwyfi Cymru nid oedd un a gynysgaeddwyd yn
helaethach gan natur na Llangynan. Credai ei drigolion na fu ei debyg. Meddai
filltiroedd lawer, o fynydd-dir yn borfa i’r defaid, mynydd-dir a blewyn glas
blasus ddigonedd arno, nid creigiau ysgythrog noethlwm. A phwy na chlywodd am
ei forfa — y gwastatir eang bras y mwynhai y gwartheg a’r eidionau fyd da
helaethwych beunydd yn ei weirgloddiau — gweirgloddiau a ymestynent hyd at
draeth tywodlyd bau Ceredigion. Ymfalchiai y bobl yn eu coedwigoedd hefyd; ni
fu plwyf erioed yn gyfoethocaeh mewn coed na Llangynan. Ceid yno y dderwen
henafol lydan, y llwyfanen dalfrig, y gastanwydden a’i blodau purwyn, yr
helygen wylofus, (x11) a’r ywen brudd alarus, ynghyd a’r gelynen wyrddlas
a’i cheris cochion, y ffawydd, a’r ynn, yr oeddynt oll yno, gyflawnder o bob
math o honynt. Ac ymddanghosai daear Llangynan mor ffrwythlon fel y gellid
dweyd fod y blodau a’r dail yno ym mron tagu eu gilydd wrth fynnu tyfu ym
mhobman. Yn ochrau y cloddiau a’r gwrychoedd, ar fin y nentydd, yng nghilfachau
yr afonydd, nid oedd un gornel neilltuedig na welid yno flodau o ryw fath yn eu
hamser eu hunain. Feallai fod dylanwad natur ar ei phlant yn fwy nag y bu i ni
ddychmygu eto, modd bynnag ffynnai yr un diwydrwydd ymysg yr holl blwyfolion ag
a welid yn ffrwythlondeb y ddaear o’u cwmpas. Pobl neilltuol o weithgar a diwyd
oedd bron yr holl bobl. Ychydig iawn o gydymdeimiad fuasai diogyn neu ddiogen
yn debyg o gael yno. Credai yr ardalwyr yn ddiysgog yn y darn hwnnw o’r
Ysgrythyr,
“Y neb na fyn weithio, na chaed fwyta chwaith.”
Ond y ffaith hynotaf oll ym mhlwyf Llangynan oedd nad ymddanghosai fod yn
bosibl i un peth fodoli yno o gwbl, rhaid fod dau cyn i fesur o lwyddiant
gydredeg a’r antur, boed ef y peth y bo. Dyfrheid y plwyf gan ddwy afon fawr a
ddechreuent eu gyrfa o ddau lyn yn y mynyddoedd. Perchenogid y plwyf gan ddau
feistr tir, ac yr oedd hyd yn oed y pentref wedi ei rannu yn ddau gan un o’r
afonydd. Yn y pentref ceid dwy siop, dwy efail heb fod nepell oddiwrth y
pentref, un y naill ochr, a’r ail yr ochr arall, a dau weithdy crydd, dwy
ffatri wlân, dau bandy, dau weithdy saer, dau dy gwehydd, dwy felin flawd, pob
un o’r ddwy a’i hafon ei hun at wasanaeth ei pheiriannau. A chan fod y plwyf
mor eang yr oedd dwy eglwys ynddo, un ymhob pen, a dau ddyn meddw ar gyfer dwy
dafarn. Ceisiodd meddyg unwaith dorri ar y rheol ac ymsefydiodd am ysbaid yn y
pentref, ond gorfu iddo yn iaith y bobl “gymeryd ei draed “ yn fuan iawn.
Mynnai rhai fod yr ardal mor iach ag oedd o hardd, ac nad oedd siawns i un
meddyg werthu hanner dwsin o boteli physig ynddi mewn blwyddyn; ond y farn
gyffredin oedd y buasai’r meddyg yn debycach o lwyddo pe gwelsid meddyg arall
yn ymsefydlu yr ochr gyferbyniol i’r pentref. Hynodrwydd y cyplau yma o
fasnachwyr a gweithwyr oedd na pherthynai yr un o honynt i’r un capel a’u
gilydd. Ceid fod un gôf yn Fethodist selog, un arall yn Wesleyad penderfynol;
un melinydd yn Fethodist ac un arall yn Fedyddiwr. Yr unig gwpl gyda’r un
daliadau crefyddol oedd y meistri tir, ond nid elai y rhai hynny i’r un fan i
addoli. Gwelid cerbyd bychan Syr Tudur Llwyd bob bore Sul yn dringo tua hen
Eglwys Llangynan, hanner ffordd i ben y bryniau, a’r un mor sicr byddai teulu
Plas Dolau yn cyrchu tua Llan Fair ymhen arall y plwyf, yn ymyl y môr. Gwir na
fyddai boneddigion Plas Dolau ond pur ychydig yn yr ardal, rhyw ddeufis yn yr
haf, ac ymaith a hwy i fwynhau eu hunain, a rhenti eu tenantiaid yn eu pocedi,
ond yn eu habsenoldeb y goruchwyliwr fyddai y gwr bonheddig na feiddiai neb ei
basio heb dynnu ei het iddo. Ar hyd tymor goruchwyliaeth Mr. Wyn bodolai y
berthynas fwyaf hapus cydrhwng y goruchwyliwr a’r holl bobl, ond ychydig amser
cyn yr adeg y dechreuodd yr helyntion yr ysgrifennaf am danynt, bu ef farw yn
dra sydyn, a chafodd y plwyf a phawb a drigai ynddo ar (x12) etifeddiaeth
Plas Dolau golled drom.
Yng nghanol arwyddion o alar digymysg a pharch dyfnaf yr ardal, rhoddwyd ei
weddillion i orwedd yn hen fynwent Llanfair. Gwnaed mwy nag un ymgais i gael ei
unig fab fel ei olynydd, ond mynnai y tirfeddiannydd ei fod yn rhy ieuanc a
dibrofiad, ac er mawr siom i’r ffermwyr yn ddiwahaniaeth, daeth dyn dieithr i’w
mysg, dyn gelynol i Ymneilltuaeth, gelynol i ryddid mewn unrhyw ffurf na fyddai
gydweddol â’i syniad ef am hawliau ei gyd-ddyn. Ni chyfeiliornai Ned Williams y
saer pan ddywedodd fod Mrs. Harris yn ddynes dda cyn belled ag y deallai hi
beth oedd ystyr y gair daioni, arferai gryn lawer o ddefosiwn grefyddol, ac m
fyddai mor gul a rhagfarnllyd ei meddwl a llawer yng nghylch pobl a
wahaniaethent oddiwrthi hi yn eu golygiadau crefyddol. Ni ddaeth erioed i’w
phen y gallai y fath beth fod a gwahaniaeth mewn golygiadau gwleidyddol
cyd-rhwng meistr tir a’i denant. A Mr. Harris a hithau safent yn gynrychiolaeth
dros y meistr yn ei absenoldeb. Nid heb achos y llefarodd Huw Huws y gôf eiriau
mor blaen wrth Ned Williams. Deallodd y bobl yn bur fuan y byddai chwyldroad
lled drwyadl oddiwrth yr hen drefn yn Mhlas Dolau. Gallai Huw Huws fod yn
annibynol, ar dir Syr Tudur Llwyd yr oedd ei efail ef, ac ni phoenai yr hen
fonheddwr ond pur ychydig yng nghylch sefyllfa gwlad nac eglwys. Treuliai lawer
iawn o’i amser ymysg ei bobl. Arferai ddweyd na feddai ddigon o gyfoeth i gadw
goruchwyliwr, ond y farn gyffredin oedd fod Syr Tudur yn hoffi gofalu am yr
eiddo, ac nas gallai ymddiried cysur ei denantiaid i undyn. Efe oedd y
pennaeth, ac yn ol ei syniad hen ffasiwn ef ystyriai Syr Tudur y gofynnid
cyfrif ganddo ryw ddydd os na chelai y rhai a ddibynent arno berffaith chwareu
teg. Ychydig o’r un stamp a’r hen fonheddwr cywir a geir yn y wlad er’s llawer
blwyddyn bellach. Siaradai iaith ei wlad hefyd, os nad yn rhwydd eto yn ddigon
dealladwy; a’i hoff gwmni pan yn myned yn ol a blaen ar geffyl neu ar draed o
gwmpas y ffermydd a’r pentrefi fyddai geneth ieuanc un o’r amaethwyr a ystyrid
yn lled gefnog yn y gymydogaeth.
“Fi gwel’d tipin go lew, a hi gwel’d petha fi dim gwel’d, ac felly hi a fi
gwel’d y cwbl,” ebe’r hen fonheddwr yn llon.
Yr hyn a synnai y bobl oedd mai merch i un o denantiaid Plas Dolau oedd
ffefret” Syr Tudur fel ei galwent hi. Ond mor dawel fu Llangynan hyd hynny, fel
nad oedd yno le i eiddigedd na chas na chwerylon, eithr trigfan ddigwmwl i bawb
gweithgar a gonest.
PENNOD III
YR HAFOD OLEU
Ychydig gyda milltir o bentref Llangynan ar un o
lechweddau prydferthaf y plwyf, yng nghysgod y mynyddoedd, y safai hen amaethdy
mawr a elwid Hafod Oleu, ac ni fu un anneddle erioed yn fwy cydweddol a’i enw,
Hafod Oleu oedd mewn gwirionedd. O godiad haul hyd ei fachludiad mwynhai yr
Hafod ei wres a’i belydrau. Wynebai y tŷ tua’r gorllewin, a throai ei gefn at y dwyrain, ac er
gwaethaf yr helaethrwydd o goed ffrwythau yn y berllan yr ochr ddeheuol i’r
Hafod, a’r derw a’r ffawydd (x13) cyd-rhyngddo a gwynt y gogledd, mynnai yr haul
dywynnu ar ryw ran o hono trwy gydol y dydd. Ni orchymynnai y feistres chwaith
i neb “dynnu’r blinds i lawr” dros y ffenestri, rhag i’r haul beri i’w
charpedau, a’i chyrtens, golli eu lliwiau. Diben ffenestr i wraig yr Hafod oedd
rhoddi goleuni i drigolion y tŷ, ac nid i fod yn fath o arddanghosfa i’r bobl o’r tuallan, a’r unig gyrtens feddai hi oedd y llian main canaid
ddisgynnai yn blygion o ddau tu y ffenestri ar y mur trwy y dydd ac a dynid yn
orchudd drostynt pan daenai y nos hefyd ei mantell hithau dros wyneb y ddaear.
Am garpedau, ychydig iawn o ddim ellid ei alw yn garped a welid yn Hafod Oleu,
ceid ambell i groen blewog hardd yma a thraw ar y lloriau o dderw du oeddynt
mor ddisglair a’r gwydr gloew o dan ein traed; a matiau o hesg plethedig gylch
y drysau a thua’r mynedfeydd o’r rhan oreu i’r ty hyd at ystafelloedd y
gweinidogion. Eto, er ei fod mor anhebyg i’r tai diweddar a ddodrefnir yn wych
gan bobl yr oes bon os yn feddiannol ar ychydig o dda bydol, hen gartref braf
oedd Hafod Oleu, canys teyrnasai dedwyddwch yno yn helaeth, ac nid oedd le i
ddim ond tangnefedd o dan y gronglwyd. Gofalai Robert Gruffydd am les tymorol
ac ysbrydol ei holl deulu hyd y gallai ef, ac nid oedd ei wraig yn llai ei
hawydd am drefnu ffordd tylwyth ei thŷ. Fel dyn duwiol
iawn yr arferai yr ardalwyr son am Robert Gruffydd yr Hafod bob amser, ac ni
fyddai llaw Gwen Gruffydd un amser yn gauedig i neb pwy bynnag a ddioddefai
eisieu. Gwnaeth teulu yr Hafod Oleu ar hyd y blynyddoedd lawer o’r gwaith y
dylasai perchennog y Plas Dolau fod yn ei gyflawni yn rhandir ei etifeddiaeth,
felly nid oedd yn gymaint o syndod feallai fod Syr Tudur Llwyd a Rhianon
Gruffydd, merch hynaf yr Hafod, yn myned o gylch y plwyf i chwilio am le i fod
yn gyfiawn tuag at y bobl beth bynnag am drugarog. Addysgwyd Rhianon yn llawer
gwell nag un o ferched Cymru yn eu sefyllfa hi yr adeg honno, addysg ym marn
Robert Gruffydd oedd yr unig gynysgaeth nas gellid dweyd am dani fod iddi
adenydd i ehedeg ymaith, a chan fod Rhianon hithau yn hoff o’i llyfrau, ni fu
un anhawster i’w thad ei chael o’r un feddwl ag ef. Yn wir, digon prin y mae’r
gair hoff yn ddigon cryf i gyfleu i neb syniad priodol am y serch angerddol a
goleddai Rhianon at ei llyfrau. Pan yn beth fechan cludai ei hychydig drysorau
gyda hi i bob man, gwasgai hwy i’w mynwes, a sibrydai eiriau wrthynt, tynnai ei
llaw yn ysgafn ar hyd eu cloriau fel y gwna ambell blentyn pan yn anwesu ci neu
gath fach. Ymhen blynyddoedd wedi hynny, clywyd Rhianon yn dweyd fod ei llyfrau
yn ddarn o honi ei hun, nis gallai oddef gweled neb yn eu hamharchu na’u trin
yn esgeulus. Yn y gaeaf gwelid hi mewn cornel o’r hen simdde fawr yn eistedd ar
stôl drithroed fechan, a channwyll frwyn yn ei llaw yn darllen hen draddodiadau
am y tylwyth teg, Arthur a’i dywysogion a’r Ford Gron, a llu o bethau cyffelyb,
a llawer awr a dreuliwyd gyda’r nos yn yr Hafod yn gwrando ar Rhianon yn
darllen tra y byddai pawb arall yn brysur naill ai yn nyddu neu yn gweu, ynte
dirwyn edafedd yn belleni. Weithiau, nid darllen wnai yr eneth, ond adrodd yr
hanesion rhyfeddaf, a’r rhamantau tlysaf iddynt, ac ni ddeallai neb byw ond ei
mam mai hi ei hun (x14) a ddychmygai y cyfan.
Breuddwydion Rhianon y galwai ei mam hwy, a breuddwydio yn fynych a wnai hi
ganol dydd goleu yn gystal ag yn y gwyllnos, ei llygaid bywiog yn edrych i’r
pellteroedd draw, ac yn gweled gweledigaethau nas gwyddai y rhai o’i chwmpas
ddim am danynt. Nid oedd un tebygrwydd cydrhwng Rhianon a’i chwaer mewn pryd a
gwedd, na chwaith yn eu nodweddion. Geneth dlos oedd Olwen fechan, ei gwallt yn
felynach na blodau’r banadl, ei dwyrudd a gwrid ysgafn megis lliw tyner rhosyn
yr haf yn gorffwys arnynt; ei gwefusau yn gochach na’r cwrel, a’i chroen yn wyn
fel yr alabaster canaid. Am y llygaid mawrion tywyll, a’u llond o deimiad, a’r
llais canu a delorai trwy yr hen Hafod Oleu o fore gwyn hyd nos, amhosibl i
ysgrifbin eu disgrifio hwy.
“Pe basa’r ddwy eneth yma heb weled i gilydd ’rioed, heb son
am fod yn ddwy chwaer; f’asa nhw ddim mwy anhebyg i’w gilydd, Rhobat Gruffydd,”
ebe hen wraig a drigai yn un o’r bythynod ar fferm yr amaethwr wrtho ryw ddydd,
“Ma Olwen fach mor glws, wir wn i ddim sut un ydi Rhianon o ran golwg, felly,
Rhobat Gruffydd. Mae mor dda gin i hi, ond debyg cin i na ddeuda neb bod hi’n
glws fel Olwen.”
“Mae Olwen yn bert, Rhobat Gruffydd,” ebe Syr Tudur Llwyd, “pan fi gweld hi fi
cofio am hen Fabinogi Cymru, ac am Olwen arall lle bynnag hi rhoi troed y
meillion gwyn yn tyfu, a fi meddwl blode yn pob man tan traed Olwen fach ni
hefyd, ond fi cael pwlie o ofn wir i hi mynd i’r nefoedd tan trwyne ni i gyd.
Hi fel angel, os angel clysach na rhyw creadur arall. Fi dim siwr fi ’rioed gweld run f’hunan. Ple ma Rhianon? fi eisio hi dwad hefo mi i
gweld Cadi William i Tyn’ffrwd, fi dim siwr os hen ferch eisio glo ne fawn, ne
ddillad at y gaea, a dim curo ar Rhianon g’weld be pawb eisio.”
Dyna fyddai’r hanes ymhob man gan bawb, canmol Olwen fechan brydferth, ei
choledd yn dyner rhag i wyntoedd oerion byd chwythu arni, gofalu am ei lapio yn
amser eira, a rhwystro i wres yr haf ei gorflino, tra y rhedai Rhianon ar hyd y
bryniau yn bennoeth, ei chroen yn rhy dywyll i wres yr haul ei amharu, ei
gwallt glasddu yn chwifio yn yr awel megis cynifer o bibellau i awyr iach y
mynyddoedd redeg drwyddynt i’w chorff nwyfus, a’i llygaid — y llygaid na
feddyliodd neb erioed pa liw oeddynt, yn mwynhau prydferthwch Anian ymhob gwedd
arni.
Nid oedd undyn i’w feio, blodeuyn tlws a thyner oedd Olwen; carai Rhianon hi
fel ei henaid ei hun. Dywedai straeon wrth y llath, ac Olwen fyddai gwrones yr
oll. Ysgrifennai a chanai benhillion, fil a mwy yn swn y gwynt, ond mawl i
Olwen fyddent bob yr un. Breuddwydiai am ddyfodol yn fyd gwyn i gyd, a phwy
bynnag y mynnai ei hysbryd ieuanc i Ragluniaeth dda ofalu am danynt, nis
anghofiai am y lle goreu i Olwen. Mynych y dywedodd Gwen Gruffydd fod Rhianon
yn gofalu am bawb ond hi ei hun, “a dw’i ddim yn siwr ydi gormod o
hunanymwadiad yn peidio bod yn ddrwg ar les dyn yn y byd yma; mae’r hen fyd yn
dueddol iawn, mhlant i, o roi yr un driniaeth i ni a ’rown ni i ni’n
hunain.”
Chwarddodd ei gwr, “Wel, yn siwr hefyd, Gwen, rhyw athrawiaeth ’mheuthyn iawn ydi hona, (x15) chlywes i ’rioed monoch chi yn edrych ar hunan-aberth yn y goleu
yna o’r blaen, a hwyrach pe cawsai Rhianon fam hunanol yn siampal iddi, ond be
nai’n siarad, Gwen fach, mae Rhianon a’i mam yn bur debyg i’w gilydd, ac fel
ma’ nhw mae goreu gen i’r ddwy. Am Olwen fach, rhaid gofalu am dani hi; mae
Olwen yn ddigon egwan.”
A dyna’r drefn fu ar bethau, er i freuddwydion ereill hefyd gymeryd eu lle
ymhen a chalon Rhianon yn. y man. Am bob gwas a morwyn ddeuent i’r Hafod,
swynid hwygan brydferthwch Olwen i’r fath raddau nes y byddent oll dan
ddylanwad ei gyfaredd. Yn yr haf plethai y gweision gangau yr helyg yn
esmwythfainc i gario Olwen i’r gweirgloddiau os byddai’r hîn yn boeth, a theimlent
fod ei gwên, a miwsig ei llais yn diolch iddynt, yn ddigon o ad-daliad am bob
trafferth.
Cyrchai y morwynion yr oll a allai Olwen fod mewn angen am dano at ei llaw cyn
gofyn o neb iddynt. Rhyfedd na fuasent wedi ei difetha â gormod o garedigrwydd.
Ond nid felly y bu. Mwy caruaidd y tyfai yr eneth y naill ddydd ar ol y llall.
Ni welwyd gwyneb Olwen erioed yn gwisgo gwg, ac ni chlywodd neb air anfwyn
oddiar ei gwefusau. Er mor anghymarol brydferth . oedd ei chorff ieuanc, nid
oedd ond adlewyrchiad gwan o’r hyn oedd yr enaid na fu yn breswylfod, i un
ysbryd ond ysbryd glân.
Ni feddai Robert a Gwen Gruffydd yr un mab, ond gan fod Hafod Oleu yn ymyl y
Plas Dolau, dim ond rhyw ddau led cae rhyngddynt, arferai genethod bach yr
Hafod a bachgen ieuanc Mr. Wyn chwareu llawer gyda’u gilydd yn nyddiau eu
plentyndod. Weithiau byddai llu o blant y pentref gyda hwy, ac ar yr adegau
hynny os byddai genethod yr Hafod mewn perygl o gael cam bachgen y Plas fyddai
yn gwneud rhan cyfathrachwr â hwy, ac yn gofalu am danynt. A bu Nisien Wyn yn
lle brawd iddynt; ac nid ychydig fu’r daioni a ddeilliodd i’r bachgen oddiwrth
y gymdeithas a’i harweiniodd yn ei ieuenctyd iraidd o dan ddylanwad cymeriadau
duwiol, unplyg fel eiddo Robert a Gwen Gruffydd. Bachgen amddifad oedd Nisien
Wyn heb fam i ofalu am dano. Pan agorodd ef ei lygaid gleision tywyll ar y byd,
cauodd ei fam ei hamrantau, heb allu gwneud dim dros ei hunig fachgen bach ond
ei enwi fel Rahel gynt.
“Gelwch ef Nisien,” ebe hi, “Nisien Wyn, mynnwn iddo fod yn fab tangnefedd, yn
bur, a didwyll, hyd nes y caf ei gofleidio yn y wlad na bydd marwolaeth yno.”
Ac er i amryw berthynasau geisio darbwyllo Mr. Wyn y byddai yn amgenach i’r
plentyn gael enw arall, ni chaent ganddo ef ond un atebiad, “Nisien fydd ei enw
ef.” A Nisien a fu. Nis gwyddai y bachgen am flwyddi maith
paham y cafodd yr enw; ond rhyw ddiwrnod dan gysgod hen dderwen, o gwmpas yr
hon y cylymai yr eiddew am y goreu, daeth Rhianon a hen lyfr chwedlau allan o’i
phoced a darllenodd iddo hanes Nisien brawd Bran Fendigaid. Yfodd y bachgen yn
helaeth o ysbryd yr hen ramantau ddydd ar ol dydd, a chlywid ef a Rhianon yn
ymryson am y goreu i ddweyd y storiau gyda’r nos wrth y tân mawn yng nghegin yr
Hafod. Ac Olwen fechan yn canu pennill yn awr ac eilwaith yn
ei llais clir, melodaidd. Ond cyn i un o’r gweision ddanfon Nisien adref y (x16) nosweithiau hyn, byddai Robert Gruffydd wedi cadw dyledswydd, a rhoddi
pen ar bob stori trwy ddweyd hanes Iesu Grist wrth y plant. “Stori fwya’r byd
yma mhlant i,” ebe fe, ac yna cenid un o benhillion Pantycelyn, a rhoddai
Robert Gruffydd yn ei ffordd addolgar syml ef, ei holl deulu a phawb arall yng
ngofal eu “Brawd Hynaf” dros oriau’r nos. Un o hen gartrefi duwiol Cymru oedd
Hafod Oleu, y rhai sydd erbyn heddyw mor brin yn ein mysg. Codi y bore a
moliant i Dduw y gair cyntaf dros y wefus, a’r ymddiriedaeth yn Ei ofai tadol
ar ddiwedd y dydd y gair olaf cyn myned i huno. Paratoi at y Sabboth yn gynnar
nawn Sadwrn, nid gyda chyfeddach a dawnsio fel y gwna proffeswyr crefydd y
dyddiau yma, ond trwy lapio’i papurau newyddion o’r golwg, a chadw’r droell yn
y gornel, a’r hosanau yn y fasged hyd fore Llun. Pob llyfr ond y Beibl, yr
Hyfforddwr, a’r Cyffes Ffydd, Rhodd Mam, a Llyfr Hymnau, oll yn daclus yn eu
lle heb neb yn meddwl eu hagor y dydd cyntaf o’r wythnos. Dyma y fath gartref
fu Hafod Oleu i bawb o’i fewn, a gwyn fyd na welem eto rai tebyg iddo, yn
britho ein broydd a’n bryniau. Ni fedd y Sais nac un estron arall ddim byd
gwerth ei roddi yn gyfnewid i ni am y cartrefi syml, dedwydd, y magwyd ynddynt
enwogion Cymru fu.
PENNOD IV
DIWRNOD TALU RHENT
Heblaw yr Hafod Oleu, brithid plwyf mawr Llangynan â
chryn nifer o amaethdai ereill llawn cystal eu tir â’r Hafod; os nad oeddynt yn
rhoddi cymaint o yd a gwair, a gwahanol lysiau at gynhaliaeth dyn ac anifail,
nid y tir ddylesid feio o’r herwydd, ond y dull ei trinid. Gwyddai pawb fod yn
bosibl i Dyddyn Dafydd gnydio yn dda, ond gan y treuliai gwr y tŷ fwy o’i amser i grwydro yn ol ac ymlaen i “gynffona” — yn ol dull ei gymydogion o siarad — o gwmpas boneddigion, yn hela, ac yn ofera amser mewn
gwahanol ddulliau na pherthynai i un amaethwr ymyryd â hwy, byddai John Evans, druan, byth a hefyd yn methu cael y ddeupen i’r
llinyn ynghyd. Ond dysgodd ychydig o eiriau Saesneg, y rhai fyddai’n destyn
chwerthin yn y fro, a phan welai y plant ef, ond odid fawr na ddechreuai y
bechgyn mwyaf direidus ganu —
..........Yes and no, dyna fo,
..........Yes indeed, dyna fo’i gyd.
Ac aeth ei “tancie, tancie kindly,” yn boblogaidd iawn. Os teimiai rhywun ar ei
galon ddiolch yn lled wresog am ryw gymwynas, odid fawr na chlywid ef yn dweyd,
“Tancie, tancie kindly, tancie John Evans.” Diau fod rhyw chwilen ymhen y
teulu, canys meddienid chwaer John Evans gan yr un clefyd boneddigaidd. Dynes
bwysig iawn oedd hi, fwy anhwylus i’w thrin o lawer na’i brawd. Os digwyddai i
un o’i chymydogion ei galw wrth ei henw, yn ol y dull mwyaf cyffredin o gyfarch
gwragedd a merched ffermydd y dyddiau hynny, codai ei haeliau trymion i fyny,
edrychai ar y creadur anffodus o’i ben i’w draed, a hysbysai ef yn ei dull
mawreddog ei hun, “Mrs. Jenkins, Cefn Mawr, ydi fy enw i, a chofia ditha
hynny.” Hawliai y wraig hon barch pob creadur (x17) ymhell ac yn
agos, ac ni pharchai undyn ei hun os na fyddai yn dirfeddiannydd, neu yn Sais,
ac yn berchen digon o arian i adeiladu plas yn yr ardal. Ar wahan i’r ddau
ddosbarth yna, “y chdi” y galwai gwraig Cefn Mawr bob creadur arall, hyd nes y
cafodd wers anisgwyliadwy ryw ddydd, “a safodd wrth ei hasennau” tra bu fyw. A
haeddai hi. Gwaith anhawdd iawn lawer tro fu gwrando arni yn siarad â gwragedd
parchus mwy cefnog eu hamgylchiadau nag Elin Jenkins, Cefn Mawr, fel pe buasent
yn gaeth-forwynion iddi hi; a chan y byddai hithau mewn llawn cymaint o
drafferth a’i brawd i gael ceiniog ar gyfer pob galw, nid anaml y ceid ei bod
yn ddwfn yn llyfrau yr ardalwyr. Eto, cymaint oedd trwch y pres ar ei thalcen,
i wneud i fyny am ei absenoldeb o’i phoced, fel na ddarfu i’r ffaith ei bod yn
nyled y cymydogion syml, gonest, yr edrychai i lawr arnynt, o ben pinacl ei
hurddas, effeithio yr un gronyn ar ei moesau da tuag atynt.
Digon prin y cedwid cymaint o weision yn Cefn Mawr ar gyfer y gwaith ag a
ddylesid, ond cwynai y dynion fod yno brinder bwyd iddynt, er lleied eu rhif,
ac ni fu un chwedl erioed mor boblogaidd a’r hanes am y pen cwningen ddaeth
allan o barlwr Cefn Mawr, un dydd, yn ginio i dair o forwynion, pryd y collodd
Sian ei thymer ac yr aeth yn ol, y taflodd y pen a’r ddysgl a’r gwlych ar y
llawr o flaen wyneb ei meistres, a’r merched yr arferai Mrs. Jenkins eu galw yn
“ledis ifanc,” er fod eu hieuenctyd wedi ffarwelio â hwy er’s amser maith.
Modd bynnag, derbyniodd pob un ohonynt gyfran led helaeth o syniadau eu
gweinidogion am danynt gan Sian y diwrnod hwnnw, ac wedi iddi orffen, ymaith a
hi i bacio ei bocs gan dyngu nad oedd neb yn myned i’w llwgu hi tra byddai
ganddi iechyd i weithio. A gweithio yn galed iawn wnai pawb yn Cefn Mawr, er
cael rhyw lun ar ffarmio, rhag cywilydd eu gweled. Cymerai hwsmoniaid da
ddyddordeb neilltuol yn y gwaith o dan eu gofal, yn yr hen amser, a theimlent
yr adlewyrchai diffyg trefn gyda’r tir neu’r anifeiliaid yn anffafriol arnynt
hwy; a chan nas gallai yr un dewin, heb son am ddyn, gael y drefn ddylasai fod
yn Cefn Mawr tra’r “twrna” — fel y galwent eu meistres yn ei chefn — yn dal yr
awennau, nid yn fynych y ceid un hwsmon da yn foddion i aros yno dros fwy nag
un tymor.
Er nad oedd ar etifeddiaeth Plas Dolau ddau denant mor ddiofal yng nghylch eu
ffermydd, a’r brawd a’r chwaer yma, eto talodd y cynffona iddynt yn rhagorol,
daethant yn fuan iawn wedi eu dyfodiad i’r Plas Dolau, yn gyfeillion i Mr. a
Mrs. Harris. Pan wedi yfed llymaid gyda digon ambell dro, clywid Ned Williams y
saer yn gwawdio “twrna” Cefn Mawr a John Evans, Tyddyn Dafydd, yn ddiarbed, gan
ail-adrodd dywediadau Mr. Harris am danynt, yng ngefail Huw Huws, “Stwffio’u
hunain ma’r ddau, ’does acw neb eisio gwel’d yr un o honyn’ nhw. Ma
Mistras yn ledi iawn, nid rhyw hen hopran o beth fel twrna Cefn Mawr. ’Does ryfedd yn y byd bod i gwr hi wedi marw, mi godsa tafod yr hen jâd
yna dyciâu ar wenci.”
“Ma’ hi’n ddwrnod talu rhent acw fory, yn tydi hi, Ned?” ebe Huw Huws y gô.
“Faswn i’n meddwl i bod hi. Ma mistar wedi penderfynu
bod acw ginio rhent siort noblia i fod, (x18) hefyd. Mae’r
plwm pwdin, boys, gimin a megin Huw ’ma ond fod o’n grwn. Mi fuon yn i ferwi o rownd y cloc medda nhw.”
“Well done, Ned, does dim curo ar gelwydd iawn pan fydd
dyn o’i chwmpas hi,” ebe garddwr Syr Tudur Llwyd.
Ond yr oedd Ned ar gefn ei geffyl o dan ddylanwad Syr John Heidden, ac nid oedd
ball ar ei hyawdledd.
“Mae acw lond pob man o gwrw hefyd, lads; mi fydd Rhobat Gruffydd, Hafod Ola’,
yn agor i lygad. Arno fo ’roedd y bai na wela neb ddim ond rhyw hen laeth a
glasdwr yng nghinio rhent Mr. Wyn.”
“Mi fasa’n fendith fawr tysa Mr. Harris acw yn myn’d i’r un fan a Mr. Wyn am
gyngor, medda i,” ebe Huw Huws.
“Wel, dydw i ’run o bobol y glasdwr.”
“Raid i ti byth ddeyd dy gredo wrth undyn, Ned William; ma dy lygad di yn rhy
debyg i lygad pennog i neb neud camgymeriad yn dy gylch di, druan. Rhowch i mi
un olwg ar lygad dyn, fydda’i fawr o dro yn deyd beth ydi ddiod o.”
“Os wyt ti’n meddwl bo’chdi’n broffwyd, ma’n siwr ddyn medri di ddeyd sut bydd
hi yn y Senedd yna. Mi fydda’n burion gin Mistras glywad fod yr hen Babydd yna
wedi ’i rwmo am fil o flynyddau.
“Am bwy ’rwyt ti’n siarad, Ned?” gofynnai Huw Huws.
“Wel, am y dyn drwg yna; bedi enw fo? Neno’r Tad, bedi enw fo hefyd? “
“Disraeli ma’ Ned yn feddwl reit siwr,” ebe Wil y Llechwedd, gan wincio ar Huw
Huws.
“Disraeli? Na, ma mistras yn deyd ma Disraeli sy’n rhwystro’r dyn drwg yma i
losgi, ne ladd pawb sy’ heb fod yn Babydd. Gladstone! Dyna ydi enw fo. Pabydd
penboeth ydi’o; a ma mistar yn mynd i ddeyd wrth bob copa walltog o’r
tenantiaid, fory, sut un ydi o.”
“I be, neno’ rheswm, deudith o hanes Pabyddion wrthon ni, Ned?” gofynnai gwr y
Frongaled oedd wedi galw yn yr efail gyda’r nos i wrando a glywai ryw newydd
yno.
“Wel, i ni gyd fotio o ochr Mr. — Mr. — Tad anwyl be’ sy’ ar y ngho’i heno,
deudwch; fedra’i yn fy myw gofio enw hwn yto, a mistar yn son am dano fo wrtha
i lawer gwaith yn y dydd, Mr. — bedi enw’r gwr bynheddig? Da’i byth o’r fan ’ma, bedi enw’r marchog, y fo ydwi’n feddwl?”
“Mr. Tattenhall, ynte?”
“Debyg iawn, ma’ gin ti gô’ siort ora, Wil.”
“Mi fydda gwell trefn ar dy synwyra ditha tasa ti’n dysgu cau dy geg, Ned. Fel ’dwy byw, mi roethwn i bwyth yn f’un i hefo’r nydwydd trwsio sacha, os
na fasa hi’n byhafio, cyn ceutha dim ceg neyd ffwl o hona i.”
“Wel, Ned Williams,” ebe gwr Frongaled, “mi ryda chi’n siwr o fod yn dallt
petha i’r dim, ’rydan ni’n gwybod i gyd gimin o feddwl sy’ gin Mr. Harris, y Plas, o
honoch chi: glywsoch chi i lawr acw ryw son y bydd yma lecsiwn yn fuan?”
“Mi fydd y lecsiwn am yn penna ni cyn i ni feddwl, mi wn i hynny. Ma’ Mistar a
Mistras yn troi o gwmpas y dynion yn yr iard acw ac yn holi a stilio y’ch hanes
chi gyd. Y chi’r fotars felly. Mi fydda yma le ofnadwy yng Nghymru tasa’r Pabydd
yna’n cael i ffordd i hun. ’Roedd Mistras yn deyd y bydda hi ’run fath ag yn amser Mari Waedlyd arnom ni.” (x19)
Chwarddodd Huw Huws y gô’ yn galonnog, “Fel’na bydd merch yn deyd hanes y wlad,
ai e. Wel, hwyrach y gneith rhyw lyl-milol fel yna’r tro tua’r Plas Dolau, ond
dydi pobol Llangynan ddim yn ffyliaid i gyd, os oes yma amball un heb fod yn
llawn llathan.”
“Rhaid i bawb ar y stât acw fod ’run air a Mistar, gewch chi glywad hynny fory hefyd.
Mi rydw i’n gwbod fod Mistar am ddangos ma fo ydi’r mistar yn lle bod yn rhyw
frechdan o beth fel Mr. Wyn, na feiddia fo ddangos i winadd i neb.”
Tarawodd Huw Huws ei forthwyl mawr ar yr engan, nes y crynnai y llawr oddi
tanynt.
“Ned Williams, ’rwyt ti yn cael d’alw ‘Mr. Williams’ medda nhw i mi, gin ambell i ffŵl, ond os wyt ti’n meddwl bod yma
le o dan yr untô â mi i ddeyd gair bach am Mr.Wyn, tra bydd chwthiad yna’i, ’rwyt ti wedi misio, dyna i ti. ’Does yn Plas Dolau run o honoch chi’n ffit i ddeyd i enw fo, heb son am
ddatod cria’i sgidia fo. ’Roedd Mr. Wyn yn ddyn; ’dwyr neb be
ydach chi os na wyr y cythral. Mi ddyla fo nabod i
deulu’i hun.”
Edrychodd Ned William ar Huw Huws, a gwên wawdlyd ar ei wyneb, ac ebe fe,
“Falla bod dy sgwrsys di yn gneud y tro i Syr Tudur, Huw, ond fasa Mistar fawr
o dro yn newid dy dôn di. Mi fydd yr hen ffarmwrs yn ddigon swat fory ’dwy’n siwr. Nos dawch i chi gyd; ma rhaid i mi bicio i lawr i
edrach fedra’i roi help llaw hefo’r jobs.”
Ac ymaith a’r saer yn ddiymdroi.
“Dyn a helpo Ned,” ebe Huw Huws gan droi at y cwmni.
“Picio i lawr i chwilio am lasiad arall fasa’r gwir, ma’ arna’i ofn; na, dydw i
ddim yn broffwyd nac yn fab i un chwaith, raid i neb gael dau lygad i wel’d fod
Ned ar y goriwared er ma’ mynd i fyny mae o hyd yn hyn. Mi deimlith Rhobat
Gruffydd i’r byw gweld yr hen ddiodan wedi ynnill i lle yn i hol ar fwrdd y
rhent. Dwn i ddim sut gancar ma dynion heb wel’d nad ydi stwffio diod iddyn’
nhw yn ddim ond dull y gwyr mawr o’u cadw nhw ar lawr dan eu palfa nhw. ’Dawn ni chi, Morgan Jones, roethwn i ddim lodgins i ’run dafn o’u cwrw nhw fory.”
“Ma glasiad o gwrw yn burion yn i le, Huw Huws.”
“Ydi, Morgan Jones, ’dwy’n ama dim, ond nid yng nghrombil dyn ma’i le fo.
A mi fydd yn gofyn i chi fod yn symol o gwmpas ych petha hefo’r dyn bach tua’r
Plas yna.”
Ni ddywedodd Huw Huws ond y gwir. Yr oedd yn ofynnol i’r ffermwyr oll fod o
gwmpas eu pethau y diwrnod talu rhent hwnnw. Rhedai Ned William yn ol ac ymlaen
gan wrando ar yr oll a glywai, a chynorthwyid ef yn y gwaith gan un o’r mân
chwedleuwyr o’r tu arall i’r traeth — dyn callach yn ei genhedlaeth na Ned
William, ac o gymaint a hynny yn waeth, a mwy peryglus. Arhosai y ffermwyr o
gwmpas yma a thraw bob yn dri neu bedwar yn ymgomio â’u gilydd hyd nes deuai eu
hadeg i fyned i bresenoldeb y goruchwyliwr, rhai o honynt yn ddigon
gwyneb-drist, pob dimai a feddent wedi eu crynhoi yn yr hen bwrs llian gwaith
cartref, wedi ei gylymu ag incil coch, a’r oll i fyned i’r meistr tir, yn
ad-daliad am gael gweithio yn galed fore a nawn a hwyr i wrteithio a gwella
eiddo y perchennog, tra y tenant, druan, yn gorfod byw yn galed ar fara haidd,
llaeth enwyn, (x20) ac uwd, a blawd ceirch. Prin ddigon fyddai yr enllyn, a hynny geid
ohono ymbell o fod yr hyn ddylasai. Anhawdd disgrifio i bobl yr oes hon gymaint
y caledi ym mywyd beunyddiol y cewri moesol a fagwyd yng Nghymru gynt. Ni
fuasent fawr haws o’r dannedd geir gan y deintydd i dorri nac i gnoi y caws, a
cheid mwy o flas yr halen na dim arall yn yr ymenyn er mwyn ei gynilo. Ond er
mor brin bynnag y fywioliaeth adref, rhaid oedd cael y ffyrling eithaf i’r
goruchwyliwr ddydd y rhent, neu gallai’r canlyniadau fod yn andwyol, feallai
chwe’ mis o rybudd i roddi lle i’w well.
Derbynid y rhent gan Mr. Harris mewn ystafell fechan wedi ei pharatoi yn
bwrpasol at y gwaith ganddo ef. Yn y llyfrgell yr arferent dalu i Mr. Wyn, ond
ni fynnai y goruchwyliwr newydd wneud un peth ar y ddaear yn debyg i’w
ragflaenydd, a buasai gweled esgidiau cryfion y ffermwyr, eu gwadnau yn llawn o
hoelion mawr, ar garped ei lyfrgell yn ymylu ar y pechod o gysegr-ysbeiliad i
Mr. Harris. Aent ato bob yn un; nid oedd yn yr ystafell, ond un gadair ar yr
hon yr eisteddai y bonheddwr ei hun un ochr i’r bwrdd. Safai y ffermwr yr ochr
arall, a thywalltai y twr o aur melynion y bu mewn cymaint o drafferth yn eu casglu,
o flaen Mr. Harris, a chyfrifai yntau hwynt yn ofalus, ac yna ysgubai hwynt i’r
dror oedd yn y bwrdd â’i law. Ond cyn cael gollyngdod ymaith a’i lyfr rhent yn
glir yn ei law, er eu mawr syndod, canys peth newydd oedd hyn yn eu hanes, wele
Mr. Harris yn edrych arnynt yn graff fel pe am ddarllen eu heneidiau, ac yn
dywedyd wrth bob un o honynt yr un geiriau megis pe yn rhoddi iddynt oll fedydd
Esgob y naill ar ol y llall, ac yn myned trwy yr un wers uwchben yr oll heb
dynnu ei lygaid oddiarnynt nes y deuai’r gair olaf dros ei wefus.
“Y rhent yn llawn, ïe, popeth yn iawn, fel yna mae gwneud busnes. Newch chi
gofio bod y gwr bonheddig yn disgwyl y rhowch chi’ bob help i’w gamekeepers
newydd o sy’n d’wad yma o Loegr, ac nad oes yr un o honoch chi i gael lladd y
cwningod a’r sgyfarnogod yn rhagor. A newch chi ofalu na wna’r gweision a’r cŵn acw,” — nid oedd un
gwahaniaeth yn null Mr. Harris o siarad am y ddau ddosbarth o greaduriaid — “ddim dychryn y
pheasants. Adar bach ofnus iawn ydyn nhw, a mae’n rhaid i chi’ rybuddio pawb yn
ei cylch nhw.” Cadwai Mr. Harris lyfr y rhent yn ei law er fod y ffermwr yn
gafael ynddo hefyd.
“Mi fydd y gwr bonheddig yn disgwyl wrthoch chi i gyd gymeryd ei ochr ef yn y
lecsiwn fawr mae nhw’n ddeyd sy’ yn agos atom ni. Lecsiwn bwysig iawn fydd hon. ’Ryda’n ni, pobol Cymru yma, wedi arfer bod yn loyal i’r meistr
tir, a hynny sy’n iawn, a neith dim arall y tro i’r gwr bonheddig chwaith, y fo
sy’n gwybod beth sydd ora ar les y wlad, a mi ddeudith Mrs. Harris wrthoch chi
i gyd sut ddyn ydi’r Gladstone yna sy’n ceisio gneud Cymru a Lloegr mor
babyddol ag ydi’r Werddon. Ac am y John Bright yna sydd a son am dano fo,
cwacer wedi gneud i ffortiwn ydi o, fedd o ddim gwaed. Un o’r werin ydi o, a
mae’r Sgrythyr yn deyd bod eisio parchu rhai mewn awdurdod. Mae rhyw son fod y
bobol isel yna sydd yn poeni’r byd yn dwad a dyn drwg yn erbyn Mr. Tattenhall,
mi fydda’n burion i chi i gyd gofio fod y’ch meistr o (x21) ochr Mr.
Tattenhall. ’Rwan ewch i nol y cinio, y cinio rhent goreu gawsoch chi’ erioed” ac
o’r diwedd dyna’r llyfr yn llaw y ffarmwr, a Mr. Harris yn barod i’r nesaf.
Golwg ddigon cythryblus oedd ar wynebau y rhan fwyaf o’r hen denantiaid pan yn
gadael yr ystafell fach, ac ni feddai y saig o fwyd oedd yn wledd mor amheuthyn
i’r mwyafrif mawr o honynt ddigon o allu i symud y cwmwl oddiar eu gwedd.
Deallodd yr oll eu bod wedi newid goruchwyliaeth, ac nid er gwell. Daeth Robert
Gruffydd yr Hafod Oleu i dalu’r rhent hefyd pan oedd y seremoni’n tynnu at y
terfyn, a dechreuodd Mr. Harris barablu yr un pethau wrtho yntau, ond torrodd
Robert Gruffydd ar y baldordd trwy ofyn “Oes yna ryw wahaniaeth i fod yn fy agreement
i, Mr. Harris? Ches i ddiin rhybudd fod dim yn wahanol i’r hyn sydd yn y
cymeriad ar honno i fod.”
Trodd Mr. Harris ei lygaid oddiwrth wyneb cywir Robert Gruffydd, gollyngodd
lyfr y rhent a dywedodd,
“Yn siwr mae’r gwr bonheddig a chitha yn deall y’ch gilydd, Robert Gruffydd. Mi gewch ginio da, ewch ymlaen at y bwrdd.”
“Diolch i chi Mr. Harris, ond rhaid i mi ofyn i Mrs.
Harris fy esgusodi i heddyw.”
“Beth! fyddwch chi ddim yn bwyta cinio rhent y gwr bonheddig, Robert Gruffydd?”
“Wel byddwn, mi fyddwn i’n arfer eistedd wrth y bwrdd hefo’r cwmni bob amser,
ond diolch i chi’ Mr. Harris, fedra’i ddim gneud hynny eleni.”
“Beth sydd yn galw am danoch chi’, dear me, mi gewch ginio heb ymdroi. Y
chi ydi’r ola’ ynte, mi ddo’i i fewn hefo chi i’r wledd. Mi deimlith Mrs.
Harris, a hitha wedi bod ar i gore yn paratoi.”
“Na, Mr. Harris, nid oes undyn byw neith y mherswadio i i eistedd wrth un bwrdd
i wledda os byddai’n gwybod fod yna gwrw ne ryw ddiod frag arall arno fo.
Cymerwch fi yn esgusodol. ’Does dim dwywaith nad oes yna ginio rhent gwell na’r
goreu fu ym Mhlas Dolau, a ma’n eitha gen i fel pobol ereill am bryd o fwyd
blasus, ac hyd yn hyn diolch i ofal tadol fy Nghreawdwr am danaf, gallaf ddeyd
i mi gael fy ngwala. Yr ydych chi a Mrs. Harris yn credu nad oes dim harm rhoi
glasiad o gwrw i’r tenantiaid hefo’u cinio rhent. ’Rydw innau’n credu
mae’r ddiod gref yna sydd wrth wraidd bron holl drueni y wlad yma mewn rhyw
ffordd neu gilydd, a fedra’i ddim bod yn fraich i blant Lot.”
“Dear me, dear me, Robert Gruffydd, peidiwch a bod mor stiff am dro; mi
fydd ych gweld chi’n myn’d adre heb ddim cinio yn destyn siarad y wlad. Ac mi
fydd yn chwithig iawn i Mrs. Harris. Mae hi’n meddwl yn dda am danoch chi.”
“A mae gen inna barch mawr i Mrs. Harris, ormod o lawer i neyd dim yn groes i
nghydwybod er mwyn ei phlesio hi. Pan fydd bwrdd Plas Dolau yn glir oddiwrth
ddiod feddwol, Mr. Harris, fydd neb yn barotach na mi i gyfranogi o’r wledd,
hyd hynny mae’n rhaid i fy lle i fod yn wag. ’Dydi fy lle gwag
i o bwys yn y byd i chi, ond mae cadw cydwybod dda tuag at Dduw a dyn yn bopeth
i mi. ’Rydwi’n cofio yr adeg pan fyddai mam, coffa da am dani, yn torri pennog
yn dri rhwng i phlant bach, ac yn torri ŵy yn i hanner, a mi fydda’n well gen i fyw
ar y drydydd ran o bennog, a hanner ŵy eto, (x22) Mr. Harris, na rhoi fy nghydwybod o dan draed. Prynhawn da, syr, a
diolch i chi a Mrs. Harris yr un fath,” ac ymaith a Robert Gruffydd tua’r Hafod
Oleu. Ffromodd y goruchwyliwr yn aruthr; ymddanghosai hyn fel sarhad personol
arno ef, ac am ysbaid bu yn ceisio meddiannu ei hun cyn ymweled â’r neuadd
lîe’r huliwyd y byrddau.
“Pa fusnes sy i ffarmwrs o’i sort o sôn am gydwybod? Cydwybod wir! I gydwybod o
a’i debyg ydi gneud y peth fydda i’n ddeyd wrthyn nhw, ’dwy’n meddwl.
Mae o am dynnu torch hefo mi, yn wir fydda’i fawr o dro yn dangos iddo fo beth
ydi cydwybod. Y fath impudence! Gwrthod bwyta cinio yn y Plas am mod i’n
leicio rhoi glasiad i’r dynion. A synnwn i ddim na fydd Mrs. Harris yn i
admirio fo chwaith, ma merched yn ddigon od, y rhai gore o honyn nhw. Rhaid i
mi setio gwr mawr yr Hafod yna yn well na hyn.”‘
A cherddai Mr. Harris yn ol a blaen o’r naill gwr i’r llall o’r ystafell gan
siarad wrtho ei hun a thyngu llwon y danghosai efe pwy oedd y meistr i Robert
Gruffydd. Eto, yn nyfnder ei galon gwyddai ef ei fod wedi dod i gyfarfod â
chymeriad nas gallai bygythion na melldithion o un rhyw ei droi oddiar lwybrau
cyfiawnder, a’r wybodaeth yna gynddeiriogai y goruchwyliwr. Meddyliai ei fod yn
gweled yn wyneb yr holl ddynion wrth y bwrdd eu bod yn deall paham nad
eisteddai Robert Gruffydd gyda hwynt. A gwnaed pethau yn waeth fyth trwy i Mrs.
Harris, yr hon oedd yn cerdded o gwmpas y neuadd yn taflu golwg ar y
gweinidogion yn gwasanaethu y byrddau, er sicrhau i bawb gyflawnder o’r
danteithion — ofyn, “Pa le mae Robert Gruffydd, Hafod Oleu, mae lle wedi gadw
yma wrth y pen iddo fo?” a methai y foneddiges yn lân a deall fod yn bosibl i
neb fyned ymaith heb giniawa, a thra yr holai hi am y rheswm, tybiai Mr. Harris
fod y ffermwyr yn edrych ar eu gilydd.
“Rêl boy ydi Rhobat Gruffydd yr Hafod, dyna i chi,” ebe Evan Roberts, gwr Tŷ Canol, yn yr efail y noson honno, “a mi rydw i’n cynnyg fod i ni gyd
listio dan i fanar o. Mi welis i’r hen ditw yna yn y Plas yn ceisio i droi o, a
fasa waeth iddo fo daflu’i het yn erbyn y gwynt ddim. Grym anwyl, mi ’roedd o o’i go’ hefyd. Mi chwerthis i nes oedd f’ochra i’n brifo wrth
fynd adra. Rêl boy, does dim dowt.”
“Wel, wyddwn i ddim beth fasa’n debyg o ddigwydd, Evan Roberts, ond mi wyddwn
gimin a hyn, na fasa rijmant o soldiars ddim yn gneud i Rhobat Gruffydd roi
cefnogaeth i’r hen ddiodan, a ron i’n bur siwr nad oedd stiwart bach y Plas
ddim yn mynd i goncro fo. Wel, dydi hi ond dechra yma yto,” ebe’r gôf.
PENNOD V
DAN YR ADEN
Ar dir Hafod Oleu, heb ond cwrt bychan cyd-rhyngddynt â’r ffordd fawr, safai
dau o fythynod gwynion, a tho gwellt arnynt. Nid oeddynt fwy na dau gan’ llath
oddiwrth eu gilydd, ac nid oedd un gwahaniaeth yn eu maintioli, na chwaith yn
eu muriau a’u ffenestri bychain. Bythynod distadl, heb un corn iddynt, oedd y
ddau, ac heb (x23) ddarpariaeth o fath yn y byd ar gyfer tân, ond ei roddi ar lawr yn ol y
dull hen ffasiwn; eto, canfyddai hyd yn oed y dieithr ddyn, ar ei daith heibio
y drysau, fod byd o wahaniaeth rhwng y ddau fwthyn. Llenwid cwrt bychan un o
honynt a blodau amryliw — blodau ar gyfer pob tymor feddyliem ni, gan na fyddai
gardd fach Boba byth heb wynebau siriol y rhosyn coch, neu “fotwm gwr ifanc,” a
“chot y melinydd,” a llawer ereill rhy liosog i’w henwi, — y blodau prydferth
welid yng ngerddi bach bythynod Cymru. Un o bob tu’r adwy fach tyfai twmpath
helaeth o hen wr, a rhosmari. Yr oedd pob llechen las yn lân
oddiallan ac oddimewn, y ford gron yn wen fel pren newydd ei ddirisgio, a dim
cymaint a llwchyn i’w weled ar na chwpbwrdd na thresel, ond y cyfan yn lân a
thaclus — y tŷ bychan prydferthaf allasai hen wraig dduwiol ei
ddymuno, i dreulio nawnddydd bywyd ynddo. Y tu cefn i’r bwthyn yr oedd gardd gyfoethog o goed gwsberis, currans duon, cochion,
a gwynion; mefus mawr yn wely taclus, yn un gornel iddi, gwelyau ereill o
riwbob a wynwyn, persli a chenin. Digon o faip a thatws, ambell i res o ffa, a
ffys, yma a thraw, yng nghyd a choed mafon yn tyfu ar hyd ochr y cloddiau gylch
yr ardd. Ac yn ei chanol y pren afalau harddaf yn yr ardal, i’n tyb ni; feallai
fod ei unigrwydd yno yn rhoddi mwy o arbenigrwydd arno na phe buasai yn un o
lawer ym mherllan yr amaethwr. Dyna ryw ddisgrifiad egwan o gartref yr hen
Gristion a alwai pawb a’i carai yn Llangynan, yn Boba. Hen wraig wedi cyrraedd
ei deng mlynedd a thri ugain oedd hi ei hunan, yn cydweddu i’r dim â’i
hamgylchoedd. Ymwisgai ar Sul, gwyl a gwaith mewn dillad o wlan y ddafad
Gymreig, ac am ei phen fel na welid ond pur ychydig o’r gwallt gwyn, sidanaidd,
wedi ei rannu ar y canol ar gyfer ei thrwyn yn union, heb un blewyn o’i le y naill
ochr na’r llall, gwisgai gap o gambric mor wynned a’r carlwm, y fordor wedi ei
chwicio yn ofalus. Un llyfr yn unig feddai yr hen wraig—Beibi Peter Williams.
Ni fedrai Boba ddarllen yn rhigl, eto anaml y gallai undyn droi i mewn i’w thy
na fyddai y Beibl yn agored, a hithau ac un o’i gweill yn ceisio dilyn yr adnod
ar ei hyd heb golli geiriau. Wedi gorffen trefnu’r bwthyn, rhoddai ei thro
beunyddiol trwy’r ardd i symud ymaith y chwyn a thaflu golwg dros y llysiau,
gan dynnu ei hangenrheidiau am y diwrnod o’u mysg. Ni fyddai Boba un amser heb
ei hosan yn hongian wrth linyn ei ffedog, a phob cyfle posibl gweuai yr hen
chwaer â’i holl egni. Yr hosan oedd ffon bara Boba, hi fyddai yn gwau hosanau
gweision y ffermwyr, a hi ofalai am eu trwsio pan ddechreuai y traed fyned yn
dyllau, hefyd. Wedi i wadn y troed omedd cydfyned yn hwylus a rhagor o
frodiadau, torrai Boba yr hosan yn fagsen, gan mai bagsiau arferai y rhan fwyaf
o breswylwyr Llangynan wisgo am eu traed tra gyda’u gwaith. Ac yn y man
byddai’n amser troedio’r hosanau eilwaith. Fel yna mewn rhyw ddull neu gilydd
dibynai cysur traed y meibion, a llu o’r merched hefyd, ar yr hen wreigan dawel
a breswyliai yn Tyn’rardd. Dioddefai Boba lawer oddiwrth y cryd cymalau, ac nis
gallai gerdded tua’r capel yn fynych iawn, canys goddiweddodd musgrellni
henaint ei thraed a’i choesau hi ymhell cyn i’r dwylaw di-wyd deimlo (x24) oddiwrtho; ond deuai’r cyfeillion caredig yno i gynnal cyfarfod gweddio
ati yn lled aml, a thraddodid pregeth weithiau er mwyn Boba yng nghegin fawr
Hafod Oleu, ac ni fu ysgol Sul fwy llewyrchus erioed mewn ardal na’r un a
ffynnai am lawer blwyddyn o dan gronglwyd syml yr hen chwaer dduwiol yn
Tyn’rardd. Nid oedd ball ar ei mwynhad o’r ysgol, a mawr y paratoi fyddai yn y
bwthyn o un hyd ddau nawn Sul rhag fod un peth pwysig i hyrwyddo trefniadau yr
ysgol wedi myned yn anghof, er na fu erioed angen iddi hi ymboeni. Deuai
gweision Robert Gruffydd yno nawn Sadwrn a chyflawnder o fawn a choed. Byddai
Rhianon ac Olwen yn cario llon’d basged o Feiblau a llyfrau A.B.C. yno yn y
dechreunos cyn i Boba fynd i’w chadw dros y nos, ac wrth eu sodlau hwy deuai’r
gweision drachefn a’r meinciau a gedwid ar hyd yr wythnos mewn cornel o’r
ysgubor, a gosodid hwy yn drefnus yn eu lle ar gyfer yr ysgol. Ni adewid un peth
heb ei wneud erbyn y Sabboth allesid ei wneud y Sadwrn.
Galwai Syr Tudur Llwyd yn Tyn’rardd, ryw ddiwrnod ymhob wythnos, ac ni
ymadawodd oddiyno erioed heb adael swilt yn llaw Boba.
“Chi rhy hen i byta bara haidd, Boba, chi cael torth o bara gwyn wedi pobi yn
cetal, a fi dwad heibio i nol brechdan dena chi, i fi gweld hen wraig da fel
chi’n cael bara proper.”
A “bara proper” fyddai bara Boba hefyd. Nid oedd un
creadur trwy’r holl blwyf na fyddai brechdan o fara cetal Tyn’rardd yn
flasus-fwyd iddo. Gofalai Gwen Gruffydd anfon “printan” o ymenyn iddi, ddigon,
dros yr wythnos, a phan ysgydwai yr hen wreigan ei phen, gan ddweyd nad oedd
“peth felly ddim ffit” y naill wythnos ar ol y llall, chwarddai Rhianon — y hi
fel rheol fyddai y negesydd — a dywedai, “Fase mam byth yn medru dechreu mynd i
ben y corddiad yn y llaeth na’r menyn, heb iddi hi ngweld i’n dwad a’r degwm
yma’n gynta Boba.”
“Y degwm,” fyddai enw Rhianon ar bob rhodd wythnosol o laeth ac ymenyn o’r
Hafod i’r hen wraig, a chofiai hi am dano llawn cystal a’i mam. Ac ni chyfyngid haelioni yr Hafod i laeth ac ymenyn.
Ambell ddiwrnod byddai y cawg pren a’i lon’d o flawd ceirch ffres newydd ddod
o’r felin, bryd arall ddarn o asen fras, neu bwys o gig biff yn y fasged ar
fraich Rhianon; ac ni fu pall ar garedigrwydd y ffermwyr oll o’r bron i Boba.
Weithiau bygythiai yr hen wraig fyned i gadw siop, ond dywedai Olwen wrthi nad
oedd un diben iddi lolian, y buasai traed budron y cwsmeriaid yn ei phoeni i’w
bedd cyn pen y pymthegnos, a’r diwedd fyddai i’r hen wraig ollwng ei hosan ar
ei glin a dweyd na wyddai hi beth oedd ei Thad nefol yn weled mewn hen
greadures hyll fel y hi i gymeryd gofal o honi, bod yn bryd iddi fynd o’r golwg
er’s talm.
Nid anaml y clywais hen wragedd yn disgrifio eu hunain fel pethau hyllion, pryd
mewn gwirionedd fod llawer un ohonynt yn myned yn harddach y naill ddydd ar ol
y llall, er fod y trwyn yn nesu at yr en. Mae heneiddio yn naturiol yn un o’r
golygfeydd prydferthaf geir ar ddynoliaeth, ac er fod deng mlynedd a thriugain
wedi gadael eu hol ar Boba, hen wraig lan yr olwg arni oedd hi. Nid oedd ar ei
hwyneb un marc wedi ei adael yno gan dymherau drwg, teimladau chwerwon, llid,
enllib, a llu (x26) ereill o’r pechodau, arwyddion y rhai welir mor amlwg yn wyneb plant y
tywyllwch. Bu bywyd Boba yn fywyd teilwng, ac adlewyrchai glendid bywyd yn ei
hwyneb wedi i’w gruddiau rychu, a’i gwallt wynnu. Mynych y dywedai Robert
Gruffydd am dani fod yn hawdd gweled “y nod” yn nhalcen Boba.
Eithr na feddylied neb na fu i Boba fel i’r rhan fwyaf o blant y codwm, aml a
blin gystuddiau; collodd briod hoff a dau fachgen yr un dydd mewn
llongddrylliad, a’u llestr yng ngolwg y lan. Gadawyd hi yn unig heb un
berthynas yn ol y cnawd ar y ddaear, am a wyddai hi, ond ni chlywodd neb mo
Boba yn llefain un gair ynfyd yn erbyn y drefn. Ar hyd oes faith o drallodion,
pan bron a suddo yn y dymhestl, hoff air Boba fu, “Yr Arglwydd yw Efe.” Ac
ystyriai fod ganddi lawer o destynau diolch fod ei hanwyliaid bob yr un yn
ddiogel “yn y tŷ nid o waith llaw tragywyddol yn y nefoedd.”
“A dyma finnau yn fy hen ddyddiau yn morio ar eu hola nhw, ac mae’r gwynt yn
dawel iawn ar fy hen gwch bach i, a mor ddiolchgar y dylwn i fod yn fy henaint
fel hyn, a’r addewidion wedi eu cyflawni bron i gyd i mi. Efe sy’n gosod ‘yr
unig mewn teulu,’ welsoch chi ’rioed fel ma hona’n fy ffitio i. ‘A bydd goleuni yn
yr hwyr,’ dyna un arall, yn dydi hi’n ola arna’ i os bu hi ar neb erioed yn y
byd yma, ddyliwn i. Wel, does dim posib iddi hi fod yn dywyll, yn nac oes,
Rhobat Gruffydd, a’r Gair yn dweyd ‘Haul y Cyfiawnder a gyfyd i chwi.’ Dyn a
helpo’r bobol yma sy’n treio ymbalfalu’u ffordd trw’r byd yma heb eu Tad nefol.
Mi faswn i wedi troi a throsi a cholli y llwybr fel hen ddafad grwydr, a mynd
yn sownd yn y drain filoedd o weithia onibai mod i’n gafal mor dỳn yn llaw fy Nhad, blant bach. A phan fyddwn i ddim yn siwr o honi hi
weithia yn swn y ddrycin a’r gwynt yn fy ysgwyd i nes o’n i’n mynd i syrthio;
wn i ddim be neuthwn i onibai i mi glywed llais fy Nhad yn uwch na nhw bob un.
‘Ni’th roddaf i fyny ac ni’th lwyr adawaf chwaith,’ a dyna fi ar y nhraed wedyn
yn battlo hefo’r tywydd i gyd.”
Yn llwydni’r cyflychwyr ddiwrnod talu’r rhent, eisteddai Rhianon ar y stol dri
throed fechan yn ymyl hen gadair wellt Boba yn ail-adrodd iddi helyntion y
dydd.
“A ’does neb wyr beth i ddisgwyl nesa, Boba bach, ond mi wyddon ni i gyd na
thry nhad ar dde nac ar aswy i blesio Mr. Harris na Mr. Dim-byd, boed y
canlyniadau y peth y b’ont, os bydd o’n siwr ma o fydd yn iawn. Mi fydd Syr
Tudur yn deyd y bydd nhad yn ’i le bob amser hefyd.”
“Sut ma’r adnod honno yn y Salm, ngeneth i? ‘Efe a’m harwain ar hyd llwybrau
cyfiawnder er mwyn Ei enw,’ ynte, ddeudodd O, Rhianon? Fydd O ddim yn llai na’i
air. Mi fydd Rhobat Gruffydd yn bur siwr o fod yn cerdded ar hyd y llwybyr
iawn, ac felly mi fydd yr Arweinydd Mawr hefo fo bob cam o’r ffordd. Fo bia’r tân i gyd, a fydd O fawr o dro yn gneud mur
ohono fo o gwmpas i bobol. ‘A’r tew gymylau
sydd eiddof Fi.’ Mr. Harris neu beidio, mi ’rydan ni’n
ddigon saff.”
“ ’Doedd Nisien Wyn ddim yn saff, eto ’roedd o’n
fachgen da, Boba, Nisien ddylse fod ym Mhlas Dolau. Mi fydd Syr Tudur yn deyd y
gneutha fo’r tro yn iawn, ond Mr. Harris sydd yno, ac mae o wedi troi pob man y
gwrthwyneb allan. Mae pob cornel yno o chwith i mi, a ddim hanner mor daclus. ’Rydw i’n drysu’n lân wrth geisio iwsio fy rheswm at betha’r byd yma ’rwan, a ’does fawr o amser pan o’n i heb wybod beth oedd
poen,” ac ysgydwai Rhianon ieuanc ei phen.
“Na, fedrwn ni ddim dallt y plania, ngeneth bach i, mwy nag y medra’r hen Jacob
stalwm ddallt pam roedd raid i Joseph i fab o fynd i’r Aifft, ond yr oedd o’i
lawr yn y plan, er bod yr hen Jacob yn methu gweld yn ddigon pell, bod Joseph i
gadw’n fyw bobol lawar iawn, dyna fel ma’r Beibil yn deyd. Mi wn i nad
oes yma ’run ohonom ni’n dallt pam bu raid i’r gwr bynheddig ifanc orfod cychwyn
o’i wlad a gneud lle i Mr. Harris, ond ma’r plan yn ddigon sicr o fod yn iawn,
Rhianon. A mi ddown ni i weld y rheswm ryw ddiwrnod. Rhwbath digon digri i ni
ydi darllen hanes plant Israel yn troi yn ’u hunfan yn yr
anialwch yn ol ac ymlaen am ddeugian mlynedd, ynte, ond mi fasan nhw a ninna’n
dlotach o gryn dipyn pe heb son am y daith honno yn yr Ysgrythyr. ’Does dim i ni neud, ngeneth i, ond cadw ar y llwybyr cul, a chwilio am
ol troed y Gwr gora, a rhoi’n troed yn hunain yn union ar ganol ôl i droed O. ’Ddyla hi ddim bod yn ormod o job i ni dreio gneud hyna. A raid i ’run o honon ni fynd i gyfarfod croesa’r hen fyd yma. Mi ’roedd y gair hwnnw fel pob un o eiriau Iesu Grist yn
eitha angor. Wyt ti’n cofio lle mae O’n deyd ‘digon i’r diwrnod ei ddrwg ei
hun. Na ofelwch dros drannoeth.’ Sut y mae nhw?”
Gwenodd Rhianon.
“Mi na’n y tro fel yna, Boba. Misio gweld petha fel yna rydw i, eto mi fydda
i’n treio ’ngora, ond
mae yma ryw helynt yn fan hyn,” gan roddi ei llaw ar ei brest, “sy’n rhyfela yn
erbyn trefniadau’r byd yma, a mi fydd pob dim yn drysu mhen i.”
“Byddan mi wranta, ngeneth i, ond mi nei di’n symol, welis i neb fawr well na
Rhianon am droi’r cymyla rownd a chael hyd i’r awyr las sy’r ochor arall iddyn
nhw i gyd. Ac os ydi pawb yn ’u lle wrth broffwydo fod amseroedd blinion o’n blaen ni
yn Llangynan, mi fyddi di’n help i bawb amser honno. Mi fyddi’n dal ymbarelo i
gadw’n penna ni rhag y glaw, gei di weld.”
“Taswn i’n fachgen, Boba, mi fase rhyw siawns i mi neud tipyn o les yn y wlad. Hwyrach base Syr Tudur Llwyd yn fy helpu fi. i fyn’d
yn Aelod Seneddol fy hun. Mi wn i baswn i’n rhywun rywdro taswn i’n fachgen,
ond dydw i da i ddim fel hyn. Mi wn i fod Syr Tudur yn meddwl y gallswn i neud
hylldod o les taswn i’n fachgen.”
“Felly wir, wel rhaid i mi adgoffa i Syr Tudur y tro nesa fod Deborah yn fwy
angenrheidiol o ddim rheswm yn y frwydr fawr yn erbyn yr hen Jabin na Barac. Yn
neno dyn, deutha Barac ddim i’r rhyfel hebddi hi, roedd arno fo ormod o ofn. A
beth neutha nhw heb Jael, tybed. ’Sgwn i ar y ddaear sut ddyn oedd Heber y Oenead
hwnnw, dydi ysbrydoliaeth wedi deyd dim am dano fo ond i fod o, mae’n siwr fod
o’n un digon teidi ne fasa’i enw fo ddim wedi roi lawr, ond i wraig o nath y
gwrhydri fel y cafodd y wlad lonydd am ddeugain mlynedd ar ol iddi hi orffen i
gwaith. Be sy’r matar ar bobol na ddarllenan nhw ’u Beibla’n iawn;
Faint bynnag o anrhydedd ma’r hen fyd yma’n roi i ddynion, a dydi’r cwbl ddim
ond y trecha treisied, a’r gwana’ gwaedded ran hynny, mae’r Beibl wedi rhoi mwy
o’r (x27) hanar arnom ni, Rhianon. A phaid ti a chario rhyw hen feddylia ofer fel
yna. Mi gest ti ddeg talent dda yn y dechra gin dy Greawdwr, a mi helpodd dy
rieni di gimin fedra nhw arnat ti i neud marchnad dda. Cofia di na neith o mo’r
tro y diwrnod mawr i ti ddeyd wrtho Ef, na fedra ti neud dim am ma merch oeddet
ti. Wyt ti’n meddwl bod yr Arglwydd mor wastraffus o’i dalenta nes mae o’n
taflu nhw o’i gwmpas heb hitio i ble ma nhw’n myn’d. A mae yma waith mawr yn
disgwyl cael i neud, a hwyrach cei di neud gwaith mwy hefyd, ond fydd
grwgnachwyr yn gadael fawr iawn o’u hol, Rhianon, cofia di. Pe basa ni yn cymyd
yr amser byddwn ni’n grwgnach i dalu diolch am y’n bendithion, mi fasan i gyd
yn nes i’n lle. Meddwl di, ngeneth i, beth pe baset ti fel Elin Ty’n-ffordd, a
cheisia fod yn ddiolchgar.”
Neidiodd Rhianon ar ei thraed, “Mae’n dda i chi son am Elin, Boba, mi ddeydodd
mam wrtha i am droi i mewn i Ty’nffordd wrth fynd yn f’ol. ’Roedd Sian acw’n deyd bod hi wedi gweld Catrin William yn llawn helbul
yn ceisio golchi, ac Elin yn waeth ei threfn nag arfer, wedi gwisgo rhyw
ddillad rhyfedda am dani, ac yn cerdded yn ol ac ymlaen yn yr ardd. Mae’n
drueni ei gweled, ac er bod hi yn ddigon diberygl, eto fedra i yn y myw beidio
teimlo na ddylai Catrin William fod heb rywun heblaw hi ei hunan yn y tŷ, ond pwy erys yn y fath le?”
“Ma Catrin ddigon dilun ma’n siwr, ond mae tipyn o flerwch yn rhyw ail natur iddi druan, fasa hi
ddim yn hapus tasa petha’n dwt o’i chwmpas hi. Ond neith Elin ddim niwad i’w mam, nid
ffordd honno mae i dryswch hi wrth lwc. Mi fyddai’n gofyn yn amal iddo Fo i
chadw hi fel finna dan gysgod Ei adenydd, ac wedi i mi roi Catrin dan yr aden,
fydd arna i ddim ofn drwg iddi. Hwyrach baswn i gin flerad a hitha tasa Elin
yma hefo mi, pwy wyr? Ie, dos yno, Rhianon, mi neith gwel’d rhywun les i’r
ddwy.”
“Noswaith dda, Boba.”
“Noswaith dda, ngeneth i, mi nei di’r tro pan gei di wersi rwan ac yn y man.
Tipyn yn ddiamynedd bydd plant; ïe, dos i Ty’nffordd.”
Oddiwrth fwthyn prydferth Boba cyfeiriodd Rhianon ei chamrau tua Thyn’ffordd.
Er nad oedd ond megis ergyd carreg cyd-rhyngddynt, a bod y tŷ a’r ardd yn union yr un faint, eu hadeiladaeth mor debyg
i’w gilydd, eto ni fu dau dŷ erioed mwy anhebyg. Yn lle blodau Boba gylch y drws, ni cheid ond
bwcedi llawnion o ddwfr budr yn gwarchod y rhiniog yn Nhyn’ffordd. Padell bobi
a thalpiau o does yn glynu ar hyd ei hochrau, a hanner llond honno o ddwfr
hefyd. Diau na ddysgodd Catrin William erioed y gelfyddyd o dylino, meddyliai
Rhianon, canys gwyddai hi y byddai ei mam yn disgwyl gweled y badell heb does
na blawd na dim arall ar hyd ei hochrau, na chwaith yn y gwaelod pan roddid y
bara yn y pobty. “Padell lan pobwraig fedrus,” ebe Gwen Gruffydd.
Oddifewn i’r bwthyn yr oedd popeth yn driph-draphlith, cader ar ben y ford
gron, mawn yn docyn ar ganol y llawr, y crochan uwd bychan wedi ei dynnu
oddiwrth ben y tan i oeri, a’r gath yn dechreu llyfu ei ymylon. Gwnaeth Rhianon
drefn ar pws, gan alw ar Catrin William yr un pryd. Wedi hel y gath allan, a
chau y drws rhag iddi fyned i fewn eilwaith i ymosod ar y swper, (x28) trodd yr eneth at ddrws yr ardd, ac i fewn a hi, a phara i alw, “Catrin
William.” Yn y pen pellaf canfyddai y fam a’r ferch. Gwelodd Elin hithau hefyd,
a dechreuodd gerdded tuag ati, gan wneud ystumiau rhwysgfawr, a thynnu ei
hwyneb i bob ffurf oedd yn bosibl iddi, druan. A dilynnodd ei mam hi gan
amneidio o’r tu ol iddi ar Rhianon ei bod yn bur anodd ei thrin y diwrnod
hwnnw. Gwraig weddw oedd Catrin William, merch i ffarmwr cyfrifol, ei unig
blentyn, wedi cael bywyd lled foethus yn ieuanc, os oedd peidio dysgu un math o
waith yn foethau. Fel llawer un o’i blaen ac ar ei hol, effeithiodd ei chalon
ar ben Catrin,a dihangodd ryw fore i briodi hwsmon ei thad. Druan o honi, bu’n edifar ganddi cyn pen un mis. Yn lle
cartref cysurus, a dim byd i’w wneud iddi hi ynddo, gorfu iddi geisio dysgu
golchi crysau Eben, ac ni fu un ddynes a llai o amcan sut i fyned o gwmpas y
gwaith hwnnw erioed uwchben crwc golchi. Rhyw fywyd digon lledchwith fu’r
canlyniad, a chlywyd Eben yntau yn melltithio ei ffolineb yn priodi yn uwch
na’i sefyllfa, lawer gwaith yn y dydd, am rai blynyddau. Ceisiodd Catrin droi tuag adref, ond nid tad y mab
afradlon oedd yr hen amaethwr. Caeodd y drws yn ei hwyneb, a dywedodd gan iddi
hi gyweirio ei gwely fod yn rhaid iddi hi orwedd arno o’i ran ef. Ac felly y
gorfu iddi hefyd. Gadawodd ei thad y cwbl a feddai, oddigerth un swllt i’w
ferch Catrin, i ryw greaduriaid gwancus am arian a heidient o’i gwmpas gan ei
foli, a’i ganmol, ac ni ddeallodd ef mai mawl i’w bwrs oedd y cyfan. Wedi i bob
gobaith am gymorth oddiwrth ei thad ddarfod, darfu hynny o gysur oedd ym mwthyn
Eben. Rhegai ef oherwydd yr anrhefn, heb gofio unwaith y gwyddai gystal ag undyn
na fyddai merch ei feistr byth yn rhoddi ei llaw at un gorchwyl. Cwynai a
grwgnachai hithau yn ddibaid heb ystyried nad oedd neb i’w feio ond ei hunan,
greadures ffol yn neidio o ganol llawnder i diodi, heb feddu un briodoledd
gymwys i fod yn foddlon ar ychydig. Ac i wneud yr helynt a’r gofid yn fwy byth,
ganesid merch i Eben a Catrin William oedd ym mhell iawn o fod yn debyg i blant
ereill. Rai prydiau ymddanghosai fel pe mewn cyflawn feddiant o’i synwyrau,
helpai ei mam fel y tyfai i’w maint gyda gwahanol oruchwylion y tŷ a’r ardd. Ond droion ereill ni cheid un math o drefn
arni, taflai y cwbl o’i chwmpas, torrai
y llestri, tywalltai ddyfroedd, llosgai rywbeth nesaf ati, ac ni thyciai
ymresymu â hi un gronyn. Wedi marw ei thad, aeth yn llawer mwy
aflywodraethus, a byddai Catrin William, druan, mewn helbul beunydd yn ceisio
cadw Elin o fewn i ryw fath o derfynau, a chan nad oedd ganddi erbyn hyn unrhyw
foddion cynaliaeth, heblaw golchi i weision y ffermydd cylchynol, yr oedd
gofalu am Elin hefyd yn faich trwm ac anodd i’w ddwyn i’r weddw. Ond derbyniai
garedigrwydd mawr gan wragedd y ffermydd, a buasai byw digon hwylus ar y ddwy
pe ganesid Elin rywbeth yn debyg i ereill, ys dywedai ei mam. Ambell dro
ymwisgo fyddai ei gwallgofrwydd, ac felly yr oedd y nawnddydd y cafodd Rhianon
y ddwy yn yr ardd. Cerddai yn nhraed ei hosanau am na fynnai roddi clocsiau am
ei thraed. Hongiai cwilt y gwely oddiwrth ei gwasg; ac oddeutu ei hysgwyddau,
lapiai shawl oreu ei mam, un o drysorau dyddiau ei hieuenctyd. Ar ei phen ceid
blodau a dail gymaint ag oedd yn bosibl eu dal arno; ac yn ei llaw cariai
wialen hir o’r goeden helyg. Yn y ddiwyg ryfedd yma y neidiai ac y sbonciai i
gyfarfod a Rhianon.
“Bore da, Miss,” ebai hi, er fod yr haul wedi machlud a’r lleuad yn cymeryd ei
lle yn y ffurfafen.
“Nos ydi hi, Elin, rwan,” ebe Rhianon, “a mae hi’n hen bryd i ti fod yn y tŷ yn hwylio i dy wely.”
“Ha, ha, ha, glywi di Miss, mam? I ngwely, a finnau eisio mynd i’r ffair, y fi i’n
ngwely! Y fi sydd i fod yn frenhines yn y ffair, dyma’r goron a’r dillad a’r
cwbwl yn barod. Bore da, Miss, i chi. Ma Syr Tudur Llwyd newydd basio, rhaid i
chi dendio, Miss, ne mi fydda i wedi’ch rhedag chi.”
“Be sy matar ar yr eneth,” ebe Catrin William, gan wasgu ei dwylaw ynghyd gan
faint ei gofid, “Elin bach, Elin.”
“Be sy matar ar mam, a meddaf fi wrthi hi, duwc anwyl, meddaf fi, fasa chi ddim
yn falch o fyw ar ben y’ch digon, medda fi,” a rhoddodd yr eneth chwerthiniad
aflafar.
Yr oedd pawb yn yr ardal yn ddigon cynefin a chrwydriadau meddwl yr eneth
anffodus. Nid oedd un bonheddwr dibriod, o ba oed bynnag, na byddai Ehn wedi
cymeryd ffansi tuag ato ryw dro neu gilydd, ac ni wnai neb un sylw o honi.
Edrychodd Rhianon arni, gafaelodd yn ei braich ac arweiniodd hi i’r tŷ.
“Rwan, Elin,” ebe hi, heb
dynnu ei llygad oddiarni, “tyn di y petha yna bob un.”
Dechreuodd y druanes wylo.
“Peidiwch Miss Rhianon, peidiwch edrach arna i fel yna, mae arna i’ch ofn chi,
oes wir,” a dechreuai luchio y dail a’r blodau a thynnu’r cwilt a’r shawl, gan
ddal ei llaw ar ei llygaid.
“Ydi Miss yn edrach mam, ydi Miss yn mynd i ffwrdd,
mam; mae hi yn edrach arna i run fath yn union a tasa hi am y chwipio i mam.”
“Elin,” ebe Rhianon yn fwynaidd ei llais wedi iddi orchfygu ysbryd gorffwyllog
yr eneth, “fydda i ddim yn chwipio plant da, fydd neb ddim, a —”
“Ond dydw i ddim yn dda, un ddrwg iawn ydyw i, Miss. Mi fydd mam yn crio am mod
i mor ddrwg, a medda fi wrth mam, duwc anwyl medda fi, rydw i wedi blino byw
mewn baw, a mi a i i’r ffair meddaf fi.”
“Wyt ti ddim yn leicio baw?”
“Duwc anwyl, nac ydyw i, mae’r ardd yn lân, a mae well gin i yno nac yn y tŷ.”
“Pam na wnei di lanhau’r tŷ Elin? Rwan gad i mi dy wel’d ti’n gneud lle glân.”
Trodd ei golwg ar Catrin William a dywedodd, “Rwan, Catrin, tra bydd Elin yn gneud lle glân hefo mi, mae’r uwd yn oeri yn y crochon, eisio’i fwyta, a chithau’n
barod iddo fo ynte? Rwan, Elin, mi ddechreuwn ni fan
yma, côd y mawn yna bob un a gad i mi dy weld yn gneud tas fawn bach yn y gongl
acw.”
Amser digon chwithig i ddechreu glanhau y bwthyn yng ngoleuni’r gannwyll frwyn
oedd hi, ond tybiai Rhianon mai digon o waith oedd y peth goreu i Elin, a dyna
lle bu’r ddwy, un yn dangos y gwaith a’r ffordd oreu i’w wneud, a’r llall wrthi
a’i holl egni yn chwys ac yn lludded yn ceisio ufuddhau i’r gorchymynion. A Chatrin William yn eistedd yn swp yn ei gilydd yn (x29) ei chadair dri throed ar yr aelwyd. Bu aml i ymgyrch cydrhwng Rhianon
a’r eneth wrth fyned drwy oruchwyliaeth y glanhau. Mynnai Elin daflu y dyfroedd
ar garreg y drws, ond rhaid oedd iddi eu danfon i’r ffos yr ochr arall i’r
ffordd. A buwyd am beth amser yn methu cydweled yng nghylch y sefyllfa mewn
glanweithdra y meddai padell bobi hawl i ymgyrraedd ati. Wedi i Elin weithio
hyd at flinder corff, peth hollol newydd yn hanes ei bywyd hi, cafodd seibiant
a swper.
“Wel, Elin, mi gysgi di heno, a mi fydda i yma ben bore fory. Os wyt ti am le
glan rhaid i ti wneud o, i fewn ac allan yn lan dy hun, a mi dysga i di,” a
dyna Rhianon yn dechreu hwylio tuag adref.
Trodd Catrin William ei hwyneb oddiwrth y tân, “Miss Rhianon, fyddwch chi
fawr, fydda fo’n rhywbath gynoch chi gadw dyledswydd yma heno? Fuo yma ’run dd’ledswydd ’rioed am wn i yn y tŷ yma, ddim er pen ydw i yma beth bynnag, a mae yma dy glân heno cystal sy’ bosib iddo fod. Mi fasa’n burion gin i tasa chi’n gofyn bendith arno fo
i Elin a minna.”
Estynnodd Rhianon ei Beibl bychan o’i phoced, ni byddai byth yn symud hebddo i
un man, a darllennodd Salm; Elin yn edrych arni mewn syndod, ei llygaid a’i
geneu yn llydain agored.
“Duwc anwyl, ydach chi mynd i neud capel, miss, yma?”
Ond tawelodd mewn ufudd-dod i edrychiad Rhianon, a llusgodd ar ei gliniau yn y
dull rhyfeddaf ar ryw led ochr fel pe yn methu gwybod beth oedd meddwl y
seremoni honno, eto yn ceisio efelychu Miss a’i mam.
Gweddi seml, hawdd ei deall, oedd gweddi Rhianon dros Catrin William ac Elin,
eto nis gallai
enaid tywyll yr eneth amgyffred dim o honi. Clywai Rhianon yn gofyn i rywun ei
rhoi hi dan gysgod Ei adenydd, a murmurai fod well ganddi hi yn ei gwely ei hun
nag wedi hel fel cyw iar dan adenydd yr un aderyn. A phan erfyniai Rhianon am i
rywun nas gwyddai hi pwy ddod i Ty’n-ffordd i aros gyda’i mam a hithau,
dywedodd yn uchel nad oedd yno le i neb arall yn y tŷ i aros, bod hi wedi llosgi pren y gwely arall ar ol i’w thad beidio bod
yno.
Ar hyn dyma Olwen Gruffydd yn agor y drws, wedi dod yno i chwilio am ei chwaer,
a gwelodd Elin hi. Gwaeddodd nerth ei phen,
“Dyma hi wedi dwad. Miss; y frenhines wedi dwad, a ’does yma ddim
lle ffit i beth mor glws a hi chwaith.” Yn ei chynhyrfiad nis adnabu hi Olwen.
Terfynnodd y weddi, a gwelodd Rhianon ei chwaer.
“Elin,” ebe hi, “Olwen ydi hon, Olwen wedi dod i weld ty glân wedi i ti lanhau.
Ysgwyd law ag Olwen, Elin.”
Daeth Elin ymlaen heb fod yn sicr eto beth oedd yr eneth dlos, ei gwallt yn
disgyn yn gawod euraidd dros ei gwisg o wlanen wen hardd, ond gwelai ei mam yn
siarad â hi, a chlywai Olwen yn canmol y tŷ wedi ei lanhau, a dynesodd ati, rhoddodd ei llaw yn ofnus ar wallt
Olwen, a sibrydai,
“Mae hi’n glws, duwc
anwyl ma hi’n glws,” a thynnai ei llaw yn araf dros y gwallt a’i swynai.
“Elin,” ebe Rhianon, “plant clws ydi plant da i gyd, mi fyddi ditha yn glws os
byddi di yn eneth dda.”
“Yn glws fel hon, Miss? Duwc anwyl!”
“Ie, Elin, yn glws fel Olwen. ’Rwan, Elin, dos i dy wely i gysgu mewn munud, iti
godi’n fore’ (x31) erbyn d’own ni yma yn y bore.”
“Ddaw hon yma fory?”
“Daw, hefo mi. Cysga di heno.”
Dywedodd y genethod nos dda, ac wedi cyrraedd y ffordd, ebe Olwen,
“Wyt ti yn meddwl y dyle Elin fod yn rhydd, Rhianon. Ydi hi yn ddiogel?”
“Ydi, medda Boba, dan gysgod yr aden; ’ron i’n meddwl heno, Olwen fach, gymaint o fatha o honom
ni sydd o dani hi yn ol Boba. Y hi sy’n iawn, ynte? ’Rydw inna’n treio credu ’run fath a hi,
mae’n anodd weithie. Fyddi di byth yn ameu dim, fyddi di, Olwen fach? Fyddi di
un amser ddim yn methu deall pethau’r byd yma o’n cwmpas ni, fyddi di?”
Gafaelai Olwen yn dynnach ym mraich ei chwaer tra yr atebai “Ameu, na fydda i.
Ameu beth? Mae popeth yn iawn, Iesu Grist yn y nefoedd, a ninnau yn nesu ato
bob dydd. Ameu beth, Rhianon?”
Ond ni ddywedodd Rhianon air; cofiodd gyngor Goethe, “Os oes gennych ryw
gymaint o ffydd, rhoddwch i mi beth ohono, ond cadwch eich amheuon i chwi eich
hunan. Meddaf ddigon o honynt hwy.”
“Am beth ’rwyt ti yn meddwl, Rhianon?”
“Meddwl a oeddwn yn deilwng i weddio heno yn Ty’nffordd.”
“Mae pawb yn deilwng i weddio,” ebe Olwen.
“O! ydynt, Olwen fach, gallwn oll weddio yn y dirgel ein hunain, a dweyd ein
holl hanes a cheisio dadrys y dyrysni yno yn unig, faint o honom ni sy’n
deilwng i weddio gyda a thros ereill sydd beth arall hollol. Ond fedrwn i ddim
gwrthod Catrin, a ’doedd yno neb arall i n’eud yn fy lle i.”
PENNOD VI
GOLEUNI A GYFYD YN Y TYWYLLWCH
Bob bore yn rheolaidd am rai misoedd ymwelai naill ai Rhianon neu Olwen, ac
weithiau y ddwy, â hen fwthyn Ty’nffordd, a rhyfedd y chwyldroad a greodd eu
hymweliadau yno. Daeth Elin i deimlo fod y cyfrifoldeb o gadw’r tŷ yn lân yn gorffwys arni hi, ac ymfalchiai ddangos i’r genethod fod y blodau yn tyfu oddeutu’r drws, a’r
bwcedi wedi eu troi ar eu hwynebau yn y gornel y foment y gorffennai hi â hwy,
yn lle dal y dwr budr fel cynt. A deuent hwythau a rhyw rodd fechan, megis
cwpan de, neu blat, iddi weithiau, nes bron ei gyrrui berlewyg gan lawenydd.
Unwaith daeth Olwen a drych bychan iddi, a mawr fu’r mwynhad a gafodd yr eneth
fel y rhan fwyaf o ferched Efa tra yn edrych ar ei hwyneb yn y drych. Ond yr
hyn a dynnai ei sylw tu hwnt i ddim arall oedd y Beibl bychan a gariai Rhianon.
Yn ei byw nis gallai Elin ddeall i beth yr agorai “Miss” ryw bapur felly cyn
dechreu siarad am ryw bobol wrthi hi a’i mam. Deallodd Olwen ryw ddiwrnod fel y
pendronai Elin yng nghylch Beibl ei chwaer, na chymerai ef yn ei dwylaw am
unrhyw bris er i Olwen ei ddangos iddi, a’i droi yn ol ac ymlaen iddi weled ei
fod yn berffaith ddiberygl. Rhoddai Elin ei dwylaw o’r tu ol a dywedai yn
benderfynol, “Na, na’i, na na wir, duwc anwyl, chymwn i ddim buwch a llo bach
am afael yno fo, dyna i chi, (x31) Miss Olwen. Fyddwch chi ddim yn clywad fel bydd hi’n
deyd lot o streuon am bobol wedi boddi, a lleill yn mynd i’r tân wedi iddi hi
edrach ar hwnna. A, duwc anwyl medda fi wrth mam, medda fi, ’dwn i ddim sut ma Miss heb ofn y nos; a medda mam wrtha i, ma hwnna
sy’n edrach ar ol Miss yn y nos, a fydd arni hi ddim ofn ’deryn corff na bwgan na dim, a duwc anwyl mi fydd arna i hofn nhw.
Llyfr witshio ydi hwnna’n te? Ma gin Margiad, Ty’nant, lyfr witshio hefyd, a
medda fi wrth mam, medda fi, d’ai byth i Ty’nant i nol wyniwns dydwy yto, rhag
i mi fynd yn gi ne gath. Duwc anwyl Miss, mi d’roth Margiad Ty’nant foch gwr y
Fron yn gŵn i gyd, medda Bet y forwyn wrtha i.”
Mawr fu helynt Olwen yn ceisio darbwyllo Elin mai anwiredd ddywedai
gweinidogion y ffermydd wrthi, ac er ymresymu mewn llawer dull a modd â hi,
parhau i ofni’r Beibl a wnai, ond rhyw ddiwrnod wedi i’r ddwy chwaer ymgynghori
â’u gilydd, awd a Beibl arall i Dy’nffordd a darlun o Moses yn ei gawell
llafrwyn ar fin yr afon ynddo, a merch Pharaoh yn sefyll yn edrych arno. Nid
oedd y darlun fawr o gampwaith, ond swynodd lygaid Elin er hynny, a holai yn
fanwl yng nghylch hanes y babi bach clws yna, a’r ledi neis yna yn ’i ymyl o, ac nid oedd unwaith yn ddigon i’w ddweyd wrthi.
“Unwaith yto, Miss, ynte,” hanner dwsin o weithiau yn olynol cyn blino ar hanes
“y babi.” Wedi hynny daeth i gymeryd dyddordeb neilltuol ym mywyd Moses o flaen
Pharaoh, neu fel y dywedai hi, “pan oedd y babi wedi mynd yn llanc, ac yn gneud
ffwl o’r hen frenin hwnnw ynte, Miss.”
Wedi i hanes Moses ddechreu heneiddio, deuwyd o hyd i ddarluniau o’r Gwaredwr
ar wahanol adegau yn Ei fywyd, yn gyntaf pan yn faban gyda Mair Ei fam a’r
doethion yn Ei addoli. Yna yn y briodas yn Cana, a
byddai y gair priodas yn ddigon i beri i Elin druan deimlo ar ben ei digon.
Dyna y sefyllfa gyrhaeddai eithafnod dedwyddwch yn ol ei meddwl gwan hi, gan
hynny nid oedd eisieu rhagor i’w dyddori. Wedi edrych ar bob wyneb yn y darlun,
a’u cyffelybu i ryw rai o’i chydnabod, a holi yn eu cylch fil a mwy o
gwestiynau debygai y genethod, nas gallent hwy eu hateb, am fod ysbrydoliaeth
wedi gweled yn dda eu cadw yn ddirgelwch, trowyd at ddarlun arall, lle y
danghosid yr Arglwydd Iesu yn iachau y ferch “ddrwg ei hwyl gan gythraul.”
“Llun i ydi honna ynte, Miss,” ebe Elin. Ac nis gallai
y genethod yngan gair am foment, canys cynhyrfwyd hwy pan welsant fod y ferch
i’r wraig o Ganaan yn y darlun yn debyg iawn i Elin.
“Be ma’n llun i da yn fanna, Miss, deydwch?”
Ofnai Rhianon iddi wylltio, ond bu yr effaith yn hollol wahanol arni.
Ymddanghosai yn teimlo fod pobl wedi gwneud darlun o honi hi yn arwydd o barch
mawr iddi. Ond ceisiai adgofio pa bryd y bu hyn yn ei hanes, ac nis gallai
feddwl am neb a welsai hi erioed oedd yn debyg i Iesu Grist.
“Be mae o’n ddeyd wrthai, Miss? Duwc anwyl, mi ro’wn i rwbath am wbod be mae
o’n ddeyd. A be ’rydw i’n edrach fel taswn i’n cadw reiat fel yna hyd
y llawr. Eisio i mi beidio sy arno Fo, tybad? Duwc anwyl, mam,
ddaru mi edrach felna pan ro’s i gwrbitsh i Sam, a medda (x33) fo wrtha i, medda
fo ‘ ’Rwyt ti wedi
llyncu cythral.’ Amsar honno daru chi adal iddyn nhw dynnu’n llun i, mam, a
fînna rhy brysur i gweld nhw, duwc anwyl, taswn i’n gwbod i mi neud llygad main
arnyn nhw, ynte. Ond be ma hwna’n ddeyd wrtha
i?”
Ymhen hir a hwyr, cafwyd gan Elin wrando ar hanes y ferch ddrwg ei hwyl, ac fel
y bu i’w mam ddod at yr Arglwydd Iesu i geisio iachad iddi. Cododd ei phen yn
sydyn, ac edrychodd ar Rhianon, a chan bwyntio a’i bys at Olwen, ebe hi, “Miss,
fel hi baswni’n leicio bod, neith O, pwy bynnag ydi O tasa chi’n gofyn iddo Fo
ngeud i fel yna. ’Does yma ddim baw rwan yn tŷ ni, yn nag oes? Be arall ’blaw glanhau sy eisio i mi neud, lle bod y gibats yn
chwerthin am y mhen i.”
Ond gwaith anodd iawn oedd esbonio i Elin fod Iachawdwr y byd yn amgen na rhyw
wr bonheddig urddasol, tebyg i Syr Tudur Llwyd, ond Ei fod yn ieuengach, ac
oblegid hynny yn harddach yn ei thyb hi. Unwaith gofynnodd i Olwen ai “Nisien
Wyn wedi tyfu locsyn” oedd, a bu hithau yn ceisio ganddi amgyffred am y nefoedd
lle byddai Elin ryw ddiwrnod yn iach, ac yn hardd. Danghosodd iddi y cymylau
gwynion yn yr awyr, a dywedai fod y nefoedd tu draw i’r rhai hynny. Ymdrechodd
roddi iddi ryw ddisgrifiad o’r gwahaniaeth cyd-rhwng y da a’r drwg yn y byd
yma, a’r fath le oedd yn aros y da ar derfyn y daith. Gwrandawai Elin yn astud
hyd nes i Olwen dewi, yna chwarddodd yn uchel.
“Mi wn i’n iawn, Miss, mae yn twll du byddan nhw’n rhoi pawb, mi roethon nhad
yno, mi gwelais i’r hen glochydd yn rhoi cerrig ar i ben o. A fano daru nhw roi
pawb sy’ wedi marw, yn y twll du, dyna i chi. Ac wedi’ i bawb fynd i ffwrdd mi
fydd y bolol yn mynd yno ac yn chwalu pob man a mynd a nhw i neud colciarth o
honyn nhw, dyna i chi. Mi glywas i nhad yn deyd wrth mam basa fo’n leicio gweld
y bwgan yn mynd a hi ar i gefn.”
“Ond cheiff y bolol mo blant da Iesu Grist, Elin, ma Iesu Grist yn gryfach na
fo.”
“Dwn i ddim sut ma hynny, Miss, f’aswn i byth yn gadal i neb y lladd i os baswn
i ddigon cry i rhwstro nhw, a mi glywas i’r dyn hwnnw dydd Sul, pan eis i hefo
chi i’r capal, yn deyd bod rhyw bobol wedi ladd O. Duwc anwyl, mi geuthan nhw
un gin i taswn i’n ddigon cry’ dwy’n siwr. Mi roethwn i gelpan iddyn nhw os na
chawswn i lonydd, dyna i chi, Miss.”
Digon prin y buasai Elin yn gallu pasio arholiad mewn
diwinyddiaeth o un math. Ei ffordd hi o setlo pob cwestiwn fyddai rhoi celpan i
bawb a aflonyddai ar ei heddwch.
Ocheneidiai Olwen mewn anobaith, wrth wrando geiriau
yr “eneth wirion.” Ond os oedd merched Hafod Oleu wedi methu dysgu cymaint a
ddymunent arni, buont yn alluog i’w dysgu i’w caru hwy gyda holl nerth ei
chalon, ac un diwrnod synnwyd Rhianon weled Elin yn ei chyfarfod yn dyfod tua’r
Hafod Oleu, “i chwilio am danoch chi, Miss. Mae arna i eisio i chi ddeyd wrth
yr Iesu Grist hwnnw b’aswn i’n leicio gwbod beth mae o’n ddeyd wrtha i. Fedra’i
ddim byw heb wbod yn hwy. Ac os gneith O fi fel Miss Olwen yna, wel duwc anwyl,
rwan am dani hi medda fi wrtho fo, medda fi.”
Ni wybu neb fawr o hanes (x34) cyfarfyddiad y ddwy eneth
oeddynt mor anhebyg i’w gilydd, un a’i meddwl tywyll cymysglyd, a’r llall yn
uwch o’i hysgwyddau’i fyny mewn gwybodaeth a diwylliant na’r rhan fwyaf o
ferched Cymru yr adeg honno, ond dechreuodd gyfnod newydd ym mywyd Elin,
Ty’nffordd. Methodd Rhianon ac Olwen, er ymdrechu eu goreu, ei dysgu i
ddarllen. Nid oedd bosibl argraffu hyd yn oed y llythyremiau ar ei chof gwan
hi. Er hynny bu raid iddi gael Testament bychan i’w gario gyda hi, a byddai
golwg ryfeddol o ddigrif arni, weithiau, yn cymeryd arni ei bod yn ei ddarllen.
Ond os na chofiai Elin yr un lythyren, ar lyfr, cofiai y cwbl a glywai yn well
na’r cyffredin, a gwae y neb a droseddai yn ei herbyn; cofiai y bai hyd nes y
byddai wedi talu yn ol hyd adref i’r troseddwr anffodus.
Ymhen ychydig oriau wedi i Rhianon ac Elin ymadael â’u gilydd, daeth y newydd
fel taranfollt i blwyf Llangynan fod y Llywodraeth wedi ei gorchfygu yn y
Senedd, ac fod y Prifweinidog — Benjamin Disraeli — wedi penderfynu apelio at y
wlad ar unwaith. Yn y siop a gedwid gan bregethwr Methodistaidd yn y pentref y
clywodd Robert Gruffydd, Hafod Oleu, y newydd, wedi iddo droi yno i ymofyn ei
bapur wythnosol.
“ ’Sgwn i sut
lun fydd ar bethau tua’r Plas Dolau, Robert Gruffydd?” ebe’r pregethwr.
“Fydd yno lun yn y byd, William Williams; mi fydd Mr. Harris yn fwy na llon’d
‘i ddillad, a mae o wedi bod ar gefn i geffyl, fel byddwn ni’n deyd, er’s pan
mae o yma ac wedi codi ofn i ddigio fo ar y rhan fwya’ o’r bobol. Ond mae y
cwestiwn sydd o flaen y wlad y tro yma yn apelio at galonnau Ymneilltuwyr, a
llawer o Eglwyswyr cydwybodol hefyd, ran hynny. Mi geith pob un ohonom ni ddangos sut rai y’m ni. Gobeithio ein bod yn deilwng o’r hen dadau.”
“Pa ochor gymer Syr Tudur Llwyd, tybed?”
“Wel, Tori ydi Syr Tudur, a mi fotith i’r Tori reit siwr. Mae’r Toris yma fel
defaid; mi ddilynan y bugail aed ef y ffordd y myn; felly Syr Tudur, ond fydd o
ddim diccach wrth bobol ereill am fotio fel y gwela nhw’n dda.”
“Mae hyna’n rhywbeth. Y drwg yn Plas Dolau, Robert Gruffydd, ydi fod y dyn bach
yna yn rhoi’r fath le i gynffonwyr. Sut mae pethau cydrhyngoch chwi a Mr.
Harris, Robert Gruffydd, er helynt y diwrnod rhent hwnnw?
“Mae pethau’n ymddangos yn llawer gwell na’m disgwyliad i, ar y cyfan, ond ’rwy’n bur siwr nad ydi Mr. Harris ddim wedi maddeu i mi er hynny. Mi
fydd Mrs. Harris yn troi i fewn am sgwrs hefo meistres acw yn lled fynych, ac
yn gwahodd y genethod yn ol ac ymlaen tua’r Plas, ond welsoch chi ’rioed fel bydd y ddwy yn dechreu fel esgusion yn lle mynd.”
“Lle mae Nisien Wyn, ’rwan, Robert Gruffydd? Gresyn fod y gwr bonheddig mor
ffol a gneud y cyfnewidiad er ei fwyn ei hun, yn gystal a’i denantiaid.”
“Wel, fedrwn ni ddim deall y drefn; mae’n golwg ni’n rhy fyr. Dyna ddeydais i
yn yr Hafod acw ryw ddydd, ac ’roedd Rhianon yn deyd mod i ’run air a Boba.
Hwyrach bod ni’n dau yn camgymeryd, ond fedra’i ddim peidio meddwl rywsut,
William Williams, fod yna ryw blania yn yr arfaeth na wyddon ni ddim o’u hanes
nhw ar y mater yma, ne cawsai’r bachgen yna siawns i aros (x35) adre. Lle mae o, ofynsoch du? Pan glywson ni ddiwedda’, ’roedd o’n
hwylio tua gwlad machlud haul yn bur benderfynol mynnu llwyddo i neud rhywbeth
yn ei fywyd.”
“Bachgen nobl oedd Mr. Nisien, bonheddwr i’r carn.”
“Ie, William Williams, bachgen da fydd Nisien Wyn, ’rwy’n meddwl,
lle bynnag y bydd; mae Meistres a minna yn credu ei fod yn llestr etholedig. ’Does yr un ohonom ni yn deall sut, eto, ond mae rhyw baratoi bob amser,
onid oes, ar y llestri etholedig yma, a rhyw oruchwyliaeth ddigon anodd dygymod
â hi ydi’r paratoi bob amser. Pan mae’r Gwr ei hunan yn eistedd fel purwr a
glanhawr arian, tipyn o driniaeth go lew i ambell un o honom ni, ynte, William
Williams, ydi diodde’ llosgi’r sothach. Ond mi fydd golwg arall arnom ni ar ol
y coethi, er hynny.
“Ie, Robert Gruffydd, ïe, gobeithio na fydd y pair ddim yn rhy boeth i neb y
dyddiau nesaf yma. Prin ’rydw i’n leicio edrych ymlaen, mae’n dda bod y
dyddiau wedi eu cuddio oddiwrth ein llygaid, nes y deuant yn heddyw i ni i
gyd.”
Ar hyn, dyma ddynes fechan bert yn dod o’r tŷ ac yn sefyll gan rwbio ei dwylaw yng nghyd, yn ol arfer siopwyr tu ol i’r cownter.
“Be sy’n bod, William Williams?” Fel yna y cyfarchai ei gwr yn wastadol. “Be sy’n bod? Mae Robert Gruffydd a chithe’n edrych fel pe base’r byd ar
ben, a’r bobol ar ddarfod. Fedra i ddim dod i’r capel heno; rhaid i rywun ofalu
am y siop.”
“Rhyw awr fyddwn ni yn y capel, Mary fach; a tasa’n ni’n cau’r drws yma am awr,
fyddai’r golled fawr o beth.”
“Felly’n wir, William Willams, hyna wyddoch chi am siop; yn wirionedd i, Robert
Gruffydd, mi fase William Williams wrth i fodd gweld y drws yng nghaead ar hyd
yr wythnos, ond sut mae dyn i fyw? Mae’r siop arall yna i fyny a phopeth mor
flaenllaw; mae’n anodd iawn i ni fyw yn y fan yma a bod wrthi hi’n gore glas.”
Un o frodorion sir Flint oedd Mary Williams. Paham y gofynodd dyn mor gall a
William Williams iddi ddod oddiyno erioed i gyd-fyw ag ef, sydd ddirgelwch nas
deallodd neb yn Llangynan. Ni feddai yr un cymhwyster i fod yn wraig pregethwr,
canys nis gallesid cymhwyso yr adnod newydd honno a ddywedwyd gan un fu’n mesur
gwragedd pregethwyr â’i lathen yn ddiweddar, “Arian a guddia liaws o bechodau,’
at Mary Williams. Yr oedd hi mor amddifad o arian ag ydoedd o ddoethineb. Diau
i William Williams lawer gwaith deimlo nad oedd Mary fawr o gymorth iddo, ond
chafodd neb arall erioed gymaint a gair ar y pwnc ganddo. Ac ni chlywyd ef yn
ystod ei fywyd yn dweyd un gair cas wrthi hithau chwaith. Pan fyddai rhywbeth
wedi effeitho i gynhyrfu Mary, gwrandawai William Williams ar y cyfan yn
ddistaw a’i wyneb yn hollol dawel. Wedi i bethau fyned drosodd, troai at Mary,
a gwenai arni yn serchog.
“Wel, Mary fach, os ydî’r lluchio’r cylchau yma wedi darfod mae arna’i flys
treio rhoi pwt o bregeth wrth ’i gilydd.”
Er yr holl helynt yn ceisio rhoddi’r pregethau wrth eu gilydd, ni chafodd neb
achos i gwyno o’u herwydd, oblegid pregethau tra rhagorol fyddai rhai William
Williams bob amser. Ac nid (x36) oedd gwell areithiwr ar bynciau’r dydd i’w gael yn
unman. Tipyn yn gyffrous yr edrychai Mary Williams y nawnddydd hwnnw. Ni hoffai
firi etholiadol.
“I bobol fel ni sy’n byw ar y wlad, Robert Gruffydd, doethineb ydi byw’n
heddychol hefo pawb. Mi fydda i’n deyd wrth William Williams, tawn i rywfaint
haws am beidio tynnu’r byddigions yma yn ’i ben. Mae nhw’n
talu am y cwbl i ni, ac mae Mrs. Harris Plas Dolau, wedi prynnu llawer iawn
yma. Fynnwn i er dim i digio hi, mae hi’n gwsmer da i ni. Glywes i chi’n son am
Mr. Wyn ifanc, ’rwan? Lle deydsoch i fod o, Robert Gruffydd?”
“Wedi mynd yn rhyw fath o athraw a chydymaith i fab un o’r gwyr mawr yna mae
Nisien Wyn, Mary Williams. Bydd llawer tro ar fyd cyn y daw ef eto i Langynan.”
“Bydd, mi wranta, os daw o rywbryd. Ond gan mai Mr. Harris sydd yma ’rwan ’does dim ond i ni neud y gore o hono fo. Dyna’r ffordd galla i ni i
gyd. Neno diar mi, mae’r Toria yn eitha am dalu beth bynnag, a dwn i am ddim,
gwell na hynny ar gyfer pobol syn ceisio cael tipyn o fywioliaeth yn y byd
yma.”
“Wel, mae hi’n tynnu at amser dechreu tua’r capel, fydda well i ni droi tuag
yno, tybed, Robert Gruffydd?” ac wedi iddynt fyned allan gyda’u gilydd,
ychwanegodd William Williams, “Pur ychydig wyr Mary am anghenion y wlad, Robert
Gruffydd, ond mae hi’n deall i’r dim beth sy’n eisieu i gadw tŷ wrth i gilydd. Yn wir, wn i ddim sut lun fasa arna’i yn trin y siop hebddi hi. A mae Mrs. Harris wedi bod
yn prynnu yn lled helaeth hefo ni er’s tipyn ’rwan, ond mi
wyddoch chi nad oedd Mary yn cynrychioli neb ond hi ei hunan yn ei siarad.”
“Gwn yn eitha, William Williams,” a safodd Robert Gruffydd yn sydyn rhoddodd ei
law ar ysgwydd y pregethwr, ac ebe fe, “Mi wn i y byddwch chi a finna yn rhywle
yn ymyl yn gilydd pan fydd eisio dal y tân, a ma rhaid i ni fod. William bach,
neith hi mo’r tro i ni feddwl am ddim ond egwyddorion rhyddid y diwrnod hwnnw,
ac mae o yn ymyl i ni. Mae yma amryw byd o’n cwmpas ni yn rhyw gloffi rhwng dau
feddwl, a mae hi’n bwysig i ni sefyll yn ddiysgog, doed hi fel y delo. Mi wn i mod i wedi fy marcio, ac nad oes un drugaredd i’w
disgwyl o Blas Dolau. ’Rydw i wedi pwyso’r cyfan yn y glorian. Feallai y bydd
rhaid cefnu ar Hafod Oleu, hen gartref fy nhadau cyn y diwedd; ond mae Gwen o’r
un farn a mi. Rhaid cadw cydwybod dda; fedra’i ddim byw yn gaethwas; dyn rhydd
ydi’r enedigaeth fraint a gefais i gan fy hynaûaid, ac fel dyn rhydd bydda i
byw.”
“Mae’n anodd meddwl, Robert Gruffydd, y meiddia Mr. Harris erlid llawer arnoch
chi; ond ’rydw i fel chitha yn benderfynol o ddangos fy ochor y tro yma, eto yn
gobeithio fod oes y merthyron wedi mynd heibio.”
Noson seiat y bu llawer o son am dani fu’r noson honno.
Ymwasgai y disgyblion yn agos iawn at eu gilydd, nid oedd eisieu cymell neb i
ddweyd gair o brofiad, ond yn hytrach ymddanghosai pawb â rhyw adnod ar eu
meddyliau, ac yn ddigon parod i roddi hynny o gysur ellid dynnu o’r addewid i
ereill. Ni fu un gair o son am y frwydr oedd yn eu hymyl, eto, ceid profiadau
ganddynt fel gan bobl yng nghanol tywydd mawr, a’r cymylau eto yn llawn (x37) gwlaw uwch
eu pennau. Pan ddaeth yn amser diweddu’r cyfarfod, ni ofynnodd Robert Gruffydd
yn ol ei arfer i un o’r brodyr ddod ymiaen, ond gafaelodd yn y Llyfr Hymnau ei
hunan, daliodd ef yn ei law, ond nis agorodd y llyfr, a dechreuodd ledio’r
pennill hwn oddiar ei gof:—
.....Gwasgara’r tew gymyiau
........Oddiyma i dy fy Nhad;
.....Datguddia i mi beunydd
........Dy iachawdwriaeth rad;
.....A dywed air Dy hunan
........Wrth f’enaid clwyfus, trist,
.....Dy fod yn maddeu ‘meiau
........Yn haeddiant Iesu Grist.
Canwyd y pennill lawer gwaith drosodd, yna gweddiodd
Robert Gruffydd. A gweddi oedd ei weddi ef, nid dim arall: gweddi am nerth yn
awr y brofedigaeth, am ffydd Abraham, Moses, a Daniel: gweddi am arweiniad y
cwmwl niwl y dydd, a’r golofn dân y nos, ac am bresenoldeb y Diddanydd Mawr i
roddi iddynt dangnefedd mewn pob drycin — tangnefedd nas gwyr y byd ddim am
dano. Yna adgofiodd mai “Yr Arglwydd sydd yn teyrnasu,” ac mai Efe yn unig, a’u
bod hwy yn ymddiried ynddo Ef, ac yn credu yr hen addewid, “Goleuni a gyfyd yn y
tywyllwch.” Cododd pawb oddiar eu gliniau, megis wedi eu gwisgo â’r nerth o’r
uchelder y gweddiodd Robert Gruffydd mor daer am dano, ac er i’r wybren fyned
yn dywyll iawn i lawer o honynt cyn pen nemawr o ddyddiau, ni chollodd yr un o
honynt yr olwg ar y goleuni trwy’r cwbl, a gwybuant Ei fod Ef eto yn myned o
flaen Ei bobl trwy y Mor Coch, os byddai raid, ar hyd holl drofeydd yr
anialwch, a thros yr Iorddonen i wlad yr addewid.
Yr un noson, am ychydig funudau, gwelodd un o weision y Plas Dolau angel mewn
gwisgoedd gwynion, meddai ef, yn cerdded yn gyflym odditan y coed derw yn ymyl
y Plas, ac yna yn diflannu. Rhedodd ei hun allan o wynt, ac erbyn cyrraedd
cegin y gweinidogion, nis gallai yngan gair am beth amser. Ofer oedd i neb
geisio dweyd yn amgenach wrtho, mynnai ef mai angel neu ysbryd a welodd, a chan
fod cryn ofergoeledd yn bodoli yn y wlad, dychrynodd ei stori y
gwasanaethyddion ereill hefyd, ac nid aethai yr un ohonynt yn feibion na
merched yn agos i’r fangre honno wedi iddi ddechreu nosi.
PENNOD VII
AGOS YW DYDD TERFYSG
Dyddiau prysur, llawnion at yr ymylon o waith fu y dyddiau a’r wythnosau o
flaen Etholiad Cyffredinol 1868, trwy yr holl Deyrnas Gyfunol. Yng ngeiriau Huw
Huws y gôf, yn hen efail Llangynan, “dyddiau yr ‘ymaflyd codwm’ oeddynt cydrhwng
bonedd a gwerin, yn enwedig yng Nghymru. Hyd y fhvyddyn honno —er fod y werin
wedi dechreu ymysgwyd a gwingo tipyn o dan iau y caethiwed, digon i ddangos ei
bod yn meddu ar ryw fath o fywyd, pa mor ychydig bynnag — y boneddigion reolent
y cwbl oedd a wnelai â llywodraethiad y wlad. Un o honynt hwy fyddai Marchog y
sir; ni feddai neb arall ddigon o arian nac amser i deilyngu yr anrhydedd. Ac
ni feiddiai neb o’r werin bobl yngan gair yng nghylch priodoldeb y dewisiad. (x38) Fe allai mai ynfytyn heb un cymhwyster, ond ei bwrs, a etholid i’r
swydd mewn ambell fan. Bryd arall creadur digon hirben feallai, ond mor
anfoesol ei gymeriad ac aflan ei fuchedd fel nas haeddai barch neb yn unman.
Pwy bynnag fyddai dewisddyn bonedd y sir, nid oedd a wnelai y bobl ag ef. Wedi
rhoddi eu pleidiais iddo a moesgrymu yn isel o’i flaen ef a’i gyfeillion ddydd
yr etholiad — darfyddai pob perthynas cydrhyngddynt hwy ag ef, ac ni ddeuai i
feddwl y dynion y gallai mân bryfetach distadl a dinod fel hwy feddu un hawl i
ofyn i’r gwr a’u cynrychiolai yn Senedd eu gwlad i roddi cyfrif iddynt o’i
oruchwyliaeth. Peidied neb a meddwl fod ein hynafiaid yn llai eu hamgyffredion,
yn fwy amddifad o alluoedd meddyliol cryfion, na chwaith yn ddiffygiol mewn
gwroldeb o’u cymharu â phobl ein gwlad heddyw, canys nid felly yr esboniwn y
sefyllfa oreu. Profodd ein tadau i ni eu bod yn wroniaid na fuasai raid i na
thywysog na llywydd gywilyddio o’u plegid, yn awr yr ymgyrch. Ond peth araf yw
datblygiad mewn cenedl yn gystal ag yn mhopeth arall, ac oherwydd fod pob
moment o’u hamser mor lawn o waith i geisio trefnu eu ffyrdd a thalu i bawb yr
eiddo, o’r meistr tir hyd at yr hen wreigan a werthai’r burym i godi’r toes,
nid rhyfedd fod yn anodd symud yn frysiog iawn gyda phethau y tu allan i’w
cartrefi. Modd bynnag, na fydded i ni eu beio, eithr yn hytrach eu hefelychu yn
y rhinweddau hynny yr oeddynt yn anghydmarol uwch ynddynt nag yr ydym ni yn yr
oes hon. Gallem ddysgu gwersi oddiwrth eu bywyd diwyd a gonest, i fyw yn ol ein
sefyllfa heb fod yn nyled neb o ddim, gan ymddwyn rywbeth yn debyg yn ein
hymarweddiad oddiallan i rai yn proffesu crefydd a duwioldeb. A phan yn mesur
ac yn pwyso gwybodaeth y tadau a’r mamau, purion peth fyddai i ni gofio na
fagwyd dewrion erioed mewn moethau, mwy nag y tyf y grug mewn gardd. Nid ar
esmwythfeinciau mewn parlyrau y bu fyw yr hen ddewrion enwog a drigent gynt yng
ngwlad y bryniau.
Yn nwylaw y boneddigion yr oedd y cyfan allesid ystyried o dan yr enw rhyw fath
o lywodraeth leoi, ac hefyd bob ffurf ar lywodraeth eglwysig a olygent
anrhydedd ar wahan i waith. Ni fu yr un bonheddwr erioed yn glochydd, gan y
byddai’r gwr hwnnw yn gorfod torri’r beddau â’i raw yn ogystal a chanu’r gloch
at blygain a gosper, heblaw darllen bob yn ail â’r person yn y Llan. Ac eithrio
y swyddi gofynnol i chwysu tra yn eu cyflawni, eiddo y mawrion oedd yr oll hyd
y flwyddyn nodedig yn hanes ein gwlad, pan “ddrylliwyd eu rhwymau hwynt, ac y
taflwyd eu rheffynnau oddiwrthym.” Mwynhai y bobl ryddid crefyddol i fesur lled
helaeth cyn hyn, er fod aml i reol a deddf gyda chladdu y marw, a mannau addoli
i’r byw, yn gwasgu yn ddigon caled arnynt, eto rhaid cydnabod fod brwydr fawr
rhyddid cydwybod i addoli eu Creawdwr yn y dull a’r man y mynnent, wedi ei
hymladd a’i hennill ymhell cyn i un gwr ddychmygu am y fath beth a rhyddid
dinesydd gwladol; ac nid yw y ffaith yn anheilwng o sylw diwygwyr gwladol
di-dduw y dyddiau olaf hyn. Wedi gwrando o honom ar lais yr Arglwydd, pa un
bynnag ai fel cenedl ynte yn bersonau unigol, y (x39) mae yr addewid i
ni y dychwel Efe ein caethiwed ac y gwna i ni farchogaeth ar uchelder y ddaear;
ond y bobl a anghofiant y Duw a’u lluniodd, cenedl ynfyd ydynt, oddiwrth y rhai
y cuddia yr Arglwydd Ei wyneb, ac y bydd tywyllwch yn eu tir. Dyna’r paham yr
enillodd ein tadau i ni yr holl freintiau sydd yn ein meddiant heddyw, am eu
bod yn credu yn ddiysgog fod y BreninTragwyddol Ei hunan yn eu harwain yn y
frwydr dros ryddid ac iawnderau. Pel pawb fu o’u blaen a yrrasant fyddinoedd yr
estroniaid i gilio, ac a wnaethpwyd yn gryfion mewn rhyfel, dynion yn ofni yr
Arglwydd ac yn ufuddhau i’w orchymynion oeddynt. Ceid hwy ymhob ardal yn ein
gwlad, yn bobl ewyllysgar pan ddaeth yr alwad. Ac ni fu Llangynan yn ol i
unrhyw blwyf arall. Am dridiau neu bedwar, ymddanghosai pethau yn lled dawel;
ymwelai Mr. Tattenhall, yr ymgeisydd Toriaidd, a Mr. Edwards, yr ymgeisydd
Rhyddfrydol, â rhannau ereill o’r sir yn gyntaf; y rhannau mwyaf poblogaidd,
gan mai hwy oedd y pwysicaf. A diau y credai Mr. Tattenhall a’i gefnogwyr na
fyddai llawer o drafferth ymysg y ffermwyr yn yr ardal y teyrnasai bonheddwr
mor gryf ei fraich wleidyddol a Mr. Harris. Ac ni chollodd y gwr hwnnw yr un foment o amser ei hun. Gwahoddodd ato ei
holl ddeiliaid teyrngarol, megis John Evans, Tyddyn Dafydd a’i chwaer Twrna
Cefn Mawr — canys credai Mr. Harris yng ngallu gwraig i siarad, beth bynnag am
bleidieisio — ac amryw ereill y teimlai efe yn sicr o honynt ymysg Ymneilltuwyr
ac Eglwyswyr yn ddiwahaniaeth. Rhedai Ned William o’r naill fan i’r llall yn
chwys a lludded, gan roddi ambell ebychiad cydrhwng ei gamrau pan ddeuai i fysg
pobl, a seinient yn debyg i “Mistar Tattenho for evar.” Chwarddai y plant am ei ben, ac wedi iddo droi ei gefn
gwaeddent hwythau nerth eu penau, “Mistar Edwards forever.” Gwylltiai
Ned, a bygythiai hwy a’u teuluoedd, ond rywfodd nid oedd y cyfan yn cael fawr o
effaith ar y rhai bychain. Ac nid cwestiwn annoeth oedd hwnnw o eiddo Mr.
Harris i’w gynffonwyr,
“Be mae’r plant yn waeddi î. Mi rydd hynny amcan go lew i ni sut mae’r gwynt yn
troi.”
Aeth Mrs. Harris, Plas Dolau, yng nghwmni “Twrna Cefn Mawr,” i ymweled â holl
denantiaid y Plas Dolau, a’u hysbysu y fath amser pwysig oedd y presennol, yr
hyn a ddeallai y bobl gystal a’r ddwy ddynes yn eithaf. A phan geisai y
gwragedd egluro paham — am fod Mr. Gladstone yn Babydd mor benboeth, ac wedi
penderfynu difetha yr Eglwys Brotestanaidd yn yr Iwerddon, yn gyntaf, er mwyn y
Pabyddion, ac wedi hynny am dreio ei law yng Nghymru — cawsant wrandawiad
astud, er fod y dyn oddimewn yn y tenantiaid yn gwrthryfela yn erbyn y fath
anwireddau ac anwybodaeth, pa un bynnag ai ffug ynte rhywbeth arall oeddynt i’r
gwrageddos. Pa ryw farn feddai y pleidieiswyr ar y pwnc ni ddatguddiwyd iddynt,
a chan eu bod hwy yn traethu cymaint eu hunain, digon tebyg eu bod heb sylwi
fawr ar dderbyniad eu cenadwri, ac nid rhyfedd iddynt fyned yn ol a lloni calon
Mr. Harris trwy ddweyd “Fod y dynion yn all right, pob un wedi eu derbyn
hwy yn first rate a gwrando arnynt yn hollol fel y dylsent.”
Ymhen tua deuddydd wedi hynny penderfynodd Mr. Harris (x40) anfon Ned
William a bonheddwr ieuanc o gyfreithiwr, nai iddo — ddaethai yno i helpu ei
ewythr yn ystod ymgyrch yr etholiad — am dro i gadarnhau y ffermwyr yn y ffydd
Doriaidd.
Wedi teithio o’r naill dy i’r llall, a Ned fawr haws i ddeall yr ymddiddanion
gan mor ofalus oedd y ffermwyr i gelu eu cyfrinach hyd y byddai’n bosibl,
daethant at ffermdy lle y preswyliai hen bererin yn tynnu tua chymydogaeth y
pedwar ugain mlynedd. Ond hen wr pur anystyriol oedd Sion Poole, a’i reg neu ei
lw yn wastad ar flaen ei dafod. Hen wr tal a golwg urddasol arno oedd ef, a
chan ei fod yn lled gefnog yn y byd, meddai gryn lawer o’r annibyniaeth hwnw a
rydd aur ac arian i’w perchennog.
Wrth weled Ned William a dyn dieithr yn nesu at y tŷ, aeth yr hen wr i’r drws i’w cyfarfod, a’i ffon yn ei law
yn ol ei arfer. Ni welodd neb erioed Sion Poole yn unman heb ei ffon ond yn ei
wely, a byddai o fewn cyrraedd gafael iddo tra yn hwnnw.
“P’nawn da, Sion
Poole,” ebe Ned, “mae hi’n b’nawn braf.”
“Be’ ti’n ddeyd, Ned?” ebe Sion Poole. Dywedai Jane Poole, y ferch, y clywai ei
thad bopeth nad oedd eisieu iddo eu clywed yn eitha, ond y medrai fod yn fyddar
iawn os mynnai.
“Deyd bod hi’n braf ’roni, Sion Poole?” gwaeddai Ned nerth esgyrn ei ben.
“Wel ydi, ond mi wn i hynny’n eitha; ddoi’st ti ddim ddwy filltir o ffordd i
ddeyd sut dywydd ydi hi wrtha i ddoi’st ti?” a chwarddodd yr hen wr yn
galonnog. “A phwy ydi hwn sy’ hefo chdi ? Mae o’n edrach yn gomplêt iawn fel
tasa fo néwydd ddwad allan o fanbox. Diaist i, wn i ddim p’run a Sais ynta
Cymro ydi o chwaith,” a chwarddodd fwy fyth.
“Nai Mr. Harris, Plas Dola, ydi’r gwr bynheddig, Sion Poole!”
“Nain Mr. Harris y Plas iti wir, paid ti a dwad a dy siarad spâr i fan yma, os
myn di, ne mi rhoi di o flaen dy well yn gynt na dyliast ti ’rioed.”
“Nai,” llefai Ned yn uwch fyth. Chwarddodd Sion Poole a gofynodd,
“Wel, be sy arnoch chi’ch dau eisio yma, fydd yma neb yn dwad heb ryw neges;
hel at beth ’rydach chi’ch dau?”
“Mr. Harris sydd eisio gwybod ydi Mr. Tattanho’n siwr o’ch fôt chi, Sion
Poole!”
“Ho, Ho, ’ron i’n meddwl ma’r dwrnod polio bydda pawb yn rhoi fôt.”
“Ia, ia, Sion Poole, ond ’roeddan ni’n dwad yma i roi rhyw dipyn o gyfarwyddyd
i chi sut i fotio.”
Cododd yr hen wr ei ffon uwch ben Ned a gwaeddodd yntau hefyd, “Duwc, duwc, dos
adra, dos adra gynta medri di, ’rydw i wedi fotio cin d’eni di a’r nai yma pwy bynag
ydi o.”
A throdd yr hen Sion Poole ar ei sawdl, ac i fewn i’r tŷ ag ef gan gau y drws ar ei ol.
Rhoddodd y siwrnai at Sion Poole derfyn ar ymweliadau Ned William a’r ffermwyr i ymholi yng nghylch eu pleidieisiau. Dyn
ieuanc lled ddeallgar oedd nai Mr. Harris, ac ni bu ond ychydig o gwmpas gyda’r
saer heb amgyffred y sefyllfa yn yr ardaloedd yn lled gywir. Y canlyniad oedd i
Mr. Harris farnu yn ddoeth fyned ei hunan i edrych ansawdd meddwl tenantiaid
Plas Dolau, yng nghwmni rhyw fonheddwr o Dori neu gilydd o’r cymydogaethau
cylchynol. Gwaith (x41) anodd iawn iddo yntau hefyd fu penderfynu ar ba ochr
y safai y mwyafrif. Gadawent iddo ef a’i gyfaill draethu eu llen ar y pwnc, a
gwrandawent hwythau yn barchus arnynt yn hollol ddistaw heb unwaith gymaint a
rhoddi awgrym yn ol na blaen, beth oedd eu barn hwy am yr ymgeiswyr a’u
gwahanol gredoau. Hyd eithaf eu gallu er mwyn hunan-amddiffyniad ceisiai y
ffermwyr ymddwyn yn dawel a digyffro heb roddi achos tramgwydd i Mr. Harris, er
y byddai ei ddull ef o gamddarlunio yn brofedigaeth iddynt anghogio eu hunain
er eu gwaethaf. Un bore pan yn prysur farchogaeth o’r naill amaethdy i’r llall,
cyfarfu Mr. Harris â Syr Tudur Llwyd yntau hefyd ar ei geffyl. Arafodd y
goruchwyliwr gan dynnu ffrwyn ei anifail, a chyfarchodd Syr Tudur yn fwy
moesgar nag arfer, yna dywedodd ychydig eiriau ei fod yn gobeithio fod Syr Tudur
yn cyfarwyddo y bobl pa fodd i weithredu yn yr argyfwng oedd yn agos atynt.
Ond atebodd Syr Tudur ef yn bur gwta ei fod ef yng gwneud a allai i roddi cysur
allanol i’w denantiaid, a boed rhyngddynt hwy a’u cydwybodau yng nghylch yr hyn
a ddewisant gredu. “Fi pob math o pobol yn tenants i fi, rhai o honyn nhw’n
meddwl, Mr. Harris, nhw byth mynd i’r nefoedd os nhw peidio mynd yn syth trwy
llyn y felin gynta. Llyn wicket gate digon digri, ond fi dim grumblo,
nhw talu rhent — pob dime goch yn iawn. Fi lot o Wesles hefyd, nhw credu nhw i
fyny ac i lawr fel football un bob ’nail, lot o gras
heiddiw, dim tipyn bach fory, ond nhw i fyny bob dydd talu rhent, fi hitio dim
blewyn os nhw leicio rhyw games see saw felly, dim pwys i fi. A
fi lot o Methodists hefyd, nhw pobol wedi hethol pob un i’r nefoedd nhw meddwl,
a fi clywed pobol deyd nhw’n canu ara deg iawn, a symud ara deg, a dal pen yn
cam, ond nhw reit union yn cyfri rhent i fi a byth yn rhy slow na rhy
hwyr, Mr. Harris. Fi gadael rhwng pobol o cydwybod
a busnes eu hunain. Nhw fawr dim arall yn property,
nhw cael fo o’m rhan i. Chitha pwer callach chi gneud fel fi. Fi helpu nhw, fi byth robio un o tenants fi o dim ar y
ddaear. Fi hidio fawr pwy yn M.P. chwaith, nhw dim use yn y
byd yn Parliament, fi troi fewn yno ambell dro a hanner nhw cysgu! Fi clywed
rhywun deyd Twrna Cefn Mawr eisio myn’d i neud trefn ar pawb yno a pob man, ond
hynny gormod job i hen jâd hefyd, hi dim cael fawr o drefn ar Cefn Mawr, dyn
helpo hi. Hi dysgu trin fan hono cynta, ynte?”
Ar hyn clywid carlamiad ceffyl arall yn dynesu, ac wele Rhianon yn troi’r
gornel ar gefn ei merlen a Syr Tudur Llwyd yn tynnu ei het ac yn ei chyfarch
gyda moesgarwch boneddigion yn yr hen amser tuag at y merched a barchent. Yna
trodd at Mr. Harris,
“Chi excusio fi bore yma, Miss Gruffydd dwad hefo mi am ride round, dim curo
arni hi am agor llygad fi. Fi galw hi eli llygad. Hi dallt pobl i’r dim a
ceffyl hefyd. Dyna i chi eiste yn saddle ynte Mr. Harris! Chi gofyn i Miss
Gruffydd os chi eisio gwbod pobpeth, hi deyd i chi, hi Encyclopaedia fi.”
A gwenodd Syr Tudur yn llawen ar Mr. Harris.
Ond ni ofynnodd y goruchwyliwr yr un cwestiwn, eithr ymaith ag ef gynted ag y
gallai, ei nai yn ei ddilyn, ac yn holi ei ewythr yng nghylch y feinwen alwasai
Syr Tudur Llwyd ei Encyclopaedia. Nid ymddanghosai Mr. Harris yn (x42) awyddus i ateb cwestiynau chwaith, canys ni chymerai un sylw o
ymadroddion y dyn ieuanc, marchogai ymlaen gan fwmian wrtho ei hun. Ymhen
ysbaid cododd ei ben yn sydyn ac edrychodd ar ei nai, ac ebe wrtho yn sarug,
“Pwy ydi’r lady yna, ddaru chi ofyn Francis, wel, y cyngor gora fedra i roi i
chi ydi myn’d i ofyn i’r hen ffwl yna sydd wedi gwirioni i ben hefo hi, os oes
arnoch chi eisio gwybod.”
Gwasgodd Mr. Harris ei ddannedd wrth eu gilydd, yna megis wedi anghofîo fod neb
ond ei hunan yno, ebe, efe,
“Mi dora’i dipyn ar i chrib hi cyn hir os ydi thad hi’n myn’d i gam bihafio.”
Ni chlywodd Mr. Harris na Francis Glyn y swn rhyfedd yr ochr arall i’r clawdd
gwrych, digon tebyg na fuasent yn dychmygu ei fod yn werth cymeryd sylw o hono
pes clywsent, eto i gyd fel y myn mân bethau bywyd gario y dylanwadau mwyaf
nerthol er gwae neu er gwynfyd a ninnau heb ystyried, felly y bu y waith bon.
Bychan feddyliodd Mr. Harris fod yr ychydig eiriau a lefarodd i’w ddilyn tra
byddai byw. Wedi iddynt gyrraedd adref i Blas Dolau, a rhoddi eu ceffylau i
ofal y gweision, ymneilltuodd y ddau fonheddwr i’w hystafelloedd i drwsio eu
hunain yn briodol erbyn yr awr ginio. Cinio cynnar am un o’r gloch fynnai Mr.
Harris oddigerth pan ymwelid â’r lle gan foneddigion y dymunai ef eu
hanrhydeddu hwy ar draul ei gysur ei hun. Nid ystyriai ei nai yn ddigon pwysig
i wneud un gwahaniaeth yn nhrefniadau arferol y tŷ er ei fwyn, felly erbyn un o’r gloch disgwylid
gweled y teulu yn gryno wrth y bwrdd y bore hwnnw. Ni bu Francis Glyn yn ei
ystafell prin ddeng munud. Efe fel rheol fyddai’r olaf i ddod i mewn, heddyw efe oedd y cyntaf, a phan gyfarfyddodd ei
fodryb yn y neuadd, aeth ati yn chwareus, rhoddodd ei law drwy ei braich,
dywedodd ei fod yn meddwl ei fod yn hwyr, denodd Mrs. Harris am dro allan i’r
ffrynt i aros yr amser i ben ac heb yn wybod iddi cafodd gymaint o wybodaeth a
feddai hi am Syr Tudur Llwyd a merch Robert Gruffydd yr Hafod Oleu. Ac yn ystod
yr ymddiddan daeth son am Olwen, yr eneth a anwylid gymaint gan yr oll o’i
pherthynasau a’i chyfeillion. Yn ol arfer gwyr doethion, cadwodd Francis Glyn
yr holl wybodaeth iddo’i hun, ac ni soniwyd gair tra yn ciniawa am y
cyfarfyddiad â Syr Tudur a daflodd Mr. Harris gymaint oddiar ei echel, ond pan
ddywedodd Mrs. Harris fod Mrs. Jenkins, Cefn Mawr, yn barod i ddyfod i ganfasio
gyda hi y nawnddydd hwnnw, atebodd yntau yn swta, “Na, well i chi beidio mynd
hefo hi i ’nunlle, cadwch hi yma a rhowch dê iddi hi a chadwch ych clust yn agored
i glywed beth fydd hi’n ddeyd, ond mi neith fwy o ddrwg nag o les allan. ‘Twrna
Cefn Mawr ‘ ydi henw hi ddyliwn i, a does neb yn malio beth fydd hi yn ddeyd.
Rhaid peidio i digio hi er hynny, a fedrwch chi ddim plesio Mrs. Jenkins yn
well na thrwy neyd tê iddi yn y Plas. Gair i gall, dyna chi.” A chododd Mr.
Harris. Dilynnodd ei nai ei esiampl.
“Oes eisieu i mi ddod i rywle’r prynhawn yma, fewyrth?”
“Waeth i mi fynd i Ddinbych dan un i chwilio am help Francis os na fedrwch chi
edrych ar ferched y lle yma heb holi a stilio yn i cylch nhw. Mae merched ymhob
tŷ yn yr ardal yma.”
(x43) “Oes mi wn,
fewyrth, mae merched ymhob ardal arall hefyd, ond fyddan nhw ddim i gyd yn mynd
allan i farchogaeth gyda Syr Tudur Llwyd. Mi feddyliais i mai rhyw berthynas iddo ef oedd Miss Gruffydd. A digon
prin ’rydw i’n meddwl y dylech chi gymeryd sylw o’r peth f’ewyrth. Rydw i
wedi gadael wyth ar hugain oed, ac heb boeni dim ar fy mhen hyd yn hyn yng nghylch
merched neb yn unman. Siawns nad ellir fy nhrystio i yn symol mewn lle gwledig
fel hyn.”
“Wel, o’r gore, feallai mai Syr Tudur oedd wedi netlo tipyn arna’i, Francis.
Sut bynnag mae’n rhaid i ni neud y dynion yma yn sâff i Mr. Tattenhall, aed Syr
Tudur a’i debyg i’w crogi. ’Rydw i wedi addo wrth y Squire na fydd yma ddim fotes
(sic, = fôts) i’r un Whig na neb arall oddiar stâd Plas Dolau.”
“Ydych chwi ddim yn meddwl, fewyrth, fod yr addewid yna yn mynd yn rhy bell?
Fedrwch chi mwy na’r hen frenin hwnnw er’s llawer dydd ddim commandio’r môr i
droi yn ol, ac mae llanw Rhyddfrydiaeth wedi codi’n uchel iawn trwy’r wlad i
gyd, chymrwn i lawer am roi fy ngair i dros un rhanbarth ohoni. Mae dyddiau’r
unbennaeth ar ben trwy’r byd i fesur, ac nid yw ond cwestiwn o amser mewn
gwirionedd gweld y gwledydd o dan lywodraeth werinol.”
“Francis Glyn, raid i mi wrando ar fab fy unig chwaer yn traethu y fath
heresi?” Gwerin-lywodraeth? Beth nesaf, tybed? — y byd ar dân, a goreu po
gyntaf hefyd. Sut drefn fyddai ar y fath fyd? A beth ddeuai o honom ni ?”
“Wel, fewyrth, gwyddoch y ddihareb, ‘Turn about is fair play.’ Synnwn i ddim
nad oes llawer o’r
werin wedi gofyn cwestiwn tebyg er’s blynyddau. Beth ddaw o honyn nhw os ceiff
boneddigion y wlad yma barhau i’w gormesu am byth.”
“Gormesu, Francis, pwy sydd yn cael eu gormesu? ’Does ’nelo’r werin
â llywodraeth na dim arall, i hynny y crewyd y mawrion, eu busnes ydi bod yn
foddion ar ’u sefyllfa’u
hunain, llafurio tir y Squire yn dda, a thalu’r rhent am dano.”
“Hwyrach bod tipyn o wahaniaeth ym marn y werin bobl a chwithau, fewyrth, beth
ydyw llywodraethu gwlad yn iawn. Synnwn i ddim nad ydynt weithiau yn meddwl fod
eu sefyllfa hwy yn un lled bwysig yn y wlad, ac y byddai’n anodd i ni wneud
hebddynt, yn anos yn wir o gryn lawer nag iddynt hwy wneud hebddom ni, a chan
hynny fod ganddynt hawl i fanteisio ar gyfoeth y wlad i ryw fesur, yn gymaint a
bod ganddynt hwy fwy o law yn ei gynhyrchu na neb arall.”
“Francis, ’does bosib fod rhaid i mi wrando arnoch chi yn troi
holl sylfeini cymdeithas wyneb yn isa fel yna. Debyg mai’r peth nesaf ddeydwch
chi ydi fod o’n beth iawn datgysylltu’r Eglwys yn Iwerddon ’run fath a Gladstone yna, ac fel basa’r capelwyr yma yn leicio
datgysylltu Eglwys Cymru hefyd tasa nhw’n medru. Y gwir ydi, Francis, gormod o
ryddid o lawer mae’r werin wedi gael. ’Does dim rheswm ar y ddaear pam mae nhw at ’u rhyddid i godi capeli ym mhob man, ac eglwysi’r plwyf yma yn ddigon
gwag bob Sul. Dydi o ddim yn beth i fod.”
“Wel, fewyrth, ’rydych chwi ac arall yn credu fod yr holl bobl yma, tlawd yn gystal a
chyfoethog, yn meddu eneidiau, ’dydw (x44) i ddim yn siwr o’r pwnc fy hun, ond os oes, os ydi’r
Duw ’rydych chwi ac ereill yn credu ei fod — dydw i ddim yn siwr fy hun ai
yr un yw eich Duw chi a fy Nuw i, os oes gennyf un, ond os ydi’ch Duw chi wedi
trystio enaid i bob un o’i greaduriaid ’rydw i’n rhyw led feddwl mai eiddo’r creadur ei hun
yw ei enaid, ac yn sicr fe ddylai fod at ei ryddid i addoli ei Dduw, y Duw y
mae ef yn credu ynddo yn y dull a’r man y mynno. Am Eglwys Cymru, lle mae hi?
Eglwys Loegr yng Nghymru feddwn ni heddyw, cofiwch, ac mae’r gwahaniaeth yn
fawr iawn.”
“Francis Glyn, ’rydw i wedi synnu atoch chi, faswn i byth yn credu fod yn bosibl i neb
yn perthyn dafn o waed i mi fynd i’r fath dir pell. Ddim yn siwr oes eneidiau
gan bobl, ddim yn siwr oes Duw yn bod, ac yn deyd na feddwn ni ’run Eglwys yng Nghymru. Dear me, dear me,” a sychai Mr. Harris y
chwys a gynhyrchodd ei eiddigedd duwiol oddiar ei dalcen.
“Francis Glyn, ai Atheist ydi fy nai i, beth ddaw o honom ni cydrhwng Pabyddion
fel Gladstone ac Atheistiaid fel chwithau?”
“Mi ddylai dyn fel chi wybod yn eitha’, f’ewyrth, na wneiff taenu straeon
celwyddog yng nghylch pabyddiaeth Mr. Gladstone mo’r tro. Mae’r bobl yn gwybod
gwell pethau, ac yn chwerthin yn eu llewys am eich pen chwi a’ch gweision. Dydi
Gladstone ddim yn Babydd mwy nag yr ydwyf finnau yn Atheist. Dyn yn gweled
dipyn ym mhellach na’i drwyn ydi Mr. Gladstone, a mi fydd wedi dangos y
weledigaeth i ereill hefyd yn y man. Ac mor belled a mae fy nghred i’n mynd mae
yn ddigon i mi ddeyd mod i’n credu mewn dau beth yn gryf — cyfiawnder a
gwirionedd.”
Chwarddodd Mr. Harris yn goeglyd, ac ebe fe, “Cyfreithiwr geirwir, Francis ?”
“I (sic = Ie), f’ewyrth, gobeithio, ond peidiwch a cholli’ch tymer wrth imi geisio
rhoddi golwg i chwi ar yr ochor arall. Mae dwy ochor i bob cwestiwn, onid oes?”
“Os na fedrwch chwi gadw eich syniadau hereticaidd i chwi eich hun, Francis,
well i chwi fynd a’ch dwy ochor i rywle o’r fan yma. ’Rydw i wedi tyngu
myna’i ennill, dyna i chi.” Ysgydwodd Francis Glyn ei ben.
PENNOD VIII
YNG NGHYSGOD Y PINWYDD
Tra y cynhyrfid trigolion tawel hen blwyf Llangynan
nes eu cwbl ddeffro o’u cysgadrwydd gan ymweliadau mynych y bonheddwr o Blas Dolau,
ynghyda rhyw wirfoddolwr Toriaidd o gyfaill yn llefaru beunydd aml eiriau
esgymundod a bygythion uwchben pawb ym mhob-man na chredent yn anffaeledigrwydd
yr Iuddew - Benjamin Disraeli, teithiai bachgen ieuanc glan yr olwg arno ymysg
golygfeydd mwyaf rhamantus natur ymhell o fro ei enedigaeth. Ond nid yn rhy
bell i dderbyn cenadwri fechan weithiau oddiwrth gyfeillion mebyd, a mawr y
mwynhad a roddai ambell lythyr neu bapur newydd o Gymru iddo pan ei
goddiweddent ar ei daith. Yr oedd Robert Gruffydd yr Hafod Oleu yn llygad ei le
pan ddywedodd mai bachgen da oedd Nisien Wyn, bachgen a defnydd dyn a wnai ei
ol ar y byd ryw (x45) ddydd, os cynysgaeddid ef â bywyd ac iechyd. Y
nawnddydd yr ysgrifennaf am dano cerddai yn ol ac ymlaen yng ngodreu y
mynyddoedd cribog, mynyddoedd nas medd Cymru fechan eu tebyg er mor fynyddig yw
hi. Codai ei lygaid i fyny tuag atynt, gan edmygu eu cadernid oesol, eu huchter
megis yn dyrchafu tua’r nen, eu pennau gwynion yn colli o’r golwg yn yr eangder
mawr. Yna yn nes i lawr eu hochrau, ar y coed pinwydd ardderchog a dreulient eu
bywyd ym myd y cymylau yn tyfu i fyny uwchlaw pob coeden arall ar y silffoedd
creigiog mewn mannau nas aflonyddir arnynt gan neb o breswylwyr y ddaear.
Golygfa anghydmarol ei phrydferthwch oedd, ac nid rhyfedd i Nisien Wyn deimio
ei enaid yn gynhyrfus o’i fewn wrth syllu ar fawrion weithredoedd Duw yn Ei
greadigaeth. Eisteddodd y bonheddwr ieuanc i lawr mewn cornel neilituedig a
distaw, y mwsog gwyrdd yn esmwythfainc iddo yn agen y graig ysgythrog, a thynnodd
lythyr o’i boced, a darllennodd ef drosto lawer gwaith a murmurai wrtho ei hun,
“Yno y dylwn i fod yn sefyll wrth ochr y dynion, ond i beth, beth allwn i, dyn
a’m helpo, neyd wedi’r cwbwl? Mae Mr. Harris yn dechreu dangos ei gilddannedd,
feddyliwn, eisoes,” a darllennai air neu ddau yma a thraw yn y llythyr wedi
hynny, yna cododd ei olygon tua’r mynydd, megis, fel y Salmydd gynt, yn disgwyl
am gymorth oddiwrthynt hwy, a sibrydai wedi hynny wrtho ei hun, “Mae’r hen
fynyddoedd yn aros yr un trwy bob tywydd, a ninnau greaduriaid egwan y naill
genhedlaeth ar ol y llall yn dioddef wrth eu traed. Ai tybed yr aflonydda Mr.
Harris ar yr hen gerrig — cerrig ein cyfamod — mor wir oedd ei geiriau hi y
noson olaf honno, “Mae’n hawdd caru, nid yw mor hawdd gobeithio bob amser, mor
anhawdd yw bod yn arayneddgar eto amynedd yw coron bywyd. Ac mae’n anodd bod yn
amyneddgar, yn anodd iawn.”
“Nisien, Nisien, beth sydd wedi digwydd i chwi, yr ydym wedi eich colli er’s
amser,” a chyda llam wele fonheddwr ieuanc rywbeth yn debyg i’r un oed a Nisien
Wyn, neu feallai ychydig yn ieuengach, yn sefyll yn ei ymyl, ei bwys ar goeden.
“Beth” ebe eilwaith, “nid ydych yn mwynhau breuddwydio yn y fan yma yn well
na’r cwmni dyddorol o gylch y gwesty.”
“Dywed y gwr doeth fod amser i freuddwydio weithiau onid oes, Charlie, ac mae
ambell i olwg ar fawredd y mynyddoedd yma yn rhoddi i mi ryw fath o nerth wyf
mewn mawr angen am dano yn aml.”
“Nisien, yr wyf wedi sylwi fod llythyrau neu newyddion o Gymru yn effeithio yn
ddwys arnoch bob amser; a ydych mewn gwirionedd yn hiraethu am yr hen wlad fach
honno ymysg golygfeydd fel y rhai hyn?”
“Na, nid wyf yn hiraethu, Charlie, er fod popeth sydd yn anwyl i mi yno, yn
gorwedd yn ei daear neu yn byw ar ei bryniau;” trodd at ei gyfaill ieuanc ac ychwanegodd,
“dylwn ddweyd, ac eithrio eich cyfeiligarwch chwi, Charlie. Nid gwaith hawdd i
un bachgen ieuanc mor unig a mi ydyw darganfod y fath gydymaith a disgybl o’ch
bath chwi, a gwn hynny yn dda. Ond y gwir yw mae’r newyddion oddi cartref
heddyw yn peri llawer o boen i mi. Pendefig Rhyddfrydig eang ei galon, a llydan
ei (x46) syniadau yw eich tad, ac nis gellwch chwi ddeall, yn wir ffurfio un
drychfeddwl am ystranciau maleisus Toriaeth tuag at weiniaid tlodion y wlad.
Gwyddoch hanes bore fy oes i, clywsoch fi lawer gwaith yn son am yr hen ardal
hyfryd a’r bobl syml, rhai o honynt yn bobl dduwiol iawn, a drigent yno. Erbyn
heddyw mae’r fangre lonydd wedi ei throi yn rhyw arena i ymladdau, rhai yn
crynnu, ereill yn gryfion yn dal breichiau y gweiniaid, ond tangnefedd wedi ei
ymlid ymaith o’u mysg. A’r cyfan am na fyn y dyn gafodd le fy nhad i neb gael
rhyddid i farnu’n wahanol iddo ef.”
“Dyna ddywed fy nhad yw un o erthyglau cred Toriaeth, llethu rhyddid barn a
llafar.”
“Un o ddynion rhogorol [sic
= rhagorol] y ddaear yw eich tad, Charlie, diau iddo ddweyd llawer
o eiriau doethineb heblaw y rhai yna, ond ni ddywedodd eu cywirach erioed, yr
oll sydd gyferbyniol i ryddid, dyna yw Toriaeth. Ond mae’r dyddiau yn ymyl pryd
y cant ddeall mai dynion ydynt ac nid Duw, ac fel mai byw fy enaid i, rhaid i
mi helpu i ddysgu y wers honno iddynt. Dynion ieuainc ydym ni ein dau heddyw,
Charlie, a fedrwn ni wneud fawr fwy na gloewi’n harfau, a dysgu y modd goreu a
mwyaf effeithiol i’w trin, a dyna raid i ni wneud bob dydd o’n hoes hyd nes y
daw ein cyfle ninau i gymeryd ein lle yn y fyddin.”
Tra y siaradai Nisien, taflodd yr haul ei belydrau gogoneddus ar y mynyddoedd
gwynion a’r pinwydd gwyrddion, gan lapio y ddeuddyn ieuainc yn ei oleuni fel
mantell drostynt.
Gwenodd Nisien, ei wyneb megis yn adlewyrchu gogoniant y cawr nefol uwchben.
“Gwelwch,” ebe ef, “dyma i ni yr hyn alwasai eich mam yn good omen,
Charlie; goleuni yr haul yn bendithio’r llw o ffyddlondeb i faner rhyddid.
Byddai Gwen Gruffydd, gwraig dda yng Nghymru fu yn fam i mi am nad oedd gennyf
fy mam fy hunan,yn dweyd wrthyf am beidio deisyfu fy einioes pan fyddwn i yn
gweled ambell i ddiwrnod y disgwyliwn am dano yn hir yn dod. ’Rwy bron a methu peidio gwneud hynny heddyw; teimlaf gymaint o awydd
bod a’m cleddyf yn fy Haw yn sefyll gyda’r bobl fu mor garedig i mi yn nyddiau
fy mhlentyndod. Ond,” ebai, mewn llais isel tyner, “amynedd yw coron bywyd,” a
rhaid i mi dreio credu hynny hyd nes y daw’r awr a’r adeg, a minnau yn barod
iddynt.”
“Nisien, Nisien,” ebe ei ddisgybl ieuanc yn chwareus, “nid yw y daliadau
rhyfelgar yna yn gydweddol a’ch enw chwi. Oni ddywedasoch mae ei ystyr yw, ‘mab
tangnefedd’?”
“Ie, ond rhaid ennill y tangnefedd goreu yn aml trwy frwydr galed, Charlie, os
am ddymchwelyd gormes rhaid trechu y gormeswr unwaith am byth. Ac, fel rheol,
ni ddeallant hwy - gorthrymwyr pobl fawr - fwy na’r rheiny y soniai fy hen
ffrynd Robert Gruffydd am danynt nad oedd ond synwyr pen pastwn yn bosibl
iddynt. Ac wedi hynny ceir tangnefedd parhaus.”
Bu distawrwydd cydrhyngddynt am rai munudau, o estynnodd Nisien ei law a
thynnodd flodyn bychan egwan o liw lilac, a dyfai wrth ei draed, ac ebe efe,
“Welwch chwi hwn, Charlie, dyma’r unig flodyn bychan sydd eto yn ddigon cryf i
dreiddio trwy’r eira (x47) yn uchder y mynyddoedd yma, ddarfu chwi sylwi mor
gryf, y fath nerth bywyd sydd yn y gloch fechan, gwelsom un o honynt uwch ein
pennau y dydd o’r blaen wedi i ni ddringo mor uchel ag y meiddiai ein
harweinydd fyned, a dyma gannoedd o honynt yn y gornel neilltuedig yma eto, a
gwelais fwy o honynt ddoe ymysg y blewyn glas blasus ym mhorfeydd y defaid a’r
gwartheg. Ar i fyny y mae popeth yn tyfu onide? y fath egni i wneud
eu gwaith hwy raid fod yn y blodau bychain yma; mae ein dyled ni yn fwy,
gofynnir mwy gennym.”
Edrychai unwaith eto tua’r nen, yna at y mynyddoedd.
“Charlie, byddai Robert Gruffydd yn dweyd fod coyfiawnder yr Arglwydd fel mynyddoedd
cedyrn, paham y mae Efe yn edrych o’i breswylfa yn y nefoedd ar anghyfiawnder
Ei greaduriaid egwan yn y byd yma?”
Trodd ei lygaid tua’r llechweddi, ar y rhai y tyfai y pinwydd, y coed hardd na
cheir eu tebyg, weithiau yn ffurfio coedwig heb nemawr goeden arall yn eu mysg;
dro arall un yma ac un acw yn neidio i fyny megis o ddannedd y graig, eu dail
yn cuddio nid yn unig eu brigau a’u canghenau, ond hefyd ysgythredd eu
cwmpasoedd. Y coed y rhaid eu hedmygu pan yn dywyll a thrist yn y cyfnos, pa
faint mwy pan wisg yr haul hwynt gyda’r fath ddisgleirdeb nes ymddangos i
lygaid dynol yn fynych fel pe byddent yn oleuni eu hunain? Rhoddodd Nisien Wyn
ei law ar ysgwydd ei gyfaill ieuanc, ymddanghosai ei wyneb wedi ei sirioli, ac
ebe fe, “Charlie, yma unwaith eto, wele fi yn penderfynu trwy bob anhawsterau
fynnu gwneud a allaf fi i symud Toriaeth oddiar war fy mhobol. Tyst ydych chwi
i mi.” Disgleiriai y wyneb ieuanc hardd, ysgydwodd y ddeuddyn ieuainc ddwylaw,
a throisant eu cefnau ar y mynyddoedd ac aethant yn ol tua eu llety yn y
gwastadedd.
PENNOD IX
PENTREF Y CAPELI
Heb fod nepell oddiwrth hen eglwys Llangynan, oddiwrth
yr hon y cafodd y plwyf ei enw, yr oedd pentref bychan rhyfeddaf, a adnabyddid
fel Pentre Bryn Eiddig. Pa gysylltiad fu cydrhwng y fro a’r gwr hwnnw
anfarwolwyd gan Ddafydd Ab Gwilym, nid oes un gair ar gof a chadw i’n hysbysu,
nac un garreg filltir yn unman oddeutu’r cwmpasoedd i’n rhoddi ar ben y ffordd
i olrhain yr hanes chwaith. Yr unig wybodaeth yn ein cyrraedd yw mai dyna enw’r
pentref bychan tawel yng nghysgod y bryn, a’r llyn y dywedai’r plant na feddai
yr un gwaelod, yn llechu yng nghesail y graig ryw ganllath oddiwrtho. Dywed hen
lên gwerin yr ardal y bu i Eiddig a Morfudd ddod yno ar eu hynt ryw dro i
ymweled â Phlas Cynan, hen aneddle un o bendefigion Cymru Fu — nad yw heddyw
ond ffermdy cyffredin — ac fod prinder llety i’r fintai pobl a ddaethant gyda
hwy yn y Plas — i’r pendefig letya rhai ohonynt yn y tafarndy, yr hen Dy’n
Llan, sydd wrth borth y fynwent, ond fod eto rai yn aros heb obaith am gymaint
a man i daenu’r hesg arno dros y nos. Yn y benbleth edrychodd gwr y Plas o’i
gwmpas, a sylwodd ar y llecyn cysgodol yng ngodre’r bryn, a gorchymynnodd godi
pebyll yno ar gyfer y gweddill, yr hyn a wnaed ar y gair. Yr un (x48) pryd bedyddiwyd y lle yn Bentref Bryn Eiddig, oherwydd mai i’w
gymdeithion ef y codwyd mannau i gartrefu ynddynt y tro cyntaf erioed ar y
smotyn hwnnw. Faint bynnag o sail sydd i’r chwedl, rhaid ei rhestru ymysg y
rhai nas gallwn obeithio mwy fod yn y goleu yn eu cylch, ac er mor ddyddorol yw
olrhain hanes enwau ein pentrefi i’r gorffennol draw, medd arni un o honynt
gysylltiadau mwy dyddorol a dynnant ddagrau gloewon o lygaid llawer Cymro a
Chymraes a garant ddilyn ymdrechion glew eu hynafiaid dros grefydd a rhyddid
yng Ngwlad y Bryniau. Un o’r pentrefi yna oedd Pentref
Bryn Eiddig. Nid oedd dim gwahaniaeth yn ei olwg allanol oddiwrth bentrefi
bychain prydferth ereill ganfyddid yma a thraw, mewn cornelau wrth draed y
mynyddoedd uchel, Tai bychain, cegin a siamber, a dim llofft iddynt, oedd y
mwyafrif. Ceid ambell un a darn o lofft un ochr iddo, a dau neu dri yn dai “dau
uchdwr” fel y gelwid y tai hynny feddent lofft dros yr holl dŷ. Ni pherthynai i’r trigolion un peth a’u hynodent oddiwrth eu cymydogion yn y pentrefi cylchynol chwaith.
Preswyliai crydd yn un o’r tai; efe ofalai am esgidiau a chlocsiau
yr ardal, a medrai wneud bwtshias y llongwyr a bluchers y llafurwyr
gystal a’r crefftwyr goreu yn unrhyw wlad. Crydd heb ei ail oedd Sam yn ol barn ei gwsmeriaid, ac efe ei hunan.
Cafodd yr anrhydedd o golli ei goes pan yn ieuanc ym mrwydr y Crimea, a
threuliwyd llawer awr yn y gweithdy gyda’r nos gan weision y ffermwyr yn
gwrando ar Sam yn dweyd hanes ei wrhydri. Gallesid meddwl nad oedd dim ar y
ddaear yn rhoddi y fath urddas ar ddyn a meddu coes bren. Heblaw bod yn grydd,
yr oedd Sam yn glochydd hefyd, a mynnai ei gyfeillion mai efe oedd y darllennwr
goreu a fu mewn un Llan erioed. Yn ddiau clywir bob dydd ugeiniau os nad
canoedd o rai llawer gwaelach na’r hen Sam. Yn y bwthyn nesaf at dŷ’r crydd trigai hen wraig weddw ac un mab iddi. Pobai Deborah y wics
goreu allan; rhaid cydnabod mai dyna oedd barn pawb fu yn eu profi rywdro.
Byddai ganddi dri math o honynt, un ac ambell gurrant yma a thraw ynddi, tua
hanner dwsin ymhob wicsen feallai, math arall a hadau “carrwe” ynddynt; wics
poblogaidd iawn oedd y rhai hyn, ac yn olaf y wicsen blaen, heb ddim yn
gymysgedig a’r toes rhagorol a baratoai Deborah fel nas gallai neb arall; hon
oedd wicsen cleifion yr ardaloedd. Am wicsen blaen Deborah y rhedai pawb os
cymerid rhywun yn sâl; a dyma’r wics arferai gwragedd y ffermydd fyned a gwerth
chwech ohonynt yn eu basgedi pan yn talu ymweliadau a theuluoedd eu cymydogion.
Canmolid wics Deborah am lawn ddeng milltir rownd i’r bwthyn bychan
gwyngalchog, os nad ym mhellach lawer. Bachgen heb fod yn gryf oedd ei mab
Emrys, nid oedd obaith iddo ef allu byth gynnull yr yd, na chario pyngau blawd,
neu aredig y tir, nac unrhyw waith caled arall, ond gyda llawer o boen ac
ymdrech ddiflino ei hunan, diwylliodd Emrys Puw ei feddwl ymhell tu hwnt i’r
mwyafrif o fechgyn Cymru yr adeg honno. Dysgodd rwymo llyfrau, ac ni rwymodd yr
un llyfr ddygwyd iddo gan ei gymydogion heb ei ddarllen ei hun, os gwelai fod y
llyfr yn werth y drafferth. Pan heb waith rhwymo llyfrau, helpai ei fam i wneud
cyfleth, a byddai cryn (x49) lawer o’r minceg a werthid yn siop Deborah yn waith
cartref Emrys. Cydrhwng y cwbl meddai y ddau fywoliaeth ddigon twt er ei bod
ymhell o fod yn un foethus. Tuhwnt i’r siop wics, yng nghwr pellaf y pentref,
rhyw ychydig gamrau i lawr yr allt arweiniai tua’r mor, y ceisiai y saer Owen
Prys a’i wraig Beti Dafydd gael y ddau pen llinyn ynghyd, trwy weithio yn hwyr
ac yn fore, a magu llond tŷ o blant yr un pryd. Tipyn o ddrain yn ystlysau taclus
Deborah oedd yr hylldod plant a gyrchent o gwmpas ffenestr ei siop fechan ddel
hi, ac a faeddent y cwareli gwydr bychain wrth bwyso eu trwynau arnynt, neu eu
llyfu a’u tafodau, a llawer math o gyffelyb arferion nas gwyr un dewin paham y
cynhyrfir plant i’w cyflawni. Yng nghwr eithaf y pentref, yr ochr arall, y bu’r
hen Ddoli Rhobet, a Siani Morus, yn trigo yn eu bythynod am lawer o flynyddoedd
meithion, un yn gwau hosanau, ac yn trin gwlan, ac yn helpu gyda thipyn o
bopeth ar hyd y wlad, a’r llall yn golchi i’r gweision, yn trin a thrwsio eu
dillad, hel cocos a’u picio, picio penwaig a wynwyn hefyd, a thyfu hadau
bresych (cabbage), yna eu gwerthu yn blanhigion bychain wrth y cant i’r
ffermwyr. Siani fyddai’n gofalu am gadw hadyd i’r holl wlad o’i hamgylch. Ac
hefyd ennillodd iddi ei hunan enwogrwydd nid bychan am ei bod yn arfer trin a
bwyta treipsen yr anifeiliaid a leddid gan y ffermwyr. Anfonai pawb at Siani
pan benderfynid lladd ych neu fochyn, a byddai hithau yno yn disgwyl am y
dreipsen, a ffwrdd a hi tuag adref megis un wedi cael ysglyfaeth lawer, a mawr
yr helynt yn ol disgrifiad y cymydogion - y gwelid Siani ynddo yn trefnu’r
dreipsen. Ni chlywsai yr un o honynt am y fath ddysglaid o ddanteithion a tripe
and onions y Saeeon, ac edrychent ar Siani Morus dipyn yn isel am ei bod yn
bwyta’r dreipsen. Ond pan ddaeth yno Hwntw i gadw ysgol, taflwyd Siani a’i saig
i’r cysgod yn lân, yr oedd hwnnw yn arfer bwyta’r ysgyfaint. Ac er eu bod yn
ymddwyn yn eithaf parchus tuag at yr ysgolfeistr o flaen ei wyneb, rhaid addef
na chafodd yr un gair o addysg a gyfrannodd erioed gymaint o ddylanwad ar y
bobl syml o’i gwmpas a’r ffaith ei fod mor ffiaidd ei archwaeth yn eu tyb hwy
ag ymostwng i fwyta ysgyfaint. Ceisiodd ef a’i deulu ymresymu a rhai ohonynt ar
y pwnc, ond ni fu hynny o ddim diben, tra y bu yn trigo yn eu mysg. Os teimlai
rhywun fod eisieu diraddio yr ysgolfeistr, nid oedd un ffordd i’w chymharu mewn
effeithioldeb debyg i’r un o wneud y ffaith yn hysbys ei fod yn byw ar
ysgyfaint. Yng nghanol y pentref y safai y tŷ mwyaf o honynt oil.
Meddai Morus Sion ddwy fuwch, a dau neu dri o foch, ac o ganlyniad ddigon o dir
i’w cadw, yn gystal a gardd helaeth. Edrychid arno ef fel
dyn uwchlaw angen, er nad oedd ganddo fawr wrth gefn. Ond yr hyn a roddai fwyaf
o arbenigrwydd ar Morus Sion oedd ei fod yn flaenor seiat yng nghapel y
Methodistiaid, ac yn fanwl iawn yn gofalu am ymarweddiad yr aelodau. Ofnai pawb
Morus Sion, ac ni charai neb ef. Ni allodd undyn ei berswadio fod unrhyw
gysylltiad cydrhwng gwleidyddiaeth a chrefydd, ac ni theimlai ddim dyddordeb
yng ngweithrediadau y Senedd, nac ym mhersonoliaeth y gwahanol arweinwyr i’r
naill blaid
(x50) na’r llall.
Paratoi i fynd oddiyma i fyd gwell oedd syniad Morus Sion am y bywyd sydd yr
awrhon, beth allai fod ei syniad am nefoedd erys yn ddirgelwch; ychydig iawn o
nefoedd gafodd neb yn ei gymdeithas ef. Edrychai ar chwerthin yn bechod ail i smocio, ac ni welid gwên byth ar
ei wyneb ef.
Rhai fel yna oedd preswylwyr Pentref Bryn Eiddig, ac ni roddai eu gwahanol
nodweddion feallai un hynodrwydd i’w pentref allesid ystyried yn werth sylw.
Eto perthynai i’r lle arbenigrwydd neilltuol sef yr enwau ar y tai. Gelwid enw
ty Siani Morus, Capel Newydd, preswyliai Doli Rhobet yn y Capel Bach,
gweithiai’r saer yng Nghapel yr Allt, a phobid y wics yng Nghapel y Fawnog. Deuai esgidiau Sam o’r Capel Isa’, a disgyblai Morus
Sion y gymydogaeth o’r Capel Ucha’. Dyna synnai bawb
ddigwyddai glywed rhyw gymaint o hanes Pentref Bryn Eiddig mai capel oedd enw
pob tŷ yno. Ac wedi olrhain yr hanes. hwnnw yn ol deuent i
ddeall fod pob un o’r tai bychain wedi
bod ryw ddydd yn fan gorffwys i Arch yr Arglwydd yn eu tro, wedi i bebyll unos
pendefig Plas Cynan fyned i ebargofiant.
Ni feddai neb ond Morus Sion bleidlais ymysg
preswylwyr Pentref Bryn Eiddig. Ni pherthynai yr un lathen o Eryn Eiddig i
Sgweiar Plas Dolau chwaith, eto ni fynnai Mr. Harris basio yr un bleidlais heb
fyned i ddangos ei ddyledswydd i’w pherchennog. Gan mai ysgol y Llan oedd ar gwr y pentref, ei gam cyntaf fu trin achos
Morus Sion gyda’r ysgolfeistr. Ceisiodd hwnnw
argyhoeddi Mr. Harris yng nghylch yr annoethineb o ymyryd a Morus Sion “i agor
ei lygaid.” Ond meddai y gwr o Blas Dolau gryn lawer o’r cyndynrwydd a
briodolir yn gyffredin i’r mul a’r mochyn. Wedi iddo ef wneud ei feddwl i fyny,
ni thyciai na chyngor na cherydd i’w droi oddiar ei lwybr, ac yn unol a’r
cymeriad hwnnw wele ef ryw ddydd pan oedd hi yn hwyrhau, yn troi pen ei geffyi
tua phentref y capeli i chwilio am Morus Sion, a Mr. Tattenhall, yr ymgeisydd
Toriaidd gydag ef, y ddau wedi blino, a’u tymherau yn dechreu myned yn afrywiog
yn ol arfer plant dynion pan yn lluddedig a newynog.
Arferai Deborah ddweyd nad oedd dim trefn ar y dull y megid plant y saer — nad
oeddynt yn cysgu hanner digon, na chwaith yn deall blas y wialen fedw gymaint a
wnaethai ddaioni iddynt. Diamheu y cytunai mwyafrif trigolion y pentref â hi,
canys buasai cysur yr oill o honynt yn llawer helaethach pe gallasai Beti
Dafydd weled ei ffordd yn glir i hwylio ei phlant i’w hun a’u heddwch ychydig
yn gynarach, yn lle eu goddef i redeg o gwmpas yn llwydni’r cyflychwyr yn
dyfeisio cynlluniau i chwareu mân driciau a boenent y rhai oeddynt wedi hen
anghofio dyddiau eu plentyndod eu hunain. Ond gwaith lled ddifendith oedd
ceisio hyfforddi Beti Dafydd mewn taclusrwydd. Cytunai a’roll o’r cynghorion,
eto byddai y creaduriaid bychain yn gwibio o gwmpas nos drannoeth yn union yr
un fath; yn droednoeth, goesnoeth, ac ar hanner tynnu am danyn’ — yn union ’run fath a’r Sipsiwn yna yn cyflawni gweithredoedd y tywyllwch,” ebai
Deborah, yn ei ffordd hi o ddisgrifio dull y plant yn difyrru eu hunain.
“A naw wfft iddyn’ nhw os (x51) bydd hi’n noson
loergan lleuad. Ma nhw fel petha wedi’u gollwng o’r carchar yn union,” ebe Doli Rhobet, yr
hon a gytunai a phob gair leferid gan ei chyfeilles Deborah.
Nid oedd y lleuad wedi codi pan drodd y ddau fonheddwr eu hwynebau tua phentref
y capeli, ond gwelid aml i seren yn y nen; a da hynny, gan fod yn hawdd i bobl
anghyfarwydd â’r lle gamgymeryd yn y groesffordd, ac yn nhywyllwch y gwyllnos
fyned i’r llyn feddai’r cymeriad o fod yn ddiwaelod —”yn cyrraedd i lawr hyd yn
uffern” — ac nid i’r pentref bychan, tawel, nas aflonyddid arno un dydd mewn
blwyddyn gan neb ond plant Beti Dafydd. Mor ddistaw oedd y pentref, fel y
meddyliodd Mr. Harris fod yr holl drigolion wedi myned i orffwys, eto prin y
gallai gredu fod hynny yn bosibl, er iddo glywed rhai o hen bobl Llangynan yn
dweyd mai’r ffordd i fyw yn iawn oedd myned i glwydo ’run pryd a’r
ieir, a chodi ’run amser a’r ceiliog. Beth ond cwsg neu angeu allasai roddi cyfrif
dros y fath dawelwch yn y fangre lonydd? Nid oedd cymaint a goleu cannwyll frwyn i’w weled trwy yr un o’r
ffenestri.
Tra yr edrychai y boneddigion o’u deutu, clywent rywbeth tebyg i swn siarad heb
fod nepell oddiwrthynt, eto nis gwelent neb. Disgynnodd y ddau oddiar eu
ceffylau, a dechreuasant glymu yr anifeiliaid gerfydd eu ffrwynau wrth lidiart
y llwybr arweiniai i dŷ Morus Sion. Ond pan oedd y ddau ar fedr cychwyn tuag
yno, gwaeddodd llais plentynaidd,
“ ’Does yna neb yn Capel Ucha. Ma Morus Sion a phawb yn y cyfarfod gweddi
yn Capel Llwyd. Ma Meri Catrin Tomos wedi marw, a ma pawb wedi mynd yno i ofyn
i Iesu Grist neith o beidio ei thaflu hi i’r taân mawr.”
Dyna esboniad y plentyn ar yr arferiad o gadw gwylnos; ac wedi aros am ennyd i
edrych oedd siawns cael ceiniog gan y “byddigions” am yr eglurhad, ymaith a
geneth fechan heibio iddynt, fel ysgyfarnog yn rhedeg i’w gwàl.
Bu tipyn o ymgynghori cydrhwng Mr. Harris a Mr. Tattenhall yng nghylch y cwrs
goreu i’w gymeryd. Teimlai y ddau yn newynog a sychedig, a mawr ddymunent fod
yn eistedd wrth y bwrdd ym Mhlas Dolau yn adfywio eu cyrff lluddedig gyda gwin
a’r danteithion o’r fath a garent. Eto, gan eu bod wedi trafferthu i ddyfod i
fyny i’r pentref, nis gallent ymfoddloni ar droi yn ol heb wneud eu neges, a
pheth dibwys iawn yng ngolwg y ddau oedd cyfarfod gweddio yr Ymneilltuwyr; ac
nid ystyrient fod aflonyddu ar greaduriaid anilythrennog ac anwybodus a
feiddient gyfarch y Goruchaf yn eu geiriau eu hunain, heb gymorth offeiriad na
Llyfr Gweddi, ond peth y meddent berffaith hawl, os dewisent, i’w wneud.
Ffolineb mawr, yn ol barn Mr. Harris, oedd pasio Deddf Goddefiad. Anghofiodd
ef, druan! mai angenrhaid fu ar ein seneddwyr i wneud hynny er eu gwaethaf.
Onis gellir olrhain yr holl ddeddfau a basiwyd yn y wlad o blaid y werin bobl
i’r un rheswm? Deddfau wedi mynnu eu cael ydynt; nid rhai wedi eu rhoddi o
wirfodd calon, er budd deiliaid y deyrnas.
Eithr yr oedd yr etholiad wrth y drws, a Mr. Harris a’i gyfeillion yn amcanu
bod yn wen deg tuag at bawb hyd nes y gorfodid hwy i droi y tu min at y rhai na
fynnent blygu iddynt; felly ystyriai y ddau (x52) fonheddwr mai
doethineb ynddynt fyddai parchu y cyfarfod gweddio, yn enwedig gan mai gwylnos
oedd, a’r bobl yr amser hwnnw yn meddwl cryn lawer o’r nesau at Orsedd Gras y
noson olaf y byddai cyrff eu rhai anwyl o dan gronglwyd eu cartrefi cyn eu
hebrwng i briddellau y dyffryn.
Cychwynnodd y ddau tua’r Capel Llwyd, bwthyn Catrin Tomos, merch yr hon a
fuasai farw, yn arwain eu ceffylau yn araf, gan obeithio, wedi cyrraedd, allu
anfon cenadwri at Morus Sion eu bod hwy allan yn disgwyl am dano.
Wedi dyfod at y tŷ, gwelsant ei fod yn orlawn o bobl, a rhywun yn
gweddio yn uchel iawn ar ei liniau yng nghanol y llawr. Ni chlywodd Mr.
Tattenhall yn ei fywyd son am y fath beth a hyn. Gwyddai amcan sut fath oedd yr
Irish Wake, ond dyma rywbeth newydd a thra gwahanol; ac er na ddeallai
yr un gair o’r iaith a ddefnyddiai y gweddiwr, eto ni fynnai i Mr. Harris fyned
yn nes na’r ffordd tua’r bwthyn. Troisant en hwynebau yn ol, gan benderfynu
gadael Pentref Bryn Eiddig yn llonydd am y noson honno, a myned tua Phlas Dolau
i fwynhau eu swper, a cheisio dadflino goreu y gallent.
Er eu syndod a’u braw, ni fedrent hwy na’u ceffylau ymryddhau o ganol rhyw
lyffetheiriau a’u hamgylchent. Yr oeddynt megis gwybed yng ngwe y pryf copyn;
waeth pa fodd y tynent hwy, tynnai rhywbeth arall yn groes. Dechreuodd yr anifeiliaid wylltio a chicio, fel mae arfer
ceffylau. Bloeddiodd Mr. Harris am help; rhegodd Mr. Tattenhall eu
ffolineb yn dod i’r fath bentref rheibiedig heb oleuni’r haul i’w diogelu.
Daeth amryw o’r bobl nesaf at y draws allan o’r Capel Llwyd i edrych beth oedd
yr helynt. A bu cynnwrf mawr, canys ni chiliasai ofergoeledd yn llwyr o’r wlad,
a meddyliodd rhai o’r bobl ddiniwed mai y diafol oedd yno yn ymladd am enaid
Meri, merch Catrin Tomos, a rhedasant yn eu holau i’r tŷ, eu hwynebau wedi glasu gan ofn, a’u dannedd yn clecian yn eu gilydd. Yng ngoleu gwan y ser, nis gallent
weled yr ymgyrch yn y ffordd fawr; ond gan ei fod yn parhau, a’r dwndwr a’r gwaeddi yn
myned waeth-waeth, nes yr oedd cadw cyfarfod gweddio yn hollol amhosibl,
penderfynodd y rhai dewraf ymysg y meibion yr aent tua’r fan i geisio deongli
yr helynt, a goleuwyd yr hen lusern ddefnyddiai Catrin Tomos a Meri i fyned a
dod o’r capel ar nosweithiau tywyll. Mynnai Morus Sion mai rhai o weision yr un
drwg oedd yno, os nad efe ei hun; pwy arall fuasai yn meiddio torri ar dawelwch
yr wylnos ddylasai fod yn gysegredig oherwydd galar hen fam wedi ei gadael yn
unig.
“Ia,” meddai un o’r merched “ma’n siwr ma rhai o’r hen Doris yma sy’n crymywta
o gwmpas. Ma nhw’n hwyr ac yn fora ymbob man; fedr neb gael munud o lonydd
gennyn nhw. Torri ar dawelwch, wir; mi dorran’ y cwbwl yn dipia man
grybibion, ’dwy’n meddwl,
os na thendiwn ni.”
Ond yr oedd y dynion a’r llusern wedi cychwyn, a haws dychmygu na disgrifio eu
syndod pan welsant ddau fonheddwr o safle mor uwchraddol a’r ymgeisydd
Seneddol, a Mr. Harris, Plas Dolau, yn ymdreiglo yn y llwch, wedi eu dal mewn
rhaffau neu rwydau, ym mron diffygio wrth geisio dod allan o’r fagl, a’r
ceffylau, hwythau (x53) mor analluog a’u meistri i gael eu traed yn rhyddion.
Ceisiwyd chwaneg o oleuni; rhedodd rhywun i ymofyn sisyrnnau a chyllyll i dori
y llinynnau, ac un arall i dŷ’r ysgolfeistr, gan feddwl mai efe oedd y mwyaf cymwys i
siarad a’r boneddigion yn eu helbul. Wedi mawr drafferth, cafwyd
hwy ar eu traed, ac arweiniwyd hwy i’r Capel Bach, bwthyn Doli Rhobet, i’w
hymgeleddu, tra y gofalai ereill am y ceffylau, druain, oeddynt wedi brawychu
ym mron hyd wallgofrwydd, ac yn ymddangos yn hollol anghymwys i undyn feddwl am
eu marchogaeth rhag y byddai iddynt redeg i rywle a thaflu’r bonheddwyr i ochr
y clawdd neu eu llusgo a’u traed yn y gwrthaflau nes eu lladd. Beth ellid wneud? Ni chofiai neb mai Toriaid oedd y
ddeuddyn anffodus erbyn hyn, eithr cydgreaduriaid wedi eu maeddu a’u bywydau
mewn perygl.
Tra yr oeddid yn ceisio dyfalu pa un fyddai y dull goreu i’w helpu, wele’r
ysgolfeistr yno, a’i gwestiwn cyntaf ef oedd, “Pwy ddaru faglu’r byddigions?
Mae hi wedi mynd os na ellith dau wr bynheddig nobl fel hyn fynd trw’n pentref
ni gyda’r nos.”
Ond nid oedd gan neb yr un llewyrch o oleuni ar y pwnc i’w roddi iddo; yn yr
wylnos yr oedd y bobl pan glywsant am y ddamwain.
“Lle mae plant Capel yr Allt? synnwn i ddim nad oes ’nelo nhw rwbeth
a’r gwaith,” ebe Sam y crydd.
“Ma nhw’n ddigon rhydd i bob drygioni, ma’n wir,” ebe Deborah yng nghlust Siani
Morus, “ond ma rheswm ar beth ellith plant drwg hefyd ’neud. Ddaru ti
sylwi, Sian, fod yna gryn lwyth trol o raffa, heblaw rhwyd bennog gimin ag un
Wil Mike. Na, chwara teg, mi wn i cystal a neb beth fedr plant Beti, Dafydd’
neud. Ond ’dydyn nhw ddim i fyny a hyn chwaith,” ac ysgydwai Deborah ei phen.
“Pwy bynnag fu wrth y gwaith, mi fydd yn ’difar i’w senna
fo,” ebe’r clochydd; “mi geutha dyn ’i seuthu gan y General am lai peth na hyn.”
“Rhaid dal y pry’ cyn son am dalu iddo fo Sam,” ebe Emrys Puw yn dawel.
“A duwc anwyl fedar Sam ddim gneud hynny,” a chwarddodd Elin yr eneth wirion.
“Yn ’doedd golwg arnyn’ nhw; dyna’r shou ora welis i ’rioed. Hwyrach
ma nid hwn ydi’r tro ola’ syrthian’ nhw. ‘Duwc anwyl,’ medda fi wrth mam, ‘yn
tydyn’ nhw’n llancia,’ pan oeddan nhw’n cychwyn. Pwy fasa’n meddwl ma nhw
ydyn’ nhw’ rwan?“ A chwarddodd Elin yn uchel unwaith ac eilwaith.
“Mae yma ryw wers i ni yn hyn i gyd,” ebe Morus Sion, yn ddifrifol. “Y neb sydd
yn sefyll, edryched na syrthio.”
Chwarddodd Elin yn uwch fyth. Nid oedd arni hi ddim ofn Morus Sion; trodd ato
yn sydyn, a dywedodd,
“Duwc anwyl, arnoch chi ma’r bai, Morus Sion. Chwilio am rwbath sy’ ginoch chi ’roeddan nhw. Debyg bod nhw’n meddwl fasan nhw ddim yn medru dwyn ych
petha chi heb i chi gweld nhw yn dydd, a mi ddaethon yn y nos, y lladron
diffath.”
“Taw, Elin, taw,” ebe Deborah yn ddistaw.
“Duwc anwyl, tewi i beth? A medda fi wrth mam,’Duwc anwyl, lladron ydi pawb
fydd yn dwyn; ac yn jêl ma’u lle nhw,’ medda fi. A ’does gan Morus
Sion ddim i spario; ma gin ŵr y Plas fwy o lawar. ‘Duwc anwyl,’ medda fi (x54) wrth mam, medda fi, ‘piti bod o wedi priodi; mi fasa yno le iawn i mi
dreio am dano fo; mi fasa’r hen leidr yn cael amal i gwrbitsh gin i.’ Duwc
anwyl, welsoch chi mor fudr oedd o?”
A chwarddodd Elin yn aflafar, nes adseinio’r bryniau.
Rywbryd cyn hanner nos, cyrhaeddodd y boneddigion Blas Dolau, ond yr oedd yr
archwaeth am fwyd a diod wedi ymadael er’s oriau. Heblaw a siaradwyd ymysg y
trigolion, ni chlybuwyd am yr helynt ym Mhentref y Capeli, a chafodd Morus Sion
wneud a fynnai a’i bleidlais o ran Mr. Tattenhall a gŵr y Plas.
PENNOD X
“DIHAREB A GAIR DU.”
Eisteddai Boba ar ei stol drithroed fechan o flaen y drws yn gwau hosan fel
arfer, ac yn mwynhau pelydrau haul Hydref a droai ddail y coed yn felyn fel efe
ei hun cyn canu ffarwel â hwy. Telorai y fwyalchen ar frig y pren helyg o flaen
y bwthyn, a chleciai gwiaill Boba i gadw amser i’w hoff aderyn. “Mae o mor
ffyddlon, mhlant i,” ebe hi wrth enethod Hafod Oleu, “fydd y deryn du pigfelyn
byth yn cymyd i ’denydd pan fydd yr ha’ yn mynd i ffwrdd, fel y bydd y
gog a’r wennol a’r rheina. Gras prin iawn yn y byd yma ydi’r gras o fod yn driw
welwch chi, a mi fydd yn dda gin i weld o mewn deryn bach. Mi rydw i’n ffond
iawn o Robin Goch am yr un rheswm, fydd arno fynta ddim ofn oeri draed yn yr
eira wrth ddwad i roi tro am dana i, a fydda i’n meddwl y bydd o’n diolch o
galon i mi am y briwsion. Yn wir mi fydda i’n ddiolchgar dros ben i’r un bach
am ddangos sut un ydi o, a mi fysa’n dda gin i tasa bosib dysgu gwers i foda
rhesymol yn y byd yma oddiwrth y deryn du a Robin. ’Newch chwi
ddweyd wrth y’ch tad y bydd y cwbwl yn barod at y cyfarfod gweddi yn brydlon.
Synnwn i ddim na ddaw yma dipyn at eu gilydd. ’Roedd Huw Huws
yn deyd y bydd arnyn nhw lai o ofn dwad yma na fasa arnyn nhw i fyn’d i’r capel
mawr dyn a’n helpo.”
“Llai o ofn Boba, beth oedd Huw Huws yn feddwl? Fydd neb yn ofni mynd i’r
capel, Boba,” ebe Olwen.
“Rhyw amsar rhyfadd iawn yn yr ardal yma ydi hi Olwen fach, amser i’w gofio
fydd o mae arna’i ofn garw. A hwyrach mai meddwl am betha felna barodd i mi son
am ffyddlondeb y deryn du yma. Mae ar y bobl, druain, ofn i gilydd, does neb
wyr pwy dyr wddw’r naill y llall yn ’i gefn rwan, fel ma gwaetha’r drefn.”
“Reit wir, Boba,” ebe Huw Huws y gô, yr hwn ddaethai yno heb i neb sylwi arno a
haearn cwic yr hen wraig yn ei law, “dyma fo, Boba, mi gwicith hwn y fordor dan
gamp. Ond son ’roeddach chi am y drefn sydd yn yr ardal yma. Mae hi’n union fel tasa
Satan wedi’i ollwng yn rhydd yma, a’r rhan fwya’ o’r bobol yn bell iawn yn’i
afael o hefyd. Ma ‘ngofyn i bawb fod yn bur ofalus ne mi fydd rhyw adyn neu
gilydd yn ’nelu at ddwyn i damad o. Dyna i chi betha’r Siop Goch yna, does dim
digoni ar ’u gwanc nhw, ma nhw’n ddigon drwg i gyd fel ma nhw yno, ond mae John
Tomos i hun yn crafangio’r cwbwl, a’i lygaid ar y slei i weld beth sy’n hwylus
iddo fo lyncu.”
(x55)”Mae o’n aelod
eglwysig yn tydi o, es tipyn, Huw?”
“O ydi, Boba, mi ddyliodd basa hi’n talu iddo fo fod, a rhoi gwedd go
respectabi fel byddwn ni’n dweyd ar y mesur byr a’r pwysa ysgafn, ac heblaw
hynny mae’n haws iddo fo draflyncu eiddo cymydogion tra bydd o’n cymyd arno fod
yn ots o dduwiol, wyddoch. Does fawr, wyddoch, er pan fedrodd o gael ffarm
Wmffra William i gyd iddo’i hun, er pan mae o’n cynffona i Mr. Harris, ac yr
oedd y tipyn tir sydd yn mynd hefo’r siop yn helaeth ddigon iddyn nhw. Mae rhai
o honom ni yn meddwl fod i lygad o ar damad arall o dir yto, ran hyny,
cydrhyngo fo a John Evans, Tyddyn Dafydd, mi fydd yma olwg od ar y lle yma a ’dwyr yr un o
honyn nhw ddim sut i ffarmio mwy na’r lloiau ma’ nhw’n geisio fagu, rhad yn ’u cylch.”
“Diar, diar, Huw bach, ma’n biti, bod yma bobol ddrwg yn y byd yma, a rywsut
fydda’ i ddim yn gweld llawer o fendith fy hun ar yr un o honyn nhw chwaith.”
Dododd yr hen wraig ei llaw deneu wedi caledu wrth weithio yn hwyr ac yn fore,
ar law ieuanc Rhianon, a dywedodd, “Fydd y ngeneth i ddim yn gweld ’run fath a
fi bob amser chwaith. Mae hi’n misio disgwyl awr y talu.”
“ ’Does ryfadd
yn y byd, Boba,” ebe Huw Huws, “digon ara’ deg mae’r hen olwyn fawr yn troi, yn
enwedig yng ngolwg y bobl ifanc, ond pan rydd hi dro mae hi’n gwasgu’r sorod
fydd wedi crynhoi yn y cocos, ac yn lluchio’r sothach fydd wedi ymguddio yn y
llwyn. ’Rydach chi’n
cofio’r hen air
...........Hwyr yr erys Duw cyn taro
...........Llwyr y dial pan y delo.
Mi ddeudais i wrth walch y Siop Goch yna ddoe na waeth iddo fo heb ledu i safn
ddim, na chaiff ynta ond i hyd a’i led yn y diwedd. Ond wir, Boba wyddoch chi beth, mi fydd yn y mrifo i orfod credu fod yn
bosib i bobol fod mor ddrwg. Aelod eglwysig wir, ac yn chwennych eiddo’i
gymydog, ac yn lladrata mor ddigywilydd a phe tasa fo’n mynd i mhoced i.”
“Lladrata, Huw bach, well i ti gymryd yn ara machgen i.”
“Ia, Boba, lladrata ydi peidio talu’u harian i bobol; a’r lladrad gwaetha, yn
ol y marn i ydi cadw ei heiddo oddiar blant amddifaid. Wyddoch chi am blant
Hywal y Siop, wel mi adawodd i taid a’u nain geiniog fach ddel fasa’n dipyn o
help i’r plant yn eu cyfyngder cyn dwad i ennill arian eu hunain, ond fel ’dwy byw, mae John Tomos yn gomedd talu eu cyfran i’r plant, yn ceisio
taflu anfri ar goffadwriaeth eu rhieni trwy ddweyd na adawsant ddigon o arian i
gyflawni eu hewyllys, a phethau tebyg. Gŵyr pawb ei fod yn dweud anwiredd noeth, ac mae rhai o honom ni yn gwbod
ma arian tad y plant sydd wedi cadw busnes John Tomos wrth i gilydd ddyddiau a
fu. Ond wrth lwc ’dwy’n meddwl fod o wedi taro wrth i fatch hefyd y tro
yma.”
“Wel, wel, ddylias i ‘rioed ma un fel yna oedd John Tomos” ebe Boba, ei gwedd
yn newid gan deimlad. “Mae’n rhaid fod dyn yn ddrwg iawn, ie, yn neilltuol o
ddrwg, i dwyllo plant amddifaid.”
“Mi ddeudais i wrtho fo basa arnai’i ofn gneud fy hun, a mi ro’s y ddwy adnod
honno o flaen i drwyn o, ‘Na ddos i feusydd yr amddifad: canys eu Gwaredwr
hwynt sydd nerthol; ac a amddiffyn eu cweryl hwynt yn dy erbyn di,’”
“Hen lyfr nobl ydi’r Diarhebion (x56), ie, ie, a mi fydda i’n synnu sut bydd ar bobol
beidio bod ag ofn arnyn nhw gymryd yr enw rhagorol arnyn nhw, a gweithio gwaith
y gelyn bob dydd o’u hoes. Yr efrau ymysg y
gwenith o hyd, o hyd. Dyn bydol iawn fyddwn i’n arfer feddwl oedd John Tomos,
ond ddylias i rioed fod o mor ddiegwyddor a chreulon.”
“Boba bach, tasa rhywun yn cynnyg grôt y pis i John am gyrff marw ’i rieni,
fasa fo’n syndod yn y byd i mi i weld o’n gneud am y fynwent a’i raw ar i gefn
i dreio clensio’r fargian.”
“Huw, Huw,” sisialai Boba gan ysgwyd ei phen.
“Dydi Huw ddim ymhell o’i le, Boba,” ebe Rhianon, be fasech chi’n feddwl o ddyn
fuasai yn gomedd benthyg ceiniog i brynu llefrith i faban bach tri mis oed, yn
crio bron a llwgu, a’r creadur bach hwnnw yn nai i John Tomos ei hun? Mi wn i
fod hyna yn wir, mi glywes i fam yn deyd hynny dan wylo, ac ’roedd
bonheddwr caredig wedi taflu sofren iddi yn ei hangen, ac wedi rhegi John Tomos
i’r cymylau, fel basa Huw yn deyd. Mae yna dipyn o ddefaid duon wedi dod o’r
Siop Goch, a gwae i neb ddod i gysylltiad â nhw. Felly bydd mam yn deyd, a mi
wyr pawb mor brin ei geiriau fydd hi, os na fydd eisieu canmol tipyn arnon ni. ’Does dim posib
cael gan John Tomos neidio o ben y clawdd, medda nhad, i ddangos i ochor, ac
felly does dim modd dibynnu arno ef mewn cysylltiad â dim, ond yr hyn ddaw ag
arian i’w boced, neu dir i geisio i drin. Mae sôn fod o’n mynd i briodi, Huw.”
Chwarddodd Huw Huws y gof yn iach. “John Tomos yn mynd i briodi! Wel, mi glywas
i rywun rywdro yn deyd tasa dyn yn lladd i wraig, ac yn cario’i phen hi tan i
gesail y basa rhyw ddynes yn siwr o fod yn ddigon gwirion i fentro i gymryd o
er y cwbwl. Braidd nad ydw’i run farn a fo wir. Mae meddwl am Jac Tomos yn
cymryd arno garu neb ond y fo’i hun yn ormod i greadur i ddal.” A chwarddodd y
gof unwaith yn rhagor, yna ychwanegodd. “Rhyw hen lolan o ddynes fach ddigon
smala ydi gwraig William Williams y Siop Isa, ond yn wir fedra i ddim peidio
madda lot iddi hi tra mae’r lleill yna yn yr un pentra. Adawan nhw ddim siawns
i neb arall fyw ond y nhw rwsut. Soniwch am y d--- (= diawl), a dyma
fo,” ac yn ddios dyna lle yr oedd John Tomos y Siop yn hwylio’i gamrau tua
gefail y gof.
“Well ‘i mi roi’r troed gora mlaen’” ebe Huw, ’swybod ar y
ddaear na fydd o wedi gweld i wyn ar rwbath os bydd o acw o mlaen i. Mae o’n
meddwl fod pawb yn lladron, a lleidar weiddith lleidar gynta wyddoch, a mi
fyddai’n leicio cadw ’ngolwg ar y bobol ddrwgdybus yma os medra’i sut yn y
byd.”
Ac ymaith a’r gof, a Boba yn ysgwyd ei phen eto arno.
“Wel, blant bach,” ebe hi, gan droi at y genethod
ieuainc. “Mwya yn y byd sydd o eisio gweddio yma ynte, os fel hyn
ma petha yn ein plith ni. Wir, am wn i nad ydw inna hefyd, fel Huw, yn teimlo
fod gorfod credu’r fath betha am bobol yn y mrifo i. Ddeudsa Huw Huws ddim
petha o’r fath chwaith, mi wn i yn o lew sut un ydi o, ond fod gyno fo grownds
pur dda, fel byddwn ni’n deyd.”
“Sgwni sut y trydd y lecsiwn?” ebe Rhianon yn fyfyrgar, “mae nhad yn bur
anesmwyth, mae (x57) mor anodd
deall gymaint o waith goleuo sydd ar y bobol. Mi es i ddoe i Foel y Ci i edrych
beth oedd eisieu neud i’r simdde dros Syr Tudur, ac yn ystod yr ychydig
ymddiddan â’r wraig, gofynnais iddi a oedd y gwr am fotio i Mr. Edwards, fod
pob un o denantiaid Syr Tudur yn rhydd i wneud fel y mynnent heb ofn i gwg.
Edrychodd y ddynes arnaf, a dywedodd yn erfyniol,
‘O, Miss Rhianon, peidiwch a gofyn iddo fo, peidiwch wir a gofyn iddo fo, does
arna’ i ddim eisio colli nhipin dodrefn. ’Does gin i ddim llawer, mae’n wir, a dydyn nhw fawr o
bethau fel mae’r byd yn mynd ond y ni pia nhw, a ma nhw’n gwneud y tro i ni yn
eitha.’
Edrychais arni yn ddigon hurt mae’n debyg, a gofynais beth oedd yn feddwl
colli’i dodrefn os fotiai ei gwr i Mr. Edwards.
‘Wel mi fuo Mrs. Harris y Plas a Twrna Cefn Mawr yma, a mi ddeudson os fotiai
Will i Mr. Edwards na fydda eiddo neb yn saff, bod yna ryw ddyn yn Llundain am
ddwyn eiddo’r Eglwys ac eiddo pawb,” a chwarddodd Rhianon yn llon.
Cododd Boba ei dwylaw tua’r nef, ac ebe hi:
“Bobol bach y fath anwybodaeth gresynus, mhlant i, mewn gwlad efengyl, fel
basa’ch tad yn deyd. Chlywas i rioed y
fath beth. Diar, diar. Yn wir mae’r twllwch yn fwy nag o’n i’n feddwl.”
“O, dydi hi ddim mor ddrwg a hyna ymhob man Boba. Ond mae rhai fel yna yn
ddigon i droi’r fantol, a dyna sy ar nhad ofn. Heblaw hynny mae rhai o weision
Mr. Harris yn gwylio camrau nhad i bob man, ac yn mynd ar i ol o i geisio
dadwneud y gwaith.”
“Oes, mi wn, ond mae hi’n ormod o job i’r un o honyn nhw neud dyn celwyddog o
Rhobat Gruffydd. Dydi caritor ych tad, ’nethod bach, ddim at drugaredd neb ar y ddaear wrth
lwc. Nac ydi, nac ydi. Peth mawr ydi medru sefyll i fyny o
flaen y wlad a herio undyn i ddangos sbotia duon arnom ni. Ie, peth mawr a gwerthfawr iawn.”
“Beth barodd i chi ddeyd bod ar y bobol ofn mynd i’r capel, Boba?” gofynnai
Olwen, “mi dorrodd Huw ar yn sgwrs ni.”
“Wel, mhlant i, ma rhai o gynffonwyr y Plas Dola yna yn ffeindio’u ffordd i bob
man, ac yn glustia i gyd yn gwrando ar bob gair all rhywun ddeyd yn ochor
egwyddorion rhyddid, a fedar neb fod yn rhy wyliadwrus beth i ddeyd wrth i Dad
yn i gyfyngder, mhlant i. Fyddwn ni’n cofio am neb ond Fo a ninna amser honno.
Digon o waith y clywan nhw ddim am gyfarfod gweddi yn Tyn’rardd a mi gawn
lonydd fel yr hen ffyddloniaid stalwm mewn cornelau distaw heb yr un o sbiwyr
Mr. Harris i’n difrio ni. ’Newch chi gofio diolch i’ch mam am y brintan mhlant
i, ’does dim diwedd ar i chofio hi am dana i. A dyma’r bowlan bach i chi i
fynd adre. Sut bynnag dywydd fydd hi arnom ni mae’n Tad wrth y llyw, a deiff yr
un llong byth yn dipia os bydd O i hunan ar y bwrdd.”
“Mae Syr Tudur wedi peri iddyn nhw ddanfon llwyth o goed i chi Boba,” ebe
Rhianon, “mi berodd i mi ddeyd. Hwyrach ma aros adre hefo Olwen na’i heno yn
lle do’d yma i’r cyfarfod gweddi.”
“Ma nhw’n rhoi gormod o fwytha i mi, Boba,” ebe Olwen, “Ma mam a Rhianon yn
deyd (x58) fod awel y nos yn ddrwg i mi, yn misoedd ola’r flwyddyn yma.”
“Mi fasa’n burion i deulu’r Plas yna tasa rhywun yn ‘u cadw nhwtha yn y tŷ goelia i, treio cadw helynt Pentra Bryn Eiddig yn secret ma nhw ynte?”
“Helynt digon rhyfedd oedd hwnnw Boba, ynte, a fase nhw
fawr haws a cheisio dadrys y pwnc, ’does neb yn deall dim yn ei gylch.”
“Nac oes, Rhianon, ond synnwn i ddim na ddaw rhagor o bethau anesboniadwy, mae
llawer ffordd eto i roi’r mur o dan yn amddiffyn i’r etholedigion rhag y
gelyn.”
PENNOD XI
ANGENRHEIDIAU’R WERIN
“Rhaid i ni fynd adre heibio’r felin, Olwen. Mae ar nhad
eisio gwybod pryd y bydd posib iddo fo gael silio, a mae mam wedi ordro gwerth
swllt o wynwyn. Wyt ti ddim yn rhy flin, wyt ti, Olwen fach?”
“Nag ydw i; mi fydd yn braf mynd am dro bach. Mae’r dail yn glws iawn, yn
enwedig dail y derw cyn iddynt ollwng eu gafael yn y coed. Mae’r flwyddyn yn
gwywo yn glws iawn yn tydi hi, Rhianon? Piti na fase pobol yn medru gwywo a
marw fel yr hen flwyddyn, ynte, Rhianon? Ond gall pobol obeithio am adgyfodiad
gwell hefyd.”
“Gallant, Olwen, ngeneth i, a gwanwyn na fydd darfod arno.”
“Mae’r pennill yn deyd —
.......Mae yno ryw dragwyddol haf
.......Na wywa byth mo’i flodau braf.
Rhaid fod yno haf, Rhianon. Ond fydd yno ddim diwedd blwyddyn a diwedd bywyd,”
atebai Olwen yn fyfyrgar.
“Rhianon, ddaru ti beidio cefnogi gormod ar Huw ’rwan, pan oedd
yn dwrdio John Thomas y Siop Goch?” ychwanegai.
“Do, Olwen; ddylaswn i ddeyd dim. Mi wyddwn i hynny’r foment y tewais i; ond
fel bydd mam yn deyd yn ddigon aml, pe bawn i yn cofio ’i geiriau hi,
mai siarad gormod yw’r rheswm dros hanner gofidiau pobol, yn enwedig merched.
Rhaid i mi ddilyn dy esiampl di, Olwen, a siarad llai.”
“Na, mi fydda i’n leicio dy glywed di, Rhianon, ond fydda’ i ddim yn nabod
llais Rhianon ni os bydd hi’n deyd y drefn am rywun. ’Rydan ni gyd yn
nabod y llais pan fyddi di yn cymyd plaid y gwan.” Pwysai Olwen ar fraich ei
chwaer yn lled drwm, ac ymdaenai gwrid ysgafn dros ei hwyneb prydferth — y
gwrid roddai gymaint o bryder i’w mam a’i chwaer. Yn y man, daethant i olwg y groesffordd arweinai at y felin. Er eu
syndod, gwelsant fod yr hen groesffordd dawel yn llawn o bobol, a rhywun yn
sefyll ar ben y garreg farch, yn bennoeth, ac yn siarad yn uchel wrth y
gynulleidfa, gan ysgwyd ei freichiau ac estyn ei fysedd at y bobl, wedi hynny
eu tynnu trwy ei wallt; yna clecian ei ddwylaw ynghyd i ategu ei eiriau; yna,
gyda’r pwysleisiad cryfaf allai ei wddf roddi, gwaeddai nerth ei ben ei
syniadau ef yng nghylch y pwnc dan sylw.
“Beth ar y ddaear sy’n bod?” gofynnai Olwen mewn syndod. Chwarddodd Rhianon.”
Mae rhywun yn leicio clywed ’i lais ’i hun heblaw fi, ’ddyliwn i. Gawn (x59) ni fynd i wrando beth mae o’n ddeyd, Olwen?” “’Does yna ddim un ferch,
dim ond dynion i gyd.”
“Gore i ni pan gynta’ i fynd yna, os felly mae hi, mae digon o eisio merched i
helpu’r dynion yma i drin tipyn ar betha. ’Na nhw ddim mwy
o gamdrefn, beth bynnag. Fedran nhw ddim yn ’u byw, ond mi
allan neyd yn well.”
“O Rhianon, paid a deyd petha fel yna, ne mi gneith pawb di’n sport, a mi
galwan’ fy chwaer yn bopeth nad yw hi.”
Gwenodd Rhianon, ond ymlaen yr aeth tua’r groesffordd. Gwelwyd y genethod gan
Ned William y Saer, a daeth atynt yn wen o glust bwy gilydd.
“Mae cerbyd y Plas fan yma, a lle cyfforddus i chi a Miss Olwen eista yno fo,
Miss Gruffydd. Dowch chi ar f’ol i.”
“A chan y dymunai glywed yr araeth, ac hefyd fod lle cysurus i Olwen ym
mhob-man, y peth cyntaf y meddyliai Rhianon am dano, aeth am unwaith yn ei hoes
ar ol Ned William, ac wedi iddynt eistedd i lawr ar y clustogau, nid oedd yn
edifar ganddi.
“Areithiwr dan gamp ydi Mr. Jones, Miss Gruffydd; mae o wedi dwad yma o bell
ffordd i helpu Mr. Tattenho, achos na fedar o ddim siarad digon o Gymraeg ’i hun wrth y fotars. Mi gewch chi glywad o yn y munud yn deyd wrth y
dynion sut i fanigio i’r dim,” ebe Ned William yn ddistaw wrthi, tra yn cau
drws y cerbyd. A’r geiriau cyntaf a glywsant gan Mr. Jones, ddaethai yno o bell
ffordd i’w goleuo, oedd fel hyn:—
“A phwy ydi’r dyn yma sydd ar y maes yn erbyn bonheddwr o sane Mr. Tattenhall;
ie, pwy ydi o — pwy ddynion bach? Gofynnwch chi’r cwestiwn yna i chi’ch hunain,
fyddwch chi fawr o dro yn penderfynu rhoi’ch votes bob un i Mr.
Tattenhall. Pwy ydi o — pwy? Wel, mab i ryw hen bregethwr fydda’n
mynd a dwad ar hyd y wlad yma ’stalwm i bregethu ym mhob-man ond yn yr hen Eglwys
gysegredig, a mae’r mab yma wedi hel arian. Sut y gnaeth o hynny? Wel, wrth droi’i got. Ie, gneud arian wrth droi ’i got; dyna i chi sut ddyn ydi o. Fydd gŵr bonheddig ddim yn troi ’i got.”
Ar hyn gwaeddai rhyw lais, “Beth am Disraeli?”
“Disraeli! Ie, Disraeli, y gŵr mwya’ yn y wlad heddyw
wedi tynnu yn llewys ’i grys i amddiffyn hen Eglwys Cymru, ydi o! Mae’r Librals
yma am amddifadu y Gwyddel tlawd o’i Eglwys, a lle cawsech chwi a minnau ryddid
i addoli yma yng Nghymru pe cauai drws ein Heglwys arnom?”
“Beth am y capeli?” gwaeddai y llais eto.
“Ie’r capeli, syr, y capeli. Fedrwch chi
ddangos lle i ddyn tlawd i mi yn y’ch capeli chi? Oes yna le i rywun na fedr o
ddim talu am ’i le heblaw ar y fainc ar y llawr, wedi’i nodi, druan, fel tlotyn
gystal a nodwyd yr un ddafad erioed? Na, Eglwys ’i Blwy’ ydi’r
unig le i’r tlawd — yr unig le y gall dyn tlawd fynd i addoli ’i Greawdwr heb i neb neyd cilwg arno fo. Ac mae’r bobol yma am dynnu
pob eglwys drwy’r wlad i lawr yn gydwastad a’r ddaear; ac os na ofalwch chi sut
i bolio’r wythnos nesa, mi fydd cerrig cysegredig ein heglwysi ni wedi eu
gwasgaru o dan eu traed i balmantu’r ffyrdd.”
“Clywch, clywch.”
“Mae rhyw gyfaill yn gwaeddi ‘Clywch, clywch;’ ond, ddynion anwyl, mae hyn yn
beth ofnadwy (x60) i feddwl am dano, mor ofnadwy” a thynnai yr areithiwr ei fysedd hirion
drwy ei wallt nes yr ymddanghosai fel un ar ddarfod am dano oherwydd
dychrynfeydd ei ddrychfeddyliau. “Mae hyn mor ofnadwy a phe buasai dyn meidrol
yn taenu ser y nefoedd yn balmant i’w draed. Mae hen Eglwys ein hynafiaid — pob
carreg ynddi, pob pwt o bren sydd ynddi, pob darn o wydr a phisin o
blwm, ie pob cloch fedd hi, yn gwaeddi; ie yn gwaeddi — ydych chi yn ’u clywed nhw? — yn unllais arnom ni am i ni amddiffyn ei muriau hi,
amddiffyn ei heiddo hi, amddiffyn ’i chredo hi, amddiffyn beddau ’i mynwentydd hi
rhag i ddwylaw y lleidr a’r gŵr annuwiol eu halogi ne’u trin yn annynol. Meddyliwch am y peth. Mae rhai o honoch chi wedi’ch
priodi ac wedi bedyddio’ch plant tufewn i’w muriau hi. Mae’ch teuluoedd anwyl
chi, rai o honynt, wedi eu claddu yn ’i mynwentydd hi. Ond dyna i chi beth ofnadwy —
amharchu cyrff y meirwon. Mae pawb yn cael llonydd wedi marw, sut greadur
bynnag fyddo, ond ’dydi’r bobol yma ddim yn parchu’r meirwon — y
meirwon!” gwaeddai ar uchaf ei lais.
Cododd Rhianon, canys canfyddodd fod gwyneb Olwen yn gwelwi yn sŵn y fath ymadroddion. Agorwyd drws y cerbyd iddi gan Francis Glyn, nai
Mr. Harris, y Plas. Tynnodd ei het; ymgrymodd Rhianon ei phen. Aeth y dyn
ieuanc gyda’r genethod heibio i’r bobl, a chyn troi yn ol dywedodd: “Mae peth
fel hyn yn sarhad ar synwyr cyffredin. Mae’n ddrwg gennyf i chwi ei glywed,
Miss Gruffydd. Gwelwch fy mod yn eich adnabod. Cyfarfyddais chwi y dydd o’r
blaen pan gyda fy ewythr, Mr. Harris, Plas Dolau. Fy enw yw Francis Glyn, at
eich gwasanaeth.”
“Fy chwaer, Olwen Gruffydd, sydd gyda mi, Mr. Glyn, ac nid yw hi yn alluog i
wrando ar bethau tebyg.” Gwenodd; y wên oleuai wyneb tywyll Rhianon. “Feallai
ein bod ni yn orofalus o’n blodeuyn, Mr. Glyn, ond mi fyddwn yn dymuno ei
chysgodi oddiwrth gymaint a allom. O’m rhan i, mi fuaswn i yn leicio clywed yr
oil sydd gan y dyn yna i ddweyd am danom.” Gwenodd wedi hynny, ac ychwanegodd —
“Un o’r Liberals yma ydw i, Mr. Glyn, a chaniatau mod i’n meddu hawl i
fod yn rhywbeth, a minnau wedi’m geni yn ferch.” Nis meddai Francis Glyn un
amgyffred beth a ddywedodd yn atebiad i Rhianon — rhywbeth yng nghylch y
gofalai ef am fyned a Miss Olwen adref i Hafod Oleu, os ymddiriedai Miss
Gruffydd ei chwaer i’w ofal ef. Y canlyniad fu i Rhianon fyned yn ol i’w lle yn
y cerbyd, tra yr oedd Mr. Jones yn dechreu traethu ar anghenion pobl Prydain,
yn enwedig y rhai hyny a berthynent yn fwyaf neilltuol i werin y wlad.
“Camgymeriad mawr, pobl, ydi anufuddhau i’r Ysgrythyr. Mae’r Ysgrythyr Lân yn
ein dysgu i fod bob un yn foddlon ar y sefyllfa y’n ganwyd ynddi, ac nid i
geisio dymchwelyd pob math o drefn yn y wlad trwy ddyrysu llywodraeth, amharchu
deddfau, a phethau tebyg. Mae’r Ysgrythyr Lân yn ein dysgu i fod yn
ddarostyngedig i bawb sydd mewn awdurdod, ond mae dynion fel mab pregethwr wedi
troi ’i gôt yn dysgu’r werin i beidio parchu neb. A mi ddeyda i chi ragor: ’does dim posib cael gwaith os na bydd gŵr bonheddig ag arian i’w roi o ac i dalu
am dano. ’Does (x61) dim posib cael ffarm os na fydd yna ŵr bonheddig yn meddu ffermydd i’w gosod nhw i
chi, a beth sy’n rhesymol i ni ddisgwyl oddiwrth y gwŷr mawr os nad ydan ni’n foddlon i roi fôt
iddyn’ nhw amball waith, pan ofynnant am dani i ni; ïe, yn foesgar hefyd, nid
fel pe basen ni yn gneud ffafr â nhw, yn lle gneud y’n dyledswydd. Bobol anwyl,
dydd drwg fydd hwnnw i’n gwlad ni pan fydd y llywodraeth yn llaw dynion
anghymwys, pan fydd yr upstarts yma wedi medru gneud pres a chipio’r
awenau o ddwylaw yr old nobility. Ie, dydd drwg fydd hwnnw. ’Does dim posib cael un llun o drefn ar lywodraeth gwlad heb rywrai wrth
y llyw, ac mae’n bwysig iawn i ni pwy fydd fan honno. Os am feistr, fechgyn, a
ma’n rhaid i gael o, dowch i ni ŵr bonheddig, o’r right stamp. Mi ŵyr o be sy’ arnoch chi eisio
yn iawn. Mae o’n gwybod fod glasiad o gwrw yn beth sy arnoch chi
eisio ar ol gweithio yn chwys a lludded, ac y mae yno ddigon i gael yn y Red
Lion, dim ond gofyn am dano; mae pwrs Mr. Tattenhall yn bur ddwfn. Ie, os am
feistr, a rhaid ’i gael o, peidiwch byth a mynd yn agos at y tacla yma
sy wedi codi. Cofiwch yr hen air, “Gwybed gwyd oddiar faw hed ucha’;” ie, a nhw
ydi’r meistri cleta. Peidiwch chi a chymyd y’ch llygad-dynnu gan y Liberals yma,
os ydach chi’n meddwl yr hidia nhw fwy am danoch chi ne am ’u gwlad na’r hen fonheddwyr; peidwch chi a choelio dim o’r fath. Bron i
mi ddeyd ma chwech o un a hanner dwsin o’r llall fydd hi.”
Chwarddodd cryn hanner dwsin yn uchel.
“Mi allwch chi chwerthin, my lads, ond mi gewch chwi weld, os ewch chwi
i’w crafanga nhw, ma’r meistri caleta ydi’r jerry builders, y speculators,
a’r retired tinkers. Dyma’r bobol neith yrru’r hen wlad yma i’r gŵr drwg os rhown ni siawns iddyn’ nhw. Ma gŵr bonheddig yn ŵr bonheddig; ydi, siwr, beth arall ydi o? Ond bedi
rhein? Petha wedi troi ’u cot. Mi tro’n chitha hefyd rownd ’u penna os na thendiwch chi. Be
sydd yn eisieu arnoch chi, ddynion? Digon o fwyd, digon o ddillad, a thân a thŷ wrth ben. ’Does dim
eisieu rhagor na hyna ar neb; ond ewch chwi i ddwylo’r mob, mi gewch
lai. Ychydig o’r hen nobility wrth y llyw, dyna
neith drefn ar y wlad. Mae’r Ysgrythyr Lân yn ein dysgu ni, pe tae ni’n gwrando
ar y geiriau, mai felly mae petha i fod. Peth ofnadwy ydi syrthio i ddwylaw’r mob;
gwareder ni rhagddynt. Beth ddaru nhw neyd? Troi cot?
“Ie. Lladd Brenin? Ie, croeshoelio Crist, a dewis y lleidr a’r llofrudd, bobol!
Ie, ie, ie, dair gwaith drosodd i chwi. Dyna’r log i chwi, a gwaith y mob
wedi ysgrifennu arno fo. A mae arnom ni eisio’n Heglwys, mae arno ni eisio
hanner peint, a rhaid i ni gael llonydd i fyw fel pobl; a mae arnoch chi gyd
eisio tipyn o ysgol i’ch plant, a phwy ond y mawrion a rydd hynny i chi? A mae
arnoch chi i gyd eisio’ch cotiau heb’u troi, a’ch brenhinoedd a’u pennau ar’u
hysgwyddau. Mor ofnadwy meddwl am dorri pen ein Grasusaf Frenhines; a mae arnom
ni eisio Iachawdwr Bendigedig ac Eglwys i’w bregethu — nid Barabbas, nac
Edwards, na neb arall.”
Tra y cymerai Mr. Jones ei wynt ato wedi’r fath ymarllwysiad o hyawdledd, wele
ddyn mewn dillad (x62) gweithiwr cyffredin yn dod ymlaen at y gareg farch ac
yn amneidio â’i law ar y dynion am osteg, fod ganddo yntau hefyd air i’w
ddywedyd wrthynt. Dyn dieithr oedd, ac er nad oedd ei ddillad yn rhagori ar yr
eiddynt hwy, teimlodd y bobl ei fod yn rhywun a fynnai ei wrando.
Edrychai Mr. Jones arno mewn syndod, trodd at y dynion a dywedodd,
“Gormod o beth ydyw hyn, my lads, torri ar draws araith y dylech chwi ei
chlywed “bob gair.” Ond yr oedd y gweithiwr yn benderfynol, “Fydda i ddim yn
hir, Mr. Jones o rywle ydi’ch enw chi ynte? Mae rhaid i chi wrando arna i, yn
hwyr neu hwyrach, felly waeth i chi roi’ch lle ar y garreg yna i mi ac eistedd
yn is i lawr am dipyn. Yn gyntaf oll rydw i’n myndi ofyn cwestiwn ne ddau i
chi, dyma fo: Sawl diwrnod o waith gonest ddaru chi neud yn ych oes? Faint y
dydd gawsoch chi am ych gwaith?” Trodd at y dynion ddeallent yn dra rhagorol
beth oedd llafur caled beunyddiol i drin y tir, a chan gyfeirio at ddwylaw
gwynion tewion Mr. Jones, dywedodd yn wawdlyd, “Edrychwch ar i ddwylo fo, a
fyddwch chi a finna fawr o dro heb weld na ŵyr hwn ddim beth ydi gwaith na gweithio, ac mae o’n dwad yma i ddweyd wrtho ni beth ydi angen y gweithiwr.” A chan estyn ei ddwylaw celyd at ei gydlafurwyr ebe
fe, “Welwch chi’r cyrn yma ar gledrau fy nwylo i, frodyr. Mi wranta i bod gin
bob un o honoch chitha gyrn a’u matshia nhw i’r dim. Does dim eisio i neb
lefaru yng nghylch i waith dim ond dangos y llaw, ynte, ddynion bach, mae hi’n
eitha tyst i ni bob un fel yr ydan ni’n sefyll yma. Edrychwch ar ddwylo ffrind
y gweithiwr. Mae’n nhw’n wyn, ac yn feddal, yn tydyn’ nhw Mr. Jones, dest y
peth i ysgwyd llaw hefo ladies y Jones yma. A faint fyddwch chi’n gael
am y gwaith? Fuoch chi rioed yn gweithio am chwech-cheiniog y dydd ac yn byw ar
hynny? Os do, mi wrandawn ni arnoch chi, ond os naddo, wyddoch chi ddim am
anghenion gweithwyr y’ch gwlad. A shut up am dani hi, old boy.
Anghenion y werin, gydwladwyr. Na, nid glasiad o ddim i bendroni’r dyn a’i
wneud yn ffwl diamddiffyn ar drugaredd ei ormeswyr. Na, mae arnom bob enaid
angen hynny o ymenydd roddwyd i ni gan y’n Creawdwr i ymladd am y’n rhyddid y
dyddiau yma. Nid gwerin feddw all waeddi i unrhyw bwrpas, ‘Trech gwlad nag
Arglwydd,’ frodyr. Nid gwerin feddw all ymdrechu yn erbyn cynllwynion
cyfeillion Mr. Jones, a hynny mae’r gweilch yn wybod. Na, gwerin ar ei thraed,
a’i synnwyr yn ei phen, a’i dwylaw heb ddechreu crynnu, dyna’r werin sy’n mynd
i ennill i rhyddid, daliwch chi sylw. A mae Mr. Jones yn dweyd ma dyn wedi troi
gôt ydi Mr. Edwards; wel nid pob un sy’n alluog i ddangos lining i gôt
rwan, ac os ydi Mr. Edwards wedi troi gôt, yn myn’d yn Annibynwr yn lle yn
Fethodist, wel, fedrwch chi na minna wel’d yr un twll yn y tu chwith mwy na’r
tu de iddi hi. Ydi, mae Mr. Edwards yn fab i un o hen bregethwyr Methodist gora
Cymru, ac mi ddeyda i chi fwy, mae’r mab cystal dyn a’i dad. Ond nid brwydr
dros ddyn ydi hon, gydweithwyr; na, brwydr ydi hon dros egwyddorion; brwydr ydi
hon i roi hawl, i bob Cymro fod yn ddyn yn lle rhyw bel droed i Sais. Oes, (x63) Mr. Jones, mae arno ni eisio addysg i’n plant, ond nid i dysgu nhw sut
i fynd at y drws cefn i dŷ’r person, na’r ffordd ora
iddyn nhw dynnu’i capia i’r stiwardiaid, na sut i ddeyd Yes ma’am, wrth
y’ch ledi chi; o na, mae arno’n ni eisio yr addysg honno yn ol oedd ym meddiant
yr hen Gymry gynt, pan nad oedd y’ch Saeson chi yn ddim ond morladron
ysbeilgar. Mae arno’n ni eisio yr addysg honno alluoga’n plant ni i edrych yng
ngwyneb plant pob cenedl o dan y nef heb ddim cywilydd deyd mai Cymry ydyn nhw.
Dyna’r addysg raid i ni gael; ’neith dim arall y’n tro ni. Tori penna’ brenhinoedd
wir, na d’oes yma run o honom ni ag amser yn spâr ganddo i gyboli hefo gwaith
o’r fath. Os daw hi’n bryd gneud hynny ryw dro eto mi gwyd Duw rhyw hen Olifyr
eto hefyd. Rhaid cael dyn mawr at waith mawr, a does yma neb i fyny a’r job
o dorri penna brenhinoedd, Mr. Jones. A mae arnoch chi eisio’ch eglwys, medda
chi. Wel, gwyr dyn, faswn i’n meddwi bod chi yn i chael hi i chi’ch hunan yn yr
ardaloedd gwledig yma y rhan amla; synnwn i ddim na chewch chi’ch eglwys i gyd
i chi’ch hunan ond rhyw dri neu bedwar. Ac mi ddylia dyn bod chi’n ofalus o’r
tlawd a’i gyfleusterau addoli. Wel, gydweithwyr, chlywch chi ddim un gair bach
am addoliad o’r geneu hwn; dim un, ond dysgwch chi’r bobl sut i ymddwyn ar i
traed, fydd raid iddyn nhw ddim treulio cimin o amser ar ’u glinia. Gweddi, beth ydi gweddi — ochenaid ddistaw at Dduw wrth
godi’r tatws o’r rhych. Dyna ydi gweddi. Gweddi? Ie, y dyhead yn y fynwes am
gael ymwared o’r holl bechod, dyna ydi gweddi. Ydych chi’n meddwl na all neb
weddio, Mr. Jones, heb newid i ddillad. Mae Mr. Jones wedi cyffelybu Mr.
Edwards i Barabbas, a mi fu bron a chyffelybu Mr. Tattenhall i’r Messiah. Wel,
mi rydw’ inna, wedi darllen tipin hefyd, ond ches i ddim lle i gredu i’r
Arglwydd Iesu erioed fod yn byw yn foethus, ar draul gweithwyr tlodion Galilea;
na, mae’r Beibl yna yn yr eglwys sydd mor agos at galon Mr. Jones yn llawn o
waeau y Creawdwr mawr ar ben y cyfoethogion a ormesant y.itlawd. Syr, well i
chi adael y Beibl yn llonydd os ydych yn mynd i areithio dros y rhai a fwynhant
fyd da helaethwych beunydd. Llyfr Lazarus ydi’r Beibl, ond fel yr ydych chi a
rhai tebyg i chi yn ei droi o ochwith i’ch pwrpas eich hunain. Dyma champion
troi côt! Troi côt Beibl i siwtio gormeswr y tlawd! Ond mi rydw i run farn
a chi am un peth, Mr. Jones, chwech o un a hanner dwsin o’r llall fydda hi
arnon ni os nad gwaeth na hyny pe tae’r self made men yma yn neido ar
gefna’u ceffyla. Eisio gneud pethau’n fwy gwastad sy’ gydweithwyr, gwiw i chi
na minna ddisgwyl dim trefn ar ddyn a gormod o arian yn ei boced, ac un arall
ym mron llwgu yn ei ymyl. A does gan Mr. Edwards ddim gormod o arian. Welsoch
chwi ddyn o egwyddor dda erioed a digonedd, o arian? Os do, mi welsoch beth na
welais i yn fy holl fywyd. Ac os ydych chi yn disgwyl i mi goelio y galla i fod
yn rowlio mewn golud, a gweld tlodi dynoliaeth o nghwmpas i, a bod yn ddilynwr
i Grist, yr ydych yn gofyn peth na fedra i mo’i neud o, gydweithwyr. Oes, mae
arnon ni eisio tŷ all fod yn gartref, nid murddyn o le y daw’r gwynt a’r gwlaw i fewn
trwy’r tyllau ynddo. Mae arno’m ni, gweithwyr (x64) Cymru eisieu digon o fwyd maethlon i’n plant a ni ein
hunain ac mae’n hanghen ni’n fawr am gyflog cyfiawn am ddiwrnod o waith caled,
wedi hynny fe ofalwn ni y cawn feddu y pethau yna i gyd, ond y’n hangen mawr ni
heddyw yw rhyddid, gydweithwyr. ’Drylliwn eu rhwymau a thaflwn eu rheffynau
oddiwrthym.’ Dyna angen pobl Llangynan, dyna angen pobl pob Llan yng
Nghymru, Rhyddid ! Rhyddid! Ac mae votes
Cymru i fod yn votes am ryddid y tro yma pe tae dyn heb yr un gôt yn right
man i’w rhoi hi iddo. Ewch chitha adra tua’r Muriau Mawr, Mr. Jones, at
Glawdd Offa i droi’r gôt yna fel yr oedd hi cyn i Mr. Tattenhall gynnyg aur i
chi am siarad drosto fo. Angen gwerin Cymru, Mr. Jones, ydi dyn yn y Senedd yn
medru iaith ei wlad, dyn yn deall curiadau calon gwerin ei wlad, ïe dyn all
ambell dro anghofio number one er mwyn i wlad; ac yn olaf dyn nad oes
arno gywilydd o’i wlad na’i genedl.”
Ac yng nghanol bloeddiadau o gymeradwyaeth nas gallai y dynion er eu gwaethaf
ymatal gan gymaint eu teimladau, darfu yr araeth gan y dieithrddyn; ond ni
chododd Mr. Jones ar ei ol, a therfynnodd y cyfarfod a gwasgarodd y dorf, un
yma ac un acw, gan adael Mr. Jones a Ned William i gymeryd meddiant o’r cerbyd
i fyned yn ol tua’r Plas Dolau. Cerddodd Rhianon yn fyfyrgar yn ei blaen tua’r
felin i orffen ei negeseuau.
PENNOD XII
CYSGODION Y DYFODOL
Pan gyrhaeddodd Rhianon y felin, gwelai fod amryw o’r dynion fu yn gwrando ar y
groesffordd, yno o’i blaen yn eistedd ar y sachau blawd, ac yn beirniadu y ddau
areithiwr. Ni fuasai y melinydd yn y cyfarfod, canys amser prysur iawn yn yr
hen felinnau fyddai mis Tachwedd. Heidiai y ffermwyr yno gyda’u ceirch i silio
am y cyntaf, a thipyn o waith i’r melinydd oedd dal y ddysgl yn wastad, a
gofalu na thorrid yr hen arferiad, “y cyntaf i’r felin gaiff falu,” yr hyn a
ystyrid yn ddeddf anrhydeddus, er nad ysgrifennwyd hi ar ddalennau yr un llyfr
glas. Ond er fod amgylchiadau yn cadw John Meredydd rhag dangos ei ochr yn y
cyfarfodydd, gwyddai pawb fod ei galon ef yn ei lle, ac nis ofnai un dyn
draethu ei farn o’i flaen yn union yn ol ei gydwybod. Pes gwybuasai Mr. Harris,
y Plas Dolau, mae y felin ar y stâd y gofalai ef am dani oedd athrofa
Rhyddfrydiaeth, ac Ymneilltuaeth yr ardal, ni fuasai yn cysgu un noson gysurus
nes cael pethau i well trefn yn yr hen felin. Druan o Mr. Harris, ni fu mwy o
waith cael pethau i’w lle, yn ol ei farn ef am danynt, erioed o flaen un
goruchwyliwr, na chwaith orchwyl mwy diobaith, ond ni ddeallai efe hynny eto.
“Un o’r sosialiaid yma oedd y dyn olaf, ond rêl boy ydi o; mae o’n dyall ni i’r
dim: mi rodd gauad ar bisar Mr. Jones yn glep, John Meredydd; mi fasach wrth
y’ch bodd yn gwrando arno fo. Yn wir, fuo dest i mi hollti ar y nhraws wrth
geisio peidio chwerthin pan oedd o’n son am y Beibil yn cael troi côt; chlywas
i ddim nobliach yn f’oes.
(x68) Mi fasa’n dda gin y nghalon i tasa Rhobat Gruffydd yr Hafod yno, ond mi ’roedd Miss Gruffydd yno a mi neith hi’r tro.” Dyna’r geiriau a glywai
Rhianon gan Evan Roberts, Tŷ Canol, cyn iddo ddeall ei bod hi yn sefyll yn ei
ymyl. Chwarddodd pawb, a gwenodd Rhianon yn siriol.
“O’n, Evan Roberts, ’ro’ni yno a mae’n dda iawn gen i hynny. Mi ddeydodd y ddau rai pethau y
byddwn ni gyd yn cofio amdanynt, gobeithio. Fydd raid i run o honoch chi glywed
neb yn areithio eto ddydd y polio, mi ddyle’ch llygaid chi fod yn ddigon agored
ar ol heddyw.”
“Reit wir, Miss Gruffydd, ac ond i’r dynion iwsio’u sens, fel byddwn ni’n deyd,
mi ddylai araeth Mr. Jones fod yn fwy o help i Mr. Edwards nag i Mr.
Tattenhall, er ’doedd o fawr feddwl hynny chwaith. Ond mi trodd y dyn diarth hwnnw
bopeth o chwith pan gododd o, a mae gin i ryw amcan fod y dyn ola yna yn nabod
Mr. Jones. Glywsoch chi o’n peri iddo fo fyn’d adra?”
“Wel, rhaid i minnau droi at adre, hefyd, ne mi fydd mam yn meddwl mod i ar
goll yn rhywle,” a dywedodd Rhianon ei neges, ac ymaith a hi.
Edrychodd y dynion ar ei hol, gan edmygu symudiadau y corff ieuanc, lluniaidd,
a’r camrau ysgafndroed, ac ebe un o honynt, “Biti fod cimin o wahaniaeth oed
cydrhyngthi hi a Syr Tudur; mi fasa’n reiol o beth i gweld hi’n fistras yn y
Friog, a ma rhai yn meddwl ma dyna fydd y diwedd fel y mae hi.”
“Lol ffol, coelio’r bobol a’u clep,” ebe John Meredydd; “mae’r sylw delir i
Miss Gruffydd gan bawb yn rhwym o wneud gelynion iddi, ond mae’i phen hi
wedi’eiosod yn eitha sad ar ei ’sgwydda, wrth lwc.”
“Mae arna i fwy o ofn gweld rhywun arall heblaw Syr Tudur yn troi o’i chwmpas
hi wir. Welsoch chi’r dyn ifanc sy’n Mhlas Dolau, sy’n perthyn i Mr. ne Mrs.
Harris? os nad ydw i wedi camgymeryd, mi ’drychodd arni hi
heiddiw ’fwy nag unwaith, yn union fel y byddwn ni’n edrach ar y merched fydd
wedi’n llygad-dynnu ni.”
Tra y siaradai y dynion am dani, safai Rhianon yn ymyl clawdd perllan y felin,
wedi ei llygad-dynnu ei hunan gan yr olygfa o’i blaen. Am tua thair llath ar
hyd y clawdd, cerddai cannoedd, dybygai hi, o falwod a’u cregyn ar eu cefnau.
Yr oeddynt yn fychain a mawrion, yn bob lliw posibl i’w weled ar gregyn malwod,
a’r oll wedi eu trefnu yn fyddinoedd, y rhengoedd yn eu lle, a’r malwod mwyaf
yn y canol yn ymddangos yn bencapteiniaid ar y gweddill. Ar garreg yn eu hymyl
eisteddai geneth fechan tua deg oed, ei gwallt cyrliog yn dduach na’r muchudd,
a’i llygaid yn disgleirio fel y ser, tra y gwyliai ymdaith y malwod ar hyd y
cerrig gleision, oeddynt wedi eu gosod yn wastad a threfnus ar bennau y cerrig
clapiog y clowyd y clawdd â hwy. Cododd y plentyn ei golygon i fyny, ac mewn
atebiad i gwestiwn Rhianon, “Beth ar y ddaear wyt ti yn neud hefo’r malwod yma,
Dyddgu?” dywedodd.
“Fel yma bydd pobol yn rhyfela. Welwch chi’r falwen fawr yna, Miss Rhianon?
Owen Glyndwr ydi hona, a mae’r lot yna i gyd, o’i ochor o, ar (sic = a’r)
lot yna o ochor Brenin y Saeson.” Symudai yr ymlusgiaid wedi hynny mor ddeheuig
a didrafferth. “Pobol (x66) Ysgotland ydyn nhw rwan, Miss Rhianon, a William
Wallace, a Robert Bruce ydi’r rhai mawr a’r cregyn clws yna, a ma nhwtha’n
curo’r Saeson hefyd. Cyfnewidiad arall yn nhrefn y malwod, a dyna Rhianon yn
gwrando hanes Groeg, a rhyfel Caerdroia, lladd Hector, a’r saeth yn sawdl
Achiles, y cyfan mor ddestlus a chryno nes ei gwneuthur yn fud mewn syndod.
“Rwan, Miss Rhianon, dyma nhw i gyd yn bregethwrs Wesla, fel yma bydd nhad yn
deud bydd pregethwrs Wesla a’u tai ar ’u cefna’n symud i rywle newydd o hyd. Dacw nhw’n
cychwyn.”
“Gymrwch chi weld y lecsiwn, Miss Rhianon? Dyma’r Toris i gyd yr ochor yma,
Librals ’rochor yna; a ma na fwy o lawer o Librals, ond dydi Mr. Harris y Plas
ddim yn gwbod chwaith ne mi fasa o’i go;” ac ymhen ychydig eiliadau,
trawsffurfiwyd y malwod yn bleidiau politicaidd, a Dyddgu yn llefaru dros y
naill blaid a’r llall yn hyawdl.
“A dyma briodas, Miss Rhianon,” a newidiwyd gorymdaith yr ymlusgiaid eto.
“Priodas chi a Syr Tudur,” ebe’r eneth yn ddiniwed, ond aeth wyneb Rhianon
Gruffydd fel y galchen. Dododd ei llaw ar law y plentyn, ac ebe hi, “Dyddgu,
rhaid i ti beidio gneud peth fel yna, ne cofia na fydda i ddim yn ffrindia hefo
ti.”
Edrychodd y plentyn arni yn syn.
“Ydach chi ddim yn leicio Syr Tudur, Miss Rhianon? Mi rydw i. Ma well gen i Syr
Tudur na neb ond nhad a mam, a Ted, a Llew; a ’roeddwn i’n meddwl
bod chi a pawb yn leicio Syr Tudur. Pa’m na fydd pobol ddim yn leicio ni wedi i
ni fynd yn hen, Miss Rhianon? Well gen i bobol hen; mae nhw’n ffeindiach lawer,
lawer; ydyn’ ma nhw, lot fawr. A mi fasa’n braf yn
y Friog, ma yno le neis, fel oedd gen y Frenhines Elizabeth. Mi fuo hi yn y
Friog. Dyma hi; welsoch chi hi?” A dechreuodd yr eneth dynu
allan ei theganau o focs bychan pren oedd wrth ei thraed.
“Hwn ydi’r Brenin Charles a phluen ar ei het, a dyma hi Mary Scotland, ac
Elizabeth, ac Anne Boleyn, a Henry VIII, a Jane Seymour, a Catherine Howard, a
Catherine Parr, ac Owen Tudur. A dyma’r hen Richard drwg hwnnw laddodd Edward
a’i frawd bach, a dyma Lady Jane Grey. Welwch chi lot sydd yma. Fasa chi’n
leicio gweld torri pen Lady Jane Grey, Miss Rhianon? Mi fedra’i dangos nhw i
gyd i chi’n union, fel ma Trysorfa’r Plant yn deyd.”
Daeth y wên yn ol i wyneb Rhianon Gruffydd, a gafaelodd yn y teganau a
gynrychiolent y gwahanol urddasolion gan Ddyddgu fechan. Pennau delwau china
bychain wedi torri oeddynt — ambell i ben dyn, a chryn lawer o bennau
merched. A chwareu teg i’r plentyn, tebygent gymaint i’r darluniau oedd gennym
o’r brenhinoedd ac ereill, fel y meddai dipyn go lew o esgusion dros ei
rhamantau yn eu cylch. Ond yr hyn a synnai Rhianon oedd gwybodaeth helaeth y
plentyn. Ymddanghosai yn deall y sefyllfa boliticaidd fel pe wedi gweled pum’
deg o flwyddi yn lle un. Elai mor rwydd dros hen hanes Cymru a phe buasai yn y
fan a’r lle yn ei chyflawn faintioli yn gwylied symudiadau bradwrus gorthrymwyr
ei gwlad, Dywedai (x67) fel y byddai Ted ei brawd yn wylo am ei fod yr un enw
ag Edward I, ac mor falch oedd Llewelyn o’i enw ef. Cofiai i Rhianon am
gyflafan Morfa Rhuddlan, yna neidiai i rywle i son am y tylwyth teg; ond y
foment nesaf gwelai Rhianon hi yn hel ei theganau i’w bocs, ac yn dechreu pacio
y malwod mewn basged, a gwelltglas o’u cwmpas.
“Dacw Elin Ty’nffordd yn dwad; a mae hi mor wirion, mi ddyfethith y mhetha i i
gyd. Ma mam yn deyd ’does gini hi ddim help bod hi ddim yn gall; ond mae
arna i eisio mhetha, ne fedra i ddim chware dim.”
“Rhaid i mi brynu doli i ti, Dyddgu, i chware.”
“Na, chyma i ddim dolis; dda gen i ddim babis’ na dolis, na dim. Well gen i
ddarllen hanes pobol, a chware bod hefo nhw, a phetha felly. Fydda i ddim yn
leicio siglo cryd babis, a ’does arna i ddim eisio gwnio. Fydda i ddim yn leicio
gneud, — a fydda i ddim eisio clywed babis yn crio. ’Does arna i
eisio dim ond Trysorfa’r Plant, a’r Drysorfa Fawr, a Llenor,
a Methodist, a Ceiniogiwerth, a Bardd Cwsg a Traethodydd,
a Hanes y Merthyron, - a phetha felly. A Beibl neis a chas lledar coch
iddo fo; nid dolis.”
“A malwod,” chwarddai Rihianon.
“Mynd trwy hanes llyfr ma’r malwod; ma nhw’n llai o drafferth na cymyd plant. ’Dydi malwod
ddim yn digio na dim.”
“Wel, o’r gore, Dyddgu, mi gofia i am lyfr pan ddo’i yma eto, ynte?”
Ac wedi ffarwelio a’r fechan cychwynnodd tuag adref unwaith yn rhagor; ond yr
oedd Elin yn disgwyl am dani, ac yn lle myned ymlaen i boeni Dyddgu, trodd yn
ol gyda Rhianon, ac ebe hi yn ddistaw wrth ymyl ei chlust, “Duwc anwyl, Miss,”
medda fi wrtha i fy hun, achos ’doedd yno neb arall; “Duwc anwyl,” medda fi, “yn dydi
o’n glws; ma hwn yn’u curo nhw i gyd.” A mi ’drychas arno fo nes o’n i wedi
blino disgwyl iddo fo ddeyd rhwbath wrtha i, a ddeydodd o ddim — ddim; a “Duwc
anwyl,” medda fi, “mi faswn i’n leicio ’i glywad o’n deyd rhwbath.” A mi ddois i am dro, ond mae o ’run fan o hyd, yn ista ar yr hen goedan onan yna sy’
wedi syrthio yn ochor y ffordd.”
A chyn i Rhianon gael amser i grynhoi ei meddyliau at eu gilydd ffwrdd ag Elin
tua’r felin, wedi cofio fod ei mam yn disgwyl am werth swilt o flawd. Cerddai
Rhiannon yn gyflym, gan fod y cyfarfod ar y groesffordd a chwareu Dyddgu wedi
cymeryd cryn lawer o’i hamser. Ac er ei gwaethaf crynnai ei chalon, a deuai y
gwrid ar ei dwyrudd oherwydd geiriau Elin. Meddai ryw fath o ymdeimlad distaw
yn ei mynwes pwy oedd mor hardd ag i ennyn edmygedd Elin dlawd, a bu bron a
neidio dros y clawdd a chroesi’r caeau i Hafod Oleu, yn lle myned ar hyd y
ffordd. Eto, ar hyd y ffordd yn ei blaen yr aeth, hyd at foncyff yr hen onen,
ar yr hon yr eisteddai Francis Glyn, yn dal papur newydd yn ei law fel pe yn ei
ddarllen, ond ei lygaid yn gwylio cerddediad Rhianon; a chyn iddi ei gyrraedd,
yr oedd ar ei draed yn ei chyfarch, yn holi yng nghylch diwedd y cyfarfod, ac
yn myned ymlaen tua Hafod Oleu gyda hi, fel pe hyny’r peth mwyaf naturiol ar y
ddaear iddo wneud. Wedi iddynt ddod i olwg y tŷ, dywedodd — “Mi garwn i adnabod eich tad, Miss Gruffydd; tybed ei fod
i mewn? Er fy mod (x68) i yn nai i Mr. Harris, Plas Dolau, ’rydw i am i chwi gredu na feddaf un gronyn o gydymdeimlad â’i ddull o
drin pobl heddyw. Yn wir, wn i ddim gyda pheth y mae gen i gydymdeimlad. Wn i
ddim yn iawn beth ydw i’n gredu, os ydw i’n credu mewn rhywbeth; ond mae gen i
ryw feddwl y byddai dod i adnabod eich tad yn well ar fy lles i na dim arall.”
A beth allasai Rhianon wneud o dan yr amgylchiadau ond ei wahodd i fewn i’r
Hafod Oleu am y tro cyntaf?
PENNOD XIII
Y CYFARFOD GWEDDIO
Gan fod cryn bellter ffordd cydrhwng amryw o’r
ffermdai a’r gwahanol gapeli, dechreuid y moddion ganol yr wythnos am hanner
awr wedi chwech yn y gaeaf, yna byddai pawb adref yn gynnar i swpera yr
anifeiliaid, ac i fwyta yr uwd eu hunain cyn myned i orffwys dros y nos. Ond
nid oedd bwthyn Boba cyn belled iddynt dramwy tuag ato, a bodolai rhyw
ddealltwriaeth distaw cydrhyngddynt y gwnaethai y tro yn burion i’r cynulliad y
noson honno fod am saith o’r gloch. Ac yn brydlon bum munud cyn saith, wele bob
un yn ei le yn Ty’nrardd yn barod i ddechreu’r cyfarfod gweddi. Ni pharai
helynt y gwisgo i neb fod yn rhy hwyr yn dyfod i foddion gras ar noson waith,
ychydig iawn o wahaniaeth fyddai yn ymddanghosiad y meibion a’r merched, rhagor
pan yn dilyn eu goruchwylion ar hyd y dydd. Pobl yn gweithio oeddynt i gyd ac
heb ddychmygu fod gwaith gonest yn anfri ar undyn byw, a chan hynny heb wybod
beth ydoedd cywilydd o’i blegid, na chwaith dros y dillad cyffredin oeddynt yn
ddanghoseg led eglur o’u dull o fyw yn eu gwahanol safleoedd.
Daethai William Williams i fyny, a mynnai Robert Gruffydd iddo ef gymeryd
arweiniad y cyfarfod gweddio yn ei law.
“Wel, os byddwch chi i gyd yn symol ufudd, frodyr bach, mi wna inna ngore i fod
yn ddistaw, ynte; felly beth pe tae ni yn gofyn i Rhobat Gruffydd annerch yr
orsedd yn gynta, rwan.”
“Bydd hi fawr o newid i Boba nghlywed i, William Williams, mi fydda i yma yn
amlach na’r un o honoch chi.”
“Byddwch, byddwch, Rhobat Gruffydd,” ebai’r hen wraig yn ei chornel, “ond
rhoswch i mi ddeyd mod i eisio newid, ynte, William Williams; na, dowch chi
ymlaen rwan, mae gin i ryw siort o gred na ofynnwch chi am ddim na fydd O’n
barod i roi’r cwbwl i chi. Ac yn wirionedd i, pwy wyr yn well na chi, beth sy
arna i isio. A mi fase’n burion gin i’ch clywed chi’n darllen y Salm honno i mi
unwaith eto, a neith hi ddrwg yn y byd i neb sydd yma; mae’n eitha i ni gofio
fod Duw Israel yn alluog rwan i roddi north a chadernid i’w bobl. Mi wyddoch
chi prun ydw i’n feddwl, ‘Cyfoded Duw, gwasgarer Ei elynion, a ffoed Ei gaseion
o’i flaen Ef.’ Hen Salm nobl ydi hona, ac ma’n burion i ni gofio’r dyddiau yma,
sy’ braidd yn dywyll i ni, fod posib i ni orfoleddu mewn gorthrymderau.”
“Dydw i ddim yn rhyw siwr iawn, gyfeillion bach, na fasa gwrando ar Boba heno,
yn fwy o help i ni i gyd na chlywed llais (x69) neb un o honom,”
ebe William Williams.
“O, na.” atebai Boba, “rydw i’n disgwyl i glywed O’n siarad yn ’i Air wrtha i, a mi fydda i’n meddwl mai yn y cyfarfod gweddio y bydd
O’n agos iawn ato ni. Ond os bydd rhyw air ar y meddwl i, mi deydai o’n ddigon
rhydd a dilol, gnaf neno dyn.”
Cymerodd Robert Gruffydd y Beibl, a dechreuodd ddarllen y Salm. Weithiau, ceid
ef yn taflu gair o eglurhad ar ambell i adnod, bryd arall Boba fyddai yn ategu
un o’r addewddion, a hawdd i’r gynulleidfa fechan oedd dweyd mai da iddynt hwy
oedd bod yno. Canwyd pennill orfoleddus hefyd, nid cwynfan yn y tristwch a
deimlai pawb ychydig oriau cyn hynny oedd mor agos atynt. Na, nid galaru
oherwydd terfysg gweithredwyr anwiredd a glywid yn y bwthyn, ond swn cân a
moliant fel tyrfa yn cadw gwyl. Digon anodd fuasai perswadio dieithrddyn nas
gwyddai ddim o’u hanes, mai pobl oeddynt a’r cleddyf megis yn hongian uwch eu
pennau wrth edef deneu iawn, ac na ddeallai yr un o honynt beth oedd yn eu
haros yng nghudd yn y dyfodol agos. Eto, dyma hwy yn seinio cân, y cwbl oll yn
anghof, ond fod yr Hwn a ddarpara i’r gigfran ei bwyd, ac a ofala am adar y to,
yn Dduw galluog i waredu mewn pob storm, fod yr holl dymhestloedd yn Ei law Ef,
ac i’r fath Dduw, gweddus yw mawl Ei bobl.
Wedi gorffen y pennill ymgrymodd pawb ar eu gliniau. Meddyliai pobl Cymru Fu
mai dyna yr agwedd weddus i weddio, a thybient fod llawer o adnodau y Beibl o’r
tu cefn i’w syniad am yr agwedd briodol honno ar eu cyrff pan yn erfyn am eu
bywyd.
Pa un ai diffyg ymdeimlad o’n hangenion, ynte ofn difwyno ein dillad yw ein
rheswm ni dros eistedd i weddio, y dyddiau olaf hyn, tybed? Ynte’r ddau yng
nghyd? Ond pobl mewn eisiau oedd yno ym mwthyn Boba. Pobl yn ofni gweled y
cymylau yn torri uwch eu pennau, ac i’r cenllif eu hysgubo hwynt ymaith. Pobl
heb un gobaith o un man ond allent gael o
Dduw yn Dad, a Thad yn Noddfa,
Noddfa yn Graig, a Chraig yn Dwr.
Ac er na fu i Robert Gruffydd na’r un o’r brodyr a’i dilynnodd, son gair am y
dydd treial oedd mor agos atynt, ac nas gallasai un o ysbiwyr Mr. Harris pe yno
yn fradychwr, yng nghanol y disgyblion, wneud defnydd o un gair, eto gwyddai y
Gwr oedd yn eistedd yng nghanol y moroedd, beth oedd yn eisieu arnynt cyn gofyn
o honynt Iddo. Ysgydwai yr hen wraig law a phob un o honynt wrth iddynt gychwyn
adref, ar derfyn yr addoliad, a hynod mor bwrpasol oedd ei gair i’r oll o
honynt.
“Cofia di, Evan bach,” ebe wrth wr y Ty Canol, “nid eiddom
ni y rhyfel. Duw pia y rhyfel ngwas i, a Fo ’nillith; mi
wyddost ti hynny, heb i mi ddeyd wrthat ti. Ac os yw Duw trosom, pwy all fod
i’n herbyn? ’Rhoswch i gyd am funud; Rhobat Gruffydd fyddwch chi ddim yn hir, newch
chi ddarllen yr unfed bennod ar ddeg o’r Hebreaid i ni cyn ymadael. Mi fydda’n
burion i ni glywad i gyd be’ mae’r Gair yn ddeyd ’nath pobl trwy
ffydd.”
Ac eisteddodd pawb i lawr unwaith yn rhagor.
“Ie, dyna hi,” ebe Boba, “gadewch i ni i gyd gofio honna, ynte, William
Williams? Dowch (x70) machgian i, rhowch y fendith ymadawol i ni cyn i’r
bobi yma gychwyn. Ydi hi ddim yn rhyw ots o dywyll, ydi hi?”
Wedi i bawb gychwyn ond Robert a Gwen Gruffydd a William Williams, dechreuodd
Boba eu holi yn fanwl yng nghylch y sefyllfa, ac ebe hi wrthynt, “Raid i chi
ddim bod ofn sut y trydd y fantol, mhlant i, mi rydw’i fel Daniel, wedi cael
gweledigaeth yn sicr ddigon. Ond beth fydd ar ol hynny sydd yn fy mhoeni i. Sut
yr ymdery y bobl y ddrycin? Mi fydd yr Arglwydd i hun yno yng nghanol y tan,
rydw i’n siwr o hynny, ac ni chyll blewyn o ben yr un o honoch chi, ond feallai
y teflir y bechgyn i’r ffwrn i’w profi. Gobeithio na fydd dim eisio hynny, ond
dydw i ddim yn siwr.”
“Na, does yr un o honon’ ni’n siwr, Boba bach, o ddim, ond fod yr Arglwydd yn
teyrnasu, atebai William Williams, “a thra bydd Tad y plant yn cadw agoriad y cwpbwrdd
fydd ar yr un o honon ni eisieu bwyd.”
“Na fydd, na fydd, ond mi fydd yn dipyn o beth i ni dorri ar yr hen arferiad
o’i fyta fo yn ein ffordd y’n hunain, oni fydd?
“Neu heb fod yn yr un fan, ydech chi’n feddwl, ynte Boba? Synnwn i ddim nad oedd
yno ddigon o laeth a mêl yn Babilon, ond ’doedd o ddim yr
un flas a’r llaeth a’r mêl yng Ngwiad yr Addewid,” ebe Gwen Gruffydd, ei
llygaid serchog, yn llawnion o ddagrau, “ond fydd dim help, Boba, os bydd Efe
yn galw ar ambell i Abraham eto i ymadael â’i wlad.”
“Fydd hi ddim yn dywyll iawn yn unlle, ngeneth i, os byddwch chi a’r plant acw
yn gneud cartra i Rhobat Gruffydd, ond eto mirydw i’n gobeithio, ydw mi rydw i,
na wela i na neb arall mo’r dydd y byddwch chi’n cefnu ar Hafod Oleu, deulu
bach. Mi fydda hwnw’n fora tywyll iawn i’r ardal yma, o’i chwr, beth bynnag.
“Well, Boba, ’dawn ni ddim i gyfarfod drygfyd yr un cam o’r ffordd,” ebe William
Williams; “mi rydw innau yn ofni ac yn crynu nid o’m hachos fy hun, yn
feunyddiol, ac eto, ’rydw i yn rhyw ddirgel gredu y bydd yna ffordd i’r
plant unwaith eto trwy ganol y Mor Coch, yn droedsych; ac er i Pharo yrru yn
gyflym ar eu hoi, na ddigwydd iddynt ddim niwed. Fel yna rydych chi’n teimlo,
ynte, Robert Gruffydd?”
“Yn wir, William Williams, fedra i ddeyd dim ond mod i wedi rhoi fy hunan yn ei
law Ef, ac am ei ganlyn, doed hi fel y delo arnaf. Mae arna i fwy o ofn y
tywydd garw i Gwen a’r genethod acw, nag i mi fy hun.”
“A mae arna inna fwy o ofn y brofedigaeth i Robert; ac felly, Boba, mae pethau
yn ddigon cymysglyd yn tydyn nhw,” ebe Gwen Gruffydd.
“Raid i’r un o honoch chi ofni dim, blant bach, tra byddwch chi hefo’ch gilydd.
Bryd mae’r Lecsiwn?”
“Dydd Mawrth nesa, Boba.”
“Ac mae hi’n ddydd lau, ne nos Iau, tawn ni’n deyd yn fy lle. Ond mae un Sabboth
eto, a phedwar diwrnod cyfan eto wrth droed yr orsedd i eiriol. Digon llegach ydi Olwen, ynte Gwen Gruffydd ?”
“Ie, fel yma bydd hi adeg cwympiad y dail bob blwyddyn rwan, ac mae’r cynhwrf
yma yn effeithio arni. Er ei mwyn hi,
dymunwn iddo fyned drosodd er fy holl ofnau. Chwarddodd lawer brynhawn heddyw,
yn gwrando (x71) ar Rhianon yn deyd hanes geneth fach John Meredydd a’i mintai o falwod,
a gadewais i y ddwy yn brysur yn chwilio am lyfrau i Dyddgu,” ac adroddodd Gwen
Gruffydd hanes y plentyn i Boba.
“Fuo ’run plentyn erioed fel Dyddgu, Gwen Gruffydd fach, a dwn i am ddim wnai
fwy o les iddi nag i Rhianon ac Olwen gymyd ati hi dipyn. Mae yna rywbeth yni
hi na weles i yn fy holl fywyd ddim yn debyg iddi hi. Mi fydd yn anodd iawn
rhoi llinyn mesur pobol erill arni hi, mi neutha well bachgian o beth aneiri, y
drefn sy’ ar y byd ’rwan. Ydi mae hi’n gwybod gormod o beth diwedd o’i
hoed. A mi neith les i Olwen ran hynny gael hwyl hefo’r plentyn. Mae’r eneth
fach yna yn werth i studio wir. Mi fydd yn dwad yma rwan ac yn y man, ac yn
deyd hanesion am bobl wrtha i nad oes dim posib fod creaduriaid tebyg wedi bod
yn y byd yma erioed er rhyfedded ydi o.”
“Wel, Gwen fach, rhaid i ni droi,” ebe Robert Gruffydd, wedi iddo ef a William
Williams orffen ychydig â Boba, ymaith a’r tri, ac er nad oedd y ffurfafen wedi
goleuo dim, eto teimlai eu hysbrydoedd hwy eu bod yn dod yn nes i allu
sylweddoli fod y breichiau tragwyddol yn eu cynnal, deued fel y delai arnynt.
PENNOD XIV
HOGI’R ARFAU
Dyddiau llawn o waith fu y tridiau o flaen y diwrnod mawr yn yr hen ardaloedd
tangnefeddus hyn. Ymddanghosai y trigolion yn byw yn llawer prysurach nag
arfer, ni chymerai yr un ohonynt hamdden i ymgomio a’u gilydd, ond pawb am y
cyntaf i fyned o gwmpas ei bethau y foment y byddai ei neges yn barod mewn siop
neu weithdy.
“Paid ti a fy holi, machgian i; mae’n ddigon buan i mi roi y fot ddydd Mawrth,”
ebe Sion William, Tynycoed, wrth Ned William y saer. Ceid Ned yn chwys ac yn
lludded yn gwibio yma a thraw bob awr o’r dydd a’r nos, heb unwaith laesu
dwylaw yn yr ymgyrch, er iddo gael ei ddal mewn cyffion gan y Pab, meddai ef.
Mr. Gladstone a’r Pab ddaliai Ned William yn gyfrifol am bob trychineb
ddigwyddai ar dir ac ar fôr y dyddiau hynny. Y gwir am yr helynt oedd, i rywun
ar y ffordd daflu rhaff am ei goesau, nes y bu i Ned syrthio ar ei hyd ar lawr,
ac i’w goesau gael eu cylymu yng nghyd gan rywun cryf ofnadwy yn ol ei
ddisgrifiad ef, a dyna lle y bu yn gorwedd dan waeddi a griddfan, un bob yn
ail, hyd nes y daeth Huw Huws y gof heibio; ac wedi ymbalfalu goreu gellid yn y
tywyllwch, cododd Ned yn rhydd o’i rwymau.
“Ffitiach i tithau neud dy waith yn y dydd, Ned,” ebe Huw Huws, “mae dy job di
yn siwr o dalu i ti o chwith ryw ddydd, gei di weld.”
Un arall oedd i’w gweled bron ym mhob-man ar unwaith oedd Elin, Tynyffordd.
Mawr oedd pryder ei mam yn ei chylch, ond er pan fu Rhianon yn dechreu ei dysgu
i gadw y tŷ a’i amgylchoedd yn
lân, ni welwyd Elin mor anhawdd i’w chadw mewn trefn, druan. Canlynnodd Ned William un
diwrnod yn ddiflino hyd nes y trodd ef ei wyneb tuag adref i swpera. Eisteddodd
yn ei wylied (x71) yn dod allan, ac yn troi tua’r Plas Dolau, i adrodd hanes y dydd wedi
hynny. Drannoeth symudiadau Mr. Harris a Mr. Tattenhall gafodd ei sylw arbennig.
Aeth i’r Plas yn fore, cafodd gan Mrs. Harris roddi iddi latheni o ruban glas.
Gwisgodd hwnw am dani, a cherddodd y pentrefi a’r ardal gan waeddi hanes y
gwahanol gymeriadau ar uchaf ei llais. Yna canai y rhigymau rhyfeddaf ar
fesurau rhyfeddach fyth. Cyfarfyddodd Mrs. Jenkins, Cefn Mawr, hi tua hanner
dydd, a chyfarchodd Elin yn hynaws ryfeddol oherwydd ei bod yn gwisgo y ruban
Toriaidd, ond sbonciai a chanai Elin heb gymeryd arni ei bod yn gweled y wraig
uchelfrydig, ac nid rhyfedd i’w chân ffromi Mrs. Jenkins.
.....Mae Twrna Cefn Mawr,
.....Yn wraig fawr, fawr,
.....I thrwyn yn troi fyny,
.....A’i thraed ar lawr;
..........Welwch chi hi,
..........Tori ydi hi.
Ac ni chlywyd erioed seiniau mwy aflafar na’r nodau olaf waeddai Elin. Aeth Mrs.
Jenkins yn un swydd i Dynyffordd i rybuddio Catrin Williani am ofalu cadw Elin
yn y tŷ, ond ni chafodd ganddi un sicrwydd fod yn bosibl
gwneud ei chais, er hynny.
“Dydi o ddim iws i chi na neb arall weld bai arna i,
Mrs. Jenkins. Mae’r Hollalluog wedi
gweld yn dda beidio rhoi fawr o synwyr ym mhen Elin, ond mi nath i fyny am
hynny trwy roi gormodadd o nerth yn i breichiau hi, a wath i mi ddeyd carrag a
thwll, na gofyn iddi hi neyd dim ond y peth fydd hi wedi gymyd yn ei phen,
druan. Mi fydda’n eitha gini tasa’r hen helynt yma drosodd; ma’r hen ferw yma
wedi troi ym mhen Elin a’i gneud hi’n anos i thrin nag oedd hi cynt. Ond ’does gin i ddim help iddi hi.”
Y nesaf welodd Elin oedd John Evans, Tyddyn Dafydd, a gwaeddai ei chân tra yr
elai yntau heibio:
Mae’r gwair wedi llwydo
...Yn y dâs fach,
Ar yd i gyd yn benddu
...Yn y sach.
Tanciw, tanciw kindly, John Evans.
Mae John a Ned yn rhedeg y ras
Am y cyntaf o’r Plas,
Welwch chi nhw, a’u cynffona llaes;
...Tanciw, tanciw kindly, John Evans.
“Waeth ar wyneb y ddaear pwy mae yr eneth yn gyfarfod, ma’i chân hi’n barod i
bawb, William Williams; a’r gwaetha o’r cwbl ydi mae’r Toriaid yn siwr o’n dal
ni yn gyfrifol am i strancia hi. Wrth reswm, mi ŵyr pawb na chyfansoddodd Elin ei hunan erioed y geiriau mae hi’n ganu, ac yn fy myw fedra i mo’i holrhain nhw i neb. Er mor wirion ydi Elin, mi feder
hi gadw secrets yn well na geinia o rai callach na hi, a ’does dim modd myn’d heibio ’i chefn hi fel byddwn ni’n deyd. A feder un gwr ddim
peidio chwerthin, mae hi mor smala. Mi geisiodd Rhianon ddylanwadu arni hi
ddoe, ond yr unig ateb geid ganddi oedd, ‘Mae’n nhw’n ganu iawn, Miss, bob un;
nid rhai hyllion ydyn nhw, ’does dim geiria hyll ynyn nhw ddim un,’ ac yn ei byw
ni fedrai Rhianon beidio chwerthin, ebe hi wrtho’n ni neithiwr.”
“Does dim ond gadael i Elin yrru’i cheffyi i’r fan y myn hi, Robert Gruffydd,
dydi hi ddim yn sownd yn i choryn, a hwyrach y bydd hi’n fwy o help nag mae neb
yn feddwl yn ’i ffordd i hun.”
Trodd y ddau eu pennau; yn ddiau, yr oedd Elin yn nes atynt (x73) nag y meddylient. Canai yr eneth, neu yn hytrach, gwnai y swn a alwai
hi yn ganu, a dilynnid hi gan dorf o blant, pob un o’r rhai bychain yn uno yn y
gydgan a’u holl egni:
..Bydd Mistar Edwards ar ben y pôl
..A Tattenho ymhell ar ol,
..A Harris y Plas, y cena diras,
..Wedi colli go, wedi colli le.
.....Hip, hip, hwre -
.....Harris y Plas wedi colli le.
Aeth yr orymdaith trwy’r pentref gyda’r gwyllnos, a’r Sadwrn oedd hi, a chan
hynny cyrchai cryn lawer o’r gweithwyr at eu gilydd y noson honno, gan y caent
oll ychydig o hamdden nawn Sadwrn i gyrchu eu dillad oddiwrth yr olchwraig, ac
efallai i baratoi ar gyfer y Sabboth trwy brynu rhyw goler, neu ffunen
angenrheidiol iddynt. Neu hwyrach mai ceiniogwerth o finceg, a geisiai un, tra
y gofalai y llall am ei dybaco wythnosol. Modd bynnag, boed y rhesymau y peth y
boent, cofiai pob un am ryw fath o esgus i gyrchu i’r pentref nos Sadwrn. A hon
oedd y nos Sadwrn olaf cyn y Lecsiwn, ac er ceisio bod yn ddistaw a
gwyliadwrus, yr oedd mynwesau y bobl yn wyr, gwragedd, a phlant megis ar dân,
a’r rhan fwyaf o honynt a’u ffroenau mor deneu a meirch rhyfel yn arogli’r
elfennau ofnadwy o bell cyn dyfod i faes y frwydr. I’r rhai hyn yr oedd
gorymdaith Elin a’i dilynwyr yn fwynhad, ac nis gallai rhai o honynt lai na
rhoddi help i greu chwaneg o swn, yn enwedig i floeddio nerth eu pennau hwythau
hefyd.
.....Hip, hip, hwre
.....Harris y Plas wedi colli le.
Canys o bob newydd da i drigolion Llangynan, hwnnw fuasai y newydd goreu o
lawer iawn y dyddiau hynny. Pan oedd y canu ar yr uchelfannau, dyma Francis
Glyn yn dyfod trwy’r pentref. Dychrynodd y dynion, ac aethant yn fud. Nid felly
Elin. Cerddodd hi tuag ato a safodd o’i flaen.
“Wel Elen,” ebe yntau yn garedig.
“Rwan boys,” ebe hithau, “rwan, boys, Duwc anwyl, medda fi, medda fi, mi ganwn
ni ynte i?’
...Dyma ddyn hardd
O flaen llygad y bardd,
...Pen eith Harris o’i go,
...Mi cym’wn ni o,
.......Hip, hip, hwre
Fo, fo, mi cymwn ni o, mi neith o’r tro.
Neidiai a sbonciai Elin o ddifrif. Chwarddodd Francis Glyn o wir ewyllys calon,
a rhoddod ei law yn ei boced, tynnodd hanner coron o honni, a rhoddodd ef yn
llaw Elin, ac ymaith ag ef tua’r Plas Dolau, a bloeddiadau o
......Hip, hip
......Mi cymwn ni o hip, hip, hwre.
......Mi neith o’r tro.
yn ei ganlyn am ysbaid o amser. Pan yng nghwmni ei ewythr a’i ffrindiau y noson
honno swniai y canu yn ei glustiau. Wedi iddo fyned i’w wely nis gallai gysgu,
oblegid yr un rheswm. Neidiodd i fyny, cerddodd o gwmpas ei ystafell am awr neu
ragor. Yna safodd yn syth o flaen y tan oedd erbyn hyn yn myned yn isel, ac
ebai yn uchel yn Saesneg, “This won’t do, I am going to jump over the wall;
yes, by Jove, and clear it too, so help me God, this very moment.”
Rhodd dro neu ddau arall o gylch ei ystafell, ei holl gorff fel pe yn arddangos
grym ei benderfyniad. Yna aeth Francis Glyn i’w wely unwaith yn rhagor y noson
honno, nid i fod yn effro mwy, ond (x74) i gysgu mor esmwyth a phlentyn, hyd nes y clywodd
gloch fawr y Plas yn canu pawb i godi fore drannoeth.
Disgwyliai Mrs. Harris i’w thylwyth oll, os yn eu cynefin iechyd, fod yn
brydlon wrth y bwrdd brecwast yn y parlwr, fel yn neuadd y gweinidogion. Wedi’r
brecwast, ymgasglai pawb at eu gilydd yn yr un lle i ymuno yn y weddi
deuluaidd. Nid oedd y Cymun cyn brecwast yn yr eglwys wedi dod i aflonyddu ar
yr addoliad yn y teulu gartref y pryd hwnnw yng Nghymru, a cheid allor i Dduw
ymhob cartref ag enw o grefydd arno, ymysg Eglwyswyr ac Ymneilltuwyr yn
ddiwahaniaeth. Gallai pawb, prysur neu beidio, fforddio ychydig funudau wrth
droed yr Orsedd cyn dechreu gwaith y dydd. Gwraig ddefosiynol iawn oedd Mrs.
Harris, Plas Dolau; ac yn ol y goleuni a feddai hi, ceisiai fyw bywyd
rhinweddol, a dilyn yr Ysgrythyr fel ei dysgasid iddi. Gan mai y Sabboth oedd y
diwrnod hwnnw, gwyddai Francis Glyn na wnai un esgus ond afiechyd y tro i’w
fodryb dros beidio bod yn ei le yn y Llan erbyn deg o’r gloch, a dechreuodd ar
y gorchwyl o ymwisgo heb ymdroi.
Eto, pan ddaeth yn amser cychwyn i’r Llan, nid oedd Francis Glyn i’w weled yn
unman; ac mewn atebiad i gwestiwn Mr. Harris yn ei gylch, dywedodd Mrs. Harris
fod Frank wedi myned i Langynan y bore hwnnw, yn lle i Lanfair, am y dymunai
weled drosto ei hun sefyllfa yr hen eglwys ar y bryniau.
“A mi fydd yno olwg braf iddo; bydd, siwr. Os gwêl o banner dwsin yno, a
chyfrif Syr Tudur ac yntau, mi fydd yn llawn cymaint ag ellir ddisgwyl; ac mae
syniadau’r llanc am fyd ac Eglwys ymhell o fod wrth ’y modd i fel y
mae, heb iddo hel rhagor o wipes i daflu ata i.”
“Mae’n bosibi addoli lle na fydd ond dau neu dri, Mr. Harris,” ebe ei briod; a ’does yna ddim cynulleidfa helaeth yn Llanfair.”
“Addoli! Addoli ddeydsoch chwi? Mae arna i ddigon o ofn na ŵyr fy nai ddim beth ydyw addoli. Y dydd o’r blaen, fe’m hysbysodd i na
wyddai ef ddim oedd yna Dduw yn bod ai peidio,” atebai Mr. Harris, yn ffromus.
“Dear me, dear me!” ebe Mrs. Harris. “Dear me, poor fellow.
Rhaid i mi geisio goleuo meddwl y bachgen.”
“Hy! Mae’r gŵr bonheddig yn meddwl mai ni sydd yn byw yn y
tywyllwch. Mi leiciwn i’n burion, beth
bynnag, weld i gefn o yn yr ardal yma. Mi neith fwy
o ddrwg nag o les.”
Yn y cyfamser, cerddai gwrthrych eu hymddiddan yn hamddenol tua Llangynan. Er
mai mis Tachwedd oedd, eto ceid lawer golwg addurnol wrth ddringo’r llechweddau.
Cofiai Francis Glyn ambell hanesyn dyddorol o lên gwerin ei wlad tra yn sefyll
ar rai o’r hen gilfachau yng nghysgod y creigiau. Gwyddai fod pobl Dduw wedi
gorfod trigo mewn ogofau tra yn dianc oddiar ffordd eu herlidwyr yn y fangre
honno cyn hynny. Yna pasiodd genethod yr Hafod Oleu ef ar eu ffordd i’r capel
yn y pentref - Olwen a’i heurwallt, megis pelydrau haul, yn goleuo pob man o’i
chwmpas; a Rhianon, fel arfer, yn gofalu am ei chwaer, rhag iddi megis daro ei
throed wrth garreg.
Wrth edrych yn y wyneb ieuanc tywyll, a chymaint o’r enaid pur yn dangos ei
hunan ymhob trem o’i eiddo, tybiai Francis Glyn ei fod yng nghwmni un allai
sefyll yn (x75) ddiysgog yng
nghanol stormydd byd, a chyffelybai hi i un o’r merthyron - nad oedd y ddaear
hon deilwng o honynt.
Cyn iddo gyrraedd y Llan, goddiweddwyd ef gan Syr Tudur Llwyd, yn ei gerbyd, a
chyfarchodd yr hen fonheddwr ef yn llon.
“Fi balch ryfeddol gweld chi, Mr. Glyn, yn dwad i Llan
bach fi. Rhaid fi peidio dwyn Llan y gŵr mawr Cynan
hefyd; ond fo ddim fawr o use i Llan heiddiw; fo wedi mynd a gadael Llan
i ni. Fydd yma fawr o pobol yma, Mr. Glyn, ond dim curo ar y
gwasanaeth. Person ni gneud point o ddarllen yn dda. Fo ddim llawer o
gwerth i bregethu; ond rhwbeth fo gwbod hynny, a dysgu darllen yn dda iawn:
darllen fel dyn call, nid fel troi machine.”
Ac yn fuan iawn deallodd Francis Glyn fod Syr Tudur
Llwyd yn ei le. Darllennwyd yr holl wasanaeth gyda’r fath deimlad a dwyster,
nes y meddyliai y dyn ieuanc na chlywodd yr hen Liturgy ardderchog
erioed fel y bore hwnnw. Ac nid ystyriai ef y bregeth fer am chwarter awr yn un
wael chwaith. Apeliai ei gwersi ymarferol fwy at ymennydd a chalon Francis Glyn
na phe buasai yr offeiriad yn gwaeddi a bloeddio dychrynfeydd, neu yn canu am y
nef uwch ei ben. Pregeth dyn call yr ystyriai efe hi; ac yn ddios, yr oedd yn
llawer gwell ei dylanwad ar ei feddwl ef, oedd mor gymysglyd ei gredo, nag y
gallasai un math arall fod.
Pan oeddynt yn cychwyn tuag adref, mynnai Syr Tudur i Francis Glyn fyned yn y
cerbyd gydag ef.
“Fi synnu dim pe chi leicio dydd Sul fi yn y Friog. Ni dydd Sul noble
yno.”
Cyflwynodd ei gyfaill ieuanc i’r offeiriad.
“Fi dim gofyn i chi dwad hefo ni, Mr. Prys; ond chi dwad acw dydd lau wedi
lecsiwn fynd, a chi a Mr. Glyn ’nabod ych gilydd.”
Pan gyrhaeddodd y cerbyd lidiardau y fynedfa at y tŷ, ni fynnai Syr Tudur i Francis Glyn ddisgyn.
“Na, na,” a chwarddai yn galonog; “fi wedi dal llanc ifanc teidi bore yma; fi
dim gollwng gafael ohono fo ar chware bach. Cymrwch chi’r Friog, Mr. Glyn, am
cinio; first rate i chi.”
A rhaid addef nad oedd rhyw lawer o waith perswadio arno. Hoffai gwmni Syr
Tudur Llwyd; ac nid oedd obaith mwy iddo ef a’i ewythr gytuno yng nghylch
gwladweiniaeth urddasol, na hawliau gwerin. A dyn ydoedd Mr. Harris nas gallai
adael ei wrthwynebydd yn llonydd. Credai yn ei allu ei hunan i droi pawb o
gyfeiliorni eu ffyrdd, yn ei dyb ef; ac ni ddychmygodd mor ychydig o arddeliad
fu ar ei weinidogaeth. Druan ohono! Glynai ef fel gelen yn ei bwnc, er dirfawr
anghysur i bawb o’i gwmpas. Ac yn rhy aml, anghofiai ei fod yn fonheddwr, os
croesid ef gan rywun neu gilydd.
Ni fu edifar gan ei nai droi ei wyneb tua’r hen blasdy prydferth a elwid y
Friog. Yr oedd boneddigeiddrwydd a moesgarwch yn anwahanol gysylltiedig â
bodolaeth Syr Tudur Llwyd, a theimlai pawb o dan ei gronglwyd ef yn berffaith
gartrefol ar unwaith
Wedi mwynhau ciniaw syml - canys byddai Syr Tudur yn gofalu am Sabboth i’w
weinidogion fel iddo ef ei hunan - aeth y ddau allan o ddeutu’r Plas; a
thraethai yr hen fonheddwr eangfrydig nes peri i’r gŵr ieuanc ofyn yn sydyn iddo:
“Sut y gellwch chwi fôtio yr (x76) un ffordd a fy
ewythr, ddydd Mawrth, Syr Tudur, os fel yna yr ydych chwi yn deall pethau?”
“Wel, wir; fi gofyn ’run peth i mi f’hun sawl dwsin er’s dyddia’ Mr. Glyn.
Fi chwerthin llawer iawn pan ddeydodd Miss Gruffydd hanes ych areithiwr chi a
troi côt, a hitha chwerthin hefyd pan fi gofyn, tybed côt fi rhy hen i troi; a
Miss Rhianon meddwl lining côt fi digon cyfa, Mr. Glyn, a hi siwr ddyn o
ffeindio tylla yn cot pawb, os bydd yno rai ar cael. Ond, heb gneud joke,
fi meddwl waeth imi beidio tynnu’n croes â pobol. Os nhw wedi meddwl, nhw cyn
sicred a’r pader o ennill, gewch chi weld, Mr. Glyn. Fi clywed plant yn gwaeddi
‘Mr. Edwards for ever’ ym mhob man - gwaeddi yn iawn. A rhywun dwad a
rhoi pres i nhw am gwaeddi, ‘Mr. Tattenhall for ever.’ Eto, nhw dim
gneud sŵn mawr - ond gweiddi oer, heb galon. Fi deall yn difai
sut mae’r gwynt, Mr. Glyn. Fi meddwl weithia pobol yn iawn
hefyd. Os nhw wedi’u hanfon i’r byd yma heb nhw fawr eisio dwad yma, nhw ar ’i rights demandio lle i byw yn iawn yma. Nhw siwr bod rights nhw
cystal a rights Syr Tudur ne Mr. Harris. Fi ddim deall y cwbwl fel yna
bob amser, ond Miss Gruffydd, hi dangos i fi, a fi deall hi i’r dim. Fi mynd i
capel, hefyd - capel pawb sy yma, a pobol yn iawn yn pob man; ond nhw dim eisio
dwad i’r Eglwys; pobol Cymru wedi digio wrth Eglwys, a hi deyd wrth fi nhw hir
iawn mynd yn ffryndia.”
Gwenodd Francis Glyn, ac ebe efe:
“Eglwyswr y’m magwyd i, Syr Tudur - gyda’r Eglwys yng Nghymru; a bu’m yn meddwl
am flynyddoedd mai pobl ddrwg a diegwyddor oedd yr Ymneilltuwyr, yn cefnu ar yr
Eglwys oherwydd eu penrhyddid. Ond erbyn hyn, ’rwyf fi yn
meddwl fy mod yn y goleu am lawer o bethau oedd yn dywyll iawn i mi. Er’s rhyw
ddwy flynedd yn ol, mwy neu lai, mae gwedd newydd yn fy meddwl i ar sefyllfa yr
Eglwys yng Nghymru. A dyna’ [sic] pa’m y caiff Mr. Gladstone, o’m rhan i, roddi
perffaith ryddid i’r Gwyddel i addoli fel y mynno ei hun, heb dalu yr un
geiniog goch at un gyfundrefn fyn ei orthrymwyr Seisnig gadw at eu gwasanaeth
hwy. Os nad yw pobl yn temlio digon o ddyddordeb yn eu haddoldai a’u gwasanaeth
i gyfrannu digon ar eu cyfer, ymddengys i mi mai ychydig iawn ydyw eu hymlyniad
wrthynt.”
“Chi deud pwer o wir, Mr. Glyn - pwer o wir. Fi meddwl ’run fath. Os
pobol hoffi crefydd, nhw rhoi at crefydd ddigon o arian i cadw crefydd yn independent.
Chi yn ych lle, dim dowt. Ond beth chi’n feddwl o Eglwys Cymru, Mr. Glyn?“
“Mae arnaf fi ofn, Syr Tudur, fod fy marn i am dani hi yn union fel barn y rhan
fwyaf o Gymry heddyw; hynny yw, mai diben ei bodolaeth yn ein mysg yw
Seisnigeiddio’r wlad. A dyna’r rheswm nad yw y Cymry gwladgarol yn ei charu.”
“Chi meddwl hyna, Mr. Glyn ? Chi deyd i fi pa’m. Miss Gruffydd, hi deyd ’run peth; a hi deyd pob person sensible, fo deall i’r dim rhaid newid y
sentiment yna. Ond chi deyd rheswm da, Mr. Glyn.”
“Wel, Syr Tudur, mae’m cyfaill goreu i yn offeiriad mewn cornel o Gymru yma a
eilw efe yn ‘gesail y greadigaeth.’ Ond mae yno eglwys gadeiriol. Cymry yw’r
rhan liosocaf o lawer o’r (x77) preswylwyr. Mae yno ychydig o Saeson, a rhai o’r
Sais-Gymry mursenllyd yma.”
“O, fi deall; chi meddwl Dic-Shon-Dafits, a fi ’nabod nhw’n
iawn,” a chwarddai Syr Tudur.
“Ie, dyna hwy; ac yn yr ardal Gymreig yna ceir gwasanaeth yr eglwys gadeiriol
rywbeth yn debyg i hyn: Gwasanaeth Cymraeg yn y bore, am hanner awr wedi naw -
truenus iawn; dim ymgais of gwbl i’w wneud yn atdyniadol, dim ond rhedeg
drwyddo rywfodd. Y canu yn ddidrefn - neb yn ymddangos yn deall eu gilydd na’r
dôn: y cyfan yn wael iawn. Yna, am hanner awr wedi un-ar-ddeg, ceid y
gwasanaeth Seisnig. Yn hwnnw, wele yr organydd a’r côr yn eu gwisgoedd, y canu
yn cael sylw, y gwasanaeth drwyddo yn peri i mi feddwl mai yn un o eglwysi cadeiriol
Lloegr yr oeddwn. A deallais i mewn byr amser paham na châr y Cymro ei Eglwys
Sefydledig. Am y tro cyntaf yn fy oes, aethum i gapel Ymneilltuol yn
y ddinas fechan honno. Clywais y Beibi yn Gymraeg - y canu mawl yn Gymraeg, a’r
gynulleidfa wrth eu bodd yn gwrando ar bregeth nad oeddwn i yn hidio fawr am
dani - yn eu hiaith eu hunain. Drannoeth, ceisiais siarad a hen ŵr a dorrai gerrig ar
y ffordd fawr, ac arweiniais i’r cwestiwn - ‘Paham mae yr Eglwys Gadeiriol mor wâg, a’r capel mor lawn?’ ‘O,’ ebe yntau, ‘Eglwys Loegr - Eglwys y Saeson -
ydyw hi. ’Does fynna nhw, ’run o honyn’ nhw, â’r Cymry. Dda ginin nhw mohono ni
na’n hiaith, na dim sy’n perthyn i ni. Cymry tlodion ydan’ ni - y lladron Saeson
yna wedi dwyn y cwbwl feddwn ni, ond y’n hiaith; ond ffryndiau’r lladron ydi’r
Eglwyswrs yma i gyd. Ond gormod o gamp iddyn’ nhw, er cystal lladron ydyn’ nhw,
ydi dwyn y’n hiaith ni hefyd. ’Aethum o gwmpas, a holais y bobl, a’r un stori gefais gan
bawb. Cefais fy archolli yn nhy fy ngharedigion, ac aethum adref wedi colli fy
nghred mewn crefydd, mewn byd arall, mewn popeth, am wn i. Aethum i ameu, am na
welwn y rhai arferwn i ystyried yn ddysgawdwyr crefyddol yn ddim amgen na
dynion yn gwneuthur y fasnach oreu allent hwy o Air Duw. Aethum i feddwl nad
oeddynt yn credu eu hunain, oherwydd eu hymddygiadau. Dyma fy ewythr, Syr
Tudur; mae wedi bod ar ei liniau heddyw y rhan fwyaf o’r amser er pan gododd
o’i wely; ond nid yw hynny yn un rhwystr iddo orthrymu y bobl yma a cheisio eu
rhwymo, gyrff ac eneidiau, wrth olwynion ei gerbyd ef. Ond dydd lau diweddaf,
daethum i adnabod teulu sydd wedi rhoddi i mi ryw ysgydwad nas gallaf yn hawdd
ei esbonio. Bum yn yr Hafod Oleu; ac er nad yw ond ffermdy cyffredin rhoddwyd i
mi ryw syniadau anghyffredin iawn yno. Ac yr wyf fel dyn mewn dwfr - yn gwybod
fod yna waelod yn rhywle, ond yn methu cael fy nhraed arno eto.”
Edrychodd Syr Tudur yn garedig arno.
“Chi wedi bod yn y tŷ gwell yn yr ardal yma, Mr. Glyn. Chi cael y goleu yn yr Hafod Oleu, reit siwr. Pawb yno yn
credu pob da. Fi meddwl purion chi a minna fyn’d i roi tro i capel
nhw heno. Fi gwell gweld dyn ifanc credu gormod na credu rhy fach; a fi meddwl
dyn heb parch i’r Duw Mawr, fo misio rhoi parch i dim yn y byd. Dim un cwilydd
i dyn ifanc, na dyn hen, troi côt, (x77) os fo deall hwnnw’r tu iawn iddi, Mr. Glyn.”
Yna dywedodd Francis Glyn hanes Elin Ty’nyffordd wrth Syr Tudur, a’r effaith a
gafodd canu aflafar yr eneth wirion arno. Rywfodd teimlai y dyn ieuanc fel pe
yng nghymdeithas tadol un fyddai yn gyfaill iddo gyda’r hen fonheddwr caredig,
na fu gwell tir-feistr erioed yng Nghymru nag ef; a siaradai yn hollol
wyneb-agored ag ef.
“Hidiwch chi ddim byd am sut chi deall petha’r byd. Os chi deall nhw, dyna popeth
yn iawn. Ma yna adnod yn Beibl Cymraeg yn rhwle, Mr. Glyn; fi dim siwr bod i’n
cofio hi, ond fi gofyn i Miss Gruffydd p’un fi iawn ai peidio - Ffol bethau
wedi dewis i gneud sport o’r pobl doeth. Fi meddwl Elin Ty’nffordd difai
i dangos politics iawn i chi a finna, Mr. Glyn.”
Canlyniad yr ymweliad â’r Friog, a’r ymddiddan rhwng y boneddwyr, oedd i
gynulleidfa capel Noddfa weled Syr Tudur Llwyd a nai Mr. Harris, y Plas Dolau,
yn eistedd i lawr ryw bum’ munud cyn amser dechreu’r oedfa yn sêt y Friog, sêt
fechan, a lle i dri ynddi, a ddewisodd Syr Tudur pan adeiladwyd y capel ar ei
dir; a chynhyrfwyd y bobl gan yr olygfa. Gwasanaeth digon syml geid yn y capel
- y canu emyn, y darllen, a’r bregeth; ond symlrwydd y gwasanaeth, fe allai,
oedd ei atdyniad mwyaf i Francis Glyn. Ac wrth fyned yn ol tua’r Friog,
dywedodd rywbeth i’r perwyl hwnnw wrth Syr Tudur Llwyd.
“Ie, fi digon tebyg ar y pwnc yna, Mr. Glyn, a fi dim meddwl gwaeth, er hyny, o
pobol yn leicio lot o ceremonies. Os nhw methu gweld na Creawdwr na
Gwaredwr heb help petha hen daear yma, fi meddwl nhw pur dall yn enaid, a fi pity
mwy na beio. Person deyd rhw dro wrth fi bod fo cymyd cnwlle gwêr i dangos Iesu
Grist yn Goleuni y Byd i pobl; ond fi meddwl fi gallu comprehendio Goleuni’r
Byd yn well, Mr. Glyn, hefo llygad ysbrydol. Fi beio dim ar neb, a nhw addoli
fel nhw’n leicio; ond fi balch iawn Mr. Prys, yn Llangynan, dim eisio cnwlle,
na croes, na dim byd. Fo gwbod Eglwys a Beibil a pobol yn gimin sy eisio i
Efengylni. A fo gwbod bod croes i pawb yn byd yma, lot fawr; dim eisio gneud
rhai pren na aur i pobol cario. Nhw digon o waith cario croes rywsut arall bob
dydd. Fi clywed dyn da deyd, stalwm, Iesu Crist mynd mwy i Synagog i addoli nag
unlle arall, a fo deyd hefyd Synagog lle plaen iawn - dim byd smart yn Synagog.
Os Iesu mawr leicio lle plaen, ni dim yn pell o’n lle,
Mr. Glyn. Ond chi gwbod, er hynny, Teml Jerusalem yn lle beautiful
iawn, a Fo mynd i honno hefyd, a Fo gneud lle glân yno. A fi rhyw meddwl
dyna pwnc i ni, Mr. Glyn - gneud yn gore ni i gneud byd glân, yn pob man. A ni
dim gneud hynny wrth rhoi bai ar bobl erill; ni gneud byd gwell os ni gwell yn
hun i ddechre, ynte? Fi leicio chi deyd i fi prun chi leicio - Mr. Prys, yn
Llangynan, bore heddyw, ne dyn yna yn capel, heno?”
“Yr oedd Mr. Prys yn fwy wrth fy modd i o lawer iawn, Syr Tudur. Mae’n well
gennyf fi wrando ar bregetb fel honno, a’n dysg ni i fyw yn rhinweddol, os
cymerwn ei gwersi, na’r math yna a glywsom heno o lawer iawn, meddaf eto. Fe
allai fy mod yn rhagfarnllyd, ond nid wyf yn (x79) hoffi. y
bloeddio a’r canu yn y pregethau.”
“Na, fi dim meddwl bod chi yn dim ond ifanc yn drysu hefo cwestiynau ma pawb yn
gofyn nhw, ac yn methu trefnu nhw’n iawn, Mr. Glyn; a chi cymyd cynghor fi, chi
peidio treio ffeindio dim allan. Os y Bod Mawr wedi cuddio petha, chi a finna
dim digon o ddynion i cael hyd i dim byd Fo wedi cuddio, Mr. Glyn., Fo cuddio,
neb dod o hyd nes Fo dangos nhw i ni ’i Hunan. Ond fi mynd i gofyn i chi mynd i’r Eglwys a
gwrando. Os person plesio chi, digon o waith i chi gneud trefn yno. Fi gweld
pobol yn rhedeg ffwrdd os petha dim yn iawn; ond hynny dim yn iawn i nhw,
chwaith. Os chi am neud trefn yn Eglwys Sefydledig, haws i chi gneud hynny y tu
fewn nag o’r tu allan, Mr. Glyn. Fi meddwl pawb medru lluchio cerrig a taflu
mwd o’r tu allan; ond aros i fewn a ceisio stwffio sense, a crefydd, a duties,
a petha fel yna i calon a pen pobol - gwaith yn gofyn dyn cry’, Mr. Glyn. Fi
dechra mynd yn hen, a fi myn’d i Llangynan yn y bore; a tipyn bach o pobol dwad
yno, a nhw i gyd treio bod yn pobol gwell. Ni treio credu ni helpu pawb yn pob
man wrth bod yn treio byw yn dda yn hun. Chi dyn ifanc, chi gneud lot fawr o
gwaith yn y byd; ond os chi dim yn dyn ifanc yn credu yn Tad yn y nefoedd a
Iesu Grist, Gwaredwr pob dyn, fi deyd chi gneud fawr hôl ar hen fyd yma. Fi
wedi sylwi - a Miss Gruffydd, hi darllen hanes pawb yn pob man, a hi meddwl
fi’n iawn -dynion digownt iawn, os nhw yn pobol heb dim credu. Pan, pobol plant
bach yn llaw ‘n Tad, amser honno pobol gneud gwaith i cofio am dano.”
Tynnodd Francis Glyn ei het heb yn wybod iddo ei hun, a bu distawrwydd am rai
munudau cydrhwng y ddau. Yna gofynnodd Syr Tudur i’w gyfaill ieuanc swpera
gydag ef.
“Fi leicio ni swpera yn Friog. Chi hidio fawr, fi meddwl, bod wrth bwrdd hefo ewyrth chi heno. Mr.
Harris, fo holi, a chi gormod o ddyn i deyd anwiredd. Ni swpera yma, chi
gorffen dydd Sul heb quarrels. Fi ceisio cadw yn sanctaidd y dydd
Sabboth,’ Mr. Glyn, heb quarrels na dim byd drwg. Os Mr. Harris dim
eisio company chi fory, a chi eisio gweld lecsiwn ni drosodd, fi deyd i
chi drws y Friog yn llydan yn agored i chi bob awr, a Syr Tudur Llwyd balch
iawn gweld chi.”
Adnabyddai y nai yr ewythr; ac oblegid hynny, derbyniodd y gwahoddiad i swper,
a diolchodd i Syr Tudur am ei garedigrwydd ac am ei eiriau addfwyn.
“O, nid chi pawb sy’n y fight yn byd yma, Mr. Glyn. Fi cofio pan fi yn fight
fawr. Mam fi, Lady Llwyd, hi dynes gwell yn y byd. Hi gofyn i mi neud promise
iddi hi - peidio anghofio pob dydd fi yn y byd yma i gneud hyny fi medru o
gwaith Duw; fi steward, dim arall. A mam deyd fi dim rasio ceffyl, na
chware cards, na meddwi, ond fi treio helpu pobol dependio ar fi i byw yn
glân a da. A hi deyd fi cofio pob dynes mam, ne chwaer, ne merch i rywun, a fi
cofio parchu nhw. Fi’n arfer bod yn ufudd i mam fi, a fi mynnu ennill pob fight
er mwyn hi. Ac wrth fi ufudd i mam yn nefoedd, fi gobeithio fi cael hyd i Duw
mam yno hefyd. A pan fi darfod â’r hen ddaear yma, a mynd yno, fi medru deud fi
cadw promise, gwaetha (x80) pawb. Fi meddwl ambell dro Syr Tudur Llwyd somebody,
Mr. Glyn. Hynafiaid fi yn Cymru er’s miloedd o flwyddyn, a fi teimlo’n fawr.
Yna fi cofio am Fab Duw yn Mab saer, a fi gweld pobol tlodion yma perthyn nes i
Iesu Grist na ni, ‘r gentry. A fi teimlo’n ffrindia mawr hefo pobol
tlodion, a fi gneud gore fi iddyn’ nhw, a Miss Gruffydd helpu fi. Hi deall sut
i gneud pob peth.”
“Wel, fe ddylai Miss Gruffydd ddeall, ynte, nad ydych chwi ddim yn hanner Tori,
a’ch dysgu chwi i fotio yn iawn ddydd Mawrth, Syr Tudur.”
“Fi dim siwr, Mr. Glyn; fi dim hanner Liberal, chwaith. Fi credu yn cadw Eglwys
Plwy’. Fi mesur a pwyso, a fi dim am gadel i person bod at mercy pobol
am bwyd fo a teulu. Anodd iawn i person deyd gwir plaen, Mr. Glyn, os fo ofn
digio pobol syn’ [sic] cadw fo. Na, fi dim am gneud i ffwrdd ag Established
Church; fi eisio gneud hi’n gwell, a cryfach, a gwell established,
Mr. Glyn. Ac fel fi deyd i chwi, haws i fi gneud hynny wrth bod i fewn nag
allan. Fi fotio o ochor pobol tlawd i gneud nhw gwell; ond fi ceisio gneud
Eglwys gwell, nid lladd hi, os fi deall yn iawn. Fi dim claimio bod hi dim
tebyg i iawn, ond fi leico hi; a gwaith chwi a mi, Mr. Glyn ydi repairio
hi, nid ’i thynnu hi i lawr.”
Canodd y ddau yn iach â’u gilydd wedi swpera, a throdd Francis Glyn ei gamrau
tua’r Plas Dolau, ac yr oedd hi yn nos ac yn dywyll. Ar ei ffordd, clywai Ned
William y Saer yn siarad yn uchel wrth rywun a alwai yn John; ond yr oedd hwnnw
yn fwy gochelgar. Eto, deallodd Francis Glyn fod yno ryw fath o dynnu
cynlluniau pa fodd i weithredu er eu budd hwy wedi i’r lecsiwn fyned drosodd.
“Raid iti, John, ddim ond bod a dy lygad yn dy ben, na fydd Hafod Ola yn siwr
ddyn ohonot ti cyn pen y flwyddyn. Mi wn i fod mistar wedi gneud llw na chaiff
Rhobat Gruffydd a’i ledis aros yno ddim ond hynny fydd raid i’w notis o; dyna i
ti.”
“ ’Roedd ’i nai o yn capel ni heno, hefo Syr Tudur Llwyd,” ebe’r cyfaill.”
“Mr. Glyn? Wel, mi fydd mistar yn gynddeiriog. ’Dydi ddim yn rhy
dda gino fo’r g^r bynheddig ifanc yna; ’dydi o ddim yn siwr o hono fo. Ond be neuthoch chi
tua’r capel acw heno - rhywbath fasa fo o ryw iws i mistar glywad?”
“Welast ti ’rioed lai. Fedrat ti na minna afal mewn dim; ac yto, mi wyddan i gyd yn
eitha mai at y lecsiwn roeddan nhw’n cyfeirio pan ddaru Rhobat Gruffydd ddeyd
tipyn ar yr adnod honno am i bawb ymwroli. Mi siaradodd yn dda ofnadwy. Felly bydd o bob amser; a mi ddeydodd beth
oedd diwedd pobol oedd yn aros hefo’u defaid a’u porfa, ac yn peidio helpu’r Arglwydd
yn y rhyfel. Ac mi ddeydodd fod yr Arglwydd wedi melltithio rhyw Feros am iddi
hi beidio’i helpu O. Ma’n siwr fod o’n meddwl am y lecsiwn - am beth arall? -
achos dyna’r unig ryfel sy’ ’nelo ’run o honom ni â hi yn y wlad yma ’rwan.”
“O, ’does dim dowt, John am be arall ’roedd o’n siarad? ’Does yna ddim arall i fod. Ond mi geith o dalu am hyn
pan wêl o di n yr Hafod yna.”
Cyn iddo’n brin orffen llefaru, dyna wichian tebyg i oernad aderyn y corff.
(x81) “’Della i aros nada ’rhen adar y cyrff yma o gwmpas.”
“Twt, be neith yr adar i ti? Tasa arna i ofn swn adar,
faswn i wedi gneud fawr i helpu mistar.”
“Ond mi dalith yn iawn i ti, Ned. Rwyt ti wedi bod yn driw iddo fo.”
“Ydw, a mi fydd yn burion gin i wel’d sut dâl geith dyn fel fi. Mi fasai’n
werth iddo fo -”
Ond dyna’r gwichian eto, yn uwch, ac megis yn eu hymyl. Yna cawod o rywbeth: pa
un ai cenllysg ai dwfr, neu beth, ni wybu Francis Glyn, canys ni fu ef o dani;
ond clywai swn yn y tywyllwch, a’r ddeuddyn yn rhedeg ymaith, a’r gwichian yn
parhau; ond ni welai ddim yn y tywyllwch a’i gorchuddiai.
“Beth all fod?” ebe’r gŵr ieuanc; “mynnwn, pe yn
bosibl, weled yr aderyn yna a alwant yn aderyn y corff; ond waeth i mi fynd yn
fy mlaen, a cheisio’m ffordd tua’r Plas.”
Gwyddai Francis Glyn am y ddrychiolaeth y dywedai y gweinidogion a welid o dan
y derw, ond ni chredai ef yn eu hofergoeledd; a chan fod y llwybr arweiniai y
ffordd honno yn nes, anelodd am dano goreu y gallai. Ond pan yn ymyl y meini
gwynion, ysgubodd rhywbeth heibio iddo gyda chyflymder mellten, dybygai ef. Er
ei holl anghrediniaeth, eth [sic] iasau oerion o ofnau drwyddo, theimlai ei
wallt yn sefyll yn syth ar ei ben. Wedi cyrraedd i’r Plas; archodd i un o’r
gweinidogion ddweyd wrth ei fodryb ei fod wedi myned i’w ystafell; nas gallai
ymuno â’r cwmni y noson honno. Aeth ei fodryb i ymholi yn ei gylch; dywedodd
yntau hanes y dydd wrthi. Ysgydwodd Mrs. Harris ei phen yn ddifrifol.
Credai hi fod ysbrydion drwg yn ymweled â’r ardal, ond ceisiai ei nai ei darbwyllo
fod rhyw esboniad arall ar yr helyntion yn y plwyf.
“Wel, mae pawb yn parotoi ar gyfer drennydd, a mi fydd yma frwydr fawr. Gobeithio yr enillwn ni, yntê, Frank?”
Ond ni atebodd efe hi.
PENNOD XV
YMGUDDFA RHAG Y GWYNT
Y nos Sabboth hwnnw, wedi iddynt oll swpera, a gofalu am y gwartheg yn y
beudai, a’r ceffylau yn y stabl ymgynnullodd teulu Hafod Oleu at eu gilydd yn
ol eu harfer ar ddiwedd y dydd. Ar ben y bwrdd ceid yr hen Feibl teuluaidd, o’r
hwn y darllenid cyfran fore a hwyr bob dydd yn y flwyddyn. Ystyrid Beibl Hafod
Oleu yn haeddu mwy o barch na’i roddi ar dresel neu fwrdd yn fath o addurn dan antimaccassar.
Beibl i’w ddarllen yn wastadol oedd. Efe oedd Llyfr y Gyfraith, ac ynddo ef y
ceisid meddyginiaeth wrth raid i ysbrydoedd clwyfus. Mewn gair, Beibl Robert
Gruffydd oedd oracl y teulu, ac wrth gyfarwyddyd yr oracl hwnnw y trefnai efe
ei dŷ a’i dylwyth. “Ond myfi, mi a’m tyiwyth a wasanaethwn yr Arglwydd,” fu ei arwyddair trwy ei fywyd, ac ni chai duwiau dieithr le i roddi eu
troed i lawr o dan ei gronglwyd ef.
Wedi iddynt oll eistedd yn drefnus yn eu lle, Olwen yn lled orwedd ar gader
fechan yn y gornel wrth y tân yn ymyl ei mam, agorwyd y Beibl, a dechreuodd
Robert Gruffydd ddarllen y ddeuddegfed bennod ar hugain yn Llyfr y Proffwyd Esaiah.
Darllenodd hi yn araf a phwyllog drwyddi, ac yna trodd i’r Testament Newydd, a
darllenodd ddarnau yma ac acw o’r bregeth ar y mynydd. Wedi gorffen y darllen,
lediodd bennill iddynt, un o rai Anne Griffiths:
Mae bod yn fyw yn fawr ryfeddod
...Mewn ffwmeisiau sydd mor boeth;
Ond mwy rhyfeddod, wedi ’mhrofi,
...Y dof o’r cystudd fel aur coeth ;
Amser cannu diwrnod nithio,
...Eto’n dawel, heb ddim braw;
Y Gŵr sydd imi yn ymguddfa
...Sydd a’r wyntyll yn Ei law.
“Dyna nhw, deulu bach, ynte, mae’r addewidion i gyd o’n tu ni trwy bob tywydd
os byddwn ni ar lwybyr yn dyledswydd. Ie, ‘A gwr fydd megis yn ymguddfa rhag y
gwynt, ac yn lloches rhag y dymestl; megis afonydd mewn sychtir, megis cysgod
craig fawr mewn tir sychedig.’ Mae’r cwbl sydd yn eisieu arnom ni i gyd, deulu
bach, yn Ei addewid Ef.”
“Mi faswn i’n leicio, nhad,” ebe Olwen, “tase ni wedi dod at addewid yr adnodau
olaf, y llonyddwch a’r diogelwch hyd byth, ynte, mam?”
“Wel, mi ddown ni at yr addewid honno hefyd, Olwen fach, ac feallai, pwy wyr,
na fyddwn ni’n canu’n iach am dani hi, os byddwn ni wedi mynd trwy dir diffaeth
cyn dod o hyd iddi.”
“Darllenwch hi eto, nhad, os gwelwch yn dda.”
“A’m pobl a drig mewn preswylfa heddychlawn, ac mewn anneddau diogel, ac mewn
gorffwysfaoedd llonydd,” ebe Robert Gruffydd.
Cododd Olwen ei llygaid, ar hynny canfu Rhianon fod deigryn gloew yn rhedeg i
lawr ar hyd grudd ei chwaer, a theimlai Gwen Gruffydd ei geneth yn gafael yn
dynnach ynei Haw, ond ni ddywedodd neb air, ac ymgrymodd pawb wrth droed yr
Orsedd, a chyflwynodd Robert Gruffydd ei deulu a’i gymydogion i ofal yr Un oedd
yn abl i gadw pob un o honynt trwy y ddrycin fel yn y tywydd teg nes eu dwyn yn
ddiogel i’r hafan a ddymunent. Cyn iddo prin godi oddiar ei liniau, wele’r drws
cefn yn agor, a rhyw swn i’w glywed yng nghegin y gweinidogion, a chyn i Sian y
forwyn henaf gael ei thraed dani, dyna Elin Tynyffordd yn rhuthro i fewn ar
ffrwst.
“Ydach chi wedi gorffen darllan, Rhobat Gruffydd, r’on
i wedi meddwl ych clywad chi. Duwc anwyl, medda fi wrth mam, medda fi, mi a i
i’r Hafod erbyn amsar darllen. A duwc anwyl medda fi, rydw i’n hir ofnadwy yn
mynd cyn glysad a hi, medda fi,” gan gyfeirio ei bys at Olwen, “A medda fi wrth
man, medda fi, rydw i’n mynd yn waeth bob dydd a medda hi wrtha i, dwn i ddim
bedi’r matar arnat ti, medda hi, a ma Twrna Cefn Mawr wedi bod yn tafodi mam, a
duwc anwyl medda fi be sy matar ar honno. A mi faswn i’n leicio bod fel hi,
newch chi ddarllan i mi Miss?” a thynnodd ei Thestament bychan o’i phoced. “Mi
nes i le glân acw, do wir, Miss, neithiwr wedi i mi ddwad adra ar ol bod yn
canu, a duwc anwyl, Miss, mi ganas i, medda fi, dyna bedi canu.”
Amneidiodd Rhianon ar Elin am ei dilyn hi, ac aeth y ddwy gyda’u gilydd i
ystafell fechan o’r neilitu, a darllenodd Rhianon bennod o hanes Iesu Grist yn
y geiriau syml fyddai raid eu harfer cyn y gallasai Elin druan ddeall yr un
gair. Wedi hynny dywedodd weddi yr Arglwydd gan wneud i Elin ei hadrodd ar ei
hol. Mor fuan ag y daeth yr Amen, dyna Elin ar ei thraed. “Rhaid i mi (x83) fynd rwan, mi fuo mi yn y capel, Miss, mi welas i’r byddigions hefyd, a
ma gin i lot o waith, a medda fi wrth mam, medda fi, ddoi byth i ben os na
chodai cyn codi cwn Caer. Sut gwn ydi cwn Caer, Miss ? Ma’n siwr bod nhw’n codi’n
fora ofnadwy, achos mi fydda i ar y nhraed bob dydd pan fydd hi’n dywyll
bitsh.”
“Wel, rhaid i ti fynd i dy wely, ne fedri di ddim codi Elin,” ebe Rhianon ; “mi
ddo i dy ddanfon di adre yn gwmni i ti, ynte?”
Ar y ffordd ceisiodd Rhianon gan Elin addo aros adref yn
lle myned o gwmpas y bobl tua’r pentref.
“Well i ti beidio mynd, Elin, bach, a pheidio canu,
dydi merched ddim yn mynd yn agos atyn nhw.”
“Ma merchad ’rochor arall, ochor Harris y Sgriw, Miss, ma Twrna Cefn Mawr a Mrs.
Harris y Plas, a lot o ferchad diarth,” ac ebe hi gan sefyll yn sydyn a sythu,
“mi rydw inna o ochor Mistar Edwards, a mi nawn ni’r tro, gewch chi weld pwy
gurith. Dydw i ddim am droi nghefn ar Mistar Edwards pan ddaw hi’n amsar dal i
gôt o pan fydd o’n rhoi cwrbitsh i’r dyn tal yna. Hei lwc, y gwaedith o’i drwyn
o hefyd.”
Nis gwyddai Rhianon faint o’r helynt ddeallai Elin, eto ceisiodd esbonio iddi
mai nid ymladdfa megis cydrhwng dau ddyn meddw oedd yr ymgyrch etholiadol i
fod.
“Hitiwch chi befo, mi rown ni gwrbitsh iddyn nhw y cofia nhw am dani hi.”
Wedi cyrraedd yn ol i’r Hafod Oleu ac eistedd wrth y tân, bu Rhianon yn ddistaw
am rai munudau nes i Olwen afael yn ei llaw a gofyn,
“Beth sy, Non? wyt ti’n cofio Rhianon? Dyna galwai
Nisien di ynte?” Gwenodd yn dawel.
“Ydi Nisien ar y môr, nhad ? Biti bod Mr. Wyn wedi marw ynte?“
Gafaelodd Gwen Gruffydd yn llaw arall Olwen ac ebe hi-
“Mae’r proffwyd yn dweyd mai o flaen drygfyd y cymerir y cyfiawn ymaith Olwen,
mi fase’n anodd iawn i Mr. Wyn blesio’r meistr tir wrth gymryd ochor dyn fel
Mr. Tattenhall.”
“Beth oedd y rheswm, tybed, Robert, fod Syr Tudur a Mr. Glyn yn ’n capel ni heno? Mae’r dyn ifanc yna yn edrych a mwy yn ei ben na’r
cyffredin.”
“Wel, mi ddylai fod Gwen fach ac yntau yn gyfreithiwr;
ond synnwn i ddim nad oes yna stwff ’symol yno fo; ond mae arno fo, fel pawb o honom ni,
ddigon o waith trimio. Ond mae o’n ddyn ifanc eitha’ dymunol, a braidd na
fase’n demtasiwn i mi gytuno a chanu Elin, a bod yn falch o gael newid y nai yn
lle yr ewythr. Ond rhaid peidio cwyno, deulu bach. Mae’n Tad wrth y llyw, a
raid i ni ddim ofni, chawn ni ddim boddi, sut storom bynnag sy mlaen.”
Gwelwodd wyneb Olwen.
“Nhad,” ebe hi, “neith Mr. Harris ddim byd i chi, neith o?”
“Wel, Olwen fach, wn i ddim faint o eisieu’m coethi a’m puro sy arna i; ond os
na fydd Mr. Harris wedi derbyn awdurdod oddi uchod, all o neyd dim i ’run o honom ni.”
“Mi ddeudodd Margiad wrth Sian ddoe fod pobol yn deud y caem ni’n troi o’r
Hafod Oleu, nhad.”
“Wel, Olwen fach, pe tae hi yn dwad i hynny, ’does yma ddim
dinas barhaus i neb ar y ddaear (x84)
yma. Yn nhŷ ein Tad mae’n lle ni wedi ’i baratoi, ngeneth i.”
Rhoddodd Olwen ei phen ar ysgwydd ei mam yn ddistaw. Ymhen ennyd, sibrydai
megis wrthi ei hun:
“O, fedrai ddim mynd oddma, ac odrych ar bobol ddieithr yn byw yma. Nhad bach,
newch chi ofyn i Iesu Grist neyd lle i Olwen, o Hafod Oleu, heb ymdroi yn unlle
ar y ffordd i.“
Taflai llygaid craff Rhianon gipdrem o’r naill at y llall, a gwelai mor fawr
oedd dioddefaint ei thad a’i mam; ac er fod saethau llymion yn gwânu ei henaid
hi yn aml wrth ganfod arwyddion o fynych wendid ei chwaer, eto gwenodd yn
siriol, ac ebe hi:
“Mae’n ddigon buan meddwl am ofidiau pan welwn ni gip arnynt yn y golwg. Olwen,
rhaid i ni gymryd y cyngor ro’s i i Elin-myn’d i’n cadw dros y nos. Rhaid i ni
fynd i ddanfon llyfrau Dyddgu iddi hi, a neith Boba ddim ond disgwyl nes awn ni
yno i ddeyd y bregeth wrthi hi. Piti, yntê, nhad, na fase gennym ni well
pregethwr i Mr. Glyn glywed. Synnwn i ddim na fase William Williams yn gneud y
tro yn well iddo fo na fawr neb.”
Erbyn hyn, adferasid tangnef edd i’w mynwesau, a buont yn aiarad am y bregeth;
a gobeithiai Robert Gruffydd y deuai’r bobl i’r cyfarfod nos drannoeth a
hwyliodd pawb i’w orffwysfan.
Ond er i’w chariad a’i doethineb leddfu poen ei rhai anwyl, bu Rhianon am oriau
lawer yn gwlychu ei gobenydd â dagrau dagrau o hiraeth a dagrau llawn o ofnau:
cysgodion y dyfodol megis yn ymwthio o flaen ei hwyneb, a’i chalon ieuanc
hithau yn crynnu mewn arswyd, gan mor ofnadwy oeddynt.
PENNOD XVI
LLYFRAU DYDDGU
Cododd Rhianon gyda’r wawr bore drannoeth, a chyn myned allan o’i hystafell
paciodd banner dwsin o lyfrau bychain gyda u gilydd yn barod i’w rhoddi i
Dyddgu. Yna cofiodd y dylasai ysgrifennu enw y plentyn arnynt, a datododd y
pecyn, ac mewn llawysgrif brydferth, wele DYDDGU MEREDYDD a’r dyddiad ar bob un
ohonynt y naill ar ol y llall. Wedi gorffen, paciodd hwy unwaith yn rhagor, ei
hwyneb yn gwenu drosto wrth feddwl am lawenydd Dyddgu fechan yn y man. Na foed
i undyn dybio fod y disgrifiad yna o wên Rhianon yn un anghywir, canys dyna yr
unig ffordd i roddi i bobl nas adnabuent hi ryw fath o syniad am y wyneb a’i
wenau. Byddai y llygaid, fel y gwefusau, y talcen, a’r gruddiau, ac hyd yn oed
yr en, yn goleuo ac yn cyfnewid megis darluniau wyneb y ffurfafen. Gwir nad
oedd hi yn dlos, fel ei chwaer, ond meddai wyneb Rhianon Gruffydd ryw fath o
degwch nas gallai tlysni cig a gwaed fyth ei roddi i’w perchennog.
Ond dyna sŵn traed y gwenidogion tua’r gegin, ac aeth Rhianon
hefyd tuag yno i drefnu gwaith bore Llun gyda hwy. Yr oedd arbed ei mam ymhob
rhyw ddull yn ymddangos yn brif amcan ei bodolaeth; a chan fod ei phen mor lawn
o synwyr ag oedd ei chalon o serch, bydd ai yr olwynion oll yn troi yn eu
lleoedd priodol, heb un yn neidio oddiar yr echel, erbyn y deuai Gwen Gruffydd
o ystafell Olwen at y bwrdd brecwast. Wrth erchwyn gwely Olwen y penliniai ei
mam i ddiolch am yr amddiffyn dros y nos; ond pur anaml y (x85) deffroai yr eneth yn ystod yr ymweliad; gan fod symudiadau Gwen
Gruffydd mor ddistaw, a’i cherddediad mor ysgafndroed, ni aflonyddid ar y
tawelwch deyrnasai yno ganddi hi. Ond pan aeth i mewn y bore Llun hwnnw, gwelai
fod llygaid Olwen yn agored, a chwsg wedi gadael ei hamrantau. Gwenodd ar ei
mam; cusanodd hithau ei merch yn anwyl.
“Ddaru ngeneth i ddeffro yn fore iawn heddyw?” gofynnai.
“O, mam, mi freuddwydiais i, ac mi ’roedd o’n freuddwyd neis, wrth y modd i. Debyg mai
dyna p’am daru mi ddeffro pan orffenodd o. ’Roeddwn i’n
gweld Mr. Harris, Plas Dolau, yn danfon notis i nhad i fyn’d odd’ma, a phawb yn
crio, a finna yn misio codi o ngwely, a Syr Tudur Llwyd yn ffeind iawn; a phan
oedd popeth wedi drysu, dyma Rhianon yma o rywle, ac yn deyd fod y cwbl yn
iawn. Ac ’roedd pawb yn coelio Rhianon, a nhad yn sychu fy llygaid i, ac yn deyd
mod i’n mynd i fendio a chodi. Wedi hynny, collwyd Syr Tudur Llwyd, a fedra neb ’i gael o yn unlle; ond ’roeddwn i’n meddwl y gwyddwn i ym mhle i chwilio, ac
mi es i’r Friog, ond ’doedd yno neb ond Rhianon yn yr ardd yn casglu
blodau. Mi wyddwn i fel y carai Syr Tudur y lili a’r rhos, a gofynnais i
Rhianon am bwysi mawr o honynt - llon’d fy ffedog. Wedi i mi eu cael, ni welwn
Rhianon, na’r un o honoch chi, ond rhywun dieithr iawn i mi, a gwisg wen laes
am dano, fel nydd yn yr hen bictiwrs. Gafael odd yn dỳn yn fy llaw, ac aeth a fi i ryw erddi, harddach o lawer na gerddi’r
Friog. O, mam, ’roedd yno le braf, a llawer iawn o bobl wedi eu gwisgo ymhob lliw’r
blodau; a gwelwn fy hun yn cerdded ar hyd palmant o farmor gwyn, a pwy oedd yno
yn fy nisgwyl ond Syr Tudur Llwyd. ‘Dyma hi, fy Olwen fach, a llond ei ffedog o
flodau,’ ebe fe; ac edrychai mor siriol. ‘Rhaid i ni gadw’r blodau, Olwen, i
roi croeso i’ch tad a’ch mam. Bydd y ddau yma
toc.’ ‘A Rhianon,’ meddwn inna. ‘Rhianon lot o gwaith yn
Cymru; hi aros tipyn yno; hi dwad wedi gorffen y gwaith; hitha dim yn hir,
Olwen fach.’ A dyna chi i gyd yn dwad - Boba a phawb, a Nisien. Ac ymhen tipyn,
dyna Mr. Glyn yno; a phan welodd Syr Tudur o, mi gymerodd un o’m blodau gwynion
i’w roi i Mr. Glyn; ’roedd o’n falch o’i wel’d o. A ’doedd arna i na neb eisio mynd i Hafod Oleu, nac i unlle arall oddiyno.
A ’doeddwn i ddim wedi blino wrth gerdded a rhedeg yno chwaith. Ond be
gwelsech chi wisg Rhianon, mam. ’Roedd hi’n wyn fel eira, ac wedi ei thrimio drosti
hefo petha yn union fel dagra’ mawr, a phob un o’r rhei’ny yn ddisglair fel y
sêr. O! welais i ddim yn fy mywyd mor hardd a gloew a’r dagrau ar ei dillad hi;
ac eto, ’doedd neb yn crio yno, ond pawb yn hapus i gyd. Yn ’doedd o’n freuddwyd neis, mam? Mi faswn i’n meddwl mai lle fel hwnnw
ydi’r nefoedd.”
Gwaith pur anodd i Gwen Gruffydd oedd parhau i wenu;
ond beth na all cariad wneud er mwyn ei rai anwyl? Ac ebe hi wrth ei merch-
“Oedd, ngeneth i; ’roedd o’n freuddwyd tlws iawn; ond rhaid i ni wneud
rhywbeth heblaw breuddwydio heddyw, Olwen. Mi fydd y bara a llefrith yma yn y munud, ac mi fydd yn amser codi erbyn
dyledswydd. ’Dwyt ti (x86) ddim yn rhy flin i godi, wyt ti Olwen? Mae hi’n
edrych yn argoeli am ddiwrnod braf, a mae arnoch chi’ch dwy eisio myn’d i’r
felin, ac hefyd i roi tro am Boba, i ddeyd hanes y Sul wrthi hi.”
“Oes, i ddanfon llyfrau i Dyddgu fach, ddigri’, yna;” a chwarddai Olwen yn
llawen.
Ac felly y bu. Cychwynnodd y ddwy eneth tua’r felin, ond nid oedd Dyddgu yn y tŷ. Wedi peth chwilio, deuwyd o hyd i’r fechan yn eistedd yn y ferfa yn yr odyn, ei dau ben lin bron yn ymyl
ei gên, a chyfrol o “Hanes Methodistiaid Cymru” o’i blaen, yn darllen yn brysur.
Cododd ei llygaid o’r llyfr pan glybu sŵn traed yn ei hymyl; ac wedi deall pwy oedd yno a beth oedd eu neges,
neidiodd o’r ferfa, a safodd yn disgwyl, ei llygaid gloewon yn
perlio arnynt. Yn ychwanegol at becyn Rhianon, daethai Olwen hefyd â llyfr i Dyddgu - un o’r llyfrau y darllenid llawer arnynt flynyddau yn ol: “Aelwyd F’ewyrth
Eobert,” sef “Caban F’ewyrth Tomos” Harriet Beecher Stowe, wedi ei gyfieithu
i’r Gymraeg mewn dull tra deniadol gan Gwilym Hiraethog. Ambell waith yn awr,
clywir rhai, nad ydynt deilwng i ddatod carrai esgidiau Hiraethog, yn bychanu y
dull hwnnw; ond ni fu mwy o ddarllen ar nemawr lyfr nag a fu ar yr hen
“Aelwyd,” a bron nas gellid dweyd fod y llyfr yn ail i “Daith y Pererin” yn
serch y Cymry. Feallai mai gwaith pur anodd ydyw cyfleu i bobl yr oes hon, sydd
yng nghanol y fath gyflawnder o lyfrau, mor werthfawr oedd yr ychydig yr adeg
honno, a darllenid hwy drosodd lawer iawn o weithiau, nes y byddent wedi myned
yn hen gydnabod diddan a berchid yn fawr. Ond i ni gofio y ffaith yna, rhydd
help i ni ddeall fel y llamai calon Dyddgu fechan wrth dderbyn ei llyfrau o
ddwylaw genethod yr Hafod Oleu.
Wedi iddi ddiolch iddynt, ei llawenydd bron a thagu ei geiriau, cychwynnodd y
ddwy tua Thy’n-yr-Ardd; ond cyn iddynt fyned nepell oddiwrth y Felin, dyma
Dyddgu ar eu holau, yn rhedeg nerth ei thraed, a’i gwallt yn hofran yn y gwynt.
“Ydach chi’n mynd i’r lecsiwn ’fory, Miss Rhianon?”
“Nag ydw’ i; beth ’na i yno, Dyddgu; fedra i ddim fotio i neb?”
“Pam Miss Rhianon?”
“Fydd merched ddim yn fotio i neb.”
“Pwy sy’n rhwystro chi i fotio - chi a merched pob man?”
Gwenodd Rhianon, a dechreuodd feddwl mor briodol oedd y cwestiwn, cyn iddi
ateb: “Wel, y dynion, debyg gen i, Dyddgu. Y nhw sy’n deyd sut mae popeth i
fod.”
“P’am nhw, mwy na merched, Miss Rhianon? Fuo Iesu Grist yn rhoi awdurdod i’r
dynion i fod yn fistar ar bawb? Rhaid i mi wybod hyn?”
A syllai y plentyn ar lawr, fel pe wedi synnu at sefyllfa pethau yn y byd o’i
chwmpas. Yna cododd ei phen ac edrychodd ym myw llygaid Rhianon, ac ebe hi -
“Mae Jerry Jones, Tŷ Nant, ym myn’d i fotio, a mae
nhad yn deyd dydi o ddim yn agos yn gall, ond fod gino fo lot fawr o arian. ’Rydach chi’n reit gall, Miss Rhianon!’ Rydach chi’n gall iawn, iawn.
Mae nhad yn deyd bod chi’n gwybod lot fawr, a mae Syr Tudur Llwyd yn gwybod bod
chi’n gall. ’Does dim sens (x87) fod dyn heb fod yn reit gall yn fotio, a chitha ddim,
Miss Rhianon; a wn i ddim be sy’. Heblaw hynny,” a tharawodd Dyddgu ei throed,
ar y llawr. “’Does gin ddim dyn ddim busnes i rwystro dim dynes. Be mae merched
mor wirion, Miss Rhianon? Chyma i ddim o’u lol nhw wedi i mi fynd yn fawr. Pwy
ddyn sy’n rhwystro chi, Miss Rhianon? “
Chwarddodd Olwen yn siriol, ond edrychai Dyddgu yn ffromus; nis gallai hi
ddeall y pwnc, ac yr oedd ymhell iawn o edrych arno fel peth i chwerthin yn ei
gylch. Dechreuodd gyfrif ei bysedd. “’Dydi nhad ddim yn rhwystro chi, na Rhobat
Gruffydd, na Syr Tudur Llwyd. Pwy sy’? Mr. Harris y Plas?. Wel, mi rydw i am
fynd i’r lecsiwn ’fory. Mae nhad yn myn’d i roi Bel yn y car bach, a mi
rydw innau’n mynd i watshio hen gipars y Plas. Mae Huw Huws wedi clywed bod
nhw’n myn’d i luchio cerrig at y Librals, a mae nhad yn deyd na ’na nhw ddim os bydda i’n ’i watshio nhw, a mi a i â lot o lyfra i ddarllen hefo
mi. Ddowch chi a Miss Olwen i edrych am dana i, Miss Rhianon? Mi rydw i’n siwr o fod dan y sycamor yn ymyl y llidiart
coch.”
Addawodd Rhianon fyned, a holodd hynt y malwod.
“Fydd dyn y malwod ddim yn rhwystro i’w ddynes fynd yn ei blaen, beth bynnag,”
ebe Dyddgu. “Mae’r malwod yn mynd yn lot fawr daclus hefo’u gilydd.”
Ac ymaith â hi yn ol tua’r odyn, a’r genethod ieuainc yn edrych y naill ar y
llall yn ddistaw.
“Wel, mae hi yn greadures fach od,” ebe Olwen; “mi neith Dyddgu rywfaint o sŵn yn y byd yma, os caiff fyw.”
“Ie, a’i magu yn iawn. Olwen, beth fyddai i ni ofyn
iddi ddod i’r Hafod am awr neu ddwy bob dydd? Mae arna i awydd treio dysgu
Dyddgu. Mae’n resyn iddi hi gael ei hesgeuluso.”
“Ond mae hi’n mynd i’r ysgol. Mae John Meredydd, a’i
mam hefyd, yn credu mewn dysgu’r plant.”
“O, ydi, mae Dyddgu yn mynd i’r ysgol; ond mae arni eisieu manteision uwch na
rydd ysgol y pentref iddi. Mi ofynna’i iddi ddod, pe caem ni dipyn o dawelwch
ar ol helynt y lecsiwn yma.”
“O’r gore, Rhianon; mi gei di ddysgu traethodi a barddoni, a phethau felly,
iddi hi. Mi dysga inna hi i ganu’r delyn, ynte?”
Tra y tynnai y genethod gynllun iau i addysgu a chaboli galluoedd Dyddgu, yr
oedd y plentyn yn eistedd yn y ferfa, yn gwneud a allai hi i ddiwyllio ei
hunan. Darllenai yn uchel rannau o “Fy Nhaid Gregory,” gan bwysleisio y synwyr
yn berffaith yn ei llais plentynaidd. Tynnodd melodedd y llais hwnnw sylw
Francis Glyn wrth iddo basio ar ei ffordd i’r Friog. Wedi iddo edrych i mewn
i’r odyn, a gweled Dyddgu yn y ferfa, hoeliwyd ef megis wrth yr olygfa. Gwrandawodd am ychydig, ond canfu Dyddgu ef yn ei
gwylied. Aeth yn ymgom cyd-rhyngddynt, a chafodd yr eneth fechan afael ar
gyfaill y diwrnod hwnnw - y bu hi o fendith anhraethol iddo ef, ac yntau yn
ddysgawdwr iddi hithau, yn ei hyfforddi a’i diwyllio, ac yn agor bydoedd
newyddion o wybodaeth o’i blaen am lawer blwyddyn.
(x88)
PENNOD XVII
APOSTOL RHYDDFRYDIAETH CYMRU
Yn y flwyddyn fythgofiadwy honno yn hanes Cymru, ymddanghosodd goleuad mawr yn
ei ffurfafen foesol hi; a thrwy drugaredd Rhagluniaeth dda, parha i oleuo a
gwresogi ei daear hyd heddyw, er i aml elyn broffwydo na fyddai gyrfa gyhoeddus
mor ddisglaer yn debyg o bara yn hir. Ond proffwydi Baal fuont, canys er
cymaint dylanwad areithyddiaeth y gŵr ieuanc a
drwythodd ei wlad drwyddi a dysgeidiaeth Ryddfrydol y pryd hwnnw, cynyddu
fwy-fwy, ac nid lleihau, mae’r dylanwad, fel y blodeua y pren almon ar ben yr
areithiwr. Tyngai y Toriaid, pan glywent y disgwylid ef i bregethu neu i
areithio yn yr ardaloedd; a rheswm da paham: ymlidiai anwybodaeth o’i flaen,
fel yr ymlid yr haul y nos ymaith. Nid gwiw dweyd yr hen ynfydrwydd nad oedd a
wnelai gweinidogion y Gair a gwleidyddiaeth, tra y meiddiai y dyn ieuanc
rhyfedd hwnnw draddodi areithiau yn llu oedd i egluro dyledswyddau dynion fel
dinasyddion i’w gydwladwyr, a’u hyfforddi mewn amser ac allan o amser pa fodd i
ymddwyn tuag at eu breintiau fel deiliaid o deyrnas ddaearol. A phan ddeuai y
Sabboth, pregethai iddynt efengyl yr enaid yn bur ac iach, mewn iaith brydferth
a choeth. Deall odd y bobl nad oedd efengyl i’r corff yn anghyson âg efengyl yr
enaid, a heidiai y rhai fu yn ei wrando ar y Sabboth yn dweyd hanes geni
Bethlehem, y bywyd yn Galilea, y chwysu yn yr Ardd, a’r marw dirmygedig dros
bechadur; i’w glywed yn tynnu’r gorchudd oddiar ddichellion gormeswyr y werin
ddyddiau’r wythnos. Ambell waith, troai Tori neu ddau i mewn i’w gyfarfodydd,
ond buan y dihangent o ffordd ei wawdiaeth lem, a’u cyrhaeddai hyd adref. Yna,
yn ol arfer pobl heb ddim i’w ddweyd yn erbyn goreuon daear, llunient gelwyddau
wrth y llath amdano. Chwarddai yntau, ei wyneb hardd heb un blewyn arno i
anurddo ei brydferthwch, na chwaith i guddio ei wenau, ac ymaith ag ef, i
ddilyn yn ddiflino y gorchwyl gogoneddus o ddeffro cydwybodau cysglyd ei
frodyr. Danghosodd iddynt, yn ei ffordd ddihafal ef, fod Senedd Prydain wedi
myned yn rhyw nythle i bob diogyn a thipyn o arian yn ei booed, neu dir o gylch
ei blas, ac fod yn anhebgorol i iechyd moesol teyrnas feddu dynion gweithgar,
deallus, i lunio ei chyfreithiau er amddiffyniad ei phobl ac er gwella cyflwr
ei gweithwyr. Eglurai i’w wrandawyr mai dynion rhyddion oeddynt - meibion Duw,
nid caethweision heb hawl arnynt eu hunain, a’u hegwyddorion yn eiddo
gwerthfawr iddynt hefyd. Ar ben hyn rhoddai iddynt engreifftiau byw o ymgyrch
eu cyndadau, er sicrhau i’w plant ar eu hol ryddid cydwybod i addoli yn y man y
mynnent, yn eu ffordd eu hunain. Weithiau, byddai ei ddisgrifiadau yn tynnu
dagrau o lygaid y dyrfa; a phan apeliai atynt am beidio dianrhydeddu eu tadau,
ond gafael yn dỳn yn y breintiau bwrcaswyd mor ddrud, creai ei
hyawdledd benderfyniad di-ildio yn y bobl i sefyll yn bur i’w hegwyddorion,
deued fel y delai. Beth yw dyled Cymru iddo? Pwy all fesur? Yn ddiòs, gwnaeth
ef ran gawraidd i ddatod y rhwymau trymion oedd yn llyffetheirio’r wlad. Fel
Apostol Mawr y Cenhedloedd, bu i’r gŵr oedd yn ieuanc
yn 1868 gario’r genadwri, (x89) gyda nerth anorchfygol y gwirionedd o’r tu cefn iddo,
nes yr ysgubodd hyd yn oed gonglau’r wlad oddiwrth dywyllwch ac anwybodaeth.
Pan yn cerdded o’r Felin tuag adref, dyma y gŵr a gyfarfyddodd Rhianon ac Olwen yn y groesffordd. Cyfeiriai yntau ei
gamrau, fel hwythau tua’r Hafod Oleu.
Adnabyddent eu gilydd yn dda, gan mai yr Hafod oedd llety’r pregethwyr ddeuai i Langynan; ac wedi cyfarch gwell
y naill i’r llall, gofynnodd i’r genethod pa fath drefn feddyliai eu tad oedd
yn yr ardal ar gyfer drannoeth.
“Weithiau yn bur obeithiol, a weithiau yn ofni, mae nhad. Mae’r hyn a alwch
chwi, y politicians yma, yn sgriw, yn mynd yn beryglus iawn tua’r Plas
Dolau yma; ond mae o’n disgwyl llawer iawn oddiwrth y cyfarfod heno.”
“Mae Rhianon yn meddwl bod yn biti na chawse hi helpu tipyn, ond bod hi’n
ddistaw ar y pwnc,” dywedai Olwen yn ddireidus.
Gwenodd y pregethwr, ac ebe ef, “Mi fase’n dda iawn i ni i gyd pe cawse ni help
hi, Miss Olwen?. Mae eisieu help pawb fory, ac mae llawer Jael yng Nghymru o’r
un ysbryd a gwraig Heber y Cenead.”
“Felly dydech chi ddim yn credu nad oes gan ferched yr un enaid,” ebe Olwen
drachefn, “Rhianon, dyma enw arall i’w roddi ar list Dyddgu.” Aeth
Rhianon dros hanes y plentyn i’r pregethwr, ac wedi iddi orffen, yn lle
chwerthin fel yn ddiau y disgwyliai Olwen, beth bynnag, iddo wneud, safodd eu
cydymaith yn sydyn, ac ebe ef yn ddifrifol:
“Ie, ie; o enau plant bychain, ie, y daw doethineb yn aml, onide Miss Gruffydd.
O, ie, rhowch chwi fy enw i ar list Dyddgu; ’rydw i o ochr
rhyddid o bob math, os na fydd yn tueddu at benrhyddid; ond gyda phob dyledus
barch i’m brodyr, ’rwy i wedi ffeindio er’s dyddiau a misoedd rai, nad yw
ymenydd y wlad ddim yn eiddo iddynt hwy i gyd. Rhaid i chwi faddeu i mi, Miss
Gruffydd, am ddweyd mai’r peth mae’r merched fwyaf ar ol ynddo yw balance.
Gormod o’r teimladau yn rhedeg o flaen y rheswm, ond mae cadw y merched heb
ddim arweinydd ond eu teimladau yn andwyol iddynt hwy ac i ninnau, canys rhaid
i ni sefyll neu syrthio gyda’n gilydd. Dyna eitha ysgrythyr i ddynion y wlad
yma, gwerth iddynt feddwl am dano hefyd. A rhaid i chwi, y merched, fel ninnau,
weithio allan eich iachawdwriaeth eich hunain. ’Does un ffordd
arall i gyrraedd y gamp.”
“Ond rhaid i chwi gofio fod y rhan fwyaf o ferched mor amddifad o addysg o
unrhyw ddefnydd iddynt, ac hyd nes y daw manteision addysg, ar ein cyfer ni,
druain, bydd ein hanwybodaeth fel plwmen wrth ein traed yn ein tynnu i lawr er
ein gwaethaf. Yn wir,” ychwanegai Rhianon, “mae’n hanwybodaeth ni yn fawr iawn.
Bu geneth i siopwr yma’r dydd o’r blaen, mae hi yn henach na mi o dipyn, ac
wedi bod am flwyddyn mewn rhyw ysgol yn Lloegr, a waeth i mi ddeyd, na ŵyr hi ddim dan un, a darfod. A beth am y merched tua’r ffermdai yma, sydd llawn mor alluog a’u brodyr, a dweyd y lleiaf, ond na ddaeth i galon un
dyn i feddwl am roddi iddynt addysg o fath yn y byd gwerth son am dano.”
Gwenodd y pregethwr yn siriol. “Pe ’ddyliwn i fod y mater wedi (x90) cael cryn
dipyn o’ch sylw chwi, Miss Gruffydd; a’r hyn sydd hedyn egwan yng nghalon un
ferch ieuanc yng Nghymru heddyw a dyf yn bren mawr yn y man, yn llawn o ddail a
blodau, ac wedi hynny y ffrwyth addfed yn pwyso’r brigau.”
“ ’Rydech
chwi’n meddwl son am bwysigrwydd addysg i’r werin heno; wnewch chwi faddeu i mi
am ofyn i chwi ddeyd gair wrth basio am ei bwysigrwydd i enethod fel i’r
bechgyn?”
“Gwnaf, Miss Gruffydd, a chroeso; oes rhywbeth arall garech chwi i mi roddi
help llaw i’w hyrwyddo?”
“Nac oes, diolch yn fawr i chwi; bu’m yn hyf iawn yn gofyn yr hyn a wnes i
chwi, ond ’roeddwn i’n credu eich bod chwi’n ddigon mawr i basio heibio i’m
haerllugrwydd. Ychydig o ofn dynion fel chwi fydd arnaf; y bobl na wyddant fawr
ddim sydd yn anodd dygymod â hwy. Ryw fodd, mae y rhai sydd wedi meddwl
ychydig, a darllen llai, bob amser yn siwr iawn o’u pwnc.”
“A fedrwn ni ddeyd dim wrth ddynion nas gallant gydymdeimlo â ni, chwaith -
dynion nas meddant un ddirnadaeth fel y gwana y sarhad ddodir arnom ni megis
picell lem,” ebe Olwen.
“Dylai mamau y wlad ofalu am fagu eu bechgyn o’u mabandod gyda syniadau teilwng
am eu mamau a’u chwiorydd,” ebe y pregethwr.
“O dylent,” ebe Rhianon; “ond, atolwg, pa fodd y gall mamau anwybodus, gollasant
bopeth a feddent trwy briodas, wneud un peth fel y dylent? Onid gwaith anodd
iawn yw i fachgen barchu ei fam pan nad yw mewn uwch sefyllfa na chader neu
fwrdd yn y tŷ, neu, os mynnwch, un o’r anifeiliaid oddiallan?”
Gwenodd eu cyfaill, ac ebe fe -
“Ie, ie. Wel, dewch chwi i’r cyfarfod heno; mi dreia i roi hwb ymlaen i’ch
achos chwi, Miss Gruffydd, a mi gewch chwithe fy helpu i yn awr ac eilwaith.”
Erbyn hyn, yr oeddynt wrth ddrws yr Hafod, a Robert Gruffydd yn dod i gyfarfod
y gŵr dieithr gyda dwylaw estynedig.
“Mi ges i gwmni’r merched bach yma, Robert Gruffydd, ac ’ryden ni wedi
gwneud ymgais i roi’r hen fyd yma yn ei le, ein tri.”
“Mae arna i ofn y bydd o yn ’i ol cyn i chwi gael amser i droi rownd.”
“Wel, ïe, ond nid ’n bai ni fydd hynny; mi wnaethom ni’n gore,” a
chwarddodd yn llon.
Yn ddiau, gwnaeth ei oreu yn y cyfarfod y noson honno.
Aeth Rhianon yno, ac Elin Ty’nffordd gyda hi, i glywed y gŵr dieithr a ganmolid
gymaint, a bu mewn digon o helbul yn cadw trefn ar Elin druan, yr hon a fynnai
ddechreu canu canmoliaeth yr areithiwr ar uchaf ei llais.
Aeth Boba i’r Hafod Oleu i ysgwyd llaw â’r pregethwr, oedd yn wladweinydd
penigamp, er na fu yn eistedd ar seti St. Stephen.
“ ’Dydi bwys yn
y byd i chi, syr, bedi barn hen wreigan dlawd fel fi am betha, ac hwyrach ’dydw i ddim
yn iawn, chwaith; ond ’rydw i’n ych gweld chi’n debyg aneiri i’r Apostol Pedar,
welwch chi. ’Doedd yr hen
Bedar yn hitio dim yn neb, ddim ond gneud stepia o bopeth ddoi i’w gyfarfod o i
dynnu ar i fyny. Ond hyn o’n i myn’d i ddeyd - ’rydw i’n credu fod y ddau hen
anghenfil yna, Trais a Gormes, yn mynd i gael cweir ’fory na fydda nhw byth ’run fath ar
ei hoi hi. Mi fydd y frwydr yn un boeth iawn yng Ngwlad y (x91) Bryniau yma, ac
hwyrach y caiff llawer soldiar da i ni ’i glwyfo, beth bynnag am ’i ladd; ond rhaid i ni beidio
grwgnach, a deheulaw cyfiawnder yn barod i’n cynnal ni.”
Llanwyd llygaid y pregethwr â dagrau, ac ebe Robert Gruffydd-
“ ’Fydd hi ddim
yn ddrwg iawn arnom ni tra bydd Boba yma i’n cysuro ni, ac i ddangos i ni y
ffordd tua’r babell na thynnir i lawr.”
“Na fydd, na fydd, Robert Gruffydd; fydd hi’n ddrwg ar neb yn dragywydd sy’n
ymddiried yn yr Un y mae Ei ffyrdd yn gyfiawn a chywir, tra ceisiwn ddilyn ol
Ei droed Ef.”
“Yn y llwybrau ceimion mae’r peryglon i gyd, ynteê, syr? Wel, nos dda; mi
fyddwn i gyd a’n gwynt yn yn gyddfa ’fory. Nos dda, deulu bach,” ac aeth Boba yn ol, a
Rhianon yn ei danfon tua’i bwthyn.
PENNOD XVIII
DYDD YR ETHOLIAD
O’r diwedd, wele’r bore wedi gwawrio y bu cymaint o baratoi ar ei gyfer - bore
y crynnai llawer calon egwan gan ofn ei ganlyniadau iddynt eu hunain, eu teulu
oedd, a’u cyfeillion; bore’r prawf a wnaeth aml i ffermwr yng Nghymru, oedd
ddigon dinod hyd hynny, yn “ddinas ar fryn nas gellir ei chuddio,” a llawer
ereill yn ferthyron i’r egwyddorion y bu i filoedd o’u blaen golli eu bywydau
drostynt - hen egwyddorion rhyddid y dinesydd gwladol, yng nghyd a’r rhyddid
gogoneddus ddylai fod yn eiddo i bob un o feibion a merched Duw: rhyddid i’w
addoli mewn gwylder a symlrwydd calon, heb unrhyw gyfrwng ond yr Hwn a osododd
Duw yn lawn. Credai yr hen Gymry y Beibl o’i gwr, a gwyddent fod yng Ngair y
Gwirionedd adnod fechan o’r tu cefn i’w syniad iach hwy am Dduw a’i addoliad -
“Canys un Duw sydd, ac un Cyfryngwr hefyd rhwng Duw a dynion, y dyn Crist Iesu”
- eu hadnabyddiaeth o’u Tad Nefol trwy Ei Air, a’u cymdeithas ag Ef mewn gweddi
a nerthodd eu breichiau hwy yn nydd y frwydr, fel y gallent hwythau hefyd, trwy
ffydd, wynebu y tân, y dwfr, a’r llewod pan ddaeth yr awr.
Cododd pawb ymron cyn torri’r wawr yn hen blwyf a phentref cysglyd Llangynan,
wedi deffro yn fwy trwyadl nag y bu iddynt erioed o’r blaen, yng nghof neb oedd
yn fyw yno; a rhyw ferw rhyfedd trwy yr ardal, megis a glywir mewn cwch gwenyn
ar fore teg o haf, cyn i’r creaduriaid bychain hynny ledu eu hadenydd a heidio
o’u hen gartref, fyddai yn rhy lawn iddynt oll drigo yno, i chwilio am ryw fan
y caent ddigon o le i gasglu eu mêl ar gyfer y gaeaf.
Gwibiai Elin Ty’nffordd yn ol ac ymlaen yn brysurach
nag un dyn, gallem feddwi. Ni chanai nodyn y diwrnod hwnw, ac ni cheid “gair am
geiniog” ganddi. Taflai rhai o’r bechgyn direidus ambell i watwareg tuag ati,
ond nid ymddanghosai Elin yn clywed yr un o honynt. Pe buasai hi yn ymgeisydd
Seneddol, nis gallasai deimlo mwy o ddyddordeb yng ngweithrediadau yr oll o’i
chwmpas, ac er cymaint erfyniai ei mam arni aros adref, hwylio ei hun tua
phentref y sir, lle y gorfyddai i bawb fyned i roddi eu pleidleisiau, wnaeth
Elin, cyn i undyn o Langynan gyfeirio eu camrau tuag yno; a rhoddodd ryw fath o
dro crwn oddeutu’r Plas Dolau wrth basio. Pigodd ei phen i fewn i’r (x92) ystafell lle y cedwid tresi’r ceffylau, ac aeth o amgylch y cerbydau i
edrych oedd “siawns am lift,” ebe hi wrth un o’r gweision. Ond cynghorodd hwnnw
hi i beidio myned tua’r dref - y byddai yno lawer iawn o bobl wedi meddwi.
“Fydda i ddim wedi meddwi,” ebe Elin; “’does gini ’run fôt!”
“Ma rhwbath yn òd iawn yn Elin wirion yna,” ebe’r dyn wrth ei gydwas; “ma hi’n
dallt petha yn well na rhan fwya, os ydi hi heb fod yn llawn llathan.”
’Roedd Dyddgu hefyd o gwmpas ei phethau yn gynnar, wedi bwyta ei
brecwast, ac yn trefnu gyda’i brodyr yng nghylch yr amser i ddyfod ag ymborth
iddi hi a Bel. Ystyriai Dyddgu fod ei help hi yn anhebgorol angenrheidiol y
diwrnod hwnnw i gadw trefn yn y plwyf.
Ac nis gallodd Olwen ieuanc orffwys fel arfer y bore hwn; rhaid oedd d’od o’i
hystafell a hwylio tua Thy’n’rardd i edrych am Boba, ac i wrando geiriau
cysurlawn yr hen wraig yng nghylch yr helynt.
Am Rhianon, nis gwybu neb a welodd hi gwsg neu beidio, canys yr oedd hi o flaen
yr oll o honynt yn y stabl, yn gwisgo am un o’r ceffylau, i ddanfon y pregethwr
ymlaen ar ei daith. Dywedai y gŵr hwnw, ymhen amser wedi hynny, pan ddechreuodd y gwyntoedd
croesion chwythu o gwmpas Hafod Oleu, ei fod ef yn teimlo ysbryd ieuanc Rhianon
Gruffydd megis y môr yn dechreu aflonyddu gan nerth y dymhestl a ddeuai
oddidraw. Wedi hwylio y pregethwr, aeth i fyny i’r Friog, a bu hi a Syr Tudur
Llwyd yn cerdded yn ol ac ymlaen am yn agos i awr ar hyd y lawnt o flaen yr hen
blasdy, bryd arall yn aros am funud neu ddau i bwysleisio y mater a drinid.
Wedi i’r ferch ieuanc fyned yn ol tuag adref, aeth Syr Tudur Llwyd i’w
ystafell, a chauodd y drws, ac ni welwyd ef mwy hyd nes y daeth allan tua
banner dydd i fyned yn ei gerbyd bychan i’r dref i bleidleisio.
Yn fuan wedi wyth y bore, dechreuodd y ffermwyr grynhoi yma ac acw yn dri a
phedwar i siarad â’u gilydd. Gwelid cerbydau o bob math, yn llwythog o bobl, yn
tynnu tua’r dref ar hyd y ffordd - llawer o honynt, yn ddiau, heb ddim yn galw
am danynt, eto yn cyrchu tua’r fangre i weled y “lecsiwn;“ ereill yn teimlo eu
pwysigrwydd fel dynion y bu pleidwyr y ddwy blaid yn erfyn arnynt am eu fôt
er’s wythnosau - boneddigesau a boneddigion, na thalent gymaint o sylw i’r
werin bobl ag a dalent i’w cŵn a’u ceffylau ar
adeg arall, yn ymweled â hwy ac yn
ymgomio gyda hwynt yn rhydd, fel pe am unwaith yn eu hoes yn cofio mai plant yr
hen arddwr, Adda, oeddynt i gyd fel eu gilydd, er fod ei eiddo wedi ei rannu
mor anwastad cydrhwng ei blant. Mor fawr yw dylanwad y “lecsiwn” ar feddyliau a
chalonnau dynion, fel yr anghofia y brawd a’r chwaer o radd uchel mai megis
ffieiddbeth y cyfrifir y rhai o radd isel ar bob adeg arall; ond ddiwrnod y
lecsiwn, mae y fôt yn codi’r brawd gwael i’r un tir a’r boneddwr, ac nid
rhyfedd y mwynha’r werin y sefyllfa am yr ychydig amser y parha, hyd nes y
teflir hwy yn ol i’r un cyflwr anadnabyddus ag o’r blaen, pan fydd y moesgrymu
pen, a’r gwenau, oll ymysg y pethau a fu.
Yr hyn a dyn fwyaf o sylw pobl ystyriol, yng ngwyneb y ffeithiau yna, yw
dibrisdod cymaint o’r werin o’u breintiau. Gwerth aml (x93) un o honynt y
bleidlais sydd yn eiddo amhrisiadwy iddynt, am hanner peint o gwrw i unrhyw
ymgeisydd neu gynrychiolydd iddo, fydd yn ddigon llygredig i’w phrynnu.
Ond cyrchai pobl o ymddygiadau tra gwahanol tua’r hen dref y bore hwnnw ym mis
Tachwedd - y rhan fwyaf o honynt â golwg luddedig arnynt, wedi cerdded
milltiroedd; ac er ei bod yn ddiwedd blwyddyn, eto yr oedd y tywydd ymhell o
fod yn oer, a’r dynion, druain, wedi gorfod tynnu eu cotiau mawr, y rhai a
garient ar eu breichiau. Dyma’r fintai, y foment y deuent i’r golwg, y gwyliai
Dyddgu eu holl symudiadau; hwy oeddynt wrthrychau arbennig ei gofal. Cauai
“Aelwyd F’ewyrth Robert,” er mor ddyddorol ydoedd yr hen lyfr, a gafaelai yn
ffrwyn Bel; a cherddai y ferlen yn union, gam ar ol cam, fel y dynion
lluddedig, gan fyned gyda hwy hyd at ben draw y coed, lle y llechai ceidwaid
helwriaeth Plas Dolau, a’u cerrig yn barod i labyddio’r dynion yn llechwraidd.
Ond, fel y rhagwelodd John Meredydd, ni luchiwyd yr un garreg tra y
cyd-deithiai Dyddgu a’r fintai yn ei cherbyd bychan. Dyn a berchid yn fawr yn
ei ardal oedd y melinydd, dyn y gwyddai pawb nas gellid yn hawdd gael y llaw
uchaf arno, a dyn yr oedd bron bawb yn yr ardal, ac eithrio ychydig iawn o
deuluoedd gweddol gefnog, yn ei ddyled am flawd gwenith, neu geirch i borthi eu
plant; felly, ni fynnai yr un o honynt ei ddigio, rhag ofn y canlyniadau.
Ar wahan i gymeriad rhagorol ei thad, meddai, Dyddgu hefyd ei ffryndiau. Nid
oedd yn yr holl ardaloedd anghenfil digon annynol i daflu carreg at Dyddgu,
meddai yr eneth ddylanwad oedd bron yn ddiderfyn arnynt oll, a buan yr aethai
yn rhyfel gartrefol ym myd y cipars pe buasai un o honynt yn ddigon ffol i
beryglu person bychan Dyddgu. Cludai y dynion hi yn fynych ar eu hysgwyddau pan
ddeuent tua’r felin, ac eisteddent ar garn yr hopran, heb gofio dim am amser,
yn gwrando ar y plentyn yn canu iddynt weithiau, bryd arall yn adrodd iddynt
hen ramantau Cymru Fu.
Ni wybu y minteioedd dynion y bu hi yn angel gwarcheidiol iddynt ar hyd y dydd,
fel yr elent ymlaen ac y deuent yn ol, beth oedd neges geneth mor ieuanc yn y
fangre honno canys aeth pob un o honynt i’w gynefin yn ol heb dderbyn dim
niwed, megis plant Israel gynt trwy’r Môr Coch. Ni chafodd y gelyn gyffwrdd a
hwy, am fod plentyn yn ei cherbyd yn cyd-fyned â hwy, a chydrhyngddynt a’r
cerrig.
Am ryw reswm neu gilydd, fe ddywedir fod y Rhyddfrydwyr yn arfer pleidleisio yn
fore, cyn gynted ag y gallant, ac aeth wynebau cyfeillion Mr. Tattenhall yn bur
wefllaes ymhell cyn hanner dydd, a dechreuodd Mr. Harris, Plas Dolau, ofni y
gallai y giwed gweithwyr, y meddai gormod ohonynt o lawer bleidleisiau, yn ol
ei farn ef, droi’r fantol yn erbyn y mawrion; ond llonnwyd ei galon pan ddaeth
tua dau ddwsin o Doriaid, y naill ar ol y llall, yn llefaru “Mr. Tattenhall” yn
ei ddull ei hun. Ac yna, daeth ychydig foneddigion a thirfeddianwyr, hwythau
hefyd yn dweyd “Mr. Tattenhall,” yn rhwysgfawr a rhodresgar, fel pe yn gofyn
pwy feiddiai ddweyd yn amgen. Wedi hynny, wele Ned William yn dod â hen ffermwr
tua’r lle. Dyn pur anllythrennog oedd yr hen frawd, (x94) ac Ymneilltuwr
i’r carn, ond yn eithaf tlawd ei amgylchiadau, ac yn ofni Mr. Harris, Plas
Dolau, fel y cashäi ei galon bopeth croes i’w ddaliadau crefyddol ei hun.
Tybiai Ned ei fod yn sicr o’r bleidlais yma, beth bynnag; ac ar unwaith, dyna’r
hen ffermwr yn sefyll yn grynedig “o flaen ei well.”
“I bwy ’rydych chi’n fotio, Sion Jones?” gofynnai y gŵr mewn awdurdod.
“I’r Troednoeth yna,
am wn i,” atebai yr hen ŵr. Yng nghanol banllefau o chwerthin, ac ambell i reg, gwnaed byr waith
a’r fath bleidlais gan y Rhyddfrydwyr, ac aeth Sion Jones
adref gan lawenhau yn ddistaw rhyngddo ag ef ei hun, os bu iddo fyned yn destyn
gwawd pobl, na ddarfu iddo helpu yr un Tori i fyned i’r Senedd, beth bynnag. Pa
un ai trwy amryfusedd anwybodaeth y digwyddodd yr helynt, ynte Sion Jones oedd
dipyn callach na’i uwchafiaid, nis gŵyr neb hyd y dydd
heddyw; ond y gred gyffredinol oedd mai dyn digon hirben oedd Sion Jones.
Ychydig wedi hanner dydd, daeth Syr Tudur Llwyd, yn cael ei ddilyn gan William
Williams y Pregethwr a Robert Gruffydd, Hafod Oleu, ymlaen. Siriolodd wyneb Mr
Harris. Meddyliodd yn ddios ei fod yn myned i ennill, er gwaethaf fôts y
gweithwyr feddent dai eu hunain. Tybiodd ef fod Robert Gruffydd yn dechreu
gweled ei gamsyniad, os oedd wedi dyfod yng nghwmni Syr Tudur Llwyd.
Nesaodd yr hen fonheddwr ymlaen, safodd yn syth o flaen y swyddog, ac ebe fe
mewn llais clir, mwyn — “Henry Edwards.”
Neidiodd Mr. Harris ar ei draed, ei wyneb yn ddugoch gan gynddaredd; bloeddiodd
fod camgymeriad, a Syr Tudur Llwyd wedi ffwndro; ond ni thyciai ei wallgofrwydd,
na’i dymer ddrwg ddim, canys yr oedd y bleidlais yn berffaith reolaidd ac mewn
trefn, a Syr Tudur, yn ei ddull tawel a digynnwrf, yn edrych yn anhebyg iawn i
ddyn wedi ffwndro neu golli arno ei hun. Pleidleisiodd Robert Gruffydd a
William Willams yn yr un dull digyffro, ond ni ymddanghosai Mr. Harris yn
cymeryd un sylw o honynt, gan mor fawr y dylanwad arno, oherwydd fod Syr Tudur
Llwyd wedi troi yn fradwr i’w blaid, yn ol barn y gŵr o Blas Dolau.
Tynnai y dynion eu hetiau i’r hen foneddwr
wrth iddo fyned yn ol at ei gerbyd, a theimlai yntau rywfodd ei fod yn fwy
parchus nag erioed.
“Fi meddwl Robert Gruffydd, waeth i ni fynd adre. Fi teimlo’n gwell wedi i mi
neyd gore fi i yru Cymro i ddadlu hawlie Cymry, ynte? Fi meddwl Mr. Edwards dyn
da iawn, a fo trio byw golden rule. Fi credu fi wedi cael dose o
eli llygad i gweld yn glir, yntê?” ebe efe, ac aeth i’w gerbyd, a Robert
Gruffydd gydag ef.
Arhosodd William Williams o gwmpas am ychydig amser, er cael rhyw fath o
amcangyfrif pa fodd y safai y pleidiau hyd yr awr honno. Daeth Francis Glyn i
ysgwyd llaw âg ef yn null cyfeillgar y gŵr ieuanc, ac ymhen ychydig funudau ymunodd John Meredydd â hwy, ei wyneb rhadlon yn bryderus yr olwg arno. “Mae pethau yn ddigon tywyll, mae arna’ i ofn,” ebe’r melinydd. “Os na fyddwn ni
yn bur bell ar y blaen cyn pedwar o’r gloch, fydd yna fawr o siawns wedi hynny.
Mi fydd y rhan fwyaf o lawer o bobol ddaw yma ar ol pedwar yn (x95) siwr o fod yn bur bell yn ngafael Syr John. Mae yna faint fyd a fynnir
o gwrw i gael ymhob tafarn trwy’r lle yma, fel mae gwaetha’r drefn.”
“Mae’r arferiad yna yn un gywilyddus i’r eithaf,” ebe Francis Glyn. “Nis gwn i
sut y gall undyn âg enw o fonheddwr arno godi ei ben yn Senedd ei wlad, os
etholir ef o dan y fath amgylchiadau gwarthus. Mae ymostwng mor isel a meddwi
dynion i sicrhau eu pleidleisiau yn warthus i’r eithaf.” A gwridai wyneb y dyn
ieuanc.
“Gobeithio, Mr. Glyn, na chollwch chi mo’ch gafael ar y gwirionedd yna. Mae
rhyw obaith distaw yn llechu yn fy mynwes i y daw’r dydd cyn pen rhyw hir iawn
y deffry cydwybodau’r bobl yn erbyn llwgrwobrwyaeth sydd yn darostwng pob un a
ymwnel â hi pa un bynnag ai’r rhoddwr ai’r derbyniwr fydd y dyn. Dylai ein
gwladweiniaeth allu codi uwchlaw ystrywiau o’r fath, a synnwn i ddim pe rhoem
ni hwb go lew i gael trefn ar bethau yn yr hen sir yma heddyw. ’Roedd cael Syr Tudur Llwyd o’n tu yn ardderchog; ’doedd dim posib i ddim wnaed eto fod mor werthfawr i’n plaid ni.”
“Beth ddeydsoch chi, William Williams? gofynnodd y melinydd. Syr Tudur Llwyd! Ydi Syr Tudur wedi fotio hefo ni?”
“Ydi, mae o, John Bach; ac mae’r Toris — begio’ch pardwn, Mr. Glyn — wedi
ymgynddeiriogi, y rhan fwyaf o honynt,” a’r cwbl yn ofni ac yn crynnu, atebodd
William Williams.
Gwenodd Francis Glyn, ac ebe efe yn dawel, “Rhaid i
chwi ddim begio mhardwn i, Mr. Williams. Pe buasai gennyf fôt i roddi, aethai
yn unionsyth ar ol un Syr Tudur Llwyd. Mae hynny o Doriaeth fu erioed ynnof
wedi ei ladd y dyddiau olaf hyn. Os oes gennyf ychydig rinweddau yn fy natur yn
gymysg â’m haml ffaeleddau, mae fy awydd am i bawb gael chwareu teg yn un o
honynt. Ac yr wyf yn rhy hoff o’m rhyddid fy hun i amddifadu neb pwy bynnag o’u
rhyddid hwythau.”
“Da, machgen i; mi ddeil yr egwyddorion yna dipyn o
dywydd. Be ’ddyliech chi, John?”
Ond yr oedd John wedi myned ymaith, ac yn gwibio cymaint ag Elin Ty’nffordd
trwy’r bobl; a chyn pen ychydig iawn o amser gwyddai pawb fod Syr Tudur Llwyd,
y Friog, wedi fotio i Henry Edwards, a dyna’r newydd cyntaf a glywai pob un
ymhell cyn dyfod yn agos i swyddogion yr etholiad. Wedi cyrraedd i’r fan honno,
dilynnodd y tenantiaid esiampl eu meistr yn ddieithriad. Gwaith anodd i amryw o
honynt fuasai tynnu’n groes i’r hen foneddwr, oedd mor ddwfn yn serch ei bobl,
er i’w cred fod yn wahanol i’r eiddo ef; ond y diwrnod rhyfedd hwnnw, wele’r
meistr a’u cydwybod hwythau ochr yn ochr, ac ni phetrusodd yr un o’r dynion.
“Mae’r Rhyddfrydwyr yn sicr o’r fuddugoliaeth heddyw, Mr. Williams,” ebe
Francis Glyn, pan gyfarfyddodd y ddau unwaith yn rhagor, tua thri o’r gloch y
prynhawn.
“ ’Rydw inna’n dechreu credu hynny hefyd, Mr. Glyn. Bendith arno, hen general
nobl fu Syr Tudur Llwyd i ni heddyw.”
Cerddai y ddau yn ol ac ymlaen gyda’u gilydd er syndod i’r bobl adnabyddent un
fel pregethwr Ymneilltuol digon cyffredin ei amgylchiadau, yn dibynnu i raddau
pell ar ei siop yn y pentref; a’r llall fel y bargyfreithiwr ieuanc (x96) talentog oedd yn prysur ddringo’r ysgol, ac oedd hefyd yn nai i Mr.
Harris y Tori mawr o Blas Dolau, yr hwn a enillodd iddo’i hun yr enw o Mr.
Harris y sgriw!
“Fel yna mae’r gwyr mawr yma yn y Parliament hefyd, medda nhw, ffraeo’n ben-ben
yng nghylch materion y wlad, ac yn ffrindia penna’n breifat,” ebe Huw Huws y
gof.
Ond synnodd Huw pan glywodd fod Syr Tudur Llwyd wedi cefnu ar y blaid y bu yn
ffyddlon iddi bob tro cyn hyn. Yna chwarddodd y gof yn galonnog, “Diaisti
ddyliais i erioed yn y mywyd y doetha petha i hyn chwaith. Mi geith y Sais yna
bacio ’i fag a chychwyn dros y clawdd, lads, gynta medar o. Da’i
byth i geibio, mi rydan ni wedi bod yn lwcus heiddiw. Three cheers i —
na well i mi dewi hefyd, ond i mi ddal fy nhafod fy hun chai ddim traffarth i
ddal tafod neb arall, fel yna mae hi, ynte, Ned?” ebe ef gan wincio ar ei
gyfeillion tra yn cyfarch y saer oedd yn chwys a lludded yn rhedeg yn ol ac
ymlaen, ei draed a’i goesau yn methu cario ei ben heb fyned gryn lawer o’r
naill ochr i’r llall i’r ffordd, dull pur amddifad o urddas i ddyn yn sefyllfa
bwysig Ned Williams.
“Mr. Tattanho for ever, Huw,” gwaeddai Ned nerth ei ben, druan.
“Gwaedda’n uwch, Ned, fel y deydodd yr hen Elias wrth broffwydi Baal stalwm,
ond waeth i ti dewi ran hynny, mae hi’n too late, Ned bach. Henry
Edwards for ever lads.”
Amcanodd y saer oedd yn fath o stiward bach, droi ar ei sawdl heb gymeryd sylw
o’r gof, ond yn lle hynny dyna ef yn mesur ei hyd ar y llawr, ac Elin,
Ty’nffordd, yn bloeddio canu am y tro cyntaf y diwrnod hwnnw uwch ei ben,
..............Ned y gwr mawr
..............Wedi syrthio ar lawr,
..............I draed ar i fyny
..............A’i ben ar i lawr;
Welwch chi o, dyma fo.
Ned wedi meddwi ar gwrw Tattanho.
Rhegai Ned Williams tra y ceisiai ymsythu, ond dyblai a threblai Elin ei chân,
ac ymunodd amryw fechgyn direidus gyda hi. Deallodd Francis Glyn fod Elin mewn
perygl o fyned i helbul ei hunan, ac aeth ati i erfyn arni ddod tuag adref cyn
y nos.
“Dydw i ddim, wedi meddwi, ches i ddim cwrw, does gin i ’run fôt, a duwc
anwyl medda fi syr, medda fi mae eisio fôt i gael cwrw am ddim fel y ffwl yma.”
“Beth wyt ti yn ddeyd, siarad ti yn wahanol am dy well,” ebe un o’r dynion oedd
newydd roddi ei fôt yn gyfnewid am chwart o gwrw, ac yn barod i ymladd â phawb
ddeuai yn agos ato.
“Deyd,” ebe Elin, “deyd, duwc anwyl, rwan am dani hi medda fi, oes arnat ti eisio
cwrbitsh, dyma i ti bedi celpan ynte,” a chyda’r gair wele fraich gref yr eneth
yn ei osod yn gydwastad a’r llawr. Daeth Huw Huws, a William Williams tua’r
fan, a llwyddwyd i gael Elin, druan, o ganol y dorf y rhai oeddynt erbyn hyn yn
ymladd ac yn ffraeo â’u gilydd heb un rheswm ar y ddaear ond eu bod wedi yfed i
ormodedd.
Gweithiodd y Rhyddfrydwyr yn egniol i gael eu pleidwyr hwy i droi tuag adref
mor fuan ag oedd bosibl wedi rhoddi eu pleidleisiau, ond cafwyd trafferth fawr
i berswadio Elin nad oedd angen iddi hi sefyll wrth ochr Mr. Edwards i roddi
“cwrbitsh” i neb drosto, a digon tebyg na chawsid hi i droi cefn ar y dref,
onibai i Francis Glyn addaw “lift” os deuai gyda (x97) hwynt, ac y
byddai Miss Rhianon yn disgwyl am dani.
“Duwc anwyl, medda fi wrth mam, rhaid i mi neyd fel bydd Miss yn peri, dyna i
chi, ne dai byth yn glws, yn glws fel Miss Olwen.”
Gwelodd John Thomas y Siop goch, a dechreuodd ysgwyd ei phen arno, “O, mi dala
iti, Jack, gna mi na, a mi gei di weld hynny, medda fi, mi wnni dy farcia di,
sut gofali di am dy groen tybad?”
Yng ngrym eu trugaredd tuag at y greadures anffodus, cymerodd William Williams
a John Meredydd boen gyda hi er mwyn ei diogelwch; ac nid heb achos canys bu
terfysg mawr yn y dref y noson honno, ymladd hyd at waed cydrhwng y gloddestwyr
a gymerent esgus o ryw fath o firi i gyrchu at eu gilydd i feddwi ac
ymrafaelio. A bu helyntion dirfawr ereill oddeutu’r Plas Dolau, cerbyd Mr
Harris yn torri ei olwynion, ac ysbrydion mewn gwisgoedd gwynion yn gwibio o
gylch y derw mawr yn ymyl y plas. Dywedai Mr. Glyn mai dychmygu gweled
ysbrydion yr oeddynt, ond nis gellid perswadio neb nad oedd bodau goruwch
naturiol o’u cwmpas.
PENNOD XIX
Y FUDDUGOLIAETH
Tra y dymchwelid cerbydau, yr ymleddid brwydrau dialw am danynt, ac y cwerylai
dynion oherwydd pynciau a chwestiynau nas deallai y mwyafrif y nesaf peth i
ddim yn eu cylch, eisteddai Robert Gruffydd a’r teulu yn gryno gyda’u gilydd ar
eu haelwyd dawel, heb eto glywed pwy oedd yr aelod seneddol newydd.
Daethai Boba hefyd yno ym mhryder ei hysbryd i ddisgwyl y genadwri, a rhoddodd
Gwen Gruffydd hi yn y gornel gynnes yn ymyl Olwen wrth y tan.
“Mae nhw’n bur hir, gobeithio fod petha’n symol tangnefeddus tua’r dre yna,”
ebe’r hen wraig.
Cododd Gwen Gruffydd, ac ebe hi, “Rhianon, mi awn ni i ben ucha’r cae bach, os
ydi Mr. Edwards wedi ennill mi gawn wel’d tân ar ben Carn Ednyfed; ’roedd y bechgyn yma’n deyd amser bwyd pump fod yno gario coed lawer
iawn, a chasgen o bitsh i ben y Garn gan rai o edmygwyr Mr. Edwards, a’i
weision oeddynt yn credu ei fod ef yn myned i ennill.” Ac aeth Rhianon a’i mam
allan, a chyn iddynt fod nemawr o funudau yn syllu tua’r bryniau draw, wele
fflam yn esgyn i fyny, ac yna goelcerth enfawr yn goleuo’r byd o’i chwmpas
megis pe buasai yr hen Garn ei hunan oll yn dân.
“Mae Mr. Edwards wedi ennill, Rhianon, a sut bynnag y bydd hi mae’n dda iawn
fod yr hen sir wedi taflu iau’r caethiwed oddi ar ei gwar,” ebe Gwen Gruffydd,
ei hwyneb yng ngoleuni’r ser yn ymddangos yn deg odiaeth yr olwg arno i’w merch,
ond ni ddywedodd Rhianon ddim, ond gwasgodd law ei mam, a rhedodd y ddwy tua’r
tyˆ i gario’r newydd.
“Mae’r goelcerth yn fflamio ar y Garn, Robert, mae’n rhaid fod Mr. Edwards wedi
ennill y frwydr.”
“Bendigedig fyddo enw yr Arglwydd,” ebe Robert Gruffydd mewn llais yn crynnu
gan deimlad.
“Amen, mhlant i, amen,” ebe Boba, “mi leiciwn inna ofyn i’r hen fynyddoedd yma,
fel y proffwyd gynt, floeddio a chanu am y waredigaeth fawr hon.”
Ar hyn agorwyd y drws heb un cnoc arno, a dyna John Meredydd (x98) a Dyddgu fechan wrth ei gwt, a William Williams yn ei dilyn hithau i
fewn yng nghanol y gegin. “Mae Henry Edwards wedi ei ethol, ddigon ar y blaen
hefyd, chafodd Tattenhall mo’i draed dano ddim gwerth son wedi i Syr Tudur
Llwyd fotio.”
“Pwy sy’n cymyd enw fi ofer yn Hafod yma?” ebe llais yn eu hymyl, ac wele Syr
Tudur gyda hwy ei hunan. “Fi teimlo digon digri trwy’r dydd ond fi meddwl fi
wedi gneyd popeth iawn, a Duw fo rhoi bendith ar gwaith pawb gneyd gwaith
iawn.” A gwenodd Syr Tudur Llwyd yn serchog ar Olwen, “geneth bach ni’n glws
iawn heno, Miss Gruffydd, hi fel blodau ynte, yn gardd ni.”
Cyn i Rhianon allu ateb, cododd Boba, “Pan aeth Moses a meibion Israel trwy’r
Môr Coch, deulu bach, mi ganwyd cân ardderchog yr ochor arall wedi cael y lan, a
Moses oedd yn ledio’r anthem honno i hun. Rydw i’n siwr na fydd o ddim yn erbyn
Syr Tudur Llwyd i ninna gael rhyw bum munud o ddiolch i’r Gwr gora, am helpu’r
bobl o wlad y caethiwed yng Nghymru yma. Mi ŵyr Syr Tudur pe basa pawb fel y fo na fasa yr un o honon ni’n gwingo byth, ac mi roedd petha’n ddigon tebyg tra bu Mr. Wyn yn y Plas yna, ond pan
mae’r dyn newydd nas adnabu Joseph yn dod, mae hi’n bur debyg ar yr hen Gymry
fel roedd hi ar gaethion y St. Clare hwnnw yn y Merica yna, pan aeth Mari
Waedlyd yn feistras arnyn nhw.”
“Nid Mari Waedlyd oedd hi, Boba,” ebe Dyddgu; nis gallai y fechan oddef
camgymeriadau yn ei hoff hanesion, “Mari, gwraig St. Clare, oedd honno, a
brenhines Lloegr oedd y llall.”
“Hwyrach wir, Dyddgu fach, ond dwy chwaer ddigon tebyg i’w gilydd oeddan nhw, a
mae pob un o honyn nhw wedi codi cywilydd i ngwyneb i mod i’n ddynes lawer
gwaith cyn hyn.”
Erbyn i Boba orffen, yr oedd Rhianon wedi estyn y Beibl a’i roddi o flaen
William Williams, a darllenodd yntau salm fechan orfoleddus o foliant i Dduw am
Ei drugaredd, ac wedi hynny penliniodd pawb ac offrymwyd gweddi fer o flaen yr
orsedd, un hanner ohoni yn ddiolch am y fuddugoliaeth, a’r hanner arall yn
erfyniadau taer am gysgod adenydd y Goruchaf yn y dyfodol ansicr ymlaen.
Wedi’r [sic = wedi i’r] addoliad fyned drosodd, cododd Syr Tudur Llwyd, ac ebe
efe, gyda’i wen garuaidd, “Wel fi cofio gweld lot o lecsiwn, ond fi meddwl hwn
dim tebyg i lecsiwns erill chwaith. Fi ’rioed gweld cyfarfod gweddi ar ol lecsiwn o’r blaen.”
Aeth Rhianon gyda Syr Tudur at y drws. “Diolch i chwi Syr Tudur, fedra i ddim
deyd rhagor heno.”
“Chi deyd dim ond nos dda heno. Miss Gruffydd, a chi deyd
nos dda, fi tebyg iawn cael nos dda iawn.” Edrychodd ar y wyneb ieuanc a phwys
gofalon yn tremio arno o’r llygaid arferent fod mor siriol, ac ychwanegodd,
“Chi cofio, Miss Rhianon, os fi medru gneyd rhywbeth chi eisio, chi cael fi
ffrind i dependio arno. Fi dim leicio gweld chi a poen yn llygad yna.”
Rhoddodd Rhianon ei llaw yn llaw Syr Tudur Llwyd, ac ebe hi yn ddistaw, “Mae
arnai ofn dial Mr. Harris, Syr Tudur, er eu mwyn hwy,” gan droi drach ei chefn.
“Mi fedra i ddiodde popeth sydd raid i ni, ond fedr Olwen fach ddal dim, a dydw
i ddim yn rhy siwr all (x99) nhad a mam ddal colli’u hen gartref os daw pethau i
hynny, ond mi gofia i bob amser y galla i ddod i’r Friog i ddeyd fy nghwyn.”
Llanwodd llygaid Syr Tudur, arferai Rhianon fod mor llon ac iach; ni feddai ei
natur yr un gronyn o’r hyn a elwir y dyddiau hyn yn pessimism. Meddyliai
y goreu am bawb, hyd nes y gorfyddai iddi gredu yn y gwrthwyneb, credai y goreu
yng nghylch y byd a’i bethau, mynnai fod dynolryw yn well ac nid yn waeth na
dychymyg eu cymydogion am danynt. Rhoddai ei hysbryd ieuanc nwyfus fywyd newydd
heb gymylau ynddo i bawb o’i chwmpas, ac yn fwy felly i Syr Tudur nag i neb
arall o’r tu allan i’r Hafod Oleu, felly nid rhyfedd iddo ef deimlo dygasedd i
waelodion ei enaid tuag at y dyn adnabyddid fel Harris y sgriw gan y bobl
ymhell ac yn agos.
“Ond,” ychwanegai Rhianon, “rhaid i mi beidio tristau
heno, yn lle llawenychu, fel y dylem oll. Nos dda, Syr Tudur; nos dda.”
Safai Rhianon wrth y llidiart arweiniai i’r ffordd fawr am ennyd wedi i Syr
Tudur ei gadael, a chlywai sŵn traed yn dynesu, a rhywun yn sisial siarad. Adnabu
Rhianon lais Elin, ond nid oedd neb gyda hi, er ei bod megis yn ymgomio yn
brysur, ac wedi ei llyncu i fyny gymaint yn ei phwnc fel nas gwelodd fod “Miss”
yn ei hymyl.
“A medda fi wrtho fo, medda fi, ’dydi hi ond dechra, machgian i. Mi clywa’s i o, a mi wn
i fesur o, gwn, siwr, a mi geith o wybod sut y bydda i’n gneud ’y nghownt. Elin wirion, ia! Dyma roth o’n enw arna i, a mi wn i
be ddeudodd o am Miss a phawb. A medda fi, Duwc anwyl, medda fi; mi geith o
gelpan y cofith o am dani hi, a’i hen gatals o i gyd ’run fath. A mae
rhaid i mi ofyn i Miss be mae’r Iesu Grist yna yn feddwl o beth fel hyn, a
medda mam wrtha i ’Lle buost ti mor hir?’ a medda fi wrth mam, medda fi, ’Be gwelsach chi Twrna Cefn Mawr wedi rhwygo’i gown sidan, a John Evans
wedi colli ’i het, a Ned y Saer a Jac y Siop yn myn’d adra o chwith, a Tattanho a
Harris y Sgriw wedi maeddu, a Mr. Edwards yn y goitsh fel brenin.’ A medda fi
wrth mam, ’Be sy matar arnoch chi, faswn i ddim yn ’u gweld nhw
taswn i yn y ty yna. A dydw i ddim wedi meddwi. ’Does gin i ’run fôt; ’does gin y merchad ddim fôt, medda Dyddgu fach y
felin, ond mi fyddwn ni i fyny â nhw i gyd, Dyddgu fach a finna,” a gwnai yr
eneth, druan, ryw sŵn rhyfedd, ac yn ei blaen â hi. Yna trodd yn ol yn sydyn at ddrws cefn Hafod Oleu, ac i fewn yn
syth, nes dyfod o hyd i’r teulu.
“Hwre, Robert Gruffydd, hwre. Dyna ma pawb yn ddeud yn y dre. A mi sefais i’n driw i Mistar Edwards, a mi
welas Harris y Plas, a dydi o ddim mor spriws ag oedd o yn y bora. Hwre, hwre!” ac ymaith ag Elin nerth ei thraed tua
Thy’nyffordd.
“Wel, Robert Gruffydd, mae’n rhaid i minnau hefyd droi tuag adre acw, ne mi
eith Mary yn anesmwyth iawn os clyw hi fod yna fwstwr o gwmpas y dre; a mae’r
hen wraig ’y mam acw, hefyd, mae hi’n bur debyg i chi, Miss Gruffydd, yn methu
deall yn iawn paham na fedd hi fôt.”
“Ydi hitha’n gall hefyd, William Williams?” gofynnai Dyddgu fechan, ei
llygaid yn gloewi.
Chwarddodd pawb, ac atebodd Gwen Gruffydd: “Ydi, mae hi, Dyddgu; mi (x100) fase’n burion i ni i gyd fod mor ddoeth a Janet Williams.”
“Hwyrach fod yn eitha iddi hi fod heb yr un fôt.” ebe Robert Gruffydd;”mae’i
thyddyn hi ar dir Plas Dolau.”
“Robert bach,” ebe Gwen Gruffydd, “os Plas Dolau bia’n tiroedd ni, rhaid i ni
beidio gollwng dros gof yr hen wirionedd mai ‘Eiddo yr Arglwydd y ddaear.’”
“Rhaid, rhaid; mae’r addewidion oll yn ‘Ie’ ac yn ‘Amen’ ynddo Ef. Wel, William
Williams, dyma bennod newydd yn hanes Cymru heddyw; diolch am dani.”
Ysgydwodd pawb ddwylaw â’u gilydd, a sibrydodd Dyddgu yng nghlust Boba, “Fel
yma bydda pobol Ysgotland, pobol y Cyfamod rheiny, a fel yma bydda pobol
Methodistiaid Cymru, yn rhedeg oddiar ffordd hen ddynion cas; ond nhw enillodd,
yntê Boba, a mi ddaru nhw guro am bod nhw’n iawn, yntê? A Cymry’n curo Saeson
heddyw, yntê? A mi fydda inna yn cael fôt, ac yn helpu’n well na gnes i heddiw, ’n bydda i Boba?”
“Na, Dyddgu, fedri di ddim gneud mwy na wnest ti heddyw,” ebe Olwen, yn
serchog; “mi wnaeth Dyddgu ’i goreu heddyw, ’n do, John
Meredydd?”
Gwenodd y melinydd.
“O, do, Miss Olwen, mi wnaeth Dyddgu ’i rhan hi i ryddhau Cymru.”
Aeth Dyddgu at Olwen, a chusanodd hi.
“Brysiwch fendio, Miss Olwea; mae yma lot o waith i ni, a finna mor fach.”
PENNOD XX
DECHREU DRYGFYD
Aeth rhai wythnosau heibio yn lled dawel yn Llangynan,
fel mewn llawer Llan arall trwy Gymru, er y bore byth gofiadwy hwnnw yn 1868,
pryd y cododd y bobl yn ddynion rhyddion am y tro cyntaf yn eu hanes wedi i
Edward I. eu bradychu. Bore rhyfedd oedd hwnnw, yr hen air “Trech gwlad nag
Arglwydd” wedi ei wirio i’r llythyren, a chadwynau Toriaeth a’u dolennau yn
gandryll, nad oedd modd eu hasio byth mwy. O Fau Ceredigion hyd at Glawdd Offa,
o lannau Môr y Werydd hyd gwr eithaf Gwyllt Walia, adseiniai buddugoliaeth fel
eco trwy ei chreigiau a’i mynyddoedd. Bore gogoneddus oedd hwnnw yn hanes
Cymru, a erys yn garreg filltir i’w phlant tra bo Môn a môr o’i deutu.
Bron na neidiai y bobl gan lawenydd fod y maglau oll wedi eu taflu a hwythau yn
dechreu cerdded ymlaen i sylweddoli yr hen freuddwydion. Daeth enw Gladstone yn
hoff air teuluaidd; cerid ef gan bobl nas gwelsent erioed ei wyneb, am mai efe,
i’w tyb hwy, a gynrychiolai ryddid gwlad. Daeth papur newydd yn beth mor
angenrheidiol ymhob ty a thorth o fara. Teimlai y werin fod rhyw fath o
gysylltiad cydrhyngddynt hwy a’r llywodraeth a breswyliai ym mhrif ddinas y
Deyrnas Gyfunol, a’u bod wedi peidio mwy â chaethwasiaeth enaid yn ogystal ag
un y corff. Gwir fod y mawrion yn cilwgu arnynt, a’r mwyafrif yn dechre deall
yr arwyddion yn yr awyrgylch fel a welir pan fydd y storm yn ceulo er y
tawelwch o’u cwmpas. Ond beth oedd hynny i ddynion a deimlent eu traed heb (x101) un llyffethair am y tro cyntaf erioed. Anghofient hwy y darogan yng
nghylch y dyfodol yn eu mwynhad o’r presennol dedwydd. Clywid ambell air gan
Ned William, y stiward bach, yr hwn nas gallai pan yng ngafael ei freci, gadw
un math o gyfrinach, barai iddynt yn awr ac eilwaith ofni mai gelyn anfaddeugar
fyddai “Harris y Sgriw,” ond meddent ddewrder yr hen Gymry gynt, a’u gallu i
obeithio’r goreu hyd nes y gorfyddai iddynt ddioddef y gwaethaf. Ni fu raid
iddynt ddisgwyl yn hir. Yn ddisymwth disgynodd y dymestl megis pes torasid
cwmwl uwch eu pennau, ac mor gyffredinol fel nad ymddanghosai porth un ddinas noddfa
yn agored, na chwaith gysgod un to uwch eu pennau rhag y glaw. Y rhybudd cyntaf
i ymadael oddiar etifeddiaeth y Plas Dolau oedd yr un a gafodd mam William
Williams y pregethwr. Aeth y bobl yn fud yn wyneb y fath drais a dial. Unig fai
Janet Williams oedd fod ei mab wedi gweithio dros y Rhyddfrydwr; nis gellid
dial arno ef ymhellach na pheidio prynnu nwyddau yn ei siop, felly tarawyd ei
fam yn ei le. Tipyn o brofedigaeth i’r hen wreigan oedd cefnu ar ei hen gartref
lle y ganwyd ac y magwyd hi, lle hefyd y bu fyw ei bywyd priodasol dedwydd, ac
y ganwyd ei phlant; a hen ystafell gysegredig i Janet Williams oedd yr un yr
anadlodd ei phriod ei anadl olaf ynddi cyn ymado tua’r wlad y mae cartref y
saint wedi ei baratoi ynddi. Eto, cysurai Janet Williams ei mab anwyl, ac heb
un deigryn, yn ei llygaid.
“Paid a phoeni, William bach, ’does dim eisieu i mi farw dros fy machgen, mae’r Oen
sydd yng nghanol yr Orseddfainc wedi gneyd hynny i Hun. Dydw i ddim yn myned i
ddeyd anwiredd, mae’n ofid i mi bacio o’r hen gartref yma y bu’m i’n hapus iawn
ynddo fo, ond mi fasa’r boen yn llawer mwy i mi aros yma a chydwybod, y machgen
i yn nwrn Mr. Harris. Mi na i’n burion â’r dioddef yma, ond well i mi beidio
meddwl am y llall. A fydd arna i ddim eisio lle ond am dipyn bach mi fyddaf
wrth ochor dy dad, yn fuan, fuan, yn ol trefn amser, William bach. Paid di a
chrio dros dy fam, William; ceisia di ddiolch iddo Ef ei chyfrif yn deilwng.
Nid pawb sydd yn cael y fraint o ddwyn y groes yn Ei enw Ef.”
A digon tebyg fyddai sylwadau Janet Williams wrth ei chymydogion. Yn ddiau,
meddai yr hen chwaer oedd yn byw mor agos at ei Cheidwad dangnefedd nas gwyddai
goruchwyliwr y Plas Dolau ddim am dano. Y nesaf i’w daro oedd Robert Gruffydd,
Hafod Oleu, ac er nad oedd y teulu yn disgwyl dim yn amgen wedi i fraich
ddidrugaredd Mr. Harris gyrraedd Janet Williams, eto dyrnod drom iddynt oedd.
Olwen dlos, plentyn eu gofal tyner, oedd yn gwneud y ffwrn mor boeth i’w
rhiaint a’i chwaer. Yr oedd yn rhaid dweyd wrthi; ond pa fodd? — dyna y cwestiwn
ofynent y naill i’r llall; eto nis gellid oedi rhag iddi glywed yr hanes trist
yn sydyn gan rywun arall. Ac ofnent ganlyniadau y newydd chwerw ar ei chorff
eiddil oedd yn myned yn fwy prydferth bob dydd, a bron na feddylient hefyd yn
fwy egwan.
“Robert,” ebe Gwen Gruffydd, “yr ydw i am ddal yn dyn trw’r cwbwl at fy adnod,
‘Yr Arglwydd sy’n teyrnasu.’ Pwy wyr beth sydd yn y plan? Gorfu i Abraham adael ’i wlad, a Joseph fynd (x102) yn was i Pharo. O, Robert, mae’ch cartref chwi wedi
bod yn aelwyd anwyl iawn i mi, ond gadewch i ni ddysgu tewi, a pheidio dweyd
dim yn ynfyd os gallwn ni.”
Ceisiodd Robert Gruffydd wenu, ond yr oedd dagrau yn ei lygaid, a swn wylofain
yn ei lais.
“Hi a wregysodd ei llwynau a nerth, ac a gryfha ei breichiau,’ dyna’r adnod sydd
hawsaf i’w chofio i mi heddyw, Gwen, ac mi allaf fynd yn fy mlaen a dweyd
‘Nerth ac anrhydedd yw ei gwisg,’ on’d allai? Rhianon, mae dy fam yn dangos ei
gwerth i mi o ddifrif. Fy Olwen fach,” ebai, a’i ruddiau yn gwelwi.
“Beth am Olwen?” ebe yr eneth, a deuai i fewn atynt, ei hwyneb yn siriol, a’i
llais yn llon; yna canfu er ei gwaethaf fod rhywbeth o’i le, a gwelwodd ei
grudd. Aeth Rhianon ati, a rhoddodd ei braich am ei chwaer, ac ebe hi:
“Olwen, yn dydi’r enw’n glws, ac mae ei ystyr yn glysach, a mae arna’i eisio
gofyn i’n Holwen fach ni ddangos i nhad a mam y gall hi droi pob llwybr tywyll
yn oleu i’r ddau heddyw.” “Well i ti wybod ar unwaith Olwen, ngeneth i, fod Mr.
Harris wedi rhoi rhybudd i ni fynd o’r Hafod yma,” ebe ei mam yn dawel. Pwysai
Olwen yn drwm ar Rhianon, ond daliodd i wenu ar y rhai anwyl y gwyddai yr eneth
yn dda a ofnent ei thrallod hi yn fwy na’u hing eu hunain. “Bryd rhaid i ni
gychwyn, mam?” “Ddim am dipyn eto, Olwen, os bydd raid mynd, ’does wybod beth fydd cyn pen hanner blwyddyn, mae ganddo Ef ddrws o
ymwared, ngeneth i, ymhob tywydd; ac yn fynych mor agos i awr y brofedigaeth a
phan afaelodd Abraham yn y gyllell i aberthu Isaac,” ebe ei thad.
“Hanner blwyddyn,”ebe Olwen, “hwyrach bydd hyny’u ddigon i ni drefnu pethau ynte,
nhad.”
Ofnai Rhianon i’w chwaer syrthio; clywai y bysedd meinion yn tynhau am ei llaw,
ac ebe hi, Mi rown ni’r ferlen yn y car gwellt bach, Olwen, a mi awn i ddeyd
wrth Janet Williams bod ninnau’n cael yr un fraint a hitha, ’rwan, ynte,” a thra y siaradai arweiniai yr eneth allan o’r ystafell,
ond nid i hwylio cerbyd na cheffyi, ond wedi myned o wydd ei rhieni, cododd ei
chwaer yn ei breichiau, a chariodd hi i fyny a rhoddodd hi i orwedd ar ei gwely
ei hunan. Ac nid un foment yn rhy fuan, canys cyn i’w phen euraidd gyffwrdd y
gobenydd, yr oedd Olwen yn hollol anymwybodol o holl ofidiau’r byd. Sychai
Rhianon y defnynau chwys oerion oddiar y wyneb oedd mor welw, a rhedai y dagrau
yn afonydd i lawr ei gruddiau ieuanc tra yr estynnai bob cymorth posibl eu rhoddi
i’r chwaer a garai mor fawr. Ni ddaeth i’w meddwl unwaith alw ar ei mam. Y peth
mwyaf naturiol ar y ddaear i Rhianon oedd taflu ei hun i ganol yr adwy ymhob
argyfwng. Sibrydai enw Olwen fel pe yn ofni na welai eto ei chwaer yn gwenu yn
ol arni, a gweddiai weddi ei Harglwydd gyda holl nerth ei henaid, “Tro heibio y
cwpan hwn oddiwrthyf;” ond nid allasai Rhianon fyned ym mhellach — nid oedd hi
wedi cyrraedd i’r sefyllfa y gallai ddweyd, “Dy ewyllys Di a wneler.”
Ond nid oedd loesion byd helbulus drosodd eto i Olwen dyner. Agorodd ei llygaid
arno unwaith yn rhagor, eithr heb ganfod dim ond wyneb ei chwaer yn gwenu (x103) arni, fel pe buasai Mr. Harris, y Plas Dolau, heb ei eni, ac heb gysgod
un brofedigaeth i’w weled, nac un cwmwl tywyll yn y ffurfafen iddynt hwy. A
gwenodd Olwen yn ol; yna dechreuodd y dagrau gasglu a cholli dros yr ymylon.
Nid ofnai Rhianon y rhai hynny; gwyddai y rhoddent help i symud y baich oddiar
ysbryd ei chwaer, a sychodd hwy yn ddistaw am rai munudau.
“Rhianon,” ebe’r eneth,” mae’n dda dy fod di yma hefo nhad a mam, wedi i mi
fyn’d i ffwrdd.”
“Ond ei di ddim i ffwrdd, Olwen; mi neith pawb ohonom ni’n burion, Olwen fach,
heb Hafod Oleu, ond i ni ymwroli, a phenderfynu dal y tywydd, ond feder nhad,
na mam, na finna ddim gneud heb Olwen.”
A gwenai Rhianon yn chwareus, er fod ei chalon ar dorri, ac ychwanegai —
“Mi fydd Nisien yma cyn hir ’rwan, ac yn disgwyl gweled Olwen yn rhedeg i’w
gyfarfod.” “Wyt ti yn meddwl y daw Nisien yn ddigon buan, Non?” gan ddweyd yr
enw arferai y bachgen chwareuai gyda hwy gynt yn yr amser ymddanghosai mor bell
yn ol wedi i drallod y presennol ymestyn megis môr cydrhyngddynt ag oriau
mebyd. “’Dydi o ddim diben, Rhianon; well i ti beidio treio meddwl am fy nghadw
i yma. Ond mi fedri di helpu nhad a mam wedi i mi fynd i ffwrdd.” Estynnai ei
llaw deneu, fach, i’w chwaer. “Weli di mor fach ydi hi, Rhianon? Mae hi’n mynd
yn llai o hyd, a mi ŵyr Iesu Grist na waeth mynd â fi adref i’r wlad braf yna,
na fydd neb yn wylo yno. Wyt ti’n cofio clywed
Mr. Morgan yn deyd, Non, y bydd y deigryn olaf yn syrthio i’r Iorddonen, a dim ond canu wedyn? Ond mae arna i
eisieu gweled Nisien eto.”
“Mi gei di weld Nisien, Olwen, ac mi a inna i siarad hefo Syr Tudur Llwyd.
Feallai, pe gwelai ef y meistr tir ei hun drosom, na chai Mr. Harris ddial
arnom fel hyn.”
Siriolai wyneb Olwen, a chodai ar ei heistedd, a phwysai ar ei phenelin.
“Mi fasa’n dda iawn gan ’y nghalon i gael myn’d i’r nefoedd yn syth o’r hen
Hafod yma.”
“Mi ddeydodd fy chwaer wrtha i ryw dro na fydd hi byth yn ameu nad ydi popeth
er y goreu i ni. All fy Olwen i ddim credu heddyw fod mynd o’r Hafod, hefyd, yn
iawn, os bydd raid i ni gychwyn.”
“O’r goreu, Rhianon, mi dreia i; hwyrach y baswn i’n well onibai mod i’n sâl. A ’dydw i ddim yn sâl chwaith, ddim ond wedi blino. Mi dreia i, Non,
beidio brifo nhad a mam, yntê? A mi fydda inna yn iach cyn hir.”
Diddanai y genethod ieuainc eu gilydd yn y dull yma hyd nes i’w mam ddyfod i
chwilio am danynt, a siriolodd ysbryd Gwen Gruffydd, a dechreuodd feddwl y gallai
fyw yn ddedwydd wedi gadael yr Hafod Oleu, tra y gwenai ei merched arni trwy’r
tywydd i gyd.
Pan glywodd y cymydogion y newydd, daethant yn lluoedd i gydymdeimlo â theulu
yr Hafod Oleu, ond parai eu tawelwch dedwydd syndod nid bychan i bawb a’u gwelent.
Colli cartref fel yr Hafod, fu yn gartref er’s cynifer o flynyddoedd i
hynafiaid Robert Gruffydd! — yr hen annedd gysurus na fu un teulu arall erioed
yn trigo ynddi, ond a adeiladwyd i un o’i hen deidiau yn y gorffennol draw — ac
eto y teulu yn ddistaw yn y fath brofedigaeth!
(x104) Amlhäi y
rhybuddion i ymadael i holl denantiaid y Plas Dolau, eithr nid oedd y ffermwyr
yn gallu ffrwyno eu digllonedd fel Robert Gruffydd. Dywedai gŵr Tŷ Canol fod dal fel Robert Gruffydd yn hollol
anaturiol.
“Gewch chi wel’d mod i yn fy lle
hefyd, cyn hir. Synnwn i ddim nad ydi’r teulu wedi’u taro mor drwm fel na fedran nhw ddim symud. O’m rhan
i, mi fasa arna i lai o ofn am danyn nhw pe tae nhw yn cadw tipyn o fwstwr.”
Dyna ofnai Boba hefyd, er y gwyddai yr hen wreigan yn well nag undyn mor
addfwyn eu hysbrydoedd yr oeddynt yn yr Hafod, oddigerth Rhianon. Ac feallai
mai ymddygiad Rhianon a synnodd Boba fwyaf, a phenderfynodd yr hen wraig geisio
deall y cyfnewidiad rhyfedd yn yr eneth. Llawer gwaith y bu Boba yn ceisio
tawelu ysbryd cythryblus Rhianon, pan fyddai yn anfoddog iawn oherwydd dull y
byd hwn, mewn llawer modd; ond o’r foment y daeth y rhybudd i law ei thad ni fu
Rhianon yn debyg iddi ei hunan.
Nis gallai Boba ddygymod â’r syniad “nad oedd Miss Gruffydd, yr Hafod, yn hitio
dim colli ei chartref — nad oedd, hwyrach, yn ddigon ffasiwn newydd ganddi,” a
geiriau tebyg a glywid yma a thraw gan yr hen ardalwyr, nas gallent ddychmygu
na dyfalu pa fodd yr ymddanghosai Rhianon mor llawen a siriol yn awr y gofid.
Ni wyddent hwy ddim am y gobenydd a wlychid gan ddagrau, na chwaith am y frwydr
galed yn nyfnder enaid y ferch ieuanc a ymleddid yn yr unigrwydd, heb neb ond
hi ei hunan a’r Duw y ceisiai ddal ei gafael yn y gred ynddo, er yn methu deall
fod un math o gyfiawnder, heb sôn am drugaredd, i’w weled mewn gadael i adyn
fel Mr. Harris y Plas gael ei ffordd ei hun ar draws cyrff ac eneidiau dynion y
teimlai Rhianon ieuanc ddylasent dderbyn yr amddiffyniad rhag y gelyn. Ceisiai
hi ddeall pethau yn ol geiriau Syr Tudur Llwyd i Francis Glyn, y bu i Dduw eu
cuddio, ac oherwydd hynny crwydrai mewn tir tywyllwch, heb lewyrch ynddo.
Yn llwydni’r cyflychwyr, ym mhen tua phythefnos wedi’r diwrnod y daeth y
rhybudd i ymadael o’r Hafod, gofynnodd Gwen Gruffydd i Rhianon fyned i edrych
am Boba, gan nad oedd wedi ei gweled trwy’r dydd, ac ofnai y gallai fod yn
dioddef oddiwrth ryw anhwyldeb. Ond pan aeth Rhianon i Ty’n’rardd, ymddanghosai
Boba yn troi o gwmpas ei gwaith fel arfer; ac mewn atebiad i gwestiwn Rhianon,
dywedodd —
“Mi rydw i’n bur debyg, ngeneth i; ’does fawr wahaniaeth cydrhwng y naill ddiwrnod a’r
llall i mi ’rwan, ond ’rwy’n diolch i’ch mam am ei gofal am dana i, er
hynny. Mi ddylaswn wybod basa hi’n anesmwyth heb i mi fyn’d i roi cownt am
dana’ fy hun. Wedi bod yn rhyw ymdroi drwy’r dydd hefo rhyw byncia go ddyrus a
didrefn yr ydw i, ac mi roeddach chi i gyd acw yn ’y meddwl i gimin
fel na ddaru mi ddim sylwi na welodd neb fi, yn wir. ’Roeddwn i yn
rhyw siarad hefo chi i gyd yma trwy’r dydd, ac fel tase chi, bob un, yma yn
gwmpeini i mi; ond er i mi siarad llawer iawn, ches i fawr o drefn o esboniad
ar ddim. Sut mae pawb acw? Ydi Olwen yn dal y tywydd? Mi wyddwn i y byddai’ch
traed chi ar y Graig acw, ond ddaru mi ’rioed feddwl, chwaith, y gallech orfoleddu mewn
gorthrymderau (x105) cystal, nac ymostwng i’r ewyllys fawr sydd wedi arwain Ei bobl i
ddyfroedd mor ddyfnion, ond diolch am nerth yn ol y dydd.” “Os oes eisieu i mi
orfoleddu, neu ymostwng, Boba, fedra i ddim, dyna i chi. Yr ydw i ymhell iawn
oddiwrth bob un o’r ddau. Grwgnach a gruddfan, a melltithio, am wn i, yw’r
pethau fedraf fi oreu ’rwan. A gwell gen i beidio clywed am ewyllys fawr os
y hi sy’n gyfrifol am roddi rhaff sydd yn nwylo dyn fel Mr. Harris y Plas,” a
disgleiriai llygaid Rhianon gan ddigllonedd, nes yr oeddynt megis sêr yn y
ffurfafen.
“Eto, mae pawb yn deyd fod Miss Gruffydd, yr Hafod, mor siriol ag erioed, a ’does dim golwg grwgnach ar wyneb ’y ngeneth i,
llawer llai ôl melldithion.”
“O, Boba,” dolefai Rhianon, yr argae wedi torri er ei gwaethaf, “mae Olwen yn
gwywo bob dydd, a nhad a mam wedi torri eu calon, a’r unig beth fedra i neud
ydi peidio ’u blino nhw.”
“ ’Roeddwn i’n rhyw led feddwl mai dechre dal yr ymbarelo ’roeddet ti, ngeneth i; oeddwn, oeddwn; ond fedri di ddim ’i ddal o mor union, Rhianon, os colli di dy ymddiried yn y Daioni Mawr.
Mae troion bywyd yn chwerwi rhai o honom ni, ac yn caledu y lleill, fynnwn i
ddim i run o’r ddau ddigwydd i ti, ond, yn hytrach, fod i droion yr arfaeth dy
dynnu di yn nes at yr Hwn sydd yn rhoi modd i ni ganu yn y nos.”
“Boba, lle mae y Daioni Mawr y soniwch chi am dano? Sut y
gwyddoch chi fod gofal dros neb o honom ni? Canu yn y nos! Fedra i byth ganu eto; fedra i neud dim dim, ond
treio’u harbed nhw, a fedra i ddim gneud hynny chwaith.”
Ac wylodd Rhianon yn chwerw iawn, a Boba yn tynnu ei llaw dros y gwallt tywyll,
cyrliog, fel pe yn cysuro plentyn bach.
“ ’Doedd ryfedd yn y byd i Job felltithio dydd ei enedigaeth, Boba; fedra
i ddim rhesymu paham yr anfonir ni i’r byd i’n poeni a’n gofidio — yn sport i
ryw allu nas gwn i beth ydyw, yn wir.”
“Sôn am Job ’rwyt ti, Rhianon? Yna mi ddylet ti orffen y stori, a chofio am ddiwedd
yr hen batriarch. Yr oedd y diwedd i Job yn well na’r dechreu, ngeneth i; ond
anaml iawn y bydd yr un o honom ni yn cofio hynny, yntê?”
“Y diwedd, Boba; wel, pwy wyr beth fydd y diwedd, ynte?”; “Oes dim gobaith,
Rhianon, wedi i Syr Tudur geisio gwel’d y mistar ’i hun?”
“‘Does dim posib i Syr Tudur i’w weld o; mae o wedi mynd i ffwrdd i Dde
Ffrainc, ac mi fydd yno am dipyn eto.”
Yna dechreuodd wylo yn ddistaw wedi hynny. Ym mhen ysbaid, cododd ei phen.
“Rhaid i mi ddysgu ymddwyn yn well na hyn; neith hi mo’r tro i mi adael ffrwyn
i’m teimladau.”
“Neith hi mo’r tro i ti i sathru nhw o dan dy draed chwaith, Rhianon. Mae’n fwy
naturiol, ngeneth bach i, i ti grio tipyn weithia; mi fendi lawer, gei di
wei’d; a phaid ti a phoeni yn ceisio deall y drefn fawr. Fedri di ddim: ’does yr un ffordd i ddeall y Tad ond yng ngoleu y Mab, Rhianon, a
cheisia dithau nesu yn agos, agos, at yr Iesu. Mae O wedi cyffwrdd y gwaelod ’i hunan, a mi ŵyr O’n well na’r hen Boba sut i gydymddwyn â chi, er fod gin inna amcan go lew. Oes gwir yn y gair fod Nisien Wyn yn
troi yn ol? Chlywsom ni ddim oddiwrth y gŵr ifanc ers talwm ’rwan, ai do? Ond mi ddeydodd (x106) Huw Huws fod ’i enw fo yn y papur, ddoe, yn cychwyn i’r hen wlad yn ol.”
“Gobeithio ei fod. Mae nhad wedi ysgrifennu ato i ddweyd ein hanes ni, ac mae Olwen
yn hiraethu am ei weled. Boba bach, oes olion crio ar fy wyneb? Rhaid i mi
ofalu rhag i neb weled hynny beth bynnag.”
“Paid ti a gwlychu gormod dy hun wrth ddal yr ymbarelo uwchben y lleill,
Rhianon. Cofia ddwad yma at dy hen Boba pan eith hi’n galed arnat ti; mi fedra
i gydymdeimlo, er na fedra i neud dim arall.”
Cododd Rhianon i gychwyn adref; ond cyn iddi orffen canu’n iach i Boba dros y
nos, clywodd y ddwy yr oernadau mwyaf torcalonus yn dyfod tua’r bwthyn, megis
ar adenydd y gwynt.
Edrychodd y ddwy ar eu gilydd, ac ebe Rhianon — “Mae’r sŵn i’w glywed yn y coed, Boba.”
“Ydi, ’does bosib fod y cipars yna wedi dal pobol yn ’u hen drapia. Dyn a’n helpo, mae petha wedi newid yn Llangynan.”
Dyna, yn wir, ddwedai pawb y dyddiau hynny. Nid aeth un ardal wledig erioed
trwy gymaint o gyfnewidiadau a Llangynan mewn cyn lleied o amser, a thra y
cerddai Rhianon tua’i chartref — oedd yn fwy anwyl iddi nag erioed pan ystyriai
fod yr oriau yn cyflymu tua’r adeg y byddai raid cefnu arno, sibrydai wrthi ei
hun ddarn o adnod a ddysgasai ryw dro — “A’u tai hwynt a lenwir o ormeswyr, a’r
ellyllon a lamant yno.” Yna safodd cyn rhoddi ei llaw ar y llidiart i’w agor, a
gorffwysodd ei phen ar y post, ac ebe hi:
“O, lle mae Efe y sonia nhad a phawb yma gymaint am dano? Paham y mae yn Dduw
yn ymguddio, os ydyw yn Un sydd yn gofalu am Ei greaduriaid? Gwallt ein pen
wedi ei gyfrif, medda Iesu Grist.”
Gwasgai ei harleisiau cydrhwng ei dwylaw. “’Rydw i bron a mynd i feddwl na
wyddon ni ddim, ac i golli golwg ar bopeth yn y niwl tywyll yma. ‘Hir oedi,’
ebe nhad; ’yn eich amynedd y meddienwch eich eneidiau,’ ebe mam; ond fedra i ddim
gweled y gofal drosom ni.”
Cyn iddi orffen y frawddeg, wele law ar ei braich, ac Elin, yr eneth wirion, yn
sefyll o’i blaen, ei dwy glocsen wedi eu bachu wrth eu gilydd, ac yn hongian yn
un llaw iddi, a hithau yn droednoeth, goesnoeth, a’i hwyneb wedi ei wlychu â
dagrau mawr.
“Peidiwch a chrio, Miss, ne mi gorffena i nhw, bob un. Mi clywas i chi’n deyd i
fod O’n hir, a mi roeddwn inna wedi blino’n disgwyl ’i wel’d o’n
styrio o gwmpas ’i betha; a medda fi wrth mam, medda fi, ’Mi ro i help llaw iddo Fo, pwy bynnag ydi O.’ ’Roedd yna lot o
ddynion yn gofyn iddo Fo ddwad yn ofnadwy yn y capel, ond chlywas i mo sŵn i droed O’n dwad, a medda
fi, ’Mi dyna i nghlocsia,’ medda fi, ‘a rwan am dani hi,’ a mi ro i ddau dro
am un yn droednoeth; a medda fi wrth mam, medda fi, ’Cheith Miss na
neb ddim cam trw wbod i mi.’”
Ceisiodd Rhianon leddfu digllonedd Elin yn erbyn yr Un nad ymddanghosai yn
gwrando gweddiai ei bobl, a holodd hi yng nghylch y bloeddiadau yn y coed, ond
ni allai gael unrhyw eglurhad gan Elin. Yr unig atebiad roddai oedd:
“Os gofynith rhywun i chi, Miss, deydwch nag ydach chi ddim yn gwbod; a medda
mam wrtha i, ’Mae nhw’n siwr o fod yn llonydd i ti wed’n,’ medda hi; (x107) a medda fi wrth mam, ‘Mae’n well iddyn nhw, ne mi ro i gelpan iddyn
nhw. Well iddyn nhw beidio nhynnu fi yn ’u penna,’ medda
fi.”
Nis gallai Rhianon benderfynu a oedd a wnelai Elin rywbeth ai peidio â’r
ddamwain gyfarfu Ned William, y stiward bach, pan glywodd drannoeth fod ei
droed wedi myned i un o drapiau’r cipars tra ar ei ffordd adref trwy’r coed. Bu
ymchwiliad manwl i’r helynt ym Mhlas Dolau. Galwyd y cipars o flaen Mr. Harris,
i dderbyn cerydd llym oherwydd eu diofalwch yn gosod y trapiau ar ganol y
llwybr. Yn ofer yr haerai y dynion nad oeddynt yn euog o’r trosedd: onid oedd
Ned wedi myned yn syth i un o honynt, wedi archolli ei droed yn annaele, a
gorfod bod am wythnosau o dan ofal llawfeddyg. Tyngai y cipars mai gwaith y gŵr drwg oedd am a wyddent hwy, a rhoddodd un rybydd i ymadael, gan ei fod
yn dymuno dychwelyd i’w wlad ei hun. Ni fynnai aros yn hwy mewn gwlad lle y
gwelid ellyllon ac ysbrydion drwg yn ymrithio ymhob cornel wedi iddi fyned yn
llwyd dywyll; ac er i Mr. Harris wneud a allai i’w berswadio i aros, gan ei fod
yn was ddeallai waith helwriaeth i’r dim, a chan hynny yn werthfawr, ni thyciai
cynnyg un peth i’r gŵr am aros dros aeaf mewn ardal y credai ef y meddai yr
ysbryd drwg ddyddordeb neilltuol ynddi. A chyn iddo ymadael, dychrynodd gymaint
ar holl weision a morwynion y Plas gyda’i storiau am ddrychiolaeth mewn gwisgoedd gwynion yn wylo o dan y derw,
fel yr aeth yr arswyd a’u meddianent yn flaenorol yn ddychryn nas gallent
ddianc oddiwrtho, a thipyn o gamp fyddai cael gan un o honynt roddi eu troed
dros y rhiniog i wneud un gymwynas ar ol wyth neu naw o’r gloch y nos hyd
doriad y wawr dranoeth. Credai y bobl yn yr ardal, gan mwyaf, mai Mr. Wyn
aflonyddai ar deulu’r Plas, oherwydd trahauster a gormes Mr. Harris; ond tybiai
ereill mai barn oddi uchod oedd ymweliadau bodau ysbrydol â hwy. A chan nad
oedd y ddamwain i Ned William namyn dechreu helyntion tebyg, nid yw yn anodd
cydymdeimlo gyda’r hen ardalwyr syml yn eu gwahanol ddehongliadau o’r naill
drychineb ar ol y llall, ac hefyd yn eu hofnau yng nghylch pethau rhy ddyrus
iddynt hwy eu dealt. Nid cynt y lledaenwyd y newydd mai gwirionedd oedd fod
John Thomas, y Siop, i gael meddiant o Hafod Oleu, nad oedd un o’i deisi gwair
goreu ar dân yn y nos; ac er i’r goleuni oddiwrth y tân ddeffro’r holl
gymydogaeth, ac iddynt heidio yno yn lluoedd i wneud a allent i’w ddiffodd,
methasant ei orchfygu, a llosgwyd y cwbl. Dywedai rhai o’r ffermwyr mai yn y
das ei hun y cychwynnodd y tân a rhoddent y bai ar ffarmio siopwr, ond ni wybu
neb ddim yn ei gylch heblaw a ddychmygent. Collodd “Twrna Cefn Mawr” y ceffyl
goreu a feddai — y creadur wedi syrthio i hen ferddwr yn y nos a boddi yno. Pa
fodd y bu i’r ceffyl fyned i gae y merddwr oedd y dirgelwch, pan ddylasai fod
yn gynnes yn ei le yn y stabl. A dywedai gweision Tyddyn Dafydd nad oedd un
diben iddynt hwy gau drws ysgubor, na beudy, na stabl — yr agorid y cwbl y
funud y troent eu cefnau. Mynnai ambell un fod yr ardal wedi ei rheibio, ond
gwnai William Williams, John Meredydd, a Robert Gruffydd yr oll a allent hwy i
ymlid ofergoeledd (x108) ymaith o’u plith; ac, yn ddiau, gwirient ddihareb
Solomon — “Yr annuwiol a ffy heb neb yn ei erlid, ond y cyfiawn sydd hyf megis
llew.”
Ysgydwai Boba ei phen, ac mewn atebiad i Gwen Gruff ydd dywedodd:
“Wn i ddim, wir, beth sydd yn yr hen fro anwyl yma. Fedra i ddim bod yn siwr
oes ysbrydion yn tramwy o gwmpas yr hen ddaear yma ai peidio; ond dydi o ddim
diben beio pobol am gredu ynyn nhw, wir. Mi wyddoch, Gwen fach, fod y disgyblion
yn tybio mai drychiolaeth oedd Iesu Grist ryw dro, a rywsut ymhob oes o’r byd
mi gewch rai yn credu bod nhw, a rhai yn peidio. Mae yma betha nad ydw i’n
deall monyn nhw; a waeth i mi na neb arall heb, am wn i. Ychydig iawn o’r drefn
sydd yn yr amlwg, ac i ni weld y cwbl fedrwn ni. Mae’r Gair yn deyd fod yr
Arglwydd yn ysgythru ambell i le a dychryn; hwyrach mai dyna sydd yn myned
ymlaen hefo ni. Sut mae’r plant acw?” “Mae Olwen yn bur debyg — rhyw led orwedd
hanner ei hamser ar y clustogau o flaen y ffenestr, nes y bydd yr oerni yn ei
gyrru at y tân.”
Gwelwodd wyneb y fam, a gafaelodd yn llaw deneu yr hen fam arall a gollodd ei
rhai anwyl. Gwasgodd Boba hi yn dyner, ond heb ddweyd gair, ac ebe Gwen
Gruffydd, wedi munud o ddistawrwydd:
“Mae Olwen yn paratoi i’n gadael ni, Boba, a ninnau yn
methu yn lân a gollwng ein gafael ynddi.”
“A Rhianon, beth am dani hi?” gofynnai Boba. “Mae Rhianon ymhob man ar unwaith,
yn helpu pawb, ac yn ceisio cuddio maint ei gofid, a faint mae hi’n ddeall am
wendid Olwen, oddiwrth ei thad a minnau; ond mi fydda i’n gweld rwan ac yn y
man mor drwm ydi’r baich, fel mae hi bron syrthio dano fo. Ac mae Robert i’w
weld yn curio bob dydd, Boba.”
“A chwitha, Gwen Gruffydd?’
“Wel, Boba, rhaid i mi dreio dal i fyny goreu gallaf; mae’r brofedigaeth o
golli cartref wedi myn’d o’r golwg rywsut: ma colli Olwen yn gyrru pob colli
arall i’r cysgod.”
“Ydi, ydi, a does dim, Gwen Gruffydd, dim, ond y gred mai cael tragwyddol — nid
colli — Olwen feder liniaru’r gofid yna. Nid plentyn gaea’ ydi Olwen; un o
flodau’r haf ydi hi, a dyna’r pam mae Efe am fyn’d â hi i’w fynwes ei Hun, rhag
iddi orfod dioddef grym y gwyntoedd croes yn y byd yma. Rydw i ers talwm iawn
wedi d’od i ddeall na fedra hi ddim dal y tymhestloedd, a does dim modd i
hosgoi nhw os byddwn ni yma. Os medrwn ni, Gwen Gruffydd, gadewch i ni fod yn
foddlon i weled Olwen yn myned i’r wlad nad oes un gorthrymydd o’i mewn.”
“Mae hi yn llon iawn, ac yn cael mwy na mwy o gysur hefo geneth fach y felin.
Fase neb yn meddwl, wrth edrych ar y ddwy yn eistedd ac yn siarad, neu Dyddgu
yn darllen, fod y fath beth ag angeu a marwolaeth yn bod. Mae’r ddwy yn ddifyr
iawn, a Rhianon yn gofalu na fydd Olwen ddim yn blino gormod. Ac mai Syr Tudur
Llwyd a Mr. Glyn yn gofalu fod y lle acw yn llawn o flodau. Mae pawb yn
neilltuol o garedig i ni, a mae yma lawer i bobl ereill wedi eu rhybuddio i
fyned o’u cartrefi sy mor galed arnyn nhw ag ydi hi arnom ninnau, (x109) os nad gwaeth, fel na ddylem ni ddim grwgnach. Mi fydd Janet Williams
yn peri i mi deimlo yn aml mor bell ar i hol hi yr ydw i. Chlywodd neb hi yn
ceisio symud y groes oddiar ’i chefn ’i hun.”
“Ydi, mae Sioned wedi dysgu beth i neud hefo’i chroesau. Mi glywes ryw
bregethwr yn pregethu yr ha’ dweutha am y croesau yma, a fedra i yn y myw
beidio cofio ’i sylwadau o. Dyn call iawn ydi o, a mi bregethodd fel dyn call, er ’i fod o dipyn yn ysmala. A mi ddeydodd o nad oedd pobol ddim yn rhyw
ddeall yn iawn beth oedd codi’r groes yn ’i feddwl.”
Cyn i Boba allu myned ymlaen, wele Rhianon yno i i chwilio am ei mam.
“Gorffenwch, Boba,” ebe’r eneth. “Y porthmon moch sydd yn y tŷ; ’does dim brys.”
“Wel,” meddai’r pregethwr, “mae rhan fwya o bobol yn meddwl mai ystyr y gair
codi’r groes ydi gafael ymhob un ddon nhw o hyd iddi; ie, a chwilio am rai
fyddan nhw ddim yn wel’d yn eglur iawn, ac i fyny a nhw ar y cefn. Beth ddylem
ni wneud?” gofynnai’r pregethwr. “Beth hefyd? Codi’r croesau, bid siwr. O ïe, os’n croesau ni fyddan nhw. I beth? Wel, nid i neud pac o honyn nhw cyn uched a Thŵr Babel ar gefn dyn. O, na; ’u taflu nhw dros ’n hysgwydd a
ffwrdd â nhw, a bod yn barod i godi’r nesa.” Yn wir, mi ddaliodd ’i bregeth o wrtha i, gwaetha i yn ’y ngên. Mae’n
siwr fod o yn ’i le, a mi fasa’n burion gin i glywed y gŵr unwaith eto, pwy bynnag ydi o.”
Gwenodd Gwen Gruffydd, y wên dyner,
garuaidd, a hoffai Rhianon weled ar wyneb ei mam, ac ebe hi —
“Mi wn i pwy oedd o, Boba. Pregethwr Sentars ydi o, a Mr. James ydi enw o. Mi
ron innau yn ’i leicio fo hefyd.”
“Wel, cofiwch chi, mhlant i, — rydach chi’ch dwy yn ddigon ifanc i fod yn blant
i mi. — Blodau i gyd dyfith ar y croesau, heb ddim drain ond i ni codi nhw fel
yna. A mi fydd y cwbwl yn ola ryw ddydd, os ydi hi’n dywyll heiddiw. Bydd,
bydd.”
PENNOD XXI
CYRRAEDD ADREF
Digon tebyg oedd hanes pob sir trwy Gymru ar ol Etholiad 1868. Y merthyron yn
amlhau, trahâ a gormes y tirfeddianwyr a’u goruchwylwyr ar eu heithaf, a’r
offeiriaid a’u cyfeillion yn ymysgwyd oddiwrth eu difrawder, ac yn ymroi ati i
weithio, rhag, meddent hwy, i’r un dynged eu goddiweddyd a’r Eglwys a’r
Wladwriaeth yn yr lwerddon. Dechreuodd Cymry Anghydffurnol weithio hefyd.
Ystyrient hwy nad oedd Eglwys Loegr yng Nghymru yn Eglwys y genedl, mwy nag yn
yr Iwerddon, ond yn hytrach fod ei holl ddylanwad yr amseroedd hynny dros
Seisnigeiddio y Cymry, lladd eu hiaith a’u cenedlaetholdeb, a’u cadw o dan iau
orthrymus rhyw Sais o dirfeddianwr, pwy bynnag fyddai. Peth diweddarach yn
hanes yr Eglwys yw y ddefodaeth ymgripia i fewn yn llechwraidd fel y gwna y
cynllwynion Jesuitaidd ymhob oes, am na ddaliant oleuni’r dydd. Hannai llawer
o’r tirfeddianwyr o hen deuluoedd Cymreig, ond ni fynnai y mwyafrif ohonynt
gydnabod y graig y’u naddwyd o honi, ac ystyrient y fraint o loddesta oddeutu
Llys Sant Iago yn y brif (x110) ddinas yn fwy ei gwerth iddynt hwy, na meithrin hen
draddodiadau gwych eu cenedl eu hunain. Nid oedd ond prin un neu ddau yma ac
acw o honynt nas gwadent eu haniad ar air a gweithred, ac ni feddent ddigon o
ddysg i allu ffurfio un ddirnadaeth am werth yr iaith y bu i’w llenyddiaeth
ddylanwadu ar lenyddiaeth y byd gwareiddiedig, ac a werthfawrogir heddyw yn fwy
nag erioed gan yr ysgolheigion mwyaf diwylliedig. Na, iaith y werin oedd y
Gymraeg, a chodai y mawrion eu ffroenau yn uchel, a moelient eu clustiau fel
ceffylau, yn hytrach na gwrando ar ei hacen groew. Meddai Cymru haid arall o
dirfeddianwyr. Dynion digon anllythrennog, heb fod yn hyddysg iawn yn eu hiaith
eu hunain, oedd y Saeson hynny a wnaethant eu ffortiwn mewn rhyw ffordd neu
gilydd. Meddai’r hen Gymry aml i chwedl yng nghylch y dull y casglodd y giwed
yma arian. Y farn gyffredin am danynt oedd mai trwy aml driciau anonest, a
chlywid sibrydion distaw i rai fyned yn gyfoethog trwy ddal negroaid yn Affrica
a’u gwerthu yn yr America. Faint o wir oedd yn y chwedlau, nis gŵyr neb, ond casai y Cymry unieithog y bobl yma â chas cyfiawn. Dynion trahaus iawn oeddynt, a mwy o’r taeog na’r
bonheddig yn eu holl gysylltiadau. Dynion eilw’r Saeson yn self-made men
oeddynt, ac addolent eu creawdwyr. Prynnent dir yng Nghymru, adeiladent dai, a
chyn iddynt yn brin orffen eu dodrefnu, ceid hwy yn Ustusiaid Heddwch.
Disgwylient i’r Cymry — oeddynt hyd yn oed yr adeg honno yn llawer mwy
diwylliedig dynion na’r crach foneddigion hyn — foesgrymu iddynt, a rhoddi
ufudddod gwasaidd i’w holl ddymuniadau. Oni bai am yr anghyfiawnder dybryd a
ddioddefodd y Cymry o’u herwydd, gallesid cael llawer o ddigrifwch oddiwrth yr
Ustusiaid Heddwch rhyfedd oeddynt mor anwybodus ag oeddynt o’u ymffostgar o’u
mawredd tybiedig. Trinient pob Cymro ddygid “o flaen ei well” (?) yn erwin,
gwawdient ei anwybodaeth o’r iaith a lurgunient hwy, a gwawdient y Gymraeg fwy
fyth. A dyna y trioedd yn offeiriaid, pendefigion, a chrach foneddwyr, mewn
perffaith gyd-ddealltwriaeth, a chydweithredia â’u gilydd, y bu gwerin Cymru yn
aberth i’w cynddaredd ar ol y fuddugoliaeth fawr Ryddfrydig. Maint y
dioddefaint nis gellir ei olrhain, wele ceir ef yn unig yn rhôl y llyfr a
ysgrifennir yn y nef. Ceisiodd ambell ardal gadw ar gof er mwyn yr oesau a
ddel, enwau y rhai nad ofnasant lid y gelyn, a chodwyd llechfaen i’w
coffadwriaeth fel y gallo plant y Cymry ymhen cenhedlaethau i ddyfod wybod rhyw
gymaint am rai o’r arwyr fu ar y blaen yn y frwydr fawr, pan gododd gwlad ar ei
thraed i ymladd dros ei rhyddid.
Pwy all fesur gwerth eu haberth? Hen wroniaid a ddioddefasant mor fawr, a
gollasant bopeth. Heddwch i’w llwch. Er gwaethaf trais a chreulondeb, cysgant
yn dawel ym mynwentydd ein gwlad, ond erys eu coffadwriaeth yn fendigedig tra
bo clogwyn yn Eryri. Hwy a lafuriasant, hwy fu’n dioddef pwys y dydd a’r gwres.
Na ato Duw i’w plant fod yn anheilwng i edrych yn eu hwynebau ddydd a ddaw,
canys yn sicr er gwerth mawr y prynwyd rhyddid crefyddol a gwleidyddol Cymru
Sydd. |
I wlad yn dioddef, yn gwaedu dan ei harchollion, y daeth Nisien Wyn yn ol wedi
tramwy dros (x111) dir a mor gyda’i ddisgybl ieuanc am fisoedd lawer. Cyrhaeddodd llythyr
Robert Gruffydd ef yn rywle yn Neheudir America. Tua’r adeg honno cyrchodd
lluoedd o Gymry o’u gwlad eu hunain mewn gobaith am ryw dawelach byd i fyw
ynddo, a daeth yr ymfudo i Patagonia gyda’r amcan o sefydlu gwladfa Gymreig yno
yn fwy poblogaidd na phan gafodd y syniad o eiddo’r hen wron ardderchog,
Michael Jones y Bala, ychydig o ddewrion i ymgymeryd a’r gwaith yn y dechreu.
Teithiodd Nisien Wyn a’i barti i’r cwmpasoedd er mwyn ceisio deall rhywbeth yng
nghylch ansawdd y wlad a’i chymhwyster fel gwlad o nodded i’r Cymry. Nis
gallai’r disgybl ieuanc a’i dad lai na theimlo dyddordeb yn yr oll a borthynai
i wlad a phobl Nisien Wyn. Fel Joseph yng ngwlad yr Aifft, enillodd Nisien
serch ac ymddiried ei noddwyr, a chreodd yn eu calonnau awydd am wybod mwy yng
nghylch y bobl a drigent ymysg y bryniau yr arferent hwy, fel y rhan fwyaf o
Saeson, edrych arnynt fel cornel fechan yng ngorllewin Lloegr, heb ystyried fod
y trigolion yn genedl ar ei phen ei hun, ei nodweddion a’i hiaith yn wahanol
i’r eiddynt hwy. Yng nghwmni Nisien Wyn daethant i ddeall pethau fel yr oeddynt,
a mynych y siaradai y dynion ieuainc gyda’u gilydd, ac y tynnent gynlluniau er
rhyddhau gwlad y bryniau, a rhoddi mantais i’w phobl ddatblygu eu galluoedd.
Deallai Nisien y sefyllfa yn well na nemawr ddyn ieuanc o’i oed ef. Bu Robert
Gruffydd yn cymeryd poen i’w wneud yn hyddysg yng nghylch tiroedd Cymru, y
gwahaniaeth oedd cydrhwng rhenti y ffermydd o’u cydmaru â’u bath yn Lloegr; y
gorbris nad oedd ond rhyw fath o ddial ar y bobl am eu cenedlaetholdeb. Gwyddai
Nisien Wyn hefyd hanes crefydd Cymru i’r dim. Carai ei dad ei wlad a’i bobl, a
gobeithiai weled ei unig fab ryw ddydd yn codi ei lais drosti; ac yn gweithio
yn egniol erddi. I’r diben hwnnw hyfforddiodd ef ei hunan, a rhoddodd
fanteision neilltuol iddo i edrych drosto ei hun y dull y rhoddid hufen
bywiolaethau eglwysig y wlad i Saeson uniaith, dynion hollol anghymwys i
fugeilio eneidiau y Cymry o’u deutu. A gwaeth na’r cwbl, ni feddent ryw
gymhwysterau neilltuol fel Saeson chwaith, ar wahan i’r ffaith eu bod yn
berthynasau neu gyfeillion i ryw bobl o ddylanwad. Deallodd Nisien fod y dynion
yma yn byw yn fras mewn bywiolaethau Cymreig, tra y gwelid offeiriad o Gymro
yma a thraw heb ddigon i gadw ei deulu yn barchus, ac eto yn llawer amgenach
dyn na’r creaduriaid tewion estronol a fwynhaent fyd da a helaethwych beunydd,
heb wneud dim ar y ddaear ond rhedeg dros y gwasanaeth mewn lleisiau undonog
weithiau, bryd arall gyda nodau aflafar, ond pob un o’r ddau mor anealladwy a’u
gilydd, hyd yn oed pe buasent yn iaith y bobl. Bu Nisien yn ofalus i roddi yr
holl wybodaeth yna i dad ei ddisgybl, canys gwyddai fod gydag ef ddyfnder daear
i’r had da, ac ni chamgymerodd chwaith. Nis anghofia Nisien Wyn fyth yr awr pan
roddodd ei noddwr caredig ei law ar ei ben, ac y dywedodd wrtho yn ei iaith ei
hun:
“My boy, those evils must be remedied, but they must be remedied by Welshmen.
We can sympathize, we can encourage, (x112) but the work must be your own. The redemption of a
nation can only be accomplished by her own children. And what a glorious work
you have before you.”
Pan yn ymgomio yngnghyd fel yna y derbyniodd Nisien Wyn lythyr Robert Gruffydd.
“Gadael yr Hafod; Olwen yn wael.” Eisteddai Nisien fel dyn wedi ei syfrdanu.
Ceisiodd lefaru, ond glynai ei dafod wrth daflod ei enau. Anghofiodd nas gallai
neb ond efe ddarllen llythyr Cymraeg, a phwyntiodd ato. Rhoddodd ei ddwylaw ar
ei wyneb, ac ocheneidiodd fel un ar ddarfod am dano.
Ymhen ychydig daeth i ystyried pethau yn well, a cheisiodd egluro i’w
gyfeillion caredig gynnwys y llythyr o fro ei enedigaeth. Gwaith anodd i Nisien
Wyn oedd son llawer am hen gartref ei febyd heb fradychu ei serch tuag ato a’r
oll o’i gwmpas. Ac er nad oedd ef yn siaradus, nac yn hoffi dweyd ei
gyfrinachau yn ol arfer rhai dynion, yn ogystal a merched, eto buan iawn y
deallodd y pendefig a’i fab fod trallod Nisien yn un mwy na’r cyffredin, ac
wedi holi tipyn arno, penderfynwyd troi tuag adref yn ddiymdroi, gan obeithio y
gallent gyrraedd yno cyn i ragor o ofidiau ymgrynhoi i’w gyfarfod.
Distaw iawn fu y dyn ieuanc ar hyd y fordaith hir. Adnabyddai efe Robert
Gruffydd, Hafod Oleu, yn ddigon da i ddeall fod yno drallod mawr tu cefn i’r
llythyr, er iddo ysgrifennu yn brin am y cyfan. Ceisiai gysur o’r ffaith nad
oedd ei thad wedi dweyd fod Olwen mewn perygl, ac ni fynnai ei enaid yntau
goleddu y syniad. Ceisiai berswadio ei hunan mai ymadael â’i chartref, oedd
wedi peri iddi ymofidio, a hithau mor dyner ei theimladau, ac y gallai efe ei
diddanu a’i hadfer i’w chynefin iechyd. Ni ddaeth y drychfeddwl am fyd heb
Olwen ynddo gymaint ag unwaith yn eiddo iddo. Adgofiai am dani yn ei gwisgoedd
gwynion, ni welodd un lliw arall erioed am dani, a’i gwallt fel aur gawod yn
disgyn dros ei hysgwyddau. Dychymygai glywed y llais oedd yn fwynach na nodau
yr eos yn canu iddynt yn yr hwyrddydd. Cofiai ei geiriau olaf wrtho, “Amynedd,
gobaith, cariad,” a thebygai ei fod yn teimlo y llaw wen fechan yn ei eiddo ef,
yna gruddfanai yn uchel, a llawer gwaith y bu iddo yntau weddio gweddi Dafydd
brenin Israel, “O na b’ai i mi adenydd megis colomen,” gan fel y chwenychai
yntau hefyd ehedeg yn fuan tuai Llangynan i gyd-ddioddef â’i rai anwyl.
Darllenai y llythyr lawer gwaith yn y dydd, a darganfyddai lawer math o
destynau galar neu lawenydd yn yr un geiriau, yn ol mesur y gofid beuny j ddiol
a’i hamgylchynai. Methai a dirnad paham na fuasai rhyW grybwylliad am Rhianon
ymysg geiriau ei thad, y foment nesaf gwelai fod Robert Gruffydd yn dweyd fod
pawb rywbeth debyg eu hiechyd ond Olwen. Gwnaeth ei noddwyr tosturiol yr oll yn
eu gallu erddo, arweiniai y tad a’r mab ef i siarad am y dyfodol a’r gwaith
oedd yn rhaid ei gyflawni dros ei wlad, ond llithrai yr adgofion am oriau mebyd
i fysg y cynlluniau i gyd. Oni ddygent ar gof iddo yr amser pan chwareuent hwy
yn blant dedwydd, ac y tynnent hwythau hefyd gynlluniau am y dyfodol euraidd y
tybient hwy oedd yn eu haros, hyd yr awr bruddaidd y bu farw ei dad ac y
chwalwyd eu holl obeithion gyda’r (x113) pedwar gwynt. Cofiai am ramantau Rhianon, a hen
ddywediad Boba, “Cestyll yn yr awyr, mhlant i, ddon nhw byth i lawr,” ac fel y
chwarddent hwy oblegid anghrediniaeth yr hen wraig, ac y ceisient ei
hargyhoeddi. Galwai ar gof fwynder Olwen yn ceisio lleddfu ei ofid, a Rhianon
yn symbylu ei uchelgais, ac yn cydymdeimlo â’i anfoddlonrwydd. Nid oedd trefn y
byd wrth ei bodd hi mwy nag yntau. Feallai mai dyna’r paham y galwai Syr Tudur Llwyd
hi yn “eli llygaid,” am ei bod yn gweled mwy na’r cyffredin o’r anhrefn a’r
anhegwch o’i deutu. Wrth gerdded yn ol ac ymlaen ar fwrdd y llong gyda’i
gyfaill ieuanc, aeth Nisien i siarad am hen draddodiadau ei wlad, a hanes
Arthur y Ford Gron a’i farchogion, a’r modd y bu Rhianon yn ei addysgu yn yr
ystoriau henafol, ac yn tynnu gwersi oddiwrthynt i’r presennol.
“A ydyw hi yn dlos fel ei chwaer?” gofynnai ei ddisgybl.
Safodd Nisien yn sydyn, a gwenodd y wen gynhesaf fu ar ei wyneb ar ol derbyn
llythyr ei hen gyfaill.
“Rhianon,” ebe fe, “wel, yn wir, Charlie, fedra i ddim ateb eich cwestiwn chwi,
feddyliais i erioed am y peth, a wn i ar y ddaear sut wyneb fedd hi. Ond na,
nid yw hi fel Olwen. Mae’r ddwy yn anhebyg iawn. Mae’n rhaid nad yw hi yn hyll,
neu buaswn wedi sylwi. Hwyrach y galwech chwi hi yn hardd. Yn sicr, nis gwn i,
ches i yn fy mywyd amser i feddwl dim am dani hi. Pan fyddem yn gwrando arni yn
siarad byddai yn hen ddigon o waith ceisio deall y meddyliau a fyrlymiai mewn
geiriau wrthym heb son am i neb ddadansoddi ffurf ei hwyneb hi. Ond mae gennyf
ryw gred na welais wyneb undyn yn cyfnewid mor aml. Os am y lleddf y traethai
wrthym, byddai ei hwyneb yn llawn o’r hyn a elwch chwi yn pathos, ond os
am y llon, byddai y wyneb yn adlewyrchu’r enaid. Dyna gymaint o ddisgrifiad
allaf fi roddi. Ddywedodd ei thad yr un gair am dani, ond mi alla i roddi fy
ngair fod Rhianon yng nghanol y tywydd mawr yn yr hen ardal yn ceisio sefyll
cydrhwng pawb arall a’r ddrycin.”
“Dyna ddisgrifiad nad oes eisieu ei well, Nisien,” ebe tad ei gyfaill ieuanc.
“Ryw ddiwrnod gobeithiaf weled y feinwen yna. Byddai’r byd yma yn tynnu yn nes
at ddyfod i’w le pe ceid ynddo fwy o’i thebyg hi. Methu gollwng ein hunain yn
anghof na gadael i neb arall wneud hynny, chwaith, yw un o’n ffaeleddau ni,
bryfed man y ddaear yma.”
“Fy Arglwydd, nis gwyddwn eich bod yn clywed ein hymgom, lleferais yn union fel
y teimlwn wrth Charlie, rhyw siarad fy meddyliau yn uchel, ond nis gallaf byth
ddweyd yr hanner am y caredigrwydd a gefais yn eu ffordd syml hwy gan y teulu
sydd heddyw yn dioddef creulondeb olynydd fy nhad. Maent yn anwyl iawn i mi, bob un o honynt.”
“Bum i yn meddwl, Nisien, wedi i ni gyrraedd y lan, y gallaf
fi wneud rhywbeth dros eich cyfeillion. Yr wyf yn lled adnabyddus i Squire y
Plas Dolau, ac er nad ydym yn perthyn i’r un blaid boliticaidd, credaf pe
gwyddai ef am yr holl gamwri a wneir yn ei enw, ei fod yn ddigon o fonheddwr i
fyrhau gallu ei oruchwyliwr. Y rhan amlaf, y goruchwylwyr anheilwng yma sydd
fwyaf i’w beio, ond nis gellir mesur y camwedd o ddifrawder a (x114) bar i ddynion yn meddu tiroedd fod yn ddiofal yng nghylch y bobl sydd
yn dibynnu arnynt hwy am eu cysur.”
“Dyna fel y sieryd Syr Tudur Llwyd, mae ef yn gofalu am bob dyn a dynes sydd yn
byw ar ei diroedd ef, a Rhianon yn ei helpu meddai ef.”
“Ac felly y dylai pob tir feddiannydd o egwyddor wneud.”
Gwrandawai ei fab, a chadwai y geiriau yn ei galon, ei fynwes yn chwyddo gan y
teimlad diolchgar fod ei dad yn ddyn allai anrhydeddu o wirfodd ei ewyllys ei
hun pe heb orchymyn i’r perwyl i’w gael yn unman. Yr oedd yno foneddigion
ereill ar y bwrdd ond tybiai Charlie nad oedd yno un o honynt gyfuwch â’i dad,
canys teithwyr er mwyn pleser a difyrrwch oeddynt hwy, tra y gwyddai y bachgen
fod diben uwchlaw hynny i bob taith i’w dad, ac na fyddai ei ymweliad âg un
wlad heb ddwyn ffrwyth mewn rhyw ddull neu gilydd.
Wedi i’w llestr gyrraedd tua hanner y ffordd, canfyddwyd ei bod yn gollwng dwfr
a bu raid iddynt droi i dueddau Sierra Leone yng Ngorllewinbarth Affrica i
gyweirio y llong cyn iddi ail ddechreu mordwyo, ac er cofio geiriau olaf Olwen,
a gwneud a allai ef i gadw meini eu cyfamod yn wynion, methai Nisien a bod yn
amyneddgar, a gwelai bob munud o’r dyddiau yn awr hir. Pwy na all gydymdeimlo
ag ef? Gwyr y rhan fwyaf o ddynolryw mor hir yw pob ymaros, a gallai y dyddiau
yma ar hyd y rhai nis gallai efe wneuthur dim ond disgwyl, osod gagendor
cydrhyngddo ef am byth ar fanon dlos a garai. Rhywbeth fel yna a ddywedodd yn
ei ing wrth ei gyfoillion, ac ni fynnai ei gysuro er iddynt hwy fod yn dad a
brawd iddo, a gweini arno yn bryderus. Ofnent hwythau hefyd y gallai y dyddiau
a gollwyd beri fod trallod mawr yn ei gyfarfod, ac wedi iddynt lanio ar dir
Prydain, buont yn daer ar Nisien adael iddynt fyned gydag ef i Langynan bob
cam. Ond tra y diolchai efe mewn llais yn crynnu gan deimlad iddynt, eto gwell
oedd ganddo fod ei hunan. Wedi cyrhaedd yr orsaf fechan yng nghwr y pentref,
ofnai ofyn y cwestiwn i’r naill a’r llall o’i hen gydnabod a’u cyfarchent yn
foesgar fel cynt. Gadawodd y coffr lledr yng ngofal rhywun oddeutu’r orsaf ac
ymaith ag ef ar frys. Safai dyn mewn lifrai wrth ddrws cerbyd ar ei ffordd yn
ymyl yr adwy, “Mr. Nisien Wyn?”
“Ie, dyna fy enw.”
“Dyma gerbyd y Friog, Syr, at eich gwasanaeth.”
“Ond nid i’r Friog yr wyf fi yn myned.”
“Syr, i’r Friog yn ol gyda chwi y cyfarwyddodd fy meistress fi, heb ymdroi,”
atebai’r gwas yn foesgar.
Edrychai Nisien yn syn, ond meddyliai fod rhyw drefniadau wedi eu gwneud gan
rywun er ei fwyn. Ac yr oedd yn rhaid pasio’r Hafod Oleu i fyned i’r Friog;
felly er mwyn prynnu yr amser, aeth i mewn i’r cerbyd, ceisiwyd ei baciau ac
ymaith a hwy.
Gan fod Hafod Oleu ar ben rhiw pur serth arafodd y gyrrwr y cerbyd, disgynnodd
Nisien Wyn ohono a cherddodd yn ei flaen ar garlam tua’r Hafod. Ond yr oedd y
lawnt o flaen y tŷ fel pe buasai bwystfilod gwylltion wedi bod yno yn
codi pob blodeuyn o’i le, ac yn sathru’r glaswellt fel ffordd. Ceisiai y bachgen
anadlu tra y gofynnai iddo ei hunan beth oedd hyn. Ni welai y llian main (x115) oddeutu’r ffenestr, a chafodd y drws yn gloedig.
“O fy Nuw, yr wyf yn rhy hwyr, pa le mae Olwen, oes yma neb?” dolefai. Ond dyma
law ar ei fraich a throdd a gwelodd Boba yn ei ymyl.
“O, Boba, lle mae Olwen, ydyw hi ’n fyw? Lle mae pawb?”
“Ydyw mae Olwen yn fyw machgen i, er bod hi’n bur wan.
Mi ofnas i y mynnech chi droi i’r llon gartref yma, a mi ddeydais wrth Lady
Llwyd y byddwn i o gwmpas. Mae Olwen a phawb yn y Friog, Mr. Nisien.”
“Lady Llwyd, pwy ydi hi? Fyddai yno ’run Lady.”
“Rhianon Gruffydd oedd ein henw ni ar Lady Llwyd, Mr. Nisien, a does neb yn
deall petha am wn i. Ond peidiwch chi a’i brifo hi.” “Neb yn deall, Boba, o
oes. ’Rydw i’n deall Rhianon. Neith un o’ch adnodau chi mo’i ffitio hi Boba?
“Rhianon, Lady Llwyd!” ebe fe, yna edrychodd ar yr hen wraig, “Rhoi hunan ydi’r
aberth mawr ynte Boba, er mwyn ereill.”
Cododd yr hen wraig ei ffedog at ei llygad, a neidiodd Nisien Wyn i gerbyd Lady
Llwyd.
PENNOD XXII
GLYN CYSGOD ANGEU
I ddeall y cyfnewidiadau yn hen fro dawel Llangynan, a drodd amaethdy prydferth
Hafod Oleu yn anghyfanedd, a’i diroedd mor ddidrefn ag anialwch i olwg Nisien
Wyn, rhaid arwain y darllenydd yn ol am rai wythnosau — wythnosau llawn o ofid
i’r hen drigolion fuont mor ddedwydd, er eu holl lafur caled, cyn hyn. Ar bob
tu ni chlywid ond yr un hanes: hwylio i gychwyn o’u cartrefi; rhai o’r ffermwyr
yn dechreu rhoddi eu heiddo oll ar werth, ereill yn ceisio chwilio am leoedd i
gludo eu dodrefn a’u da iddynt. Y gyntaf i weled ei stoc yn myned dan forthwyl
yr arwerthwr oedd Janet Williams, mam William Williams y Pregethwr; ac er y
gwyddai pawb yn eithaf mor fawr oedd y brofedigaeth i’r hen wraig o golli ei
haelwyd ei hun, arhosodd yn yr arwerthiant hyd y diwedd, ac wedi i’r cwbl
fyned, a’r dodrefn na fynnai ei mab eu gwerthu gael eu cludo i’w breswylfod ef
yn y pentref, clodd yr hen chwaer ardderchog y drws â’i llaw ei hun, a’i gwên
ar ei hwyneb, a rhoddodd yr agoriad i’w mab.
“Dyna fo, machgen i; dos di â hwnna i’r Plas Dolau. Methu gweddio, ‘O Dad,
maddeu iddynt’ yn iawn mae dy hen fam, eto, mi ddaw o dipyn i beth; ond mi rydw
i wedi medru deyd ‘Dy ewyllys Di a wneler’ er’s amser bellach.”
Rhoddodd William Williams help ei fraich i’w fam, ac felly yr arweiniodd hi
oddiwrth ddrws ei chartref hyd at ei dŷ ei hun, a llawer
o’r trigolion yn eu dilyn, am eu bod rywfodd yn methu
peidio, a chyn cyrraedd y pentref dechreuodd rhywun ganu yr hen bennill
adnabyddus —
...Ni phery ddim yn hir
......Y ddu dymhestlog nos;
...Ni threfnwyd oesoedd maith
......I neb i gario’r groes:
...Mae’r hyfryd wawr sy’n codi draw
...Yn dweyd fod bore braf gerllaw.
A chanu a wnaeth pawb, er fod eu dagrau yn llifo i lawr ei gruddiau. Wedi dyfod
at Siop y Pregethwr, trodd Janet Williams ei hwyneb at ei hen gyfeillion, ac (x116) ebe hi wrthynt â llais crynedig, er fod ei hwyneb yn siriol: “Mae’r
ffwrn yn boeth, ffryndia bach; ydi, mae hi. Mae’r treial yn ych aros chitha, fy
hen gymydogion, lawer o honoch chi. Ond mae O yma, ydi mae O; a gwyr rhyddion,
ffrindia bach, sy’n rhodio yng nghanol y tân eto, fel yn amser Nebuchodonosor.
Ie, yn rhodio, cofiwch chi — nid ar ’u hyd ar lawr; ac mi fydd yna rywun yn siwr o fod
hefo’r gwŷr rhyddion eto. ‘A dull y pedwerydd sydd debyg i Fab y dyn.’ Fel yna, ynte William bach, mae pethau’n bod. Prynhawn da i chi bob un, a diolch yn fawr i chi. Fedra i neyd
dim ond gweddio drosoch chi i gyd. Na fedra.”
“Dim ond gweddio ddeydsoch chi, Sioned William,” ebe Huw Huws y Gof, o rywle
yng nghanol y fintai. Fedar neb neyd mwy na hynny. Glywsoch chi ddim be
ddeydodd yr hen fardd hwnnw, coffa da am dano. ’Dydw i ddim yn
cofio’r pennill i gyd, ond dyma i chwi ddigon o ddarn o hono:
...Fe grynna uffern fawr,
......Pan wêl y sant eiddilaf
...Yn plygu glin i lawr.
Hen foi go anodd i neyd iddo fo grynnu ydi Satan; ac os ydi gweddi’n medru
gneud hynny, ’rydw i’n rhyw led gredu nad oes dim gallu mwy ar y ddaear yma.”
“Ie, Huw bach; ie, ’dwyt ti ddim ymhell o honi hi,” ebe’r hen wraig.
“Wel, fyddwch chi a’ch achos ddim ar ol. Mi rho’i chi yng ngofal y Gŵr yfodd y cwpan chwerw ’i Hunan.”
Ac aeth Janet Williams — neu Sioned William, fel y galwai’r hen frodorion hi —
i’r tŷ. A chwareu teg i Mary Williams, cafodd amser i adael
y siop a’r cwsmeriaid i fyned i groesawu ei mam-yng-
nghyfraith, ac estyn y gadair esmwythaf iddi yn y gornel yn ymyl y tan.
Eisteddodd y fam a’i mab yno yn
ddistaw law yn llaw, eu calonnau yn rhy lawn o ing i siarad. Ym mhen ennyd,
cododd yr hen wraig ei llygaid, ac ebe hi —
“Mi allasai fod yn llawer gwaeth William bach. Mae yna rai fydd raid iddynt
ddioddef mwy dyn a’u helpo. A mae’n dipyn o beth fod cartre machgen i yn medru
agor y drws yn llydan i dy fam. Mi derbyniodd Mary fi yn ots, yn wir.”
“Mam bach, braint fawr i Mary a minna ydi meddu cartref i’ch derbyn chi iddo.
Diolch iddo am y fraint.”
“Sut mae petha yn yr Hafod Oleu, William?”
“Dim hanes lle yn unman eto, medda Robert Gruffydd. Mae’n edrych yn debyg y
rhaid gwerthu’r anifeiliaid i gyd. Wrth gwrs, mae’r teisi gwair a’r tyrra
tatws, a phopeth fel yna, i fyn’d yr wythnos nesaf.”
“A John Thomas, y Siop Goch, sydd wedi cael y cymeriad?”
“Felly mae pobl yn dweyd o gwmpas. Mae hi’n dipyn o job, mam, peidio
gofyn hen gwestiwn Habacuc — “Paham yr edrychi ar yr anffyddloniaid, ac y tewi,
i pan lynco yr anwir un cyfiawnach nag ef ei hun?”
“Ydi, William bach, ydi; ond y cyfiawn a fydd byw trwy
ffydd, ynte? Mae geneth ieuanc yr Hafod Oleu yn wael iawn, hefyd.”
“ O, ydi, mae Olwen Gruffydd yn suddo yn bur gyflym, i bob golwg ddynol, ond yn
edrych yn brydferthach a mwy anwyl nag erioed, pe hynny yn bosibl. Druain o
honynt!
Pan ddaeth y newydd am yr orymdaith a hebryngodd Janet Williams o’i hen gartref
i dŷ (x117) ei mab yn sŵn cân a moliant i glustiau Mrs. Harris, y Plas Dolau,
meddiannwyd hi gan ofnau lu. Estynnodd ei Beibl, a darllenodd y gorchymyn
pendant y bu i Dduw ei roddi i Moses ar ben y mynydd tanllyd, a chrynnai Mrs.
Harris tra yn darllen geiriau y gyfraith — “Na chystuddiwch un weddw, nac amddifaid.”
Os oedd y weddw yn wrthrych gofal arbennig y Duwdod, fel y bu iddo ddysgu, ei
bobl pa fodd i ymddwyn tuag ati, beth, ebe Mrs. Harris, fyddai y canlyniadau
i’r rhai a estynasant eu dwylaw i’w hysbeilio a’i chystuddio, a dechreuodd y
foneddiges ymofidio yn ei hysbryd am yr holl gamwri a wnelai ei phriod yn
feunyddiol, a sibrydwyd yn yr ardal iddi ddylanwadu cymaint ar Mr. Harris, fel
y gadawyd John Meredydd, y melinydd, heb ei rybuddio i ymadael. Ysgydwai John
Meredydd ei ben, a dywedai fod yn debycach ganddo ef fod Mr. Harris yn deall
mai dyn pur anodd dod o hyd iddo oedd melinydd da, yn deall y gwaith o falu
haidd a gwenith, a’u peillio wrth fodd y ffermwyr, yn gystal a silio’r ceirch
heb adael yr eisin ar ol yn y blawd, a gofalu fod yr holl lwch wedi ei droi o’r
neilltu. Gwyddai John Meredydd trwy brofiad beth oedd methu dyfod o hyd i
felinydd at waith gwlad. Bu lawer gwaith yn chwilio am help ar amseroedd prysur
iawn, ac arferai ddweyd fod chwilio am felinydd y peth tebycaf i chwilio am
nodwydd ddur mewn tâs o wair. A pha faint bynnag oedd a wnelai cydwybod Mrs.
Harris a pherswadio ei gŵr i beidio ymyryd â John Meredydd, diau fod y melinydd yn ei le fod a wnelai cadw melinydd
da ar y stâd gryn lawer yn fwy â’r pwnc.
Ar hyd y dyddiau trallodus hyn, cerddai Elin Ty’nffordd yn ol ac ymlaen, yn
ddistawach lawer nag yr arferai hi ymddwyn. Weithiau, byddai ar ei chodiad yn
yr Hafod Oleu, yn holi rhai o’r gweinidogion, “Sut mae Miss heddyw — Miss
glws?” Ac wedi cael ateb ei chwestiwn, ymaith â hi tuag adref. Wedi hynny,
byddai yn nhŷ Boba, yn holi yr hen wraig oedd “dyn y Siop yn mynd i fyw i’r Hafod Oleu, ne i ble roedd pawb yn mynd.” Unwaith cyfarfyddodd Francis Glyn yn myned i Hafod Oleu gyda phwysi o
flodau, a safodd yn syn o’i flaen; yna rhoddodd ei llaw ar ei hwyneb, a
gofynnodd ddo, “’B’le mae nefoedd?’ medda fi wrth mam, ‘ ’dwn i ddim ’ble mae fan honno; a ’dydw i ddim yn
myn’d ’run fath a Miss glws.” A thorrodd i wylo yn hidl.
Ceisiodd y bonheddwr ieuanc ei diddanu ond wylai Elin fel un na fynnai ei
chysuro, am fod rhywun wedi dweyd wrthi fod pawb yn myned o Hafod Oleu. “A
fedra i ddim byw heb Miss; y hi fydd yn ’y nysgu i i fynd
fel Miss glws.”
Trodd fel pe am fyned i’w ffordd; ond ymhen ychydig eiliadau, wele hi eilwaith
wrth ei ochr.
“ ’Rydach chi’n leicio Miss a phawb, a mae Mr. Harris y Plas yn frwnt iawn
wrthyn nhw. Newch chi helpu ni i dalu iddo fo? Mae Dyddgu am helpu; mi neith hi
lot, a mi geith o gelpan gin inna. ’Rydan ni o ochor Miss; ydach chi?”
“O ydwyf, Elin, ’rydw inna o
ochor Miss,” atebai’r dyn ieuanc — ei galon yn ei eiriau.
“Ydi Miss yn gwbod bod chi o’i hochor hi, a chitha yn
byw yn y Plas? Ddaru chi ddeyd wrthi hi?”
“ ’Rwy’n meddwl y bod hi, (x118) Elin; ond na, ddwedais i ddim wrthi, chwaith. Ac ’rwyf fi yn cychwyn i ffwrdd o’r Plas prynhawn heddyw.”
“Duwc anwyl, syr. I b’le ’rydach chi’n mynd?”
“Rhaid i mi fyn’d i ffwrdd, Elin, i weithio.”
“Y chi’n gweithio,” a chwarddodd Elin yn watwarus. “Be fedrwch chi neyd. ’Does dim golwg gweithio arnoch chi; a Duwc anwyl, medda fi wrth mam,
medda fi, rêl gŵr bynheddig ydi o.”
“Wel, ffarwel, Elin; mi ddof fi yn ol cyn hir iawn i
edrych sut y bydd pawb yma, a mi gofiaf am bresent i chwithau am fod yn eneth
dda, ac yn gofalu am Miss?”
“Lle mae Iesu Grist, Syr? Fedra i ddim dwad o hyd iddo Fo. Waeth i mi ble i
browla am dano Fo, mae O fel tasa Fo’n chwara mic ymguddiad hefo mi.” Ni feddai
Francis Glyn ddigon o oleuni yn ei enaid ei hun i allu rhoddi fawr o gymorth i
Elin i ddod o hyd i’r Gwaredwr a dybiai allasai wneud meistr ar Mr. Harris y
Plas, a chynghorodd hi i ofyn am dano i Syr Tudur Llwyd.
Cychwynnodd Elin tuag adref, ac aeth Francis Glyn yn ei flaen at Hafod Oleu;
ond cyn iddo fyned yn brin ganllath o’r ffordd, clywai lais Elin unwaith yn
rhagor. “Well i chi ddeyd wrth Miss bod chi o’i hochor hi cyn i chi fyn’d i
ffwrdd. Be tase hi’n mynd i’r nefoedd i ddanfon Miss glws. Newch chi ddeyd
wrthi hi ’rwan bod chi o’i hochor hi? Cofiwch chi.”
Ac aeth y dyn ieuanc i’w ffordd yn sŵn y gair “Cofiwch” o enau Elin. A
phe gwybuasai Francis Glyn faint y gofid y bu raid iddo ef ei ddioddef am nad
ufuddhaodd i’r “Cofiwch” hwnnw, diau y buasai Rhianon Gruffydd wedi deall ei
fod ef “o ochor Miss.”
Ond wedi cyrraedd yr Hafod Oleu, yn ei fyw nis gallai ddirnad pa fodd i gael
hanner dwsin o eiriau gyda Rhianon ei hun. Gwelai fod Olwen yn waelach y
diwrnod hwnnw, a’i chwaer a’i mam yn gweini arni yn ddibaid. Cododd o’i
eisteddle, gan dybied nad doeth oedd iddo aros yno ond am ychydig amser, a lled
obeithiai y deuai Rhianon i agor y drws iddo; eithr cyn iddo ganu yn iach âg
Olwen a’i mam, wele Robert Gruffydd yn yr ystafell, ac er iddo edrych ar
Rhianon â’i galon yn ei lygaid, eto ei thad aeth gydag ef i’w arwain allan.
Ysgydwodd law yn garedig iawn a’r bonheddwr ieuanc, ac ebe fe:
“Ffarwel, Mr. Glyn, farwel. Mi fuoch yn garedig iawn i mi, ac y mae’n dda gan
bawb yma am danoch chi; dydi bod chi’n nai i Mr. Harris yn gneud un gwahaniaeth
yma. Dwn i ddim paham rydw i’n teimlo awydd i ddeyd wrthoch chi wrth ymadael fel
hyn, ond mi fydd yn dda iawn gan ’y nghalon i ddeall bod chi wedi cael y goleu, Mr.
Glyn.” Grynnai gwefusau Francis Glyn, tra y dywedai.
“Gweddiwch drosof, Robert Gruffydd, mae’r niwl yn bur dew o’m cwmpas, ac mae’r
ffaith fod yr hyn alwch chwi yn Ragluniaeth yn goddef fy ewythr i drin pobl
dda, oeddynt yn ddedwydd nes y daeth ef yma, yn gwneud fy nhywyllwch yn fwy.
Fedraf fi ddim peidio ofni fod yna ryw gam-esbonio yn rhywle, ond ymbalfalu yr
wyf finnau hefyd, ac waeth i mi beidio ceisio deall, am wn i,” ac edrychodd tua
drws yr ystafell y daeth o honi.
“Ydi, Mr. Glyn, ydi, mae ein (x119) Holwen dios ni, sydd mor anwyl i’n henaid, yn prysur
hwylio tua’i chartref nefol,” ebe Robert Gruffydd, gan dybied mai yr olygfa
oeddynt newydd ymado â hi y meddyliai Francis Glyn am dani. “Fedraf finnau,
chwaith, ddim tewi fel y dymunwn i o dan y ddyrnod yma. Mi fyddaf yn meddwl pe
cawswn Gwen a’r genethod hefo mi na fuasai troi cefn ar fy hen gartref fawr o
beth; ond Efe sydd wrth y llyw, ac ni wiw i ni rwgnach os yw Efe am fyned â fy
mhlentyn i’w fynwes ei Hun, lle y bydd cystudd a galar wedi ffoi oddiwrthi am
byth. Ac Efe ŵyr oreu, pe y gallem ni gredu, Mr. Glyn.
......O fryniau Caersalem ceir gweled
...........Holl daith yr anialwch i gyd.
A mi fydda i’n rhyw led feddwl, pan welwn ni’r daith i gyd, Mr. Glyn, y byddwn
ni yn ei gweled hi y
......Ffordd unionaf, er mor arw,
...........I’r ddinas gyfaneddol yw.
Gobeithio y cawn ni eich gweled yn yr Hafod Oleu yma unwaith eto, Mr. Glyn; ond
os na chawn ni yma, mae yna Hafod Oleu arall nas gall neb ddiffodd ei goleuni
hi yn dragywydd. ‘Ei goleuni hi yw yr Oen,’ ac mi wnewch y’ch goreu, oni wnewch
chwi, i rodio’r ffordd y mae ei phen draw hi wrth y pyrth o berlau. Byr, ysgafn
gystudd, wedi’r cwbl, ydyw hi yma, ond yno y tragwyddol bwys gogoniant. Ie,
ie.”
“Rydw i’n gobeithio bod yn ol cyn amser eich ymadael chwi, Mr. Gruffydd, os nad
ellir osgoi hynny. Mae’r caredigrwydd dderbyniais i yma wedi bod yn fawr iawn.
Cefais olwg newydd ar fyd yma, ac mae’m ffydd mewn dynolryw gryn lawer yn
amgenach na phan agorwyd y drws yma i mi y tro cyntaf. Gobeithio, erbyn y deuaf
yn ol, y byddaf yn fwy teilwng o’r ffafr ddymunaf ofyn i chwi.”
“Wel, os bydd rhywbeth ar fy llaw i wneud i chwi, gellwch fod yn sicr y bydd i
mi geisio, os gallaf, fod o ryw gymhorth i chwi, er nad wn i ddim sut heddyw.
Ond pe na chaem byth gyfarfod eto, peidiwch anghofio, machgen i, mae’r goleuni
yn bod p’run bynnag welwn ni o neu beidio.”
Ysgydwodd y ddau law yn garedig, ac felly yr ymadawsant.
“Mae’r brofedigaeth yn bur lem o’r ddeutu iddo,” ebe Francis Glyn wrtho ei hun,
“ond galwodd fi ‘machgen i’ am y tro cyntaf, Beth yw meddwl fy ewythr yn poeni
dynion fel hyn? Os ydyw pechod yn sicr o gospedigaeth, mor ofnadwy fydd
taledigaeth gweithredoedd fel hyn.”
Trodd ei wyneb tua’r felin i ganu’n iach â Dyddgu fechan; ond cyn dyfod o hyd
i’r plentyn, cyfarfyddodd ei thad, ac yn ol arfer pobl o siarad yng nghylch yr
hyn fydd nesaf at eu calon, dechreuodd Francis Glyn draethu ei gondemniad o’r
trallod dialw-am-dano oedd yn yr Hafod Oleu.
“Yn wir, Mr. Glyn, rydw i bron yn methu dal i edrych ar neb yno. Mae Robert
Gruffydd fel pe wedi torri ei galon, ac yn paratoi i ymadael â’r hen babell
bridd yma gynta meder o. Roedd William Williams yn dweyd y bore yma fod yno ryw
deimlad ymhob gair mae Robert Gruffydd yn siarad. Fuo mi ’rioed yn ’y mywyd yn y fath le ag yn y seiat neithiwr. ’Roedd pob un o honom ni’n crio fel plant yno, ond Robert Gruffydd ’i hun, ac mi roeddwn i’n cael rhyw olwg arno fel y disgrifia’r
efengylwr oedd ar wyneb Stephan — fel wyneb angel. (x120) A dyna’r eneth
ieuanc yna, mae hi i’w gweled yn gwywo bob dydd, a’i mam yn gwenu mor siriol ar
ei merch, a ’does neb ŵyr fel mae hi’n dioddef ei hun.
Mae’n fwy na fedraf fi ddal, yn wir, i edrych arni hi.
Fedra i ddim credu, Mr. Glyn, y caiff ych ewythr farw yn ’i wely fel dyn arall. Mae’r dyn fel pe tae o wedi ’i wneud o haearn.”
“Beth am Miss Gruffydd, John Meredydd? Ydych chwi’n meddyl bod hi’n dal y
tywydd drwg yma?”
“Mi ddeil hi tra rhaid iddi hi, Mr. Glyn. Mae Miss Gruffydd wedi ’i gneud o well stwff na’r rhan fwya o honon ni.”
“Ydych chwi ddim yn meddwl fod Miss Gruffydd yn teimlo’r trallod gymaint?”
“Teimlo? Chewch chwi na finna ddim gwybod faint. Ond mi wn i sut un ydi hi er
pan oedd hi’n eneth fach. Teimlo? Na, fydd Rhianon Gruffydd ddim yn gwaeddi a
chrio; ond pe gwelech chi a finna’r galon fawr fedd yr eneth yna, mi gwelem
hi’n gwaedu, Mr. Glyn, ond chymer hi ddim amser i edrych ar ei briw ’i hun. Mae’i hunan-anghof hi yn rhy berffaith. Druan o honi! Ac ’roedd pawb yma
mor ddedwydd cyn i Mr. Harris ddwad yma. Dyma Dyddgu wedi clywed swn ych llais
chi. Mi fydd yma alar mawr wedi i chi gychwyn, yn siwr ddigon. Peidiwch a bod
yn hir heb roi tro o’n cwmpas ni; ’does yma neb yn yr hen ardal yma na fyddai’n dda iawn
ganddynt pe b’ai modd gwneud y cyfnewidiad y canodd Elin Ty’ny-ffordd am dano i
ni o flaen y lecsiwn. Rhaid i mi fyn’d tua’r felin yna, rhag ofn i’r hopran
fyn’d yn wag. Duw yn rhwydd i chi ar ych taith.”
Erbyn hyn, yr oedd llaw Dyddgu yn llaw ei chyfaill, a hithau yn siarad cymaint
fel nas gallai ef gael un gair i mewn; ond o’r diwedd gallodd roddi ar ddeall
iddi ei fod yn myned ymaith at ei waith. A synnai Dyddgu eto ei fod ef yn son
am weithio; ond er ceisio eu cuddio, rhedai y dagrau mawr ar hyd gruddiau y
fechan.
“Peidiwch a bod yn hir iawn, Mr. Glyn. Mae mam yn deyd bod ni yng nghanol yr
amserodd enbyd yr oedd yr Apostol Paul yn son am danyn nhw wrth Timotheus — ’rydw i wedi dysgu Timotheus i gyd, bob gair — a mi fasa’n dda iawn gin
i i chi beidio bod ymhell. Mae pawb yn son am ddrycin ond y chi, Mr. Glyn, a
mae pawb yn crio lot fawr, a fydda i ddim yn leicio crio. A mae pobol yn deyd
mai Mr. Harris, y Plas, sy’n gneud dryga. Piti na fasa fo’n myn’d i ffwrdd yn
ych lle chi, yntâ?”
“Dyddgu fach, mi leiciwn inna aros yma hefyd, er fod pawb yn crio; a dyma fy
enw i a’r lle rydw i’n myn’d iddo fo, ac mae arna i eisieu un llythyr bob
wythnos gan fy ffrynd fach yma, i ddweyd hanes pawb a phopeth wrthyf fi fydd
ymhell. Newch chwi gofio, Dyddgu?”
“Cofio? G’na. Fyddai ddim yn peidio cofio dim byd; mi ddeyda i bob dim —
bopeth.”
“A sut y bydd Boba, a Syr Tudur Llwyd, a phawb yn Hafod Oleu, ynte, Dyddgu?”
“O, ie, a Bel a phawb, a llew, a Ted — y cwbwl i gyd.”
“Ac mi fydd Dyddgu yn mynd i Hafod Oleu bob dydd?”
“Bydda, i helpu Miss Rhianon i dendio ar Miss Olwen. Mae Miss Olwen yn sâl — yn
sâl iawn, — a mae hi’n mynd i’r nefoedd; a mi ddeyda i wrthoch chi pan fydd (x121) hi’n cychwyn. Mi fydd hi yno o flaen pawb, medda Huw Huws wrth Boba. A
wydda Boba ddim pwy eutha gynta, medda hi. Ond mi gewch chi wybod?”
Cusanodd Francis Glyn ruddiau yr eneth fechan, ac ymaith ag ef i gychwyn ar ei
daith. Ond bychan feddyliodd ef na neb arall yn y plwyf pwy fyddai’r cyntaf i
fyned i’r nefoedd oddiyno, neu digon prin yr ymadawsai Francis Glyn y diwrnod
hwnnw.
Yn fore drannoeth, gyda’r wawr cychwynnodd Robert Gruffydd, hefyd ar gefn ei
geffyl dros y mynydd. Clywsai fod yno fferm led helaeth wedi myned yn wag oherwydd
marwolaeth y penteulu, ryw ugain milltir o Langynan, a’r meistr tir yn
fonheddwr llai Toriaidd ei syniadau na’r mwyafrif, a phenderfynodd Robert
Gruffydd wneud cais am dani. Cafodd daith gysurus iawn tuag yno, ac ni siomwyd
ef yn y meistr tir chwaith. Bu ymgom led faith cydrhyngddynt, a chytunwyd yng
nghylch y pris, a’r amser i gymeryd meddiant, a threfnwyd fod y cytundeb
cyfreithiol i’w baratoi a’i anfon i Robert Gruffydd ar fyrder. Ac wedi gorffen
y drafodaeth, trodd Robert Gruffydd ei wyneb yn ol tuag adref, ei galon lawer
yn esmwythach na phan yn dechreu ei daith. Wedi cyrraedd i’r ucheldir ar ben y
mynydd, disgynnodd oddiar ei geffyl ac offrymodd weddi ddiolchgar i’w Dad Nefol
am Iddo baratoi man i gartrefu ynddo iddynt unwaith eto, gweddi o foliant am y
gofal y teimlai Robert Gruffydd a’i canlynai bob modfedd o daith yr anialwch er
gwaethaf grym y gelynion. Ond pan encyd o ffordd oddiwrth yr Hafod Oleu
dechreuodd y nef uwch ben dduo, a’r cymylau dywallt gwlaw mawr ar y ddaear.
Gwlychodd Robert Gruffydd at ei groen. Pan ddaeth at ddrws ei gartref, yr oedd
yn crynnu gan oerfel. Buan y daeth Gwen Gruffydd a’i ddillad sychion iddo at y
tân yn y gegin, ac ebe hi, “Mi gauwn y drysau yma, Robert, mi ofala i na ddaw
yma neb i fewn. Mae’n well i chwi newid o flaen y tân cynnes yma o lawer,
Robert bach, yn wir mae’r cryndod yma yn boenus iawn.”
”Mi fyddai’n burion, ngeneth i, wedi i mi gael gwared o’r dillad gwlybion yma;
un digon symol ydw i i ddal gwlychu erioed rywsut.”
Tynnodd Gwen Gruffydd yr esgidiau a’r hosanau ei hunan, yna rhwbiodd ei draed
a’i goesau gyda thywel sychion, wedi hynny tra bu efe yn gorffen ymwisgo, aeth
i dwymo llefrith iddo, ac ymhen tua hanner awr wedi iddo fwyta ac eistedd yn
ochr y tân i ddweyd hanes ei daith wrthynt, ymddanghosai Robert Gruffyddyn
union fel arfer; siaradai yn llawen fel yn y dyddiau cyn y trallodion, a
cheisiai bortreadu mor hapus fyddent yn eu cartref newydd.
“Sut drefn fydd ar y capel yma nhad hebddoch chwi?” gofynnai Olwen, dan wenu yn
chwareus.
“Mi fydd yma eitha trefn, Olwen fach, welest ti ’rioed fel y
llenwir y lleoedd gweigion, ngeneth i, a mae nhw wedi dysgu cerdded i hunain
yno i gyd, ac yn bur sad ar ’u traed hefyd chwareu teg iddyn nhw. Mae’n pobol ni
wedi dal y treial fel gwroniaid, yn well nag y bu i mi erioed feddwl y gwnaent.
Ond ‘Efe a rydd nerth a chadernid i’w bobl,’ a phan ddaw’r cyfyngder, Efe eto
yw yr Arglwydd a barthodd y mor pan ruodd ei donnau. Dyna’r hanes, Olwen fach,
‘y nefoedd yn darfod fel mwg, y ddaear yn heneiddio fel (x122) dilledyn, ei phreswylwyr yn meirw ond Fy iachawdwriaeth I a fydd byth,
a’m cyfiawnder ni dderfydd.’ Ac felly ngeneth i, lle bynnag byddwn ni, mi fydd
yr Arglwydd yng nghanol Seion. Heddyw wrth groesi’r mynydd yna ’roedd yr adnod honno ar fy meddwl i o hyd. ’Wele ar gledr fy nwylaw
y’th argreffais; dy furiau sydd ger Fy mron bob amser,’ ac roeddwn i’n teimlo
yn euog iawn o’i flaen Ef, deulu bach, oherwydd yr holl boen meddwl a’r gofid
yng nghylch troi o’r hen gartref yma. Mi ddylaswn i fod wedi ymddiried mwy yn y
cof tragwyddol am danaf.”
“Pa ddisgyblion eto, Robert, fu yn yr hen fyd yma na orfu i’w Harglwydd roddi
yr un esgus drostynt? Yr ysbryd yn ddiau sydd barod, ond y cnawd sydd wan; ac
mae gofid oherwydd fod yn rhaid gadael yr hen gartref yn deimlad mor naturiol
fel na fyn’swn i er dim ych gweld chi hebddo, Robert bach.”
“Cas gwr na charo’r wlad a’i maco, ynte mam,” ebe Rhianon, “dyna egwyddor
ddifai i undyn, fel y dywedsai Boba, nhad.” “Ie debyg cin i, Rhianon. Wel,
dowch, gadewch i ni gael dyledswydd, i ni fyn’d i’n cadw, rydw i’n teimlo wedi
hario tipyn er fy ngwaetha.”
Estynnodd Rhianon y Beibl mawr, a galwodd ar y gweinidogion i fewn, ac agorodd
ei thad y cloriau. Wedi troi arni i ddalen darllenodd y drydedd Salm ar hugain,
ac wedi hynny y bedwaredd bennod ar ddeg yn Efengyl Ioan, a chauodd y Beibl.
“Beth fyddai i ni ganu pennill mhlant i rwan hefo’n gilydd. Rydan ni i gyd yn
cofio i’r Gwaredwr a’r disgyblion ganu emyn y noson olaf honno yn yr ardd. Mi
ganwn ninnau am unwaith eto.”
.....Melusach tŷ fy Nhad
..........Ar ol y storom gref;
......Po fwya’r croesau gaed,
..........Mae’n hawddach gado tref;
......O! hyfryd wel’d fydd yn y man
..........Pob bryn a ddringais i i’r lan.
Wedi canu’r pennill drosodd a dyblu’r ddwy linell olaf, gwenodd Robert Gruffydd
arnynt oll, ac ebe ef, “Fuo yma erioed well canu na heno, deulu bach. Mae llais
Olwen yn gliriach nag y clywais i o er’s talwm. Ond beth fydd y canu draw os ydi hi fel yma hefo ni. Ond ran hynny mae pawb yn hoffi’r wlad fry a’r glanio
draw ynddi hi. Ofn y glyn sydd arnom ni i gyd, ynte? Ond raid i ni ddim, deulu
bach, na raid, na raid. Ie, dim niwed yn y glyn i’r un o’r plant, ac yna
mynediad helaeth i mewn i’r llawer o drigfanau, ynte? Gweddiwn.”
A’r fath weddi oedd honno! Ymhen blynyddoedd meithion cofiai pob un a adawyd am
dani. Nid rhyfedd i Olwen egwan afael yn dynnach yn llaw ei mam, a gofyn yn
ddistaw iddi edrych ar wyneb ei thad. Crynnai Rhianon gan deimlad, ac wylai y
gweinidogion bron yn ddieithriad. Ymddanghosai eu meistr fel Jacob yn
benderfynol o ddal ei afael hyd nes cael y fendith. Offrymwyd gweddiau taerion
lawer iawn oddiar yr aelwyd yn Hafod Oleu, ond dyma’r weddi nad a byth yn
anghof. Cododd Robert Gruffydd oddiar ei liniau, ei wedd wedi newid.
“Wn i ddim be’ sy’ ar mistar,” ebe’r hwsmon wrth ei gydweision; “mae’r olwg
arno yn dychryn y nghalon i. Ac eto mae o’n edrych yn fwy calonnog heno na
gwelais i o er pan dderbyniodd o’r notis oddiwrth y sgriw yna.”
(x123) “Mae Misa Olwen a mistar yn misio cuddio fod nhw wedi torri ’u calon,” ebe Sion, “a mi leiciwn i ddwad ar draws Harris, y Plas, yna
yn y twllwch ar i ben i hun. Ond ’does dim dichon cael y sgerbwd allan wedi iddi hi
ddechra twllu; mae arno fo ormod o ofn ysbryd Mr. Wyn sy’n troi o gwmpas y
Plas.”
“Na, Sion bach, mae Mr. Wyn yn ddigon tawel, dydi o’n aflonyddu dim ar neb,
cydwybod euog Mr. Harris sydd yn creu bwganod o’i gwmpas o ymhobman.”
Ar hyn wele’r drws cefn yn cilagor, ac Elin Ty’nffordd yn pigo ei phen i fewn.
“Sut mae Miss Olwen heno, Sion? Ydi hi’n well;“ a sychai yr eneth y dagrau mawr
a rodent i lawr ei gruddiau, ac ysgydwai ei chorff yn ol ac ymlaen. “Fuo Iesu
Grist hwnnw yma, Sion? Mae arna i eisio i weld’ O. Dwn i ddim lle
mae O, a mae arna i eisio Iddo Fo beidio ymdroi, achos ’does dim amsar.
Dydw i ddim yn gwybod beth mae O’n ddeyd chwaith, Miss sy’n gwybod.”
Clywodd Rhianon lais Elin, a daeth yno, a gofynnodd iddi:
“Sut ’rwyt ti heb fod yn dy wely, Elin?”
“O, Miss, peidiwch a dwrdio, a medda fi wrth mam, medda fi, Mi a i ofyn sut ma
Miss Glws, a medda fi, Welas i byth mo Iesu Grist yma, a medda mam, ‘Weli di
mono fo chwaith;’ ond mi ’rydw i’n gwel’d Harris y Plas, Miss, bob dydd.”
Tynnodd ei llaw o dan ei shawl a thusw o “hen wr“ ac ychydig o ddail bom
ynddi.
“Newch chi roi rhein i Miss Glws, mae hogia da arnyn nhw.”
“Well i ti ddod i fewn a’u rhoi nhw i Olwen dy hun, Elin, cyn iddi fynd i’w
gwely.”
Camai Elin cyn ddistawed a llygoden ar ol Rhianon, ac aeth ymlaen at Olwen, a
rhoddodd y blodau ar ei glin. Gwenodd Olwen arni, a diolchodd iddi yn dyner.
Safodd Robert Gruffydd am foment ar garreg yr aelwyd, a gwenodd yntau hefyd ar
Elin, ac ebe efe yn ei ddull caredig wrthi:
“Da, ngeneth i, mae’n dda iawn gennyf fi a phawb yma dy weld ti yn eneth dda,
Elin.”
“Welsoch chi Iesu Grist, Rhobat Gruffydd? Ddoethoch chi hyd-ddo Fo? A medda fi
wrth mam, Duwc anwyl, medda fi, wn i ddim b’le i chwilio am dano Fo chwaith.”
“Elin bach, mae Iesu Grist o’n cwmpas ni yn gofalu am danom ni bob dydd,
ymhobman, ac mae O’n clywed y gair hyll yna wyt ti yn ddeyd o hyd. Weli di hwn,
Elin? Dyma i ti chwe’ cheiniog a thwll yno fo i gadw yn bres poced. Treia di gofio peidio deyd geiriau hyll. Mae Iesu Grist yn clywed y cwbwl i gyd.”
Edrychodd Elin ar Robert Gruffydd yn syn, a gwasgai y chwe’cheiniog yn ei llaw,
ac ebe hi,:
“Be sy matar arnoch chi, Rhobat Gruffydd? Ydach chi yn i weld O?. ’Dydw i ddim.”
“Mae nhad wedi blino, Elin, ac am hwylio i’w wely; well i titha fynd, hefyd,”
ebe Rhianon.
“Noswaith dda i ti, Elin; cofia fod yn eneth dda bob amser;” a chyn i neb gael
ei wynt ato, diflannodd Elin mor ddistaw ag y daeth i fewn.
“Wel, mhlant i, tangnefedd i chi’ch dwy dros y nos. Tangnefedd! Rhodd arbennig
yr Arglwydd Iesu, ynte? Tangnefedd!”
aeth Gwen Gruffydd atynt, a llefrith cynnes a llwyaid o fel (x124) ynddo mewn cwpan yn un llaw, a photel a dwfr poeth yn y llall.
“ ’Rwan, Robert, gore po gyntaf i chwi gynhesu yn eich gwely.”
Ond er yr holl ofal drosto er pan ddaeth adref yn ei ddillad gwlybion, ymhell cyn
iddi dorri’r wawr drannoeth, ceid teulu Hafod Oleu i gyd ar eu traed, a golwg
dychrynedig arnynt, ac un o’r gweision yn gyrru nerth carnau ei farch i chwilio
am y meddyg at erchwyn gwely y meistr a hoffent oll gymaint; ac yntau yn hollol
anymwybodol o’r oll o’i gwmpas, y meddwl clir a’r synwyr cryf yn aberth i wres
ei glefyd, a’i ddyrys’wch yn boenus i deimladau ei ’wraig a’i ferch.
Olwen yn unig, oedd eto heb ddeall fod “tywyllwch y glyn“ yn gordoi pob cornel
o’r Hafod Oleu.
PENNOD XXIII
CYSGOD ANGEU YN FOREDDYDD
Am lawn tridiau, bu Robert Gruffydd yn ymladd â’i
glefyd, neb ddeall dim oedd yn myned ymlaen o’i gwmpas, a mawr fu’r drafferth
i’w gadw yn ei wely. Yn ei ddyryswch, gwaeddai am ei ddillad. Ar brydiau,
tybiai ei wraig ei fod yn meddwl ei fod yn garcharor gan Mr. Harris, yn y Plas
Dolau; dro arall, erfyniai arni hi adael iddo gael ei ddillad, er mwyn iddo
roddi tro oddeutu’r fferm a’r anifeiliaid; ac er ei galar, gwelai Gwen Gruffydd
ef yn teimlo dillad y gwely, a’u trin yn ol dull y cleifion pan yn dechreu
rhydio’r afon. Nid oedd mwyach le i obeithio yn ei mynwes hi — dim ond gweddio
yn ei hing am nerth i weini arno; a chynorthwyid hi gan ei merch. Ymddanghosai
Rhianon fel ymhob man ar unwaith — ei gruddiau yn welw a’i llygaid yn sychion.
Daeth Boba yno o’i bwthyn y bore cyntaf.
“ ’Dydw i fawr o iws, Rhianon, ond mi fedra gadw cwmpeini i Olwen, a
cheisio gwneud y mân betha iddi hi rhynga i a Dyddgu, yn lle tynnu y morwynion
yma oddiwrth’u gwaith, i Gwen Gruffydd a chitha gael chware teg hefo’ch tad.”
Wylai Olwen yn barhaus, ei wylo distaw gwanaidd hi, a deallai yr hen wraig y
math hwnnw o alar. Y wen dangnefeddus ar wyneb Gwen Gruffydd, a’i thawelwch
pwyllog yn nyfnder y dyfroedd ystormus, a ofnai Boba, a chanlynai ei llygaid
symudiadau Rhianon yn ol ac ymlaen.
“Rhianon,” ebe hi un bore, pan ofalai y ferch ieuanc am yr oll i mewn ac allan
yng ngwaith y dydd. “Rhianon, sut mae ’y ngeneth ’i hun ?”
“Y fi,Boba, y fi? Wn i ddim; fedra i ddim ’u brifo nhw. Mi ddeudodd nhad rhyw dro ’stalwm, pan oeddwn i’n eneth fach, hwyrach byddwn i’n gorfod gofalu am
mam, ac Olwen, pan fydde fo’n methu. Rydw i’n treio; wn i ddim arall, Boba.”
Ocheneidiodd yr hen wraig yn ei chalon; gwelai ei bod ym mhresenoldeb galar rhy
ddwfn i ddagrau, ac aeth hithau yn fud o’i flaen.
Fore’r pedwerydd dydd, agorodd Robert Gruffydd ei lygaid, ac adnabyddodd
Rhianon. Gafaelodd yn ei llaw, pan estynnodd hi y gwpan a’r physig iddo, ac ebe
fe wrthi:
“Rhianon, rydw i’n gorfod ych gadael chi, ngeneth i, a ’does yma fawr o
drefn, fel baswn i’n ddymuno; ond mae adnod dy fam yn para ‘Yr Arglwydd sydd ym
teyrnasu.’“
Ceisiodd gael ei wynt, ond yn ofer am rai eiliadau. Yna aeth ym mlaen —
“Rydw i’n gadael dy fam ac Olwen yn dy ofal di, Rhianon, ac mi gei help. Fy
nghysur i yn y fan yma, pan raid i mi ych gadael chi yn y tywydd mawr, ydyw ei
addewid Ef - ‘Gad dy amddifaid, Myfi a’u cadwaf hwynt yn fyw; ac ymddirieded dy
weddwon ynof Fi.’ Mi gei di help y Gŵr bia’r fraich Hollalluog, Rhianon. Fydd Olwen fawr iawn ar
fy ol i, a fydd hi ddim yn hir cyn y dowch chitha’ch dwy, ac wedyn mi fyddwn yn
deulu cyfan yn y wlad nad oes marwolaeth o’i mewn.”
Bu distawrwydd cydrhyngddynt am ychydig, a Rhianon yn gafael yn y llaw fu yn ei
harwain hyd yn hyn; yna ebe ei thad:
“Well i ti alw ar dy fam; mae hi a finna wedi bod yn hapus iawn, a mi leiciwn i
gael tipyn o hamdden i ganu ffarwel â hi cyn cychwyn. A mi fydda’n eitha gen i
wel’d Syr Tudur Llwyd am funud neu ddau; mi fydd o’n dipyn o gefn i chi. Mi ŵyr o’n well sut i fod na neb arall.”
Cusanodd Rhianon dalcen ei thad yn dyner, ac ymaith â hi.
“Mam, mae nhad fel fo’i hun, ac yn gofyn am danoch chi,” ebe hi wrth Gwen Gruffydd. “Mi fedra i
neud y cwbwl fan yma.”
Wedi hynny, anfonodd genadwri i’r Friog, a daeth Syr Tudur Llwyd i lawr ar
unwaith. Nis gallai Syr Tudur lefaru yr un gair; yr oedd yr ing enaid yn wyneb
ieuanc llon Rhianon yn ormod iddo i’w ddal, a digon cymysglyd oedd ei adgofion
am y bore hwnnw, ar wahan i’r ymdrafodaeth fu cydrhyngddo a Robert Gruffydd.
Pan yn troi o’r ystafell, bu ym mron a syrthio; nis gallai weled dim o’i
gwmpas, canys gorchfygasid ef gan ei deimladau.
Aeth Boba gydag ef at lidiart yr ardd, ond cerddent yn
ddistaw ochr yn ochr. Trodd Syr Tudur ati:
“Boba, fi meddwl drws nefoedd agor i neb gwell erioed ond Iesu Grist, pan fo
myned yno. Ond fi gofalu cystal fi medru am pawb. Fi gneud llw i Duw, Boba; nhw
yn gofol fi tra fi byw.”
Ac ysgydwodd law a’r hen wraig “I selio ei lw, am wn i,” ebe Boba wedi hynny.
Yn yr ystafell, pan ymadawodd Syr Tudur Llwyd, gorweddai Robert Gruffydd yn
dawel ar y gobenydd, a gwen siriol ar ei wyneb.
“Mae popeth yn iawn, Gwen, ngeneth i — y cwbwl yn ’i gneud hi’n
hawdd i mi gychwyn. Dyma fi yn cael cadw noswyl yn yr hen Hafod Oleu, yn lle
rhoi mhen i lawr mewn tŷ dieithr, yntê? A choeliech chi
ddim mor dda ydyw hynny i mi. Feddyliaia i ddim mod i’n teimlo’r mynd i ffwrdd
mor fawr nes i mi ddeall nad oedd raid i mi symud i un man nes cael fy hun,
gobeithio, yn y tŷ nid o waith llaw. A dyma Syr Tudur Llwyd yn addo gofalu
am danoch chi bob un, a’r addewid fawr
hefo mi — ’Tad yr amddifaid
a Barnwr y gweddwon yw Duw yn Ei breswylfa sanctaidd.’ Mae popeth yn iawn,” sibrydai; “yr awyr yn glir i fyny, a’r cwbwl mewn trefn i lawr, a brenin y dychryniadau yn llaw yr Iesu. Neith
o ddim niwed i mi, Gwen fach. Dyna hi, ynte: nid ofnaf niwed. Gwen, newch
chi’ch tair geisio peidio galaru gormod?”
Rhoddodd ei wraig garuaidd ei phen ar y gobennydd, ac ebe hi: (x128)
“O, Robert bach! rydw i’n methu gollwng ’y ngafael, a ’fydda i ddim yn hir heb ych dilyn chi — ac Olwen.”
“Ie, ac Olwen; mi fydd Olwen yno yn fuan, Gwen. Ond Rhianon, fy ngeneth, fy
nghyntaf-anedig, ar ei hysgwyddau hi y bydd y baich. Ond bydd bendith ei Thad
Nefol yn eiddo iddi, ac ewyllys da Preswylydd y Berth. Rhianon, Rhianon! ’Rydw i’n teimlo yr adnod honno, Gwen — ’Ni wel Efe anwiredd yn Jacob,
ac ni wel drawster yn Israel.’ Mi faddeua fy Nhad i mi am mod innau yn methu
gweld beiau Rhianon. Well i mi gael un olwg ar y plant, Gwen, ngeneth i.”
Daeth y ddwy yno — Olwen wedi ei hamgylchu gan fraich ei chwaer, ac yn pwyso yn
drwm arni. Trodd y tad ei olygon tuag atynt; ac er fod ei lygaid yn pylu yn
nhywyllwch y glyn, gwelodd y dagrau mawr yn rhedeg ar hyd gruddiau Olwen, a’r
tristwch dwfn yn wyneb Rhianon, er ei bod yn ymdrechu gwenu arno, ac ebe fe —
“’A Duw a sych ymaith bob deigr oddiwrth eu llygaid hwynt,’ Olwen. ‘Dros
brynhawn yr erys wylofain,’ mhlant i; ‘erbyn y bore y bydd gorfoledd.’ Ie, erbyn y bore, cofia di, Rhianon; fydd y nos ddim yn
hir. Erbyn y bore, ac mi fyddi di yn y cysgod er y tywydd mawr i gyd. Cofiwch
fi at Nisien — Nisien Wyn. Ac os medrwch chi
roi help i Mr. Glyn i dd’od o hyd i’r goleu, gwnewch. Y goleu wna’r llwybrau
anhygyrch yn brif-ffordd y Brenin.” “O nhad,
nhad!” dolefai Olwen, “Mi fydda i hefo chi yn y munud.”
“Byddi, Olwen fach, byddi — yn canu yr hen anthem, fydd yn newydd am
dragwyddoldeb, ’Teilwng yw’r Oen,’ ynte, mhlant i? Ond digon prin mae’r hen fyd
yma wedi haeddu ei alw yn ‘gystudd mawr:’ i ni, yntê, deulu bach? Mi fuo ni mor
hapus yma hefo’n gilydd; ’dwn i ar y ddaear lle bu’r diodde.”
Teimlai Rhianon fod yn bosibl crynhoi dioddefaint oes
faith i un awr weithiau, ond nis ynganodd air. Gwelodd fod anadl ei thad yn
byrhau, ac nas gallai siarad, a phenliniodd y ddwy wrth y gwely. Ymhen ennyd,
sibrydodd eilwaith —
“Erbyn y bore,” Efe, “a dry gysgod angeu yn foreuddydd,’ yntê? Peidiwch a dal
dig at Mr. Harris, mhlant i. Allsa fo neud dim i ni heb gennad y Meistr Mawr. A
mi fydd yn help i fy Olwen fach i wybod fod ’i thad yn disgwyl
am dani hi yr ochr draw.” Estynnodd ei law, a rhoddodd hi ar ben euraidd ei
ferch ieuengaf. “Anwylyd yr Arglwydd a drig mewn diogelwch gydag Ef, Olwen
fach. Ac mi fydd Rhianon yn gofalu am danoch chi, Gwen.”
Sychodd ei wraig y chwys oer oddiar ei dalcen, ac amneidiodd ar Rhianon i fyned
ag Olwen, allan o’r ystafell. Agorodd eu tad ei lygaid, a murmurai, “Prynhawn
da, mhlant i, erbyn y bore, ynte?’ Syrthiodd i gysgu wedi hynny, a bu yn ei
gwsg tawel am yn agos i hanner awr.
Gorweddai Olwen ar ei chlustogau yn ymyl y tân, Boba yn gweini arni, a Dyddgu
fechan yn estyn popeth i law Boba; a Rhianon yn trefnu y cyfan yn barod, fel na
cheid dim o le pan ddeuai yr alwad. Wedi hynny, aeth i fyny yn ddistaw at ei
thad a’i mam, ac eisteddodd ar stôl fechan mewn cornel neilltuedig o’u gwydd,
a’i llaw o dan ei phen. Ymhen ychydig, clywai lais ei thad yn dweyd mewn
geiriau eglur:
“ ‘Dy noddfa yw Duw tragwyddoldeb.’ Mi rydw i’n rhoi pob un o honoch chi i’w
ofal Ef, Gwen: yn ych ymddiried chi i honour yr Hwn a’ch lluniodd — y
Graig sydd uwch na mi, yntê, Gwen?”
“Ie, Robert, ie,” meddai Gwen Gruffydd yn floesg, ei geiriau yn crynnu.
Daeth Rhianon ymlaen, a gwelodd ei thad hi, ac ebe fe—
“Fedri di ganu pennill imi un waith eto, ngeneth i? Mi leiciwn i glywed dy lais
di yn canu i lawr yma. Mi ganasom ni lawer, yn do?”
Grynhodd Rhianon ei nerth, ac ebe hi — ”Medraf, nhad
bach; p’run fynnwch chwi glywed?”
“Gorffenwyd Dafydd Jones yntê, ngeneth i?”
A dechreuodd Rhianon ganu, ei llais clir yn treiddio i bob congl yn nistawrwydd
Hafod Oleu. Faint oedd ei dioddefaint, pwy all fesur? Ond nis bradychwyd ef yn
seiniau aceniad croew pob gair a ganai i’w thad. Plethodd yntau ei ddwylaw, yng
ynghyd a llaw ei wraig cydrhyngddynt, ac ymdaenodd gwên nefolaidd dros ei wedd
tra gwrandawai y geiriau:
...Pan hoeliwyd Iesu ar y pren,
.....Yr haul uwchben dywyllwyd;
...Ond wele, yn y t’wllwch mawr,
.....Daeth gwawr o’r gair ‘Gorffenwyd!’
...Pan y dechreuodd Crist dristau,
.....Telynau’r nef ostegwyd;
...Ond dyblodd cân y drydedd nef,
.....Pan lefodd Ef, ‘Gorffenwyd!’
...Troes cysgod angeu’n fore ddydd,
.....Ei stormydd a ostegwyd,
...Wrth gofio yn yr oriau blin
.....Am rin y gair ‘Gorffenwyd!’“
Ac yn sŵn y gair “Gorffenwyd!” ehedodd ysbryd cywir Robert Gruffydd,
Hafod Oleu, at y Gwaredwr a garodd yn ei fywyd pur, dilychwin. Bu farw, fel y
bu fyw, yn dawel a digyffro, yn ol yr Ysgrythyr: “Ni frysia’r hwn a gredo.”
Deallodd Rhianon ei bod yn eneth amddifad; ond arbed ei mam oedd y peth mwyaf
naturiol iddi hi, a thynnodd y llaw orffwysai yn nwylaw ei thad, a rhoddodd ei
breichiau am dani.
“Mam — mam bach — dowch hefo mi; mae nhad yn dechreu canu ‘cân Moses a chân yr
Oen.’”
Edrychodd ei mam arni hi, ac yna ar y corff hawddgar ar y gwely. Ceisiodd
ddweyd rhywbeth, ond methodd, a gwelodd Rhianon fod ei mam mewn llewyg yn ei
breichiau. Eto, ni fynnai hi waeddi am gymorth, rhag peri braw i’w chwaer. Ond
yr oedd help yn ymyl. Deuai William Williams i fyny’r grisiau, wedi aros am
foment yn y gwaelod i geisio rheoli ei deimladau, ac yn rhyfeddu at y nerth
rhyfedd alluogai Rhianon ieuanc i ganu y pennill wnai “gysgod angeu’n
foreuddydd” mewn gwirionedd i’w thad. Hyd nes dyfod i’r ystafell, nis gwyddai
efe fod y cwbl drosodd. Yna canfyddodd yr olygfa, nas anghofiodd tra bu anadl
ynddo. Cymerodd William Williams y weddw oddiar fynwes ei merch, a chariodd hi
i ystafell arall.
Trodd Rhianon at y gwely, a chauodd lygaid ei thad, a chusanodd ef lawer
gwaith, gan sibrwd: “’Rydw i’n cofio, nhad; cheith mam ac Olwen ddim cam.”
Penliniodd wrth ymyl y marw, a gweddiodd Weddi yr Arglwydd. Yna aeth i lawr i
ofalu am Olwen a’i mam. Deallai Rhianon fod y nerth goruwchnaturiol a
gynhaliodd Gwen Gruffydd am bedwar diwrnod, heb gysgu munud na bwyta ond
ychydig iawn, wedi ymadael a hi y foment (x128) yr aeth ei
phriod o gyrraedd yr angen am iddi weinyddu iddo mwy, ac ofnai Rhianon y
canlyniadau, heb ystyried ei bod hi ei hunan yn yr un perygl.
PENNOD XXIV
GWEDDI DYDDGU
Diwrnod tywyll, du, ym mhlwyf Llangynan oedd y dydd y rhoddwyd yr hyn oedd
farwol o Robert Gruffydd, Hafod Oleu, i orwedd ym meddrod y teulu hyd y bore
mawr pan agorir y llyfrau, ac na fedd marwolaeth awdurdod mwyach. Efe oedd
merthyr cyntaf etholiad ’68, a phan daenwyd y newydd pruddaidd drwy yr
ardaloedd meddiannwyd y trigolion gan ofn a dychryn; siaradent a’u gilydd mewn
sibrydion, fel pe yn methu sylweddoli y braw disymwth a ddaethai i’w mysg.
Croesai aml un ohonynt dros gae cyfan allan o’r ffordd, a neidiai ereill dros
gloddiau a ffrydiau dyfroedd, rhag cyfarfod â “Harris y Sgriw,” fel y galwent
Mr. Harris, Plas Dolau. Ni fu i un gwahanglwyfus erioed gael ei osgoi fwy gan y
bobl a drigent o’i ddeutu na’r bonheddwr a gasheid ganddynt oll yn ardal
Llangynan fel achos eu holl brofedigaethau. Distaw iawn oeddynt yn yr Hafod
Oleu. Deuai y cymydogion o bob gradd tuag yno i ddangos eu cydymdeimlad â’r
teulu bychan adfydus a hoffid gymaint gan yr oll o honynt; ac aent oddiyno yn
fuan iawn i dywallt dagrau yn lli gyda’u gilydd, tra yn siarad am yr olygfa na
welwyd ei thebyg yn eu plith cyn hynny.
“Mae rhywbeth yn ’y nhagu i yno,” meddai’r gof yn yr efail wrth y
meibion a gyrchent yno gyda’r nos.
“Mae Boba yn eistedd un ochor i’r tân, a Gwen Gruffydd yr ochr arall, a’r eneth
anwyl yna ar ’i chlustoga,’ a’i llaw yn llaw ’i mam, a’r un o’r fair yn dweyd fawr ddim ar hyd y
dydd; a Miss Gruffydd yn mynd a dwad fel pe na bai bosibl iddi fod am foment yn
llonydd. O’r anwyl; dydw i ddim yn rhyw ots o deimladwy, fechgyn bach, ond mae
o’n fwy na fedra i neyd beidio crio wrth ’i gweld hi,” ac
wylai Huw Huws er ei waethaf. “Ac wedyn pan gofia i nad oes yna ond tŷ o glai i’r addfwyn a’r hynaws Robert Gruffydd — dyn oedd mor werthfawr yn ei ardal — rydw i’n colli’n lân arnaf fy hun, dyna i chwi. Ond mi fyddaf yn ceisio
cofio beth fuasai o ’i hun yn ddweyd wrtha i, ond rhyw adnod felly sy’n
glynu fwya yn y meddwl i drw’r cwbl — ’Mi bia dial; mi a dalaf, medd yr
Arglwydd.’”
Digon tebyg oedd yr hanes glywid gan bawb — yr ardal megis wedi ei gordoi â
thywyllwch, y bobl wedi gollwng yn anghof eu gofidiau eu hunain yn wyneb y
gofid a’r ing yn yr Hafod Oleu. A phan ddaeth y bore i dalu y gymwynas olaf i
Robert Gruffydd, ymgasglodd tyrfa oedd yng nghyd o bob cwr, yn feibion a
merched pob un o honynt a feddent ryw fath o ddillad duon wedi ymwisgo, ynddynt
nes rhoddi i’r orymdaith fawr, a gyrhaeddai lawn filltir o hyd, ryw olwg fwy
pruddaidd nag a welir yn aml hyd yn oed mewn cynhebrwng. Nis gallai Gwen
Gruffydd fyned. Er pan ddeallodd y wraig garuaidd ei bod hi yn weddw, a’i
merched yn amddifaid, ymddanghosai fel wedi ei syfrdanu gan rym y ddyrnod; ac
yr oedd Olwen yn rhy egwan iddi hi beryglu yr hyn oedd yn weddill o’i bywyd
brau. Rhianon yn (x129) unig a ganlynnodd ei thad hyd at lan y bedd, a rhedai
y dagrau yn afonydd dros ruddiau dieithriaid, yn ogystal a’i hen gydnabod, wrth
edrych ar y fanon ieuanc, ei hwyneb yn welw a’i llygaid yn sychion, yn cerdded
yn unig ar ol yr elor a ddygai gorff ei thad ar hyd yr hen eglwys nes cyrraedd
y ganghell. Yr oedd yno lu o gyfeillion yn barod i roddi help iddi — Syr Tudur
Llwyd a William Williams yn ei hymyl yn gwylio ei holl symudiadau; ond cerddai
hi ei hunan a’i dwylaw ym mhleth, ei galar-wisgoedd llaesion hyd y llawr, a’i
hollymddygiad yn peri i’r ddau gofio am ing Mair wrth droed y Groes.
“Fi gweld lot o pobol yn bywyd fi, William Williams, ond fi erioed gweld dim
yn hollti calon fi tebyg i hyn,” ebe Syr Tudur Llwyd yn ddistaw.
“Ing na fedd iaith, galar nas gall dywallt dagrau, yw hwn; gwareder ni rhagddo,
Syr Tudur,” atebai y pregethwr a’i lais yn crynnu.
Ond wele Mr. Prys yn dechreu y gwasanaeth claddu, ei lais yntau hefyd yn crynnu
gan deimlad, a chafodd gweddillion Robert Gruffydd deyrnged o barch nas telir
yn aml i goffadwriaeth y marw, sef darlleniad y gwasanaeth ardderchog fel y
dylid ei ddarllen: nid rhedeg drosto mewn llais undonog, anaturiol, yn ol arfer
y mwyafrif, eithr rhoddi i bob gair ac adnod eu cenadwri oddiuchod fel balm ar
ddoluriau enaid y byw. Mae’n haws esgusodi dideimladrwydd yng nghyflawniad pob
rhan o wasanaeth y cysegr y gorfydd i ni wrando arnynt nag yng nghladdedigaeth
ein hanwyliaid, a deallai Mr. Prys hynny yndda. Bu gwasanaeth claddu Robert
Gruffydd yn foddion gras i aml un digon anstyriol y diwrnod hwnnw. A phan
ddaeth y munudau olaf wrth y bedd, gwelid llond mynwent o bobl yn cydalaru â’r
ferch ieuanc a benliniai i gymeryd yr olwg olaf ar arch ei thad. Nis gwelai
Rhianon neb; yr oedd hi megis mewn gweledigaeth, yn danfon yr ysbryd pur hyd at
yr orseddfainc wen fawr, a chodai ei llygaid i fyny, gan sibrwd yn ddistaw —
“Fy nhad, fy nhad, ’rwy’n cofio yr addewid, nhad.”
Wrth ei hymyl yr adeg honno safai Elin Ty’nffordd, ei wylofain uchel yn torri
ar y tawelwch; ond symudodd John Meredydd hi ymaith yn dyner, er y mynnai Elin
ddweyd wrth Robert Gruffydd y byddai hi “yn eneth dda, am iddo chwilio am Iesu
Grist yn y nefoedd a’i yrru O i’w helpu hi i dalu iddyn nhw gynta medra Fo.”
Trodd Rhianon ei phen, a chododd oddiar ei gliniau, a rhoddodd ei llaw i
William Williams, ac arweiniodd y pregethwr hi at y cerbyd o’r tu allan i’r
mur. Yn hwnnw eisteddai ei fam; a phan gymerodd Rhianon ei lle yn ei hymyl,
rhoddodd yr hen wraig ei braich am dani, gan ddywedyd —
...O, angeu, pa le mae dy golyn?
.........O, uffern, ti gollaist y dydd.
“Ngeneth fach i, mae’ch tad heddyw yn mwynhau yr etifeddiaeth aniflanedig sydd
yng nghadw i bawb o’r plant.”
Eithr nis ynganodd Rhianon yr un gair; yn unig gwasgai law yr hen wraig, ac
felly yr aeth adref i Hafod Oleu am y tro cyntaf erioed heb obaith gweled ei
thad. Yn y drws safai Dyddgu, fel pe yn benderfynol fod yn rhaid i rywun
dderbyn Rhianon, a gafaelodd y fechan yn ei braich, a dywedai —
(x130) “Mae Sian wedi hwylio te yn y gegin. Dowch i fyny, Miss Rhianon.” Ac
arweiniodd y plentyn hi i’w hystafell ei hun, a helpodd hi i dynnu ei het. “Os
gwnewch chi orwedd ar y gwely yma, mi ddo i â thê i chi, Miss Rhianon.”
“Na, na, rhaid i mi fynd i ofalu am mam ac Olwen.”
“Well i chi beidio myn’d am dipyn bach,” a chyda chyfrwystra rhyfedd plentyn
ychwanegai — ”Mae’ch wyneb chi’n rhy wyn, Miss Rhianon; mi ’ddylian bod chi’n sâl. Mi ä i i nol tê i chi.”
“Dyddgu, mae arna i eisieu gweddio am nerth i ofalu am y ddwy; ac rydw i’n
methu, yn methu, Dyddgu; fedra i gofio yr un gair.”
Aeth Dyddgu ar ei gliniau, ac meddai hi yn symlrwydd ei chalon—
“Ein Tad yr Hwn wyt yn y nefoedd, ’rwyt Ti wedi myned â thad Miss Rhianon atat Ti i’r
nefoedd, a ’does yma neb yn gwybod beth ’na nhw. Mae gin Ti lot o dad yn y nefoedd: nei Di roi
un o honyn nhw i gymyd gofol o bawb yma? Mi rydw i rhy fach, ne mi neuthwn i;
ond mi rwyt Ti yn medru gneud popeth. Mi gododd Iesu Grist lot o bobol wedi
marw yn ’u hol yn fyw, a mi ddaru Fo grio Ei Hun hefo Mair a Martha; a nei Di
neud i rywun roi help i Miss Rhianon, achos mai merch ifanc ydi hi, a mae lot o
ddynion yn rhwystro dynes i neud dim yn y byd yma? Fedra nhw ddim dy rwystro Di
— neb yn unlle, na Satan na neb; a mi ddeyda i fy adnod rwan, cyn y seiat nos
yfory. Dyma hi — adnod fydda tad Miss Rhianon yn ddeyd cyn i Ti fyn’d â fo i
ffwrdd — ’Canys y mynyddoedd a giliant, a’r bryniau a symudant; eithr Fy
nhrugaredd ni chilia oddiwrthyt, a chyfamod Fy hedd ni syfl, medd yr Arglwydd
sydd yn trugarhau wrthynt.’ Os deydaist Ti honna, Arglwydd, mi rydw inna’n
gofyn i Ti gofio am Miss Rhianon. Dydi hi ddim yn hen — ddim ond cyn hyned
ddwywaith a mi, a deg ydw i. Mae yma lot fawr o bobol yn y byd yma, a mae
gwaith edrych ar ’u hol nhw i gyd; a mae mam yn deyd mai Dy blant Di
ydi pawb, a mae tad a mam yn edrych ar ol plant. A nei Di gofio am Miss
Rhianon? Mae hi’n torri’i chalon.” Arhosodd am ennyd, a sibrydodd, “Tybed ga i ofyn iddo Fo dalu i Mr.
Harris! Na, well i mi beidio; mi geith gymyd ’i amser i dalu
iddo fo, ond iddo Fo edrych ar ol Miss Rhianon yrwan.” Yna aeth ymlaen i adrodd
hanner dwsin o adnodau a dybygai hi allent weinyddu cysur i Rhianon, a
gorffennodd gyda’r drydedd Salm ar hugain.
“Mi gewch chi weld y bydd Iesu Grist yn gofalu deyd wrth ’i Dad am danom ni. Miss Rhianon.” Adferodd symlrwydd y plentyn
dangnefedd i fynwes dromlwythog Rhianon, a chymerodd gwpanaid o dê gan Dyddgu
cyn myned o’i hystafell i weinyddu i’r ddwy adawsid eto’n ol yn wrthrychau ei
gofal hi, ac hefyd i gyfarfod y sefyllfa ddifrifol oedd yn ei hymyl, sef hwylio
ymlaen mor fuan ag y gallai yr ymadael o’u cartref.
PENNOD XXV
CARTREF NEWYDD
Ni chymerodd ond ychydig ddyddiau i Rhianon ddeall eu sefyllfa. Nid oedd y
tirfeddiannydd y bu i’w thad ei gyfarfod yn barod i (x131) osod ei fferm i
wraig weddw a dwy ferch ieuainc; a phe buasai, digon prin y gallesid dyfod i
delerau ag ef o dan yr amgylchiadau. Gwelai Rhianon y byddai ei dwylaw hi yn
ddigon llawn o waith yn gweini i’w mam a’i chwaer, fel nad oedd un siawns iddi
allu edrych ar ol fferm hefyd, a phenderfynodd mai’r peth goreu oedd gwerthu
cymaint a allent o bopeth, a throi’r cyfan yn arian, fel y gallai hi ddarparu
ar gyfer y cysuron oeddynt mor anhebgorol angenrheidiol i’w rhai anwyl.
Ymgynghorodd â Syr Tudur Llwyd, a chytunai yntau ei bod yn ei lle, er ei fod yn
canfod yr ing yn ei hwyneb wrth enwi y naill a’r llall o’u trysorau, fel pethau
y gellid eu hebgor. Yna edrychodd o’i chwmpas am ryw anneddle fechan i drigo
ynddo. Ond nid oedd un tŷ gwag yn unman yn Llangynan, ac nis gallai Rhianon
adael ei mam am nemawr o oriau yn olynol. Cerddai Boba yn ol ac ymlaen o’i
bwthyn bychan i Hafod Oleu, a cheisiai eu diddanu, ond ni feddai hithau un
gallu i’w cymorth, hyd yn hyn hwy arferent ei chynorthwyo hi. Y bore wedi yr
arwerthiant, pan gyrchid y gwartheg, a’r ychain, y ceffylau, a’r moch a’r lloi
gan eu prynnwyr, ac y deuai ereill i gario y gwair a’r yd, y tyrrau lle y
cedwid y llysiau cochion, a’r tatws; yng nghyd a’r rwdins, bu Rhianon ym mron a
cholli meddiant arni ei hun. Gwelai rywun yn arwain dau geffyl, ei merlen hi a
cheffyl ei thad; rhedodd tuag atynt a rhoddodd ei braich am wddf yr olaf a
cheisiai ddweyd ffarwel wrthynt yn doredig ei geiriau.
“Miss Rhianon,” ebe llais tyner y melinydd yn ei hymyl, “peidiwch a phoeni.
Eiff y rhein ddim ymhell. Mae Syr Tudur Llwyd wedi prynu’r ddau, ac i’r Friog
mae’r bachgen yn mynd â nhw rwan. Miss Gruffydd, ngeneth i, mae yma bawb yn
teimlo drosoch chi, ac rydan ni i gyd trwy’n gilydd wedi treio’n goreu i gadw’r
cwbl ’roedd Boba wedi rhoi rhyw amcan i ni bod chi â’ch gafael ynddyn nhw.”
Tynnodd Rhianon ei braich oddiam wddf y ceffyl, ac estynnodd ei llaw i John
Meredydd, ac ebe hi — “Ddowch chwi i mewn i weld oes yma ryw ddodrefnyn garech
chwi gael ymysg y pethau i gofio am nhad? ’Rydw i newydd
orffen mynd trwy’r cwbl, a marcio popeth sydd i fynd erbyn y daw’r arwerthwr
yma i’w hedrych fory.” Ond gorchfygwyd y melinydd caredig gan ei deimladau —
ymddanghosai dioddefaint mor ofnadwy yn y wyneb ieuanc. Ofnai John Meredydd na
fyddai i un o’r teulu ddianc o grafangau brenin y dychryniadau, a dywedodd y
deuai yno ymhen tuag awr; ac ymaith ag ef, ei ddagrau yn rhedeg — dagrau
oeddynt yn arddanghosiad o’i ddynoliaeth serchog. A cherddodd Rhianon Gruffydd
ymlaen tua’r berllan,ac oddeutu yr hen gornelau oeddynt mor anwyl, lle y
chwareuent pan yn blant - Nisien ac Olwen a hithau. Eisteddodd dan gysgod yr eiddew
gwyrdd, lle y mynnai yr ieir glwydo yn yr haf, ac y bu i aml i lwynog cyfrwys
ladrata un o’u nifer yn foreufwyd iddo ef a’i deulu. Dechreuodd hen adgofion am
ddyddiau dedwydd mebyd ymwthio o’i blaen, a hi a ocheneidiodd yn uchel, gan
ddweyd geiriau y Gwaredwr yn ddiarwybod iddi ei hun — ”Fy Nuw, fy Nuw, paham
y’m gadewaist?” Ond wele law ar ei hysgwydd. Neidiodd ar ei (x132) thraed, a chanfu Syr Tudur Llwyd yn sefyll yn ei hymyl, ei wyneb yn
welw gan deimlad. Ceisiodd ddiolch iddo am brynnu’r ceffylau, a cheisiodd
ymesgusodi a beio ei hunan. Nis gwyddai Syr Tudur pa un, ond meddyliai fod y
baich yn myned yn rhy drwm iddi hi i’w ddwyn. Bu efe yn y tŷ cyn myned i chwilio am Rhianon, a chanfu fod Gwen Gruffydd yn ymddangos
fel pe yn prysuro i ganlyn ei phriod, ac Olwen yn gwanhau yn amlwg. Am oriau
cyn dydd, ceisiodd Syr Tudur Llwyd resymu cydrhyngddo âg ef ei hun yng nghylch
y ffordd oreu i helpu Rhianon. Gwyddai ef yn well na hi mor greulon y gall y
byd sydd yr awrhon ymddwyn tuag at ferched diamddiffyn. Ond hyd y foment honno
yn y berllan, nid oedd wedi gallu crynhoi ei feddyliau fel y dymunai. Yn ol
arfer y rhan fwyaf o rai rhagorol y ddaear, nid ymffrostiai Syr Tudur Llwyd yn
ei feddiannau na’i sefyllfa, ond cofiai eiriau ei fam dduwiol wrtho, “Pwy sydd
yn gwneuthur rhagor rhyngot ti ac arall, a pha beth sydd gennyt ar nas
derbyniaist,” ond aeth ingoedd a gofid Rhianon yn ormod iddo i’w ddal; dyheai
ei galon fawr drugarog am ei chysgodi hi a’r oll a garai rhag pob cam, ac ebe
ef wrthi —
“Miss Gruffydd, Rhianon, fi dim medru byw a chi poeni fel hyn, fi cofio chi
geneth bach, a fi gwel’d chi tyfu yn fwy tebyg i mam fi na neb arall fi gwel’d
yn byd yma, a fi dymuno lawer iawn o gwaith fi dim ond yn ifanc. Fi ’rioed wedi gwel’d neb arall fi leicio rhoi yn lle mam fi yn Lady Llwyd,
ond fi gwel’d tri ugain blynedd ond un mis, a chi dim ond gwel’d un ugain, a fi
meddwl dim yn iawn i fi gofyn ichi do’d i’r Friog. Ond chi poeni, Rhianon, fi
gwbod chi poeni, a chi dim medru gneyd mam ac Olwen fach ni yn hapus yn helyntion
difri yma. Fi eisio helpu chi, a haws i fi helpu chi Miss Gruffydd fel Lady
Llwyd nac un ffordd arall. Fi addo i Robert Gruffydd cadw golwg arnoch chi, fi
am cadw addewid honno.”
Edrychodd Rhianon arno yn ddifrifol fel pe heb sylweddoli yr hyn a ddywedai; ac
feallai i Syr Tudur gamddeall ei hedrychiad, canys ebe fe mewn llais toddedig—
“O, fi gwybod yn iawn fi yn edrych yn hen iawn i geneth ifanc, Miss Rhianon,
ond fi dim ofn edrych yn wyneb chi, a deyd fi wedi ceisio byw fel mam fi deyd,
a chi byth dim c’wilydd gwisgo enw Lady Llwyd, fi cadw enw fi yn ffit, ie, i
Rhianon Gruffydd i gwisgo fo, a fi cadw chi fel cannwyll llygad tra fi byw. A
Friog yn barod i chi, a’ch mam ac Olwen fach.”
Llanwodd llygaid sychion Rhianon â dagrau am y tro cyntaf wedi i’w thrallod
mawr ddyfod i gydfyw â hi. Synnai hi at garedigrwydd, hunanymwadol Syr Tudur
Llwyd, a dechreuodd ddweyd hynny wrtho. “Na fi dim credit am ddim o’r fath, fi
hunanol iawn, fi gwbod chi; gneyd Friog gwell i mi na rioed o’r blaen, fi dim
piti na dim o’r fath, fi dim medru byw a chi diodde Miss Rhianon. Fi gofyn i
chi; dwad gartre i’r Friog,” ac estynnodd ei law iddi.
Safodd Rhianon yn synfyfyriol am foment neu ddwy. Ar un llaw gwelai ei mam ac
Olwen: yn nychu, a hithau heb do uwch eu pennau yn fuan. Chwareu teg iddi, ni
feddyliodd unwaith am dani ei hun, nid Rhianon, fuasai hi pe gallasai gofio ei
bodolaeth ei hunan. Ar y llaw arall, wele hen balasdy’r Friog yn (x133) agored iddynt, a Syr Tudur Llwyd yn sefyll cydrhyngddi a’r ddrycin i
gyd, a’i rhai anwyl yn ddiogel rhag pob dyrnod, a Mr. Harris, Plas Dolau, yn
analluog i’w drygu mwy. Y foment nesaf rhoddodd ei llaw ieuanc i Syr Tudur yn
ddistaw. Cododd yntau hi at ei wefusau, a chusanodd hi gyda moesgarwch.
Ynaymgrymodd i Rhianon ac ebe fe, “Fi cael mwy na’r byd i mi heddyw, Miss
Gruffydd, fi gofyn i Duw mawr fo dysgu fi i fod yn ddiolchgar,” a thynodd ei
het iddi, yna rhoddodd ei llaw ar ei fraich ac arweiniodd hi i fewn i’r Hafod
Oleu.
Parodd y newydd draddodi llawer math o wahanol farnau yn yr ardal. Dywedai Mrs.
Jenkins, Cefn Mawr, fod “hen ffwl yn priodi geneth ieuanc er mwyn ei
phrydferthwch, a geneth ieuanc yn priodi hen ffwl er mwyn ei gyfoeth a’i
sefyllfa.” Mynnai ereill fod Rhianon wedi bod yn ddoeth yn gofalu am ennill y
fath gartref, ac nad oedd hyn yn ddim mwy nag a ddisgwyliai pawb fu yn sylwi ar
Syr Tudur a hithau yn marchogaeth o gwmpas yr ardal gyda’u gilydd. Nid oedd wiw
i undyn ddweyd y sylwadau yma yng nghlyw William Williams y pregethwr, na
chwaith o fewn cyrraedd braich Huw Huws y gof, a byddai John Meredydd yn troi
clust fyddar i bob cwsmer ddeuai i’r felin os crybwyllid enw Rhianon Gruffydd.
Ond Dyddgu fechan fyddai yn amddiffyn ei ffrynd, ac yn rhoddi taw ar bawb yn ei
ffordd ei hun. Ystyriai Dyddgu nad oedd neb i’w gymharu â Syr Tudur Llwyd ond
Francis Glyn, ac yr oedd yn mawr lawenhau. Yr oedd Dyddgu yn rhy ieuanc i
ystyried un peth yng nghlyn â’i hanes ond dyrchafiad Rhianon Gruffydd i fod yn
Lady Llwyd ac yn feistres y Friog, yr hen blasdy henafol a edmygai y fechan gymaint,
a thynnai fil a mwy o gynlluniau ar gyfer y dyfodol oedd yn eu haros oll yng
nghysgod Lady Llwyd. Safai Dyddgu y dyddiau hynny ar binacl uchaf dedwyddwch.
Gofynnodd Gwen Gruffydd lawer gwaith i’w merch a oedd hi yn sicr y byddai yn
hapus yn ei sefyllfa newydd, ond unig ateb Rhianon fyddai dweyd wrth ei mam am
baratoadau Syr Tudur er ei chysur hi ac Olwen. Ac anodd oedd canmol gormod ar y
gofal a gymerai i droi tair ystafell yn ei blas mor debyg ag oedd bosibl i rai
Olwen a’i mam yn yr Hafod Oleu. Cludwyd eu trysorau oll o’u blaen fel pan
symudodd y ddwy yno nis gallent beidio bod adref er eu gwaethaf. A sibrydai
Rhianon lawer gwaith yn y dydd wrthi ei hun mor dda oedd Syr Tudur, fel pe yn
ofni anghofio ei diriondeb. Ysgydwai Boba ei phen, a galarai yn ddistaw dros
Rhianon. Lled anghymharus yr ystyriai yr hen wraig y triugain, a’r ugain mlwydd
oed, a chythryblid ei chalon. Feallai y deallai hi Rhianon yn well na neb
arall, a cheisiodd fwy nag unwaith siarad â hi ar y mater. Ond yr oedd
teyrngarwch Rhianon i Syr Tudur Llwyd yn berffaith, ac nis ynganodd air hyd yn
oed wrth Boba, a gofidiai yr hen wreigan, a gweddiai lawer dros yr eneth, am
iddi gael ei chadw dan yr aden y meddai Boba y fath ymddiried yn ei nodded.
Priodas ddistaw iawn heb neb yn bresennol ynddi ond William Williams y
pregethwr, John Meredydd y melinydd, a Dyddgu fechan oedd priodas Syr Tudur
Llwyd a Rhianon Gruffydd. Dywedai yr oracl o Gefn Mawr fod ar yr hen ffwl
gywilydd gofyn i bobl yn ei sefyllfa ei hun ddyfod (x134) iddi. Ond camgymeriad
mawr oedd hynny: ni fu un priodfab erioed yn ymfalchio mwy yn ei briodferch na
Syr Tudur Llwyd; eithr teyrnged o barch i goffadwriaeth y tad oedd yn gorwedd
yn y fynwent, ac i waeledd y fam a’r chwaer oeddynt yn rhodio glan yr afon yn
nwylaw eu gilydd barodd i briodas Syr Tudur fod mor ddistwr; ond cofiodd Dyddgu
am dani yn hir, ac arferai ddweud ymhen blynyddoedd yr hanes fel y dychrynodd
hi pan welodd Rhianon yn myned ar ei gliniau ar fedd ei thad ac yn siarad
wrtho; tybiai Dyddgu fod y wyneb oedd mor laswyn ag angeu, a’r corff ieuanc
lluniaidd a grynnai fel deilen grin yn yr awel, yn rhywbeth na ddylasai fod ar
ddydd priodas; ac wrth sylwi ar Rhianon dechreuodd ystyried ei bod yn ei
galarwisgoedd duon. Er na wyddai Dyddgu fechan ddim am yr ofergoeledd yng
nghylch priodi mewn du, ymddanghosai yr olygfa rywfodd allan o drefn, a
thynnodd y plentyn ychydig o flodau gwynion gwylltion a dyfent o gwmpas a
gosododd hwynt yn bwysi bychan destlus ar fynwes Rhianon. Cododd yr eneth
ieuanc oddiar ei gliniau a cherddodd ymlaen hyd borth yr eglwys lle y disgwylid
hi gan Syr Tudur Llwyd a Mr. Prys, yr offeiriad, ac ni wybu neb a wrandawai y
llais clir peraidd yn dweyd ei rhan hi o’r gwasanaeth am yr olygfa wrth y bedd.
A chadwodd Dyddgu y gyfrinach iddi ei hun. Gorfu i Dyddgu gadw cyfrinach arall
hefyd cyn pen nemawr o oriau.
Tra yr elai ar neges i’w mam i’r siop, cyfarfyddwyd hi gan Francis Glyn, yn
cerdded yn frysiog i fyny’r ffordd arweiniai tua Hafod Oleu. Deallodd Dyddgu
fod y dyn ieuanc heb wybod dim am ddigwyddiadau’r dydd er ei bod hi wedi
ysgrifennu’r oll iddo, a dechreuodd ei oleuo. Edrychodd yntau arni fel dyn
gorffwyllog, rhoddodd ei ddwylaw ar ei wyneb a llefodd, “O, fy Nuw, rhy hwyr,
rhy hwyr.”
Dychrynodd y plentyn fwy yn y prynhawn nag yn y bore, ac aeth ato a rhoddodd ei
phen bychan wrth ei ben ef yn ddistaw, a thynodd ei llaw dros ei ddwylaw yn ol,
ac ymlaen fel pe yn anwesu, ei chath ddu fach. Gwelai Dyddgu fod rhywbeth o le
ond nis gwyddai hi ragor. O’r diwedd sibrydodd wrtho “Lle rydach chi am fynd
Mr. Glyn? — I’r Plas?”
Neidiodd yntau ar ei draed yn gynhyrfus. “I’r Plas,
Dyddgu. Lle rydw i am fyn’d? Na goreu i mi pan gyntaf i fyn’d
yn ddigon pell, Dyddgu fach.”
“Oes eisieu imi ysgrifennu eto, Mr. Glyn?”
“Ysgrifennu? O, ie, waeth p’run. Ie, hanes Dyddgu a’i gwersi, ynte. A well i
ngeneth fach i beidio dweyd wrth neb iddi hi fy ngweled i.”
“Dim wrth neb byth, Mr. Glyn?”
“Ie, Dyddgu, ïe,” ac ymaith ag ef ar garlam wyllt.
Syrthiodd wyneb Dyddgu ac ebe hi. “Chofiodd o ddim deyd goodbye wrtha
i.”
Ond cadwodd yr hanes yn gyfrinach yn ei chalon ieuainc am lawer blwyddyn er
iddo ei gadael heb gofio am dani.
Effeithiodd y digwyddiadau rhyfedd yn fwy ar Mr Harris y Plas Dolau, nag ar neb
arall; ofnai ei gysgod ei hun, a thybiai fod ei fywyd mewn perygl bob awr
oddiwrth ryw elynion anweledig. Er hynny, cafodd John Thomas, y siop goch,
gymeriad Hafod Oleu, ac yr oedd yn dechreu (x135) prynnu
anifeiliaid a threfnu ar gyfer myned yno i fyw pan ddaeth Nisien Wyn yn ol i’w
hen ardal.
PENNOD XXVI
WEDI EU GWISGO MEWN GYNAU GWYNION
Ar y lawnt o flaen y Friog safa Rhianon yn barod i dderbyn Nisien Wyn, neidiodd
yntau o’r cerbyd a gafaelodd yn ei dwylaw, ond nis gallai ddweyd yr un gair
wrthi, yn unig edrychai arni a’i lygaid yn llawn wylofain. Methai y dyn ieuanc
ddeall y cyfnewidiad yn y wyneb arferai fod mor llon nes y galwent hi yn
heulwen Hafod Oleu. Gwelai ef rywun nas adnabu o’r blaen yn y foneddiges
ieuanc Lady Llwyd, a safai wrth ei ochr mewn galarwisgoedd duon, gan mor
anhebyg oedd i’r fanon serchog a dedwydd adwaenai ef gynt.
“Croesaw i’r Friog, Nisien,” ebe hi; “bydd Syr Tudur yma yn union, gwyddwn i y
carech fy ngweled i yn gyntaf.”
Cyffyrddodd Nisien ei llawes ddu yn ysgafn, “Beth yw’r du yma, Rhianon? Olwen?
Dywedodd Boba ei bod yn fyw a phawb yma. Lle mae’ch mam, a fy hen gyfaill
Robert Gruffydd?”
Pwyntiodd Rhianon ei bys tua’r nen, “Os oes yna nefoedd yn bod yn rhywle,
Nisien, yno mae nhad, ac mae mam yn mynd ato, fydd hi ddim yn hir yma eto. Fydd
yma neb yn fuan ond chwi a minnna, Nisien.”
“Ac Olwen?” sibrydai y dyn ieuanc yn ddistaw fel pe yn ofni y cwestiwn.
“Ie, Olwen, Olwen, bert ac anwyl, yn ’doedd hi’n dlos, Nisien, er’s stalwm — oes mil o
flynyddoedd er hynny, Nisien? Olwen ein Mabinogi
ni, ynte? O Nisien, Nisien, mi wnes i ngoreu, chafodd hi na mam ddim cam, ond
dydi’r diwrnod olaf ddim ymhell. Mae Olwen mron gorffen y daith, ac nid oes dim
ond awydd cael un olwg arnoch chwi yn ei chadw yn fyw. Oni bai am ofal caredig Syr Tudur, buasem wedi ei cholli cyn hyn. Wnewch
chwi gofio hynny bob amser, Nisien? Iddo ef mae’n dyled ni fod mam ac Olwen mor
gysurus. Dinas Noddfa rhag y dialydd fu’r Friog i ni wedi i’r goleuni fyn’d yn
dywyllwch yn yr Hafod Oleu,” a chrynnai y gwefusau oeddynt ym mron mor welw a’i
hwyneb. Cymerodd y bachgen, oedd megis brawd iddi, ei dwylaw yr ail waith, a
gwasgodd hwynt yng nghyd, tra y treiglai y dagrau mawr ar hyd ei ruddiau.
“Rhianon, Rhianon,” ebe fe, “er pris y prynnwyd eu tangnefedd a’u cysur yn eu
horiau olaf; fel y dwyfol y bu eich serch tuag atynt; tra bo anadl ynof nis
anghofiaf eich ffyddlondeb. O, fy Nuw, gwir yw y
gair, ’Cariad mwy na hwn nid oes gan neb.’ O, fy nhad, fy nhad, dyfod adref
ofnadwy ydyw hwn.”
Rhoddodd Rhianon ei llaw ar ei fraich, ac arweiniodd ef i’w hystafell ei hun, lle
yr ymneilltuai i adennill nerth i’w meddwl pan fyddai pwys gofalon a gofid yn
ei threchu. Ystafell brydferth, y bu Syr Tudur Llwyd yn ymdrafferthu ei threfnu
ymhob modd allai blesio Rhianon cyn iddi ddyfod i’r Friog — ystafell allasai
fod yn baradwys o ddedwyddwch tawel; ond taflai brenin y dychryniadau ei gysgod
tywyll dros bob cornel yn yr hen blasdy, tra y disgwylient ei weled bob moment
yn cymeryd meddiant o’u rhai anwyl. Yma y bu
Rhianon yn (x136) gwneud a allai i leddfu galar Nisien cyn iddo fyned i ystafell ei
chwaer. Perswadiodd ef i gymeryd ychydig luniaeth, ond methiant oedd hynny, er
iddo wneud ei oreu. Yna aeth i baratoi Olwen. Er ei dychryn, gwelai Olwen yn
gorwedd ar yr esmwythfainc, ei mam yn sefyll yn ei hymyl. Ac nid y codi o’r
gwely oedd yr unig wahaniaeth, ond yr oedd wedi ymwisgo mewn gwyn, a phwysi o
flodau y geranium ar ei mynwes. Mor swynol brydferth oedd — mor anodd
credu fod ei thraed yn oeri yn yr afon.
“Ydi Nisien yma? Oes dim
drwg gwisgo fel hyn, yn nag oes, Rhianon? Dyma’r dillad welodd Nisien am dana i
y noson olaf wrth y meini. O, mi leiciwn i, weld y meini umwaith eto, ond mi
gaf weled Nisien. A fydd nhad ddim yn disgwyl fy ngweld i mewn dillad duon,
fydd o, Rhianon. Gynau gwynion sydd yno, ynte, mam?” ebe’r llais mwyn, gwanaidd.”
“Ie, Olwen fach, ïe, wedi eu cannu yng ngwaed yr Oen, Olwen,” ebe ei mam.
“A’r palmwydd gwyrdd, ynte, mam? Syr Tudur dorrodd y blodau yma; mae o’n
garedig wrtha i.” Ac ebe Rhianon — “Na, ’does dim drwg i
ti wisgo dy ddillad gwynion, Olwen, ac mae’r blodau yn glws iawn, a mi fydd
Nisien yma hefo ni yn y munud ’rwan.”
“Rhianon,” ac aeth Lady Llwyd ar ei gliniau yn ymyl ei chwaer. “Rhianon, mae’r
dagrau mawr yn casglu ar dy ddillad di. Wyt ti’n cofio mreuddwyd i? ’Roedd o’n freuddwyd hapus. Bendith nef ar dy ben di, Rhianon, fy
chwaer. Chafodd neb chwaer fel fi, ’dwy’n meddwi. Ryw ddiwrnod mi gei di wybod, Rhianon,
pa mor fawr ydi fy nghariad i at Nisien. Ryw ddiwrnod! A phan weli di Francis
Glyn eto, nei di ddeyd wrtho fo fod Olwen am iddo fo gredu fod Tad yn y
nefoedd, a bod Iesu Grist yno, ac mai rhyw baratoi sydd ar y ddaear yma. A mi
leiciwn iddo fo wybod fod yn ddrwg iawn gan Olwen ei bod hi wedi ’i rwystro fo i gael rhywbeth oedd o am ofyn i nhad.”
Edrychai Rhianon yn syn ar ei chwaer, ofnai ei bod yn hanner ffwndro, ond ebe
Olwen—
“Na, Rhianon, paid ti a meddwl mod i’n salach, rydw i’n dal y codi yn eitha,
Rhianon; na fy chwaer, deall y cwbwl i gyd, ’rydw i erbyn hyn
yn y fan yma. Ond paid ti a chrio gormod ar fy ol i, cofia di y daw goleuni yn
yr hwyr. Meini gwynion ydi’r meini o hyd ynte, Rhianon, er gwaetha pawb, a mi
helpi di Nisien i’w cadw nhw felly yn nei di, Rhianon? A Dyddgu, mi fydd
Dyddgu, yn helpu pawb. Mae Rhianon yn gneud Dyddgu yn union fel hi ’i hun, yn tydi hi mam?” A thynnai ei llaw wen deneu dros y gwallt du,
ac wedi hynny ar hyd y wyneb gwelw.
“A mi rydw i wedi maddeu i Mr. Harris y Plas, a chofia di ddeyd wrth Elin
Tynffordd mod i wedi dod o hyd i Iesu Grist, Rhianon. Lle mae Syr Tudur? Mae
o’n garedig wrth bawb.”
Ceisiodd ei chwaer ei rhwystro i siarad, dywedai y byddai arni eisieu dweyd
llawer wrth Nisien pan ddeuai ef, ond atebai Olwen fod arni “ofn anghofio neb,
a cofia ddeyd wrth Boba mod i’n gwybod mai amynedd yw coron bywyd. Mae amynedd
yn goron ar ben Rhianon, yn tydi mam? Ust, ydi’r cerbyd yna?” a chododd ar ei
lled eistedd. Nis (x137) gwyddai hi efo fod Nisien yn y plas.
“Mi a i i’w gyfarfod, Olwen,” ebe Rhianon,” ond nid swn cerbyd oedd yna ’rwan, ydi fy
Olwen i yn barod, a neith hi ddim myn’d yn sal.” “Na, ’da i ddim yn sal, Rhianon, mendio na i wrth weld Nisien; mendio ynte,
mam fach,” ac aeth Rhianon allan o’r ystafell. Ymhen ychydig eiliadau dyna
Olwen yn codi yn sydyn ar ei thraed, “Dyma fo, mam, dyma swn troed Nisien,” y
foment nesaf yr oedd Rhianon yn agor y drws a Nisien yn ei dilyn. Ymdaenodd
gwrid coch ysgafn dros wyneb Olwen, llamodd y dyn ieuanc i’w chyfarfod a’i
freichiau yn agored, aeth hithau i’w fynwes fel aderyn yn ehedeg i’w nyth.
“Olwen, fy nghariad, fy un anwyl,” ebe fe gan bentyrru geiriau anwesol wrthi y
naill ar ol y llall.
“Nisien, Nisien,” sibrydai hithau, “O, Nisien, mae’r
meini’n wynion, Nisien. Amynedd Nisien; gobaith, ynte, a’n cariad ni sydd mor
fawr.”
Daliai Nisien ei anwylyd at ei galon, ei drallod, wrth
weled ei gwedd wedi cyfnewid cymaint, yn ei orchfygu. “Nisien, cofiwch
Rhianon.” Bu yn ddistaw wedi hynny ac yntau yn sibrwd serch i’w chlustiau.
“Nisien, gwell i Olwen ddod ar y clustogau mae yn rhy wan i fod ar ei thraed yn
hir,” ebe Rhianon.
“Dowch, Olwen, fy mhrydferth,” a gwnaeth ymgais i’w chario yn ol at ei
hesmwythfainc. Ond gwelodd ei hwyneb a rhoddodd lef. “O Rhianon, Olwen fy
nghariad, fy nhrysor mae hi wedi marw.”
Yr oedd Rhianon wrth ei ochr ar unwaith, “Rhowch hi i mi, Nisien, mewn llewyg y
mae,” ond tra y siaradai, gwyddai . Rhianon fod y cwbl drosodd, a’i chwaer hoff
wedi gado’r byd a’i boenau o’r tu ol iddi. Eithr rhaid oedd arbed ei mam rhag
sydynrwydd y ddyrnod. Daeth llef dorcalonus Nisien a Syr Tudur, ag un o’r morwynion
i’r ystafell. Amneidiodd Rhianon ar Syr Tudur i fyned a Nisien gydag ef, ond
taflai y dyn ieuanc ei hunan ar lawr yn ymyl Olwen gan alw arni yn ei ing.
“Nisien,” ebe Rhianon, mewn llais penderfynol, “Rhaid i chwi fyned oddiyma am
ychydig, mi gewch weld Olwen eto cyn hir, ewch hefo Syr Tudur.” Ac felly y
cafwyd ef allan heb wybod yn sicr fod ysbryd pur Olwen ieuanc wedi dychwelyd at
Dduw yr hwn a’i rhoes.
Gofal Rhianon erbyn hyn oedd ei mam, a rhoes ei braich am dani yn dyner.
“Rhianon,” ac edrychai yn myw llygaid ei merch, “mi fedra’ i ddal, ngeneth i;
ydi Olwen wedi mynd at ei thad?”
“Ydi, mam fach, ydi; mae ein Olwen dlos ni wedi myned i’r cartref na thry neb
hi byth o honno, mam fach.”
Gwenodd Gwen Gruffydd, ei hysbryd addfwyn, tawel, yn ei chadw rhag gwrthryfela
yn y dymhestl, ac ebe hi —
“O, Rhianon, mi ’rydw i’n gweld ei thad yn cyfarfod Olwen, a’r fath
groeso mae hi’n gael. O, Rhianon, mae’r oll yn dda i Olwen. Drosot ti mae
nghalon i’n gwaedu. Fy merch anwyl, fydd mor fuan heb yr un o honom ni.”
Ac yn nyfnder y galar o’i chwmpas, yr hyn a synnai bawb oedd mai “Rhianon,
Rhianon,” oedd cri gwastadol y fam garuaidd.
(x138) Anfonodd Lady Llwyd am Boba, a thra bu hi a’i dwylaw ei hun yn paratoi
corff hawddgar ei chwaer, ac yn ei wisgo yn y gwisgoedd gwynion a garai Olwen,
eisteddai Boba gyda Gwen Gruffydd yn gwrando arni yn sibrwd yn ddistaw, un bob
yn ail, enwau ei hanwyliaid, a gwyddai yr hen wraig trwy brofiad y fath alar yw
galar mam ymhob sefyllfa— galar nas medd neb ond y Duw a roddodd galon mam ym
mynwes merch un dirnadaeth am ei faint.
Am Nisien Wyn, yr oedd ei lefain ef yn galonrwygol, ac wylai Syr Tudur Llwyd
fel plentyn.
“Mae’n dda bod Meistres yn medru cadw ’i phen, ne mi fasa yma le,” oedd sylw un o’r
morwynion, “ond mi fydda’n eitha ’i gweld hi yn crio tipyn; mi neutha les iddi hi. Mae ’i hwyneb hi yn ’y nychryn i.”
Ond yr oedd gofid arall yn prysur ddynesu. Anadlodd Gwen Gruffydd ei hanadl
olaf ym mreichiau ei merch ar doriad y wawr dranoeth, a gorweddai gweddillion y
fam serchog wrth ochr ei Holwen ieuanc, wedi ei gwisgo mewn gwyn hefyd, canys
cofiodd Rhianon eiriau ei mam y diwrnod cynt, pan fu i Olwen eu gadael, yn
nghylch y gynau gwynion. Effeithiodd yr ail ddyrnod yn andwyol ar Rhianon.
Ymddangosai ei nerth wedi ymadael â hi, oherwydd nad oedd angen ar ei rhai
anwyl am ei gwasanaeth mwy. Talai ymweliadau mynych â’r ystafell lle y
gorffwysai ei mam a’i chwaer hyd y dydd y cludid hwy i dŷ eu hir gartref, a siaradai wrthynt yn serchog. Yna byddai yn galw ar ei
thad, ac yn son am ei haddewid. Aeth pryder Syr Tudur yn fawr iawn, ac ofnai
“Boba fod y dioddefaint wedi ei guddio ganddi yn ormodol, a deallai Boba mai
gofid, gofid cudd.”
PENNOD XXVII
NI CHLYWANT LAIS Y GORTHRYMYDD
Ond daeth ymwared i feddwl terfysglyd Rhianon mewn ffordd na ddisgwyliodd neb.
Eisteddai hi y rhan fwyaf o’i hamser, pan na fyddai yn ymweled â’r ystafell lle
y gorweddai y babell bridd i’w mam a’i chwaer, yn ei hystafell neilltuol ei
hun. Deuai Boba yno yn awr ac eilwaith i gael cipolwg arni: ond ni thyciai un
ymgais i’w chalonogi. Byddai Nisien Wyn yn dyfod ati, yn gorwedd wrth ei
thraed, ac yn gorffwyso ei ben ar ei gliniau, a hithau yn tynnu ei bysedd yn ol
ac ym mlaen trwy ei wallt, ond y naill fel y llall mewn trallod rhy ddwfn i
allu cysuro eu gilydd. Deuai Syr Tudur yno hefyd, ei wyneb caredig yn brudd gan
ofid drosti. Ofnai ddweyd geiriau wrthi, rhag iddo beri i’w galar fwy o ddrwg
nag o les; eto, mynnai pe yn bosibl, ei chysgodi rhag holl dymhestloedd byd. Ac
hyd y bore olaf cyn symud ei mam a’i chwaer gyda’u gilydd at ochr ei thad,
hanner orweddai Rhianon mewn rhyw fath o lesmair, yn ddiystyr o’r oll o’i
chwmpas. Tua deg o’r gloch, cododd a cherddodd yn ol ac ymlaen yn yr ystafell,
a chyfrifai yr oriau y byddent o dan yr un gronglwyd a hi.
“Yna,” ebe, mewn math o sibrwd ddistaw, “mi fyddaf fy hun am byth.” Sibrydai
eilwaith, “Am byth, am byth.”
Yna tybygai ei bod yn clywed (x139) swn wylofain oddiallan, yn agos i’w ffenestr.
“Mae pawb yn wylo, fy mam anwyl — Olwen, fy chwaer; ond fi sydd yn unig, heb
neb am byth, am byth: nhad a mam ac Olwen wedi ngadael i am byth.” Ond aeth y
wylo yn fwy-fwy, ac yr oedd mor naturiol i Lady Llwyd ag a fyddai i Rhianon
Gruffydd bob amser feddwl am ereill hyd yn oed pan yng nghanol môr o ofid ei hun.
Aeth at y ffenestr agorai i’r lawnt, ac aeth allan trwyddi, gan edrych o’i
deutu. Ni fu raid iddi chwilio yn hir, h canys gwelai Elin Ty’nffordd “yr eneth
wirion” ar ei hyd ar y llawr yng nghysgod llwyn bedw a dyfai yn ffrynt y plas.
Bu aml i arddwr yn ceisio dylanwadu ar Syr Tudur Llwyd i symud y llwyn a rhoddi
coed tramor harddach, yn eu tyb hwy, yn ei le; ond hoffai Syr Tudur ei gartref
a’i amgylchedd henafol, ac ni fynnai son am ddiwreiddio’r bedw, eithr planodd
rosynau o’i amgylch, a rhoddodd eisteddle yn ei gysgod, fel erbyn y dydd yr
aeth i ddewis ystafell i’w wraig ieuanc, nid oedd smotyn prydferthach ar lawnt
y plas na’r fan y safai’r llwyn bedw, a dyna’r paham y trowyd yr ystafell ar ei
gyfer yn gysegr i Rhianon ar ei dyfodiad i’r Friog.
“Elin, Elin,” ebe hi, gan blygu ar ei gliniau, a rhoddi ei llaw ar ysgwydd yr
eneth dlawd; “Elin, pa’m ’rwyt ti yn crio fel yma, Elin?”
Adnabu hithau lais Rhianon, a dechreuodd wylo yn fwy-fwy, tra y danghosai bwysi
o lygad y dydd cyntaf y tymor iddi.
“Chai ddim gwel’d Miss Glws a’i mam; ma nhw wedi marw, ‘Ma pawb wedi marw ym
mhob man, medda fi wrth mam, a mi geith ynta farw hefyd, medda fi. A mae’r
bloda yma ’run fath a Miss Glws — yn aur ac yn wyn; a ’ro’n i am i rhoi
nhw iddi hi, ond chai ddim gin y dyn yna sy’n y Plas yn gneud gwaith dynes.”
Ym mhen ychydig, daeth Rhianon i ddeall fod y bwtler wedi gomedd i Elin gael
myned i mewn, a bod trallod y greadures, druan, yn fwy am ei bod yn methu cael
gweled “Miss Glws a’i mam.”
Cymerodd Rhianon hi gerfydd ei llaw, ac arweiniodd hi i mewn i’w hystafell.
Cerddai Elin fel pe yn ofni rhoddi ei thraed ar lawr; yna safodd yn sydyn, a
gofynodd,
“Lle fel hyn ydi’r nefoedd, Miss?” Anaml y cofiai Elin fod gan ei “Miss” enw
Arall, a dechreuodd siarad geiriau yn gymysgedig aâ’i hwylofain. “Lle mae Iesu Grist? Ddoth O byth i’r golwg i ddeud dim
wrtha i, a medda fi wrth mam. medda fi, Sut mae O heb fod o gwmpas ’i betha, yn
lle gadael i Harris y Sgriw ladd pawb? A mi wela i’r gŵr bynheddig clws hwnw
ddeudodd bod o o’ch ochor chi, Miss, a medda fi wrtho fo — ’Lle mae Iesu
Grist?’ A meddo fo — ’ ’Does dim Iesu
Grist na neb, Elin — neb,’ medda fo wrtha i, a medda fo — ’Mae yma faint fynnir
o gythreuliaid hyllion,’ medda fo. A mae Sioned William wedi marw’r bore yma,
Miss. Mae pawb yn marw ond fi; a medda mam wrtha i — ”Dwyt ti da i ddim. O be ’nai, be ’nai? A ’dwn i ddim sut i fyn’d i’r nefoedd yna, a medda’r gŵr bynheddig— ’ ’Does yna ’run nefoedd.’ “
“Sioned William wedi marw, Elin bach? Nac ydi, nac
ydi.”
“Ydi mae hi; mae pawb wedi marw, a mi fydd ynta a’i griw i gyd wedi marw. Mi syrthiodd yn (x140) braf. Mi ’roedd Sioned William yn hir yn codi, a mi aeth Mary Williams i chwilio
am dani hi, a mi redodd i lawr o’r llofft, a medda hi — ”Mae hi wedi marw. A
mae arna i eisio gweld Miss Glws.”
Ceisiodd Rhianon grynhoi ei synhwyrau gwasgaredig yng nghyd, ac unwaith yn
rhagor cymerodd Elin yn ei llaw, ac aeth y ddwy i fewn i’r ystafell lle y
gorweddai y cyrff, a thynnodd Lady Llwyd y gorchudd oddiar y wynebau edrychent
mor swynol brydferth fel pe yn huno yn dawel. Aeth Elin ar ei gliniau wrth eu
traed, a dododd ei phwysi bychan yn y fan honno, ond cododd Rhianon y blodau a
rhoddodd hwynt cydrhwng bysedd ei chwaer.
“Llygad y dydd oedd hi i ni, ynte, Elin, fy Olwen fach anwyl. A mam! fy mam!
Hefo’u gilydd!”
“Yn lle, Miss, os nag oes dim nefoedd yn unlle.”
A chofiodd Rhianon genadwri olaf Olwen i Elin ac i Francis Glyn pan welai ef. Y
foment nesaf sylwodd fod yna megis cawod o flodau gwynion yn gorwedd ar gadair
wrth ben ei hanwyliaid, a cherdyn bach wedi ei glymu wrthynt, ac ysgrifen wedi
ei hysgrifennu amo’fel hyn: — ”Er cof am y rhai anwyl oddiwrth un a’u carai
ynfawr.” Ond llawysgrifen ddieithr i Rhianon oedd hi. Gorchuddiodd wynebau ei
mam a’i chwaer, ac arweiniodd Elin — yr hon erbyn hyn a wylai yn uchel — o’r
ystafell dawel. Ni ddymunai hi glywed hyd yn oed wylofain hiraeth yn nhawelwch
distaw y fangre gysegredig. Yn y neuadd cyfarfu Syr Tudur â hwy, ei wyneb yn
bryderus. Rhoddodd Rhianon ei llaw ar ei fraich, a gofynnodd iddo a wyddai am
farwolaeth Sioned William.
“Ydi mae hi, mae pawb yn marw,” atebai Elin wrthi ei hun.
Cododd Syr Tudur ei ddwylaw i fyny mewn dychryn.
“Fi gwybod dim am y peth hyd y munud yma, Rhianon fach. Och! fi meddwl dim lle
tebyg i hwn yn byd mawr. Boba deyd hi yn rhywle o hyd, ond fi meddwl hi dim
tebyg i hyn yn un lle yn aml iawn, fi gobeithio hynny.”
“Pawb yn marw ymhob man,” sibrydai Elin yn floesg trwy ei dagrau. Trodd Rhianon
ati.
“ ’Rwan, Elin, dos di adre, i ti gael amser i roi dy ffrog ddu am danat, i
ddod i’w danfon nhw Elin, a fory mi fyddai yn disgwyl dy wel’d di yma i ddeyd
hanes y nefoedd wrthyt ti, ynte?”
“Chai ddim dwad i fewn gin y dyn sy’n gneyd gwaith dynes,” ebe Elin yn athrist.
“Cei, Elin, mi fyddwn ni wedi deyd fod arnaf fi dy eisieu di.”
Rhoddodd Syr Tudur swllt yn ei llaw, edrychodd Elin arno,
“Tanciw mawr, Syr Tudur Llwyd, mae pawb sy o ochor Miss yn ffeind wrtha i.”
Dechreuodd wylo drachefn, ac aeth ymaith a’i hwyneb yn ei dwylaw. Gofynnodd Rhianon
i Syr Tudur pwy anfonodd y blodau gwynion prydferth.
“Fi dim siwr, ond fi meddwl mai cyfaill ifanc fi, Mr. Francis Glyn, nai Mr.
Harris, Plas Dolau. Peters dim gweld fo, ond Betsy deyd fo dim dod i fewn i
gweld neb. Pity hefyd, fo dyn ifanc, a helpu Nisien gwell o lawer na fi.”
“Gadawodd Olwen genadwri iddo, ac os daw eto carwn geisio ei dweyd wrtho.
Feallai y gwyr ef beth feddyliai fy ngeneth fach anwyl i. Nis gwn, ond rhaid i
mi wneud yr oll ofynnodd hi i mi. Lle mae Nisien? O, Syr Tudur, mi ddywedodd Olwen eich bod
(x141) chwi mor garedig wrthi, fedrai i byth ddiolch digon i chwi. Ac mae’n
rhaid i mi ofalu am Nisien, dyma William Williams mewn trallod. Ac mae Boba’n
mynd yn hen. Mae yma lawer o waith i’w wneud eto, ond rydw i wedi blino, wedi
blino.”
Rhoddodd Syr Tudur Llwyd ei fraich am dani, ac agorodd ddrws y llyfrgell, lle
yr eisteddai Nisien Wyn wrth y tân, a’i law dan ei ben.
“Rhianon wedi blino, Nisien, chi helpu hi nes fi d’od yn ol. Fi myn’d a’r
ceffyl i’r pentre i weld William Williams. Fo dyn da iawn, a fi meddwl nhw,”
gan edrych tua chyfeiriad yr ystafell ddistaw, ac wedi hynny ar Lady Llwyd.
“Fi meddwl nhw dymuno i fi cofio am William Williams, fo cofio pawb yn Hafod
Oleu.”
“Hafod Dywyll, dywyll,” gruddfanai Nisien Wyn, ond daeth gwen dyner ar wyneb
Rhianon. Rhoddodd ei phen ar fraich Syr Tudur; cusanodd yntau ei thalcen. “Fi
gneyd cwbwl fi gallu, Rhianon fach, fi dim llawer o amser eto cyn bydd Olwen
fach ni yn d’od i cwrdd fi a llond ei dwylo o blodau, fi leicio gneyd byd yma
mor dda sy’n bosibl i chi a pawb.”
Cododd Nisien Wyn ei olygon i fyny, “Syr Tudur mae pob man o’ch cwmpas chwi yn
well i bawb, mewn byd sydd mor llawn o ysbrydion aflan; oni bae am ambell un
fel chwi beth ddaethai o honom. Mae’r Hafod Oleu, a phob man ond y Friog, yn
llawn o dywyllwch i mi heddyw, ond mi geisiaf fyw am y gweddill o’m hoes i
wneud yn amhosibl i’r fath drueni ymweled ag un ardal arall yn y wlad yma eto
fel hyn oblegid fod y bobl yn meiddio ceisio rhyddid fel eu genedigaeth fraint
oddiar law dynion nad ydynt ond cig a gwaed fel hwythau, ond eu bod yn meddu
pocedau llawnach.”
Tra y siaradai Nisien, daeth Dyddgu fechan i fewn i’r llyfrgell, a phlethdorch
hardd o’r bloddau bychain prydferth a eilw’r Saeson yn “Heartsease“ yn ei llaw.
Gwelodd Rhianon hi, ac ebe wrthi:
“Roedd Olwen yn hoff iawn o’r blodau yna, Dyddgu.”
Edrychai y plentyn ar y blodau, yna ar Rhianon a Nisien, ac ebe hi yn ddistaw,
“Oedd ’roedd Miss Olwen yn leicio blodau fel yma, a dyna pam daethon nhw o
bell bell iddi hi. Mr. Glyn yn dwad a nhw i mi i roi iddi hi. Mae Mr. Glyn yn
crio hefyd ’run fath a chi a Mr. Wyn.
“Mr. Glyn eto,” meddyliai Rhianon, a llanwyd ei henaid gan ofid drosto, yn
niniweidrwydd ei chalon tybiodd hi i’r dyn ieuanc roddi ei serch ar Olwen, ei
chwaer brydferth a ddenai bawb o’i chwmpas i’w charu, a phenderfynodd wneud
rhywbeth i’w gysuro. Cofiai am y mwynhad fu ei gwmni iddynt yn y dyddiau cyn
i’w gwynfyd ymadael, ac wedi hynny pan ddechreuodd y wybren dduo uwch eu
pennau, a’i siomedigaeth am na wyddai pa le yr oedd pan aeth ei thad ymaith, am
yr ymddanghosai Mr. Glyn yn ei barchu mor fawr. Cododd ac aeth ar ol Syr Tudur,
ac ebe hi wrtho, “Os gwelwch Mr. Glyn, neu os gallwch anfon cennad ato feallai
y carai ef weled eu hwynebau hwy am y waith olaf. Mae’n ddrwg gennyf drosto,
nid yw yn cael gwneud dim erddi.”
Addawodd Syr Tudur ofalu anfon y genadwri i Mr. Glyn, ac ebe Lady Llwyd
eilwaith, “Cofiwch roddi fy nghydymdeimlad i (x142) William
Williams, bu ef yn dda iawn i mi, a hwythau,” a bendithiai’r hen foneddwr bob
amgylchiad barai i Rhianon gymeryd dyddordeb mewn bywyd unwaith eto. Trodd
hithau yn ol tua’r llyfrgell a gwelai Dyddgu yn sisial yn ddistaw yng nghlust
Nisien.
Dychrynnodd, ac ebe hi, “Oes rhywbeth eto, Nisien?”
“Dim ond fod Dyddgu yn dweyd fod y dyn yna sydd yn lle fy nhad wedi torri ei
goes.”
“Ie, hefo bwgan, a does dial bwgan medda nhad, a Mr. Glyn hefyd, a Huw Huws yn
deyd ma Mr. Harris ydi’r bwgan.”
“Na, ’does dim bwgan, Dyddgu fach,” ebe llais mwyn Rhianon.
“Wel mi welodd Mr. Harris ryw fwgan medda fo yn ymyl y Cerrig Gwynion, dan y
coed derw mawr, ’roedd o’n hwyr yn myn’d adre, a mi ddychrynnodd y
ceffyl a Mr. Harris, a mae o wedi torri i goes.”
Edrychodd Nisien a Rhianon ar eu gilydd, ac ebe efe “Mae’r meini yn wynion
loergan lleuad, a’i gydwybod yntau yn euog, Rhianon.”
“Arferai fy ngeneth i fyn’d atynt yn aml tra y gallai Nisien, a bu’m innau rai
gweithiau drosti, er mwyn ei boddio. Byddai mor falch clywed fod y meini yn
union fel cynt, a dywedai eu henwau, a soniai am y gwahanol rinweddau, a heddyw
— ”
“Ie, ond heddyw, Rhianon, mi gollwn olwg arnynt am byth; fydd dim eisieu
meini’r cyfamod mwy.”
“Fedrai ddim deall pethau yn iawn, Nisien; mae’r tywyllwch yn ddu iawn i mi,
ond rywbryd yn rhywle fedrai ddim peidio disgwyl y bydd ’nhad a mam ac
Olwen yn fy nghyfarfod i ryw ddiwrnod. Fedra’i ddim
credu y gall cymaint o ddaioni farw, Nisien. Mae’n
rhaid eu bod nhw yn byw yn rhywle. O, mae mhen i’n brifo wrth geisio deall pethau
yn iawn. Yng nghartre’r saint mae nhw, Lady Llwyd,” a pherliai llygaid tywyll
Dyddgu tra yn setlo’r cwestiwn ar unwaith. “’Roedd Mr. Glyn yn deyd petha’ ’run fath a chi, ac yn crio lot fawr, nes gnes i ddeyd wrtho fo am
gartre’r saint, a sut un oedd o, a fel bydda Robert Gruffydd yn falch gweld
Gwen Gruffydd a Miss Olwen yn myn’d ato fo, a fynta yn dangos nhw i Iesu Grist,
a neb mor glws yn y cartre a nhw, a Iesu Grist yn canmol i dillad gwynion nhw,
a Iesu Grist yn dangos nhw i’w Dad, ac yn rho’i [sic] coron aur ar eu penna
nhw, a gyrru angylion i ddangos y plas,y cartre iddyn nhw, achos gweision i’r
saint ydi’r angylion, medda mam. A dydi Hafod Oleu ddim byd i gartre’r saint,
Lady Llwyd. Mae hi mor oleu yno medda nhad fel nad oes arnyn nhw ddim eisio
haul na lleuad na ser, na dim byd i neyd goleu, a deith hi byth yn dywyll yno
chwaith. Dyna lle mae’ch tad a’ch mam, a Miss Olwen, a mi gawn ni gyd fyn’d yno
atyn nhw os gnawn ni fyw run fath medda mam. Mae Janet Williams wedi myn’d ben
bora.”
“O enau plant bychain y peraist nerth,” ac felly y bu i eiriau syml Dyddgu
fechan fod yn falm i glwyfau ysbrydoedd dolurus Nisien Wyn a Lady Llwyd.
Rhoddodd Rhianon ei braich am y plentyn, a thynnodd hi i’w mynwes. “Fy angel
bach i wyt ti ynte, Dyddgu?” a chusanodd hi yn dyner.
“Dyna fydd Mr. Glyn yn y ngalw i hefyd,” ebe Dyddgu.
“Os felly, beth fydda i ti fynd i chwilio am Mr. Glyn, rydw i’n meddwl y leicie
fo weld ein rhai (x143) anwyl ni am unwaith, a mi fydda’n biti iddo fo
beidio.”
Aeth Dyddgu yn ddistaw i’r ystafell nesaf, a gosododd ei phleth dorch yno yn
ymyl y ddwy arch o dderw destlus, rhai plaen heb ond ychydig addurniadau arnynt
yn unig yr enwau ar blat bychan o arian pur ar y cauad i’r ddwy. Nis gwyddai
Dyddgu beth oedd ofn ym mhresenoldeb y marw, magesid hi gan rieni doeth ym
mhell uwchlaw i’w sefyllfa mewn gwybodaeth, ac ni oddefid i neb ddychryn y
plant gyda bwganod, nac unmath arall o ofergoeledd. Wedi iddi fyned allan o’r
Friog, rhedodd fel y wiwer yn syth tua’r Plas Dolau, gan mai yno y disgwyliai
weled ei ffrynd. Eithr cyn myned nepell o ffordd, canfyddodd Dyddgu Francis
Glyn yn dyfod i’w chyfarfod, a phan geisiai y fechan ddweyd ei chenadwri,
atebodd hi ei fod yn barod i fyned i’r Friog, fod Syr Tudur Llwyd ei hun wedi
ei wahodd yno ac felly law yn llaw aethant gyda’u gilydd. Wedi cyrraedd y
ffrynt safodd Francis Glyn yn sydyn. Methai a rheoli ei deimladau, a deallai yr
eneth fach ei fod yn drallodus iawn. “Mr. Glyn,” ebe hi, “Mae’r ddwy yn glws
iawn.” Gwasgodd yntau ei llaw fechan yn ddistaw, a’r foment nesaf wele’y bwtler
yn eu harwain i’r llyfrgell, a Lady Llwyd yn cyfodi o’i chader i’w cyfarch.
Munud ofnadwy oedd honno i’r dyn ieuanc pan edrychai i’r wyneb gwelw, y
gruddiau yn deneu gan ofid, a chleisiau du las oddi tan y llygaid a hoffai, a
melltithiai y dyn, ewythr neu beidio, a barodd y fath gyfnewidiad yn yr eneth
arferai fod mor llon ac iach. Cyflwynodd Nisien iddo, a gofynnodd iddo eistedd
gyda hwynt. Yna trodd ei hwyneb ato drachefn, a diolchodd iddo am y blodau
gwynion fel hwy eu hunain, fy anwyliaid.”
Ond nis gallai Francis Glyn ei hateb heb golli ei hunanfeddiant yn llwyr. Ymhen
ennyd ebe hi, “Ddowch chwi i’w gweled gyda mi? Maent yn brydferth iawn, ac yn
edrych mor hapus.” Ceisiodd ganddi beidio dyfod, a dywedodd rywbeth am rywun arall
i fyned gydag ef, ond ysgydwodd Rhianon ei phen, a chymerodd ei fraich, ac
arweiniodd ef i’r ystafell fyddai yn fuan iawn yn wag am byth iddi hi.
Cychwynnodd Dyddgu gyda hwy, ond archodd Rhianon iddi fyned yn ol at Nisien
i’r llyfrgell. Yna tra yn sefyll yn ymyl ei rhai anwyl, ac yn ol ei thyb hi yn
edrych ar weddillion yr eneth dlos y bu i Francis Glyn ei charu, rhoddodd ei
llaw iddo a dywedodd, “Mr. Glyn, hwyrach y bydd yn gysur i chwi wybod i Olwen
son am danoch yn ei munudau olaf, a dyma ei chenadwri i mi, “A phan weli di
Francis Glyn eto, nei di ddweyd wrtho fod Olwen am iddo gredu fod Tad yn y
nefoedd, a bod Iesu Grist yno, a mae rhyw baratoi sydd ar y ddaear yma. A mi
leiciwn iddo fo wybod fod yn ddrwg iawn gan Olwen ei bod hi wedi ei rwystro i
gael rhywbeth oedd o am ofyn i nhad. Dyna, Mr. Glyn, eiriau Olwen i chwi.”
Aeth y dyn ieuanc ar ei liniau, ei drallod yn ei orchfygu, ac ebe Rhianon, “Mr.
Glyn, mae Mr. Wyn yn dioddef hefyd, gwell i mi ddweyd wrthych fod Nisien ac
Olwen yn meddwl er’s pan yn blant, am wn i, am fyw eu bywyd gyda’u gilydd.”
Druan o Rhianon, nis gwyddai hi mai ei cholli hi oedd yn achos o ing Francis
Glyn, a gweled ei galar a’i gofid, ac yntau heb un hawl i’w diddanu, wnai ei
drallod mor (x144) chwerw. “Gweddiwch drosof am i mi allu credu,” ebe fe yn doredig “yn
awr nid fan yma yw’m lle i.”
Rhoddodd Rhianon ei llaw ar ei ysgwydd, a dywedodd, “Mr. Glyn, nid chwi yw’r
unig un sy’n methu deall y byd yma, yn methu gweld pethau yn iawn. Mi fydda
inna yn y tywyllwch yn aml iawn, ac yn methu, îe’n methu’n lân a gweled fy
ffordd o’m blaen. Mi wn i y gwyddoch chwi fwy o lawer na mi am bopeth, ond, Mr.
Glyn, mae’r Beibl yn dweyd mai rhai bychain nid y doethion sydd yn deall y
pethau yma oreu. Ond hwyrach y bydd yn help i beidio anobeithio gwybod fod
rhywun arall yn yr un brofedigaeth.”
Cododd Francis Glyn oddiar ei liniau, ac ychwanegodd Rhianon.
“Dywedodd Olwen cyn marw ei bod wedi maddeu i Mr. Harris, a chlywais fy nhad yn
dweyd na buasai ganddo yr un awdurdod arnom oni bai ei bod wedi ei rhoddi iddo.
Am fy mam anwyl ni ddywedai hi ond geiriau tyner am bawb,” ac yna tynnodd y
gorchudd dros y wynebau, a chymerodd ei fraieh. Teimlai yntau hi yn pwyso yn
drwm arno, ac edrychodd arni a gwelai ei hwyneb yn wyn a’r chwys oer ar ei thalcen.
Cododd hi yn ei freichiau gan ei galw yn “Rhianon, fy nghariad, O, Rhianon! Fy
Nuw, y mae yn marw,” a chusanodd ei hwyneb unwaith ac eilwaith heb ystyried dim
ond fod Rhianon a garai fel ei enaid ei hun yn gorwedd yn ei freichiau fel un
marw.
Agorodd Nisien Wyn ddrws y llyfrgell wrth glywed ei wylofain cryf, a neidiodd
Dyddgu o’i chader mewn dychryn, a gwaeddodd,”Beth sydd? Ydi Lady Llwyd yn sal?”
Aeth y geiriau fel saeth at galon y dyn ieuainc. Lady Llwyd nid ei Rianon ef
oedd hi.
“Mae hi yn wannaidd iawn, mewn llewyg y mae,” ebe Nisien Wyn, ac erbyn hyn
gwelent yr amrantau yn symud, a’r llygaid yn cilagor, rhoddodd Francis Glyn ei
law i Nisien, “Well i mi fyn’d, caf eich gweld eto gobeithio. Gofalwch am dani
hi. Nis gallaf fi,” a rhuthrodd allan o’r ystafell ac o’r tŷ fel dyn gorffwyllog.
Dywedodd Mrs. Harris wedi hynny iddo fyned yn syth i’w ystafell wedi cyrraedd Plas Dolau, a chloi y drws, ac na welwyd ef mwy
y diwrnod hwnnw, er iddi hi erfyn yn daer arno ddweyd wrthi hi beth barodd iddo
ymneilltuo i’r unigrwydd ei hunan.
Daeth Rhianon ati ei hun ymhen ychydig amser. Gwyliai Nisien a Dyddgu bob
symudiad o’i heiddo, a gweinyddai ei gweinidogion arni mewn pryder, canys
hoffent oll eu meistres ieuanc. Daeth Boba yno cyn amser cychwyn y cynhebrwng,
a bu presenoldeb yr hen wraig yn help i Rhianon i ymgynnal. Feallai fod
cydymdeimlad Boba yn debycach nag un neb arall i gydymdeimlad mam a hi yn awr
ei gofid. Ond gweled William Williams y pregethwr yn eu mysg a doddodd galon
pawb. Daeth at Rhianon i’w hystafell, ceisiodd hithau lefaru mwy na’i diolch.
“Wel, ngeneth i,” ebe William Williams, “mi wyddwn i mai fan yma y dywedasai fy
mam y dylaswn i fod. Mae hi yn gorwedd yn dawel fel hwythau heddyw, fedra i
wneud fawr yn rhagor iddi hi, ond mi fedra fod yn ceisio dilyn ol ei throed hi,
ac yma basa hi, ngeneth i, pe gallai hi heddyw.”
A phan ddaeth yr awr i symud y fam a’r ferch gyda’u gilydd, a’r dorf fawr o
flaen yr hen blas heb (x145) un llygad sych yn eu mysg, a’r wylofain a’r
ocheneidiau i’w clywed ar bob ochr, yn uwch na’r oll ’roedd llais
William Williams yn ledio’r hen bennill roddodd gysuri lawer enaid trallodig
cyn hynny.
Llais un gorthrymydd byth ni ddaw
...I’w deffro i wylo mwy,
Na phrofedigaeth lem na chroes,
...Un loes ni theimlant hwy.”
Canu heb ei fath oedd y canu hwnnw, canu a’i lond o ddagrau yn tagu’r lleisiau
er eu gwaethaf. A pha ryfedd fod yr hen ardalwyr yn anghofio eu bod hwythau
druain mewn penbleth a dyryswch yn eu hamgylchiadau, pan edrychent ar y
bachgen, mab y bonheddwr fu yn byw yn eu plith am flynyddau, ac yn dda wrthynt
i gyd, yn dioddef galar mor fawr am y fanon dlos oedd yn anwyl gan bawb o’i
deutu; ac yna ar Lady Llwyd, yr eneth a adnabyddent hwy fel Rhianon Gruffydd yn
gorfod edrych ar ei mam dyner, a’i chwaer yn myned gyda’u gilydd i orwedd at
ochr ei thad. Nid yn aml trwy drugaredd, fel y dywedodd Syr Tudur, y gwelid
trychineb o’r fath yn yr un teulu mewn ardal, a gweddiodd William Williams fel
pe yn penderfynu mynnu’r fendith i’r ddau ieuainc yn eu hing. Yna gofynnodd i Dad
y trugareddau dywallt yn helaeth oreu nef a daear ar ben Syr Tudur Llwyd eu
noddwr a’u cyfaill yn y ddrycin oedd wedi gorddiwes [sic] yr hen ardal dawel, a
chofiodd am bawb y gorfyddai iddynt hwythau hefyd oddef llid y gelyn cyn pen
nemawr o ddyddiau. Anodd disgrifio teimladau y bobl pan waeddodd y pregethwr,
“Atal Dy law, Arglwydd, cofia mai llwch ydym, nyni ydym glai, Tithau yw ein
lluniwr ni. Atolwg, Arglwydd, atal Dy law cyn y byddom oll feirw. Paham y dywed y cenhedloedd, Pa le mae eu Duw hwy? Na fydded i Ti fod yn Dduw yn ymguddio yn hen fro
Llangynan heddyw. Datoder rhwymau anwiredd yma, a thyner ymaith feichiau
trymion, tyr’d dy Hun i ollwng y rhai gorthrymedig yn rhyddion.”
Torrodd y dorf i wylo yn uchel, a wylodd y pregethwr gyda hwy. Wedi ychydig
amser trefnwyd yr orymdaith i gychwyn a hebryngwyd y fam a’r ferch i’r hen
fynwent.
Ac yno y gadawyd y tri gyda’u gilydd i huno yn dawel heb glywed mwyach swn y
boen sydd yn y byd. Canys “Yno yr annuwiolion a beidient a’u cyffro, ac yno y
gorffwys y rhai lluddedig.”
PENNOD XXVIII
GOREU DUW I DDYN - CYFEILLGARWCH
Ymhen ychydig ddyddiau wedi rhoddi Gwen Gruffydd a’i merch yn ei gorffwysfan
olaf cludwyd Janet Williams hefyd at ymyl ei phriod, ac er ei bod wedi byw
bywyd hir ac y gellid dweyd am dani, “Ti a ddeui mewn henaint i’r bedd, fel y
cyfyd ysgafn o yd yn ei amser,” eto gwyddai pawb fod colli ei chartref, a’r
holl drallodion yn yr hen fro wedi effeithio yn drwm arni, a phrysuro ei
diwedd. Cafodd bob caredigrwydd yn nhŷ ei mab ond hoff
gan hen bobl eu haelwyd eu hunain, a’r tawelwch distaw nas gellir ei gael o dan
gronglwyd lle megir plant ieuanc. Myn eu hysbrydoedd nwyfus hwy fyw mewn swn a
miri beunydd, tra y mwynha yr hen bobl, fu yn eu hamser yn llon a (x146) gweithgar, eu horiau yn gorffwyso ar ol lludded y dydd. Daeth tyrfa
fawr i’w hebrwng hithau, tyrfa a’u mynwesau yn llawn o deimlad, ac yn nesaf at
y teulu cerddai Syr Tudur Llwyd, a Nisien Wyn. Nis gallai Lady Llwyd adael ei
hystafell, er y dymunai fod yn ymyl William Williams pe yn bosibl, ond gorfu
iddi foddloni aros adref a gadael ei lle i Syr Tudur a Nisien.
Y noson honno daeth gwlaw trymach nag arferol, cawodydd o ddefnynnau breision,
a’r gwynt yn gruddfan, ei swn megis wylofain yn y coed oddeutu’r Friog, a
gwasgai Rhianon ddwylaw Boba yng nghyd a griddfannai hithau hefyd.
“O Boba, Boba, mae y tri allan yn y gwlaw, a minnau fan
yma,” ac ocheneidiai fel un a’i chalon yn torri.
Ceisiai yr hen wraig ei chysuro, gwyddai hithau yn dda am yr un teimlad. Cofiai
Boba yr arteithiau a ddioddefodd ei hunan pan ddaeth y storm gyntaf wedi rhoddi
ei mam yn y pridd, ac oni bai am ei thynerwch a’i chydymdeimlad digon tebyg nas
gallasai Rhianon ieuanc ddal ei phrofedigaethau chwerwon ac y buasai teulu’r
Hafod Oleu yn gyfan heb un ar goll yn gorwedd yn hen fynwent Llangynan. Ond
arweiniodd yr hen wraig dlawd — o bethau’r byd sydd yr awrhon, eithr yn aeres
“y pethau a ddarparodd Duw i’r rhai a’i carant Ef,” — feddwl tyner Rhianon yn
araf ond yn sicr i ymdawelu, neu fel y dywedai Boba, i ymostwng o dan alluog
law ei Thad yn y nefoedd. Deallai Boba, hefyd paham yr oedd Rhianon yn y Friog,
ac er ei bod yn caru Syr Tudur â chalon gywir ddiolchgar, eto serch plentyn at
riant gofalus oedd, nid y cariad angerddol yn colli dros y glannau oedd yn
natur Rhianon i’w roddi unwaith am byth yn ei hoes i’r un galluog i’w ennill.
Ymwelwyd a’r Friog gan amryw o’r mawrion boneddigaidd a drigent yn y cylchoedd,
ac wrth gwrs dilynwyd hwy gan yr haid o gynffonwyr na feddant un reol bywyd ond
eiddo’r mwnci, sef efelychu eu huwchafiaid bydol.
Derbyniai Rhianon hwy yn deilwng o Lady Llwyd, ac er ceisio ni chafodd neb le i
bigo brychau yn ymddygiadau yr eneth a ddaeth o ffermdy’r Hafod Oleu yn
feistres hen blasdy’r Friog. Addolai Syr Tudur ei wraig ieuanc, ac edmygai
Nisien Wyn ei dull boneddigaidd, oedd gymaint uwchlaw eiddo’r rhan fwyaf o’r
boneddigesau ddeuent yno i basio barn arni. Canys yr adeg honno, fel yn awr,
nid oedd gwaedoliaeth nac arian bob amser yn sicrhau ymddygiadau boneddigaidd,
na chwaith foesau da. Mynnai Syr Tudur i Nisien wneud ei gartref yn y Friog,
deallai ei lygaid craff ef y cwmni oedd y dyn ieuanc i Rhianon, a’r
cydymdeimlad ysbrydoedd fodolai rhyngddynt megis brawd a chwaer, ond yr oedd
Nisien a’i fryd ar daflu ei hunan i waith ei fywyd, sef torri iau Toriaeth a
gorthrwm oddiar ysgwyddau ei bobl, a threfnodd i fyned yn ol at y pendefig
caredig a’i fab ymhen ychydig wythnosau. Yn y cyfamser symudai y ffermwyr eu
dodrefn a’u da o’u hen gartrefi i rywle neu gilydd y bu iddynt gael mangre i
roddi eu traed i lawr, druain. A gorweddai Mr.
Harris, y Plas Dolau, yn ei wely weithiau, ac ar lwth brydiau ereill yn ceisio
gwella ei goes. Nid torri yr asgwrn oedd y ddamwain ond anafu cig a chroen yn
friwiau poenus. Daeth Francis Glyn yno mewn atebiad i erfyniad (x147) ei fodryb, neu feallai i lythyr Dyddgu fechan yn gofyn am y blodau
gario’r dylanwad cryfaf, ac yr oedd rhyw ddyhead yn ei enaid am gael bod yn
agos i Rhianon yn ei gofid. Cerddai y gwr ieuanc yn ol ac ymlaen, ei galon yn
drom o’i fewn, tra y pasiai y llwythi dodrefn ef, neu y gwartheg a’r eidionau,
ac anifeiliaid ereill angenrheidiol i stocio fferm. Cai ambell gipolwg ar
Dyddgu, ac aeth i fynychu y felin i siarad a John Meredydd yng nghylch
helyntion y fro, a byddai yn sicr o glywed pa fodd yr oedd Lady Llwyd cyn
cychwyn i ffwrdd, ac anaml iawn yr elai oddi yno heb i’r eneth fechan fyned
gydag ef ran o’r ffordd. Pan na fyddai neb ond hwy eu dau yn bresennol, ei
hadgofion melus am Hafod Oleu, a’r teulu bychan dedwydd yno barablai Dyddgu
wrth ei chyfaill, a thrwy gyfrwng y plentyn deallodd Francis Glyn gymeriad
Rhianon Gruffydd. Yng ngoleuni geiriau Dyddgu aeth ei cholli yn fwy gofid iddo
nag erioed, yn gymaint a bod ei rhinweddau yn peri iddo ei charu fwy-fwy.
Cofiai yn fynych y bore y bu Elin dlawd yn ei gynghori i ddweyd wrth Miss ei
fod o’i hochr hi, a melltithiai ei ffolineb yn peidio torri ar draws popeth a
gofyn yn blaen i Rhianon am ychydig funudau o’i hamser. Dywedai wrtho ei hun
bob dydd y byddai yn well iddo adael yr ardal, er hynny, arhosai ddiwrnod ymhellach,
ond nid elai yn agos i’r Friog. Ambell waith elai i ben boncyn lle y gwelai
ffrynt y plas, ac wedi aros yno yn hir feallai y deuai Rhianon i gerdded yn ol
ac ymlaen ar y lawnt. Wedi ei gwylio am ysbaid, ymaith ag ef a’i galon yn llawn
chwerwedd tuag at ei ewythr, a’i feddyliau cymysglyd yn methu credu yn y Daioni
mawr tra y teyrnasai drygioni o’i gwmpas. Un noson tra yn synfyfyrio am y
pethau hyn, ac yn cerdded yn araf tua’r Plas Dolau heibio’r meini gwynion a
garai Olwen, gwibiodd rhywun fel drychiolaeth dros ei lwybr, neidiodd yntau i
gymeryd gafael ynddo beth bynnag oedd, ond yn rhy hwyr, tybiai Francis Glyn na
fu i un wiwer erioed redeg yn gynt ar hyd y coed, na’r creadur hwnnw, beth
bynnag oedd. Y foment nesaf clywai rywun yn sibrwd yn ei ymyl ac ocheneidiau
trwmlwythog yn esgyn o fynwes mor alarus a’i eiddo yntau. Safodd yn y fan, a
chlywai y geiriau a leferid: —
Does heno yn aros ond meimi’n cyfamod
A’r lleuad a’r ser wenent gynt arnom ni.
Anghofiodd Francis Glyn ei hun a’i drallod, ac aeth at y fan lle y canfyddai
rywun ar ei liniau yn ymyl y meini, a deallodd mai Nisien Wyn oedd. Cyffyrddodd
yn dyner a’i ysgwydd a dywedodd. “Mewn trallod fel ein gilydd ynte, Mr. Wyn?”
Cododd Nisien ar ei draed, a rhoddodd ei law i’ r llall yn ddistaw.
“Yr wyf yn myned ymaith fory, nis gallaswn fyned heb ffarwelio a’r fan yma sydd
mor gysegredig imi. Chwi gofiwch, Mr. Glyn, fy hen gartref, yr unig gartref fu
gennyf fi, fu Plas Dolau a’i amgylchedd.”
“Ie, ac yno y dylasech fod eto, Mr. Wyn. O, gobeithio eich bod yn gwybod mor
groes i’m teimladau i yw ymddygiadau fy ewythr.”
Cerddai y ddeuddyn ieuainc fraich ym mraich erbyn hyn trwy’r coed ar hyd llwybr
gydag ochr y clawdd terfyn cydrhwng stât y Friog a’r eiddo’r Plas Dolau.
“Gwn eich bod mewn trallod mawr, Mr. Glyn, fel finnau, ac mae (x148) hynny yn peri i mi ofyn ai ni allwn fod yn gyfeillion. Deallais eich
bod yn hoff o’r rhai anwyl sydd wedi ein gadael, pa ryfedd i neb eu caru, onide
bob un o honynt? Hwyrach y byddai yn help i chwi Mr. Glyn pe dywedwn i dipyn o
hanes y dyddiau gynt wrthych, fel y deallwch chwithau hefyd fod serch Olwen yn
eiddof fi ac nad oedd bosibl iddi garu neb arall, pa mor ragorol bynnag
fyddai.” Ac aeth Nisien dros lawer o’i hen hanes, ac yna daeth at eu cyfamod
wrth y meini, yr enwau y galwent y meini gwynion hefyd “gobaith cariad,
amynedd,” y cynlluniau ar gyfer eu dyfodol, tlysni digymhar Olwen, sirioldeb
wyneb tywyll Rhianon, a’i gofal am ei chwaer, ac yn olaf oll, ei hangof
perffaith o honi ei hun yn nyfnder y profedigaethau, pan ddiflannodd eu holl
ddedwyddwch, yn union fel y clywodd y cwbl gan Boba. “Sonia Syr Tudur am fyned
â hi ymaith i deithio, ond fy hunan tybiaf fod yn well i Rhianon fod adref yn
ceisio helpu y bobl o’i deutu, yn gofalu am y tlodion, a phawb sydd mewn helbul.
Teimla hi a minnau i’r byw drosoch, Mr. Glyn, ond feallai wedi i chwi ddeall na
fuasai bod Olwen yn fyw yn gwneud un gwahaniaeth, y bydd bynny yn rhyw ychydig
o gymorth i chwi.”
“Beth?” a safai Francis Glyn yn ddisymwth, ac ebe fe yn gynhyrfus, “Beth ydych
yn feddwl, Mr. Wyn?”
“Tybiodd Rhianon, a dywedodd wrthyf fi eich bod wedi gosod eich serch ar ein
Holwen anwylaf, Mr. Glyn.”
Cododd Francis Glyn ei ddwylaw at ei wyneb, a gruddfanodd yn uchel, “Na, na, fy
nghyfaill, ni fu i mi garu Olwen, edmygwn ei phrydferthwch pwy allai beidio,
ond o’r funud gyntaf y gwelais i hi, deallais nad oedd iddi ond pur ychydig o
amser ar ein daear ni. O, Mr. Wyn, Rhianon Gruffydd a garai Francis Glyn, ac
nis gallaf beidio caru Lady Llwyd chwaith. Hi yw byd a bywyd i mi er pan welais
hi gyntaf erioed yn dyfod tuag atom ar gefn ei merlen mor llon ac iach, ac nid
yw yn llai i mi heddyw. Fy unig gysur yw nas gwyr hi. Deuthum yma mor gynted ag
oedd yn bosibl i fod yn gefn iddi yn y tywydd pan gefais lythyr Dyddgu. Yr
oeddwn wedi bod yn Ffrainc yn chwilio yng nghylch rhyw faterion o dwyll oedd yn
fy ngofal. Deuais yma, ond yn rhy hwyr. Y bore hwnnw gwnaed fy Rhianon i yn
Lady Llwyd y Friog. Duw a’m cymorth, os oes un yn rhywle, nis gwn i, er i mi
geisio credu fod gymaint allaf.”
“Francis, gan ei gyfarch wrth ei enw, mae’n well i chwithau ddyfod gyda mi fory
hefyd. Ni wnewch fy nghamddeall, ond i chwi fel i minnau, nid oes ond gwaith
all ein helpu nid i anghofio, ond i ddioddef ein poenau. Mae’r wlad fel ninnau
yn ochain o dan yr iau orthrymus fu’n achos o’r holl drueni. Rhaid i ni ddatod
y rhwymau, fel y bydd yn lle gormes, ryddid, yn lle trais, oddef ein gilydd
mewn cariad. Un ydym mewn galar, un fyddwn yn ein sel dros iawnderau
ein pobl.”
A chymerodd Francis Glyn ei law estynedig.
“Yn nydd y frwydr byddaf gyda chwi, collasom bopeth anwyl i ni ein dau. I’r
gelyn a’n hysbeiliodd, Nisien, nid oes dangnefedd.” Ac felly a’u dwylaw ymhieth
y bu i’r ddeuddyn ieuainc selio eu cyfeillgarwch.
Yr ochr arall i’r clawdd esgynnodd ochenaid llawn ing o fynwes (x149) arall nas clywodd y ddau gyfaill ieuainc mohoni.
PENNOD XXIX
CYMUNDEB Y SAINT
Pan symudodd Lady Llwyd o’r Hafod Oleu i’r Friog, ni soniwyd gair am na Llan na
chapel yn fan y disgwylid iddi addoli, ac o hynny hyd farwolaeth ei mam a’i
chwaer, ni bu hi abl i’w gadael hwy i fyned i unman. Elai Syr Tudur yn ol ei
arfer i Langynan bob bore Sabboth, ac ambell dro yn y nos i’r capel yn y
pentref, ond ni fu Syr Tudur yn ei fywyd mewn un math o foddion gras ar noson
waith. Er hynny bonheddwr crefyddol iawn, un allesid ddisgrifio fel dyn
uniongred o’r hen stamp, oedd efe, a dyn yn byw ei grefydd yn ei holl
gysylltiadau, fel tirfeddiannydd, a meistr hefyd, yn ei ofal tadol am diodion
yr ardal heb feddwl am holi beth oedd eu syniadau na’u credo ynghylch y
daearol, na chwaith yr ysbrydol. Ond y bore Sabboth cyntaf wedi i Nisien
gychwyn i ffwrdd, danghosodd gwyneb Syr Tudur fel y gwerthfawrogai efe barch
Rhianon i’w hen arfer ef o fyned i’r Llan yn y bore pan ddaeth hi ato i’r
neuadd wedi ymwisgo yn barod i fyned allan, ac y gofynnodd iddo yn ei dull
ieuanc swynol,
“Gaf fi ddod gyda chwi. Carwn ddod i dy Dduw unwaith eto, fel y galwai nhad bob
lle i addoli ynddynt.”
Rhoddodd Syr Tudur ei fraich iddi, ac arweiniodd hi i’r cerbyd, a diolchodd
iddi am ei chwmni. Wedi cyrraedd porth y fynwent, sibrydodd hithau y carai
fyned heibio “eu cartref hwy,” ac aeth Syr Tudur a hi at y fan y gorweddent
gyda’u gilydd. Cododd hithau ei golygon tua’r nef a gofynnodd gyda symlrwydd
plentyn, ei llygaid mawrion tywyll yn treiddio i’r eangder pell,
“Ydyw yr Arglwydd yn gwybod popeth Syr Tudur, ynte creu byd a phawb, a gadael
iddynt wedi hynny, wnaeth Efe? Mi fuasai’n dda gan fy nghalon i allu bod yn
siwr fod yna nefoedd, ond wn i ddim.”
Llanwodd llygaid Syr Tudur at yr ymylon, “Fi siwr bod yna nefoedd, Rhianon
fach; nhw i gyd yno, a nhw deall y drefn first rate yno; nhw gwbod mwy
lot fawr na ni. Chi peidio doubtio bod Tad ni wrth y llyw, er ni dim gwbod pam
Fo distaw, a dynion drwg yn cael free hand i boeni pobol da, gonest. Ond
fi siwr bod Fo yna, er fi dim gweld yn glir. Fi dim hir iawn eto heb gweld yn
well,” ac ymhen ennyd ychwanegodd, “Ni ceisio credu, Rhianon, bod y Tad
trugarog yn gneud cwbwl yn iawn, er Fo dim deyd pam wrth y plant — ynte?”
Crynnai gwefusau Rhianon, ond nis ynganodd air, ac aeth ymlaen ym mraich Syr
Tudur i hen sêt y Friog. Ychydig iawn o bobl oedd yn y Llan, ond ni wybu
Rhianon hynny. Clywai Mr. Prys yn darllen y Salmau a garai ei thad, a’r darnau
o Efengyl Ioan glywsai ei mam yn ei hadrodd o’i chof gymaint o weithiau.
Gwrandawai arnynt yn mynd dros y credo gyda’u gilydd, ac ailadroddai hithau y
geiriau yn ddistaw ei hunan. “Cymun y saint,” fel pe hwy roddent i’w hysbryd y
cysur mwyaf. “Cymun y saint, beth i’w ystyr y geiriau?” gofynnai i Mr Prys ar y
diwedd. “Ai meddwl fod yna gymundeb cydrhwng y saint yw’r ystyr?”
“Ie, Lady Llwyd, communion (x150) of saints yn o1 y Saesneg, ynte? Mae’n dda
iawn gennyf fi eich gweld yn medru d’od atom, Lady Llwyd.”
Edrychodd Rhianon tua’r fan lle y gorffwysai ei hanwyliaid, ac ebe hi, megis
wrthi ei hun yn Saesneg I believe, in the communion of saints.
Trodd at Mr. Prys, “Diolch i chwi Mr. Prys, diolch yn fawr,” dywedodd Syr Tudur
ei fore da arferol, ac aethant yn ol tua’r Friog yn y cerbyd. Pwysai Rhianon ei
phen ar y clustogau a phlethai ei dwylaw ynghyd.
Gwyliai Syr Tudur hi yn ddistaw. Deallai efe Rhianon yn ddigon da i’w gadael i
fyfyrio ei hunan. Gwyddai Syr Tudur yr enillai ei wraig ieuanc y frwydr ar ei
holl amheuon yn y man, ond nid trwy i undyn o’r tu allan geisio ei gorfodi i
gredu y gwirionedd fel yr ymddanghosai iddynt hwy, a diail i ddoethineb yr hen
foneddwr fod o fendith anrhaethol i Rhianon yn ei hadfyd. Yn ol ei addewid
cadwodd hi fel cannwyll ei lygaid.
Tua phump o’r gloch prynhawn yr un Sabboth wele Lady Llwyd eto wedi ymwisgo ac
yn myned i’r llyfrgell at Syr Tudur.
“Dydw i am fynd i’r capel heno, mae William Williams yn pregethu yno, medda
Boba, fyddwch chwi ddim yn unig hefo’r llyfrau yma, fyddwch chi, Syr Tudur?”
“Fi meddwl gwell i fi gofyn cwestiwn chi yn y bore, Rhianon. Fi leicio’n da bur d’od i capel os chi boddlon.”
A myned a wnaethant gyda’u gilydd, fel yn y bore i’r
Llan. “Fi ’rioed aros yn seiat capel, gwell i fi mynd i hwylio’r cerbyd,” ebe Syr
Tudur pan orffennodd y bregeth, ond gwenodd Rhianon arno, a rhoddodd ei llaw ar
yr eiddo ef a sibrydodd, I believe in the communion of saints, ac
arosodd yn seiat y capel wrth ochr ei wraig. Effeithiodd yr olwg ar Rhianon
gymaint ar William Williams, fel y bu am rai munudau yn methu rheoli ei
deimladau, yn eistedd a’i law dan ei ben tra y gofynnai Morus Sion yn ei ddull
cwta ef, “oedd yna rywun wedi aros ar ol,” ac yr edrychai yn syth ar Syr Tudur
Llwyd. Cododd William Williams ar ei draed, a dywedodd mor dda oedd ganddo ef
weled Lady Llwyd yno, a diolchodd i Syr Tudur am aros gyda’r praidd yn y fan
honno. “Mae’r hen gapel yma yn wag iawn heno i Lady Llwyd. ’nghyfeillion i. Mae’r sêt fawr yma yn wag, mae sêt yr Hafod Oleu yn
wag, a ’does obaith byth i’r lleoedd gweigion yma lenwi iddi hi, ond trwy
ffydd. Yn y credo ddywedir yn eich eglwys chwi, Syr Tudur, ceir eich cred yng
nghymundeb y saint. Yr ydym ninnau hefyd yn credu nad ydyw ein rhai anwyl yn y
byd gwell ddim wedi eu colli o’r gymdeithas —cymundeb y saint: —
Y mae’r gymdeithas yma’n gref,
Ond yn y nef, hi fydd yn fwy.
“Wedi marw, wedi ein gadael,’ dyna ein dull ni o siarad,
onide? Fy nghyfeillion, peidiwch a gadael i ni ymdroi ym myd y beddau, dowch i
ni roi tro yn amlach, nid tua’r bedd yn y graig lle y bu Crist croeshoeliedig
yn gorwedd ynddo am ryw dridiau byr, ond at Grist byw wedi ei goroni a
gogoniant ac anrhydedd. Nid at y fan gysegredig y rhoddwyd y daearol i orffwys
ynddi hyd fore’r adgyfodiad, ond ‘i gymanfa a chynulleidfa y rhai
cyntafanedig,’ ‘ac at ysbrydoedd y cyfiawn y rhai a berffeithiwyd.’“ Eisteddai
Elin Tynffordd yn ymyl Dyddgu, (x151) ystyriai y plentyn fod Elin yn ei gofal hi gan fod Lady
Llwyd yn ei hymddiried i fyned yno i edrych beth oedd yn eisieu yn y bwthyn bob
wythnos. Gwrandawai Elin yn astud ar William Williams, canys rhybuddiai Dyddgu
hi yn feunyddiol fod “drwg edrych o gwmpas yn y capel, fod yn rhaid edrych ar y
pregethwr a gwrando arno.” Rhoddodd ysgydwad i Dyddgu ac ebe hi mewn math o
sibrwd uchel, clywadwy i bawb, “Mae o’n deyd bod Iesu Grist yn fyw, pam na ddaw
O yma os ydi O’n fyw, rydw i wedi chwilio pob man am dano Fo, mi ddeydodd
rhywun bod o wedi marw, ma pawb yn marw, ne’n mynd i ffwrdd. Lle mae O? Pam na
ddaw O yma.” Aeth yr erfyniad - dwys, taer, at galon y bobl, ac wrth edrych o’u
cwmpas ar y seti gweigion yn yr hen gapel, a chofio am y wynebau anwyl
eisteddent yno, oeddynt wedi ymadael, rhai i’r bedd, ereill i ardaloedd pell,
dechreuodd y gynulleidfa wylo y dagrau heilltion. Cododd Syr Tudur Llwyd ar ei
draed ac ebe fe yn y llais mwyn a hoffai tlodion Bro Cynan:
“Fi meddwl William Williams dim deyd peth i neb crio, friends bach. Fi diolch fawr iddo fo, a fi deyd yn blaen fi credu
cwbwl Williams Williams deyd heno. Os chi rhoi drws heb i cau i fi, fi leicio
dod yma hefo Lady Llwyd, yn leicio helpu gwaith chi yma. Fi meddwl os ni yn
credu yn cymundeb y saint, gwell i ni helpu pawb a dim ffraeo hefo neb. Byd
yma a lot o gwaith i saint gneyd o’n byd da, a pobl ffraeo am capel a llan, a
credo a sects, nhw gneyd fawr dim ond ffraeo, ond ni ceisio bod yn
saint, a gneyd gwaith saint, ni siwr o bendith Ior ar gwaith hwnnw, Fi gwbod hi
amser caled i credu dim da yn Llangynan, ond fi meddwl dim merthyr ’rioed wedi bod na fo gneyd gwaith mwy i’n byd ni wrth farw nag wrth
fyw. Chi byw llawer o honoch chi i gwbod pam y petha drwg yma yn hen Fro ni,
falle fi wedi myned i orffwyso ymhell cynt, ond fi darllen adnod yn ffordd fi
fy hun y prynhawn heddyw, ‘Er gwerth ych prynwyd’ medd y Beibl, a fi meddwl
adnod felly, “Er gwerth y prynwyd rhyddid gwlad ni,’ a fi yn meddwl tra gwlad
ni yn bod, neb gollwng angho’ hanes hi flwyddyn hon, chi friends i fi i
gyd, fi gneyd peth fi fedru, Lady Llwyd hi nabod chi gwell, a hi dangos i fi
beth i neyd. Fi dim gwell i deyd na God bless you friends wrth chi bob
un.”
Cododd hen wr penwyn mewn cornel, ac ebe efe mewn llais crynedig llawn o
deimlad, “Coffadwriaeth y cyfiawn sydd fendigedig, ond enw’r drygionus a
bydra.” Mi rydw inna’n credu yng nghymundeb y saint, ffrindia. Yn y ffosydd a’r
rhigolydd rydw i wedi arfer byw, a fuo mi ddim yn werth i neb fy maeddu fi,
does gin i yr un fot i neb, ond pe basa mi faswn yn yr un bicil ymron a’r rhai
ydan ni wedi golli nad oedd yr hen fyd yma ddim yn deilwng o honynt. Dwn i ddim
yn iawn sut i ddeyd fy meddwl, mae’r rhan fwya o honoch wedi cael tipyn bach
mwy o ysgol na mi, ond y peth sy’ arna i eisio ydi cael rhyw fath o gofgolofn
yn yr hen fro yma am y seintia oedd pawb yn gwybod mae dyna beth oeddan nhw. Mi
leiciwn i weld i henwa nhw oddi fewn i’r muriau yma, a mi fedra i sbario hanner
coron ne well, er tloted ydyw i, os medar rhywun cyn hir neyd rhyw lun o drefn
ar y peth.” (x152)
Neidiodd dau neu dri ereill ar eu traed i ategu geiriau yr hen frawd arferai
dorri ffosydd. Trodd Elin Tynffordd ei golwg tua’r fan yr eisteddai John
Thomas, Hafod Oleu, erbyn hyn, — ei wedd yn wgus, ac ebe hi yn y sibrwd uchel
oedd mor dreiddgar, “Well i chi beidio gweiddi, mae gwas bach Harris y Sgriw yn
gwrando, a mae o’n meddwl bod Iesu Grist wedi marw, ond os ydi William Williams
yn deyd y gwir i fod o’n fyw mi fydd O yma o gwmpas i betha ryw ddwrnod heb i
neb i ddisgwyl O, a mi fydd yn holics o row yma, hwyrach mae Harris y Sgriw a’i
weision fydd wedi marw’r dwrnod hwnnw, a dyna lle bydd y bobol wrth i bodd.”
Ni chymerodd William Williams un sylw o eiriau Elen druan, ond diweddodd y
seiat gyda gweddi fer ond llawn o deimlad, a phan gododd y gynulleidfa i
ymadael aeth at set y Friog yn ochr y pulpud. Estynnodd Rhianon ei llaw iddo.
“Fedrai ddweyd dim heno, William Williams, ond fy mod yn credu yng nghymdeithas
y saint, ac yn gweddio cymorth fy anghrediniaeth.” Cyn fod y gair olaf o’i
genau dyna John Meredydd y melinydd ymlaen, ei wedd yn gynhyrfus ac ebe fe,
“Mae meistr Plas Dolau wedi marw, mae’r newydd wedi dyfod rwan.”
“Mr. Harris?” ebent oll yn unllais.
“Nage, nage, nid Mr. Harris, stiward ydi o, y Sgweiar i hun sydd wedi marw yn
Ffrainc.”
PENNOD XXX
CYN I’CH CROCHANAU GLYWBD Y MIERI
Parodd y newydd am farwolaeth perchennog etifeddiaeth eang Plas Dolau gynnwrf
nid bychan ym Mro Cynan. Ofnai y bobl nad oedd dyddiau drygfyd ond dechreu
iddynt hwy oedd yng ngweddill, a chyrchent yn lluoedd tua’r efail, neu i’r
pentref bobun gyda’r nos i glywed rhyw newydd ynglyn a’r mater oll bwysig
iddynt hwy. Ac ni fu raid iddynt ddisgwyl yn hir. Ymhen tua thair wythnos neu
fis wedi claddu y Sgweiar, fel y galwent ef, daeth gair i Mr. Harris yn ei
erchi i baratoi y Plas ar gyfer y perchennog newydd gan ei fod ef a’i
foneddiges ac amryw gyfeillion ar fedr dod yno i ymweled â’i etifeddiaeth.
Hefyd eu bod yn bwriadu dyfod a’r gweinidogion anhebgorol er eu cysur gyda hwy,
ac y disgwylid i Mr. Harris ofalu fod y lle yn barod i’w derbyn, wedi iddo ef
weled sut drefn oedd yno ar bethau ygellid hwylio ar gyfer ydyfodol. Yn canlyn
ceid rhif y rhai oeddynt yn gofyn lle, ac er ei fraw, buan y deallodd Mr.
Harris, na byddai yno gornel i neb ymron i gysgu yn y Plas, ond y dieithriaid
a’u gweinidogion. Canfu pawb o’i ddeutu fod rhywbeth yn y gwynt. Aeth Mrs.
Harris i daflu golwg ar yr ystafelloedd uwchben y llidiardau mawr oeddynt wedi
eu hadeiladu yng nghanol math o dwr pedair-onglog yn fynedfa i lawnt y Plas.
Yna danfonwyd dwy forwyn yno i’w glanhau, a chyneuwyd tanau ynddynt am
ddeuddydd nes gwresogi y lle trwyddo; ac wedi ymweliad arall o eiddo Mrs.
Harris, rhoddwyd gorchymyn i fyned a’i holl bethau personol hi a Mr. Harris i’r
ystafelloedd hynny, a threfnwyd un o honynt yn ystafell wely, a’r llall yn fath
o barlwr. Cyrchwyd merched o fysg gwragedd y seiri, a gweision ereill i’r Plas
Dolau i olchi, a glanhau a sgwrio y lle, a hwbiai Mr. Harris o (x153) gwmpas, er fod ei goes yn ei boeni, rhag i un peth yn y trefniadau beri
anfoddlonrwydd i Mr. Meyrick, y meistr newydd.
Trodd Ned William y Saer i efail Huw Huws tua’r adeg yma i holi am ryw styfflau.
Câs beth Ned oedd gorfod myned yn agos i dafod Huw; ond pan fyddai angen am
waith cywrain, efe oedd y gof goreu o lawer, a rhaid oedd myned ar ei ofyn,
tafod neu beidio.
“Dyma nhw i ti, Ned, tri dwsin ynte?” nid oedd obaith i’r gof ddysgu dweyd yn amgen
na “chdi Ned“ wrth yr hwn elwid gan lawer erbyn hyn yn “Mr. Williams, y stiward
coed.”
Edrychai Ned ar bob un o’r styfflau yn ofalus, ac ebe fe,
“Ydyn mae nhw’n iawn; i gownt y Plas mae nhw i fyn’d.
“Popeth yn iawn,” atebai’r gof, “ond be sy’n bod, Ned, ’rwyt ti a dy ben
yn dy blu yn arw heiddiw, a chitha’n partoi y Plas i’r Sgweiar newydd hefyd.
Sgwn i sut bydd o’n leicio’r drefn sy ar betha o gwmpas i eiddo. Os nag ydw i’n
misio, mi welodd o’i stâd yn dipin taclusach pan fuo fo am dro yn y Plas stalwm.
Mae Hafod Oleu wedi mynd yn anodd iawn i nabod’ esys, a thipin o altrad mewn
amal i fan.”
“Dwn i ddim be sy ar John, mae’r lle yn gwilydd i weld,” ebe Ned megis wrtho’i
hun.
“Be sy arno fo? Does dim arno fo, ond bod y cythraul heb i ddysgu o sut i
ffarmio yto, er cimin o law ydyn nhw hefo’u gilydd,” atebodd Huw Huws yn sarug.
“Mi elli di fod yn blaen, Huw; rwyt ti ar stâd Syr Tudur, ac os oeddat ti’n
saff cynt, rwyt ti’n saffach rwan, a chditha mor bell yn llyfra Lady Llwyd, ond
mae’n hawdd gweld i lawr acw nad ydi mistar ddim ar gefn i geffyl yr wsnos yma;
mae o yn y felan dros i ben. Mae o a mistras yn gorfod mynd i’r rwms wrth ben y
giatia achos does dim lle iddyn nhw na neb yn y Plas, mae acw hylldod o griw yn
dwad. Neith cook mistar mo’r tro; mae nhw yn dwad a’u cook i hunain, a bwtler,
a fwtmyn, a choichmon. Mae y plas wedi droi ’i tu chwyneb
allan.’
Safodd Huw Huws, ei freichiau mawrion cyhyrog yn estynedig i fyny, ac ebe fe yn
ddifrifol:
“ ‘Hyn a wnaethost, a mi a dewais; tybiaist dithau fy mod yn gwbwl fel ti dy
hun; ond mi a’th argyhoeddaf, ac a’u trefnaf o flaen dy lygaid.’ Dyna’r gair
ynte, Ned? Ac mae Harris y Sgriw yn gorfod troi allan i gysgu. Difai gwaith
iddo fo, mi neith les iddo fo gobeithio i wybod beth ydi’r teimlad o orfod troi
o’i nyth cysurus. Ha ha,” a chwarddai y gof yn
ddigofus.
“Dwn i ddim be sy yn y peth i chwerthin, anlwc heb i
ddisgwyl ydi’r helynt yn ol y mam i,” ac edrychai Ned William yn gilwgus ar y
gof.
“Hwyrach o d’ochor di, Ned, ches di mo dy ran o’r sbleddach eto, ai do. Mi
achubodd Jac Tomos y blaen arnat ti, ond deill hi ddim bod yn waeth yma i bobol
ereill, cofia, nag yr wyt ti a Harris y Sgriw a’i garsiwn wedi gneyd hi. Ac mi
all fod yn well, gobeithio y bydd hi, y daw’r Bod mawr o gwmpas i betha, chwedal
Elin dyn a’i helpo,” yna ychwanegodd yn athrist, “ond sut bynnag y bydd petha
chawn ni byth mo’r hen Langynan fel cynt. Ddaw Rhobat Gruffydd, a’i deulu ddim
yn ol i’r Hafod Oleu, na’r hen Sioned William, coffa da am dani, ond beth na
i’n dechra cyfri. Mi (x154) fydd ol y’ch dwylo duon chi ar yr hen fro yn bur hir
yto. Tendiwch chi bydd raid i chi dalu’r ffyrling eitha. Pwy ŵyr na fydd y mesur yn dwad yn ol i chi yn fuan.”
“Paid a d’rogan dryga da chdi. Ond ’rwyt ti yn dy Ie, Huw. Ma’n chwith iawn gen inna ar ol teulu’r Hafod. ’Roedd yr eneth acw’n sal yr wythnos ddwetha, a’r wraig acw yn crio ac
yn deyd mor ffeind oedd Gwen Gruffydd pan oedd hi’n sal o’r blaen. A dydw inna
ddim y peth fuom i cin i mi ddechra slotian, diwrnod du oedd diwrnod claddu Mr.
Wyn i’r ardal yma. Mi fydda Boba yn arfer deyd bod hi’n gweld hi’n braf iawn ar
bobol dduwiol wedi marw, am wn i nad oedd hi’n iawn,” ac ocheneidiodd Ned
William, ac ymaith ag ef.
Y diwrnod a nodwyd ganddo wele Mr. Meyrick yn dyfod i’r Plas Dolau, a phe
buasai ei hunan, diau na wnaethai ei ddyfodiad un gwahaniaeth i neb yno.
Arferai y gwas fyddai amlaf o’i gwmpas ddweyd na ofalai ei feistr sut yr elai
pethau, ond iddo ef gael ei bibell, a’i ddiod, yr hon a yfai o gwpan arian yn
null tancard hen ffasiwn. Ond daeth yr Anrhydeddus Mrs. Meyrick gydag ef, a
gwelai hi gymaint a llawer dau. Yr oedd yn ferch i ryw Farwn Seisnig, ac felly
o waedoliaeth bendefigaidd, a meddai y foneddiges ben ar ei hysgwyddau fuasai
o, werth i Brif Weinidog, neu Arglwydd Ganghellydd. Rheolai Mrs. Meyrick ei thŷ a’i thylwyth, a’r holl diroedd a
feddent. Er nad oedd eu moddion ond prin i’w sefyllfa hwy cyn iddynt ddyfod i
feddiant o etifeddiaeth y Plas Dolau, eto trefnai Mrs. Meyrick y cwbl gyda’r
fath ddeheurwydd fel na fu iddi erioed fethu talu bil mawr na bach yn ei
ddiwrnod, na gorfod benthyca arian, neu geisio byw yn rhad ar y Cyfandir am rai
misoedd o’r flwyddyn i guddio eu tlodi; yn ol arfer llawer o rai tebyg iddi
mewn ystyr fydol. Gwnaethai Mrs. Meyrick, pes ganesid hi yn ddyn, Ganghellydd y
Trysorlys gyda’r goreu fu erioed yn aelod o un Weinyddiaeth. Gan mai merch
oedd, gorfu iddi ymfoddloni ar ofalu am ei thai a’i thiroedd. Ofnai ei
gweinidogion hi, ond parchent hi hefyd, ni chafodd yr un o honynt gam ganddi,
ac ni chymerai hithau chwaith anghyfiawnder oddi wrthynt hwy.
“Well i neb beidio ceisio twyllo Mrs. Meyrick,” ebe un o’r morwynion ddaeth
gyda hi, “os gnewch chwi ymddwyn yn iawn mae hi’n feistres tip-top, ond
gwyliwch dreio ei gneyd hi, mi fydd hi’n siwr o ffeinidio’r cwbwl, wn i ddim
sut, ond mi neith, a gwae chwi wedi hynny. A hi ydi’r boss, neu fel y deydwch
yng Nghymru yma, y hi sy’n gwisgo’r bais a’r clos, a mae’n dda hynny.”
Ymhen deuddydd wedi iddi gyrraedd anfonodd Mrs. Meyrick am Mr. Harris a
llyfrau’r stâd gydag ef, ac ni fu y goruchwyliwr, druan, erioed dan y fath
groesholiad manwl. Mynnai Mrs. Meyrick ddeall y rheswm paham y ceid cymaint o
gyfnewidiadau diweddar ymysg y tenantiaid. Holai Mr. Harris nes ei yrru i ddyryswch
a phenbleth. Ofnai ddweyd y gwir wrthi, nis gwyddai a feddai gredo crefyddol
neu wleidyddol, ac ni bu ond ychydig amser cyn deall na wnai dim ond gwirionedd
y tro i’r foneddiges. Yn sydyn gofynnodd iddo pwy oedd ei chymydogion, a gorfu
i Mr. Harris - wedi pesychu a thagu, ac enwi yr offeiriad, a Mrs. Jenkins, Cefn
Mawr, a Mrs. Meyrick yn (x155) dweyd “Pooh!” mai am deuluoedd boneddigaidd yr
ymofynnai hi — gofio fod Syr Tudur Llwyd yn gymydog agos. Cofiodd Mrs. Meyrick
hefyd pwy oedd Syr Tudur, ac am yr adeg flynyddoedd lawer cyn hynny y bu iddi
hi hoffi ei gwmni, a thybied nad oedd yn ei bywyd wedi gweled neb i’w gymharu
iddo, a’i siomedigaeth pan gipiwyd hi gan ei mam o’r naill fan i’r nail o
gyrraedd y Cymro. Nis dychmygodd hi na’i mam mor ddiangenrhaid oedd y
cynlluniau, ond glynodd yr adgofion yng nghalon y ferch, a mynych y gofidiodd y
fam am nas gwyddai fod Syr Tudur yn “such a desirable party.”
Holodd Mr. Harris yn fanwl yng nghylch y Friog, a deallodd fod yno wraig
ieuanc; ond i bob gair fentrai y dyn, druan, ddweyd heb fod yn ganmoladwy am
Syr Tudur, torrai Mrs. Meyrick ar ei draws yn ei dull awdurdodol, a dywedai,
“Pooh.” Meddyliodd Mr. Harris y dywedai fod Syr Tudur wedi pleidleisio i’r
Rhyddfrydwyr. Chwarddodd Mrs. Meyrick yn uchel, ond cyn iddi ateb wele’r
bwtler yno, yn dwyn dau gerdyn gwyn ar ei blat arian. Cymerodd ei feistres hwy
a darllenodd “Syr Tudur Llwyd,” “Lady Llwyd.” Cododd ar ei thraed, dywedodd
wrth Mr. Harris am ddod ati yr un amser fory, ac heb gymaint a gair iddo, ymaith
a hi i dderbyn ei chymydogion. Denwyd Mrs. Meyrick gan y rhywbeth hwnnw yn
wyneb Rhianon feddai y fath ddylanwad ar bawb o’i deutu, ond nas galla neb ei
esbonio, ac o’r funud gyntaf y gwelodd Mra. Meyrick hi yn ei galarwisgoedd,
adlewyrchent y galar oedd yn ei hwyneb llwyd, cynyrddwyd a llinynnau tyneraf
calon y foneddiges o’r Plas Dolau.
Deallodd llygaid craff Mrs. Meyrick fod trallod Lady Llwyd yn fwy o gryn lawer
na’r cyffredin o drallodion a gofidiau bywyd, ac er ceisio, nis gallai gredu
fod yr enaid edrychai arni trwy y llygaid mawrion tywyll yn un fuasai yn debyg
o werthu ei hun er mwyn arian na theitl. Cymharai Mrs. Meyrick berson hardd Syr
Tudur Llwyd, heb ei anurddo gan anfoesoldeb nac anghymedroldeb o un math ar hyd
ei fywyd, a’r bonheddwr y gelwid hi ei hun ar ei enw, a lliaws ereill o’i
chydnabod, ond er gorfod addef fod Syr Tudur yn tra rhagori arnynt oll, eto,
methai Mrs. Meyrick a deall y briodas, canys nid oedd bosibl coleddu meddyliau
megis pe buasai yn un o ferched ieuainc ffasiynol y farchnad briodasol yn
Llundain am Lady Llwyd. Nis gwyddai hi eto mai merch amaethwr oedd y foneddiges
ieuanc y bu iddi ar y foment gyntaf o’r bron deimlo megis mam tuag ati, ac ni
wnaeth un gwahaniaeth i’w theimladau chwaith pan wybu, ond daeth deall sefyllfa
deuluaidd y Friog yn bwnc nas mynnai Mrs. Meyrick ei droi o’r neilltu. Holodd
ei gweinidogion, holodd Mrs. Harris, galwodd yn y Friog ei hunan, ac ymhyfrydai
yn yr hen blas a’i amgylchedd. Gwelai mor dyner oedd Syr Tudur tuag at ei
wraig, ac fel y canlynai ei lygaid caredig bob symudiad o’i heiddo, ond nid
oedd Mrs. Meyrick yn nes i ddod allan o’i dyryswch yn eu cylch na phan aeth
yno. Gan fod y trigolion mor anwybodus o’r iaith Saesneg ag oedd Mrs. Meyrick
o’r Gymraeg, methent a deall eu gilydd neu diau na fuasai raid iddi fod yn ei
thywyllwch ond pur ychydig yng nghylch Lady Llwyd, na chyfnewidiadau ereill
ymddanghosent yn rhyfedd iawn i’r foneddiges wrth chwilio (x156) hanes eu hetifeddiaeth. Ond ni fu i’r anhawsterau namyn symbylu ei
hawydd hi am y goleuni, ac un bore ymaith a hi am dro ei hunan ar draed o’r
naill amaethdy i’r llall; weithiau yn cael ychydig eiriau Saesneg heblaw yes
a no, ac yn y diwedd wedi cerdded milltiroedd a phastwn mawr yn ei
llaw fel pe am ddringo’r Alpau, trodd i mewn i efail Huw Huws. Nid oedd y gof
yn rhyw lawer o Sais, ond deallodd Mrs. Meyrick ddigon i benderfynu y mynnai hi
fyned hyd at wraidd y dirgeledigaethau, a chymerodd gyngor Huw i fyned i holi
William Williams y pregethwr, neu John Meredydd, a chychwynnodd ar ei thaith,
er ei bod yn lluddedig erbyn hynny. Ond cyn iddi fyned encyd o ffordd, daeth
Dyddgu i’w chyfarfod; edrychodd Mrs. Meyrick ar y plentyn a foesymgrymai iddi
nid fel yr ymostyngai yr ardalwyr cyffredin, eithr fel pe yn blentyn o sefyllfa
hollol gydraddol â gwraig y Sgweiar. Safodd y foneddiges a dechreuodd holi yr
eneth, a chafodd y siaradai yr eneth fechan Saesneg mor llithrig a’i Chymraeg.
Eisteddodd y ddwy ar gamdda gerrig, arweiniai i lwybr byr i fyned i’r felin, yn
lle cwmpasu ar hyd y ffordd; yno y buont am awr gron, Mrs. Meyrick yn holi, a
Dyddgu yn ateb, a’r naill ddirgelwch ar ol y llall yn peidio a bod yn
ddirgelwch mwy i’r foneddiges. Wedi hynny ymaith a Dyddgu tuag adref, a Mrs.
Meyrick hefyd ar ei hunion i’r Plas Dolau heb holi rhagor ar neb, er iddi
gyfarfod ag amryw o’r ardalwyr ar ei ffordd, pob un yn cyfarch eu meistres
newydd yn dra gostyngedig ac ofnus yr olwg arnynt, fel pe heb fod yn sicr pa
fath oedd, a chan ei bod hithau wedi arfer byw mor heddychol a phawb ddibynnai
arni, a gweinyddu cyfiawnder iddynt oll yn ddiwahaniaeth nis gallai ddygymod â
golygon drwgdybus trigolion Llangynan. Mynnai Mrs. Meyrick, os yn bosibl, bawb
o’i chwmpas yn bobl ewyllysgar yn eu gwasanaeth. Aeth i’r llyfrgell, a chyn
ymolchi, nac ymwisgo yn gysurus ar gyfer cinio ar ol lludded y dydd,
ysgrifennodd lythyr bychan at William Williams y pregethwr, canodd y gloch ac
arch, odd i’r bwtler anfon lun o’r gweision gyda’r nodyn a disgwyl am atebiad.
Pan yn cychwyn tua’r pentref cyfarfu y gwas Mr. Harris, yr hwn a’i holodd yng
nghylch ei neges, a phan wybu beth ydoedd newidiodd ei wedd. Aeth i’r parlwr
uwch ben y llidiardau, a dechreuodd yn grynnedig ddweyd wrth Mrs. Harris fod
Mrs. Meyrick wedi anfon llythyr i’r pregethwr, ac wedi bod ar hyd y dydd ei
hunan yn rhywle o’r naill fferm i’r llall. “Mi anfonais i Ned i gadw golwg a
dyna’r stori oedd ganddo yn dod yn ol.”
“Feallai mai dyna ffordd Mrs. Meyrick o adnabod y bobl, yn lle mynd yn ei
cherbyd atynt,” ebe Mrs. Harris.
“Ond beth all hi fod eisieu gan William Williams, y pregethwr yna? Ac mi welais
i â’m llygad sut y cyfeiriwyd y llythyr, ac yr oedd wedi rhoddi “Reverend“
arno. Meddyliwch, galw siopwr yn “Reverend,” fel pe buasai’r dyn yn offeiriad.
“Reverend“ yn wir, yr oedd colli’r Squire yn golled fawr iawn ym Mhlas Dolau.
Yr ydwyf fi mewn tipyn o oed, a welais i erioed ddim daioni os dynes fyddai yn
ben. Gwyddai yr Apostol Sanctaidd Sant Paul mai y lle iddynt hwy oedd bod yn
ddarostyngedig i’w gwyr. Ychydig o ferched yr oes yma sydd yn foddlon yn eu
lleoedd priodol, ac (x157) am ryw reswm anirnadwy i mi, rhyw lipryn o ddyn
allant droi o gwmpas eu bys bach, fydd y merched yma fynnant fod yn feistri yn
briodi bob amser. Gwae ni erioed i’r un o honynt
ddyfod i’r Plas Dolau, ddeyda i.”
Gwraig gall iawn oedd Mrs. Harris; ni wnai byth dynnu’n groes a’i phriod, ac
oblegid ei doethineb hi, galluogid y ddau i osgoi cwerylon teuluaidd, felly nis
ynganodd air, er y gallasai hi fel llawer o’i blaen edliw a dweyd “Mi ddywedais
i fod perygl erlid gormod ar y bobl.”
Daeth y gwas yn ol ac atebiad William Williams i’w feistres, ac wedi ei
ddarllen, gorchmynnodd hithau i’r bwtler ofalu pan ddeuai y “Reverend,” William
Williams yno yn y bore, fyned ag ef i’r llyfrgell, a’i hysbysu hi ar unwaith
o’i ddyfodiad.
Mawr oedd y dyfalu yn y siop beth a fynnai yr Anrhydeddus Mrs. Meyrick a’r
pregethwr, ond daeth John Meredydd a Huw Huws i fewn cyn myned i’r Seiat yn y
capel, ac wedi i’r naill a’r llall ddweyd yr hyn a wyddent am y dull y
treuliodd Mrs. Meyrick y dydd, deallodd William Williams fod y rhod yn troi tua
Plas Dolau, a Mrs. Meyrick yn bur wahanol i’r perchennog blaenorol.
“Wel, gyfeillion bach, mi ai yno, a mi ddywedaf y gwir wrth ateb y cyfan. Mae
pob un o honoch yn gwybod hynny. Gresyn, gresyn,”
ychwanegai, “fod cael yr hen ardal yn union fel o’r blaen mor amhosibl.”
“Dyna ddeydais inna, William Williams. Biti na fasa Mrs. Meyrick yma dipyn
cynt,” ebe Huw Huws, “mae wyneb Lady Llwyd, druan fach, yn dangos mor fawr i
hiraeth hi am ’i theulu, Ond gwell hwyr na hwyrach i roi ffrwyn ymhen Mr. Harris a’i
gatals tua’r Plas yma.”
Nid oedd y dynion wedi sylwi fod Elin Ty’nyffordd wedi dyfod i’r siop ac yn
gwrando yn astud ar eiriau Huw Huws. Nesaodd ato, a gofynnodd y cwestiwn oedd
byth a beunydd ar dafod Elin. “Ydi Iesu Grist wedi dwad? Mi glywais i Rhobat
Gruffydd yn deyd na fedra neb arall roi ffrwyn ymhen Mr. Harris ond Iesu Grist.
Ddoth O o gwmpas i betha o’r diwadd?”
Gwenodd John Meredydd yn garedig ar Elin dlawd, ac ebe efe, “Wedi anfon morwyn
i neyd ’i waith, y mae O, dwi’n meddwl Elin; gobeithio mod i’n iawn, a’i fod E
ei hun yma hefo ni hefyd.”
Anghofiodd Elin ei neges, a ffwrdd a hi bron colli ei gwynt heb droi ar dde nac
ar aswy yn syth tua’r Friog. Cerddai Rhianon yn ol ac ymlaen ar y lawnt yn
ffrynt y Plas, yn ol ei harfer yn fynych yn llwydni’r cynychwyr. Gwelodd Elin
hi, a rhedodd tuag ati heb fyned yn agos i’r “dyn sy’n gneyd gwaith dynes“ na
neb arall, ac ebe hi a’i hanadl yn ei gwddf, “Mae O wedi dwad Miss a’i forwyn
hefo Fo, wedi dwad, ac wedi rhoi ffrwyn ymhen Harris y Plas. Wedi dwad, Miss
bach, a raid i chi byth grio yto. Miss Glws gyrrodd O yma, ynte, pan a’th hi
i’r nefoedd? Mae’n dda gen i; mae arna i eisio deyd wrth Boba; mi fydd yn
falch, mi a i yno.”
Ceisiodd Rhianon gael rhyw fath o ben llinyn ar stori Elin, ond nid oedd fawr
ddoethach; swm yr oll ddywedai yr eneth oedd fod “Iesu Grist wedi dwad, a’i
forwyn hefo Fo,” ac na fyddai eisieu wylo mwy, ac ymaith a hi ar ei rhedeg hyd
at fwthyn bychan Boba, ac wele hi yn traddodi yr un genadwri yn y fan hon yn ei
dull sydyn (x158) diragymadrodd ei hun. “Mae O wedi dwad o’r diwadd. Ydi mae O, mi eis i
i ddeyd wrth Miss — dyna ei henw ar Rhianon pan yn gynhyrfus ei theimladau —
mae hi wedi crio digon es meityn. Mae O wedi dwad, rhaid i mi fynd i ddeyd wrth
mam. Medda mam wrtha i ddaw O ddim, ond mae O wedi dwad. Hwre, mae O wedi rhoi
ffrwyn ymhen Harris y Plas,” a throdd ar ei sawdl tua’r drws heb sylwi fod
Dyddgu yn eistedd ar stol drithroed yn ymyl y tân, ac wedi bod yn darllen i’r
hen wraig. “Byth [sic] sydd yn bod, Dyddgu fach?” gofynnai Boba, ei hwyneb yn
gythryblus tra yn gwylio camrau Elin, “beth all fod wedi digwydd i Elin? Mae
hi’n waeth nag arfer heno.”
“Doedd hi ddim fel bydd hi pan yn lluchio’r cwbl o’i chwmpas, Boba,” yna
cofiodd Dyddgu am ei hymddiddan ei hun a Mrs. Meyrick, a dywedodd y cwbl wrth
Boba, “hwyrach bod yna ryw reiat yn y Plas, Boba, ac Elin mor wirion wedi
clywed.”
Ond cyn nos drannoeth gwybu pawb fod chwyldroad ofnadwy ym mhlas Dolau. Ymhen
tua dwy awr wedi ymadawiad William Williams oddiyno, gorfu i Mr. Harris brofi
beth oedd derbyn rhybudd i ymadael ei hunan, ac ni fu y goruchwyliwr fyth yr un
fath, meddai’r bobl, ar ol yr adeg honno ym mhresenoldeb Mrs. Meyrick. Cafodd y
rhybudd wedi ei arwyddo gan y meistr tir ei hun, ond cafodd yn ychwanegol wybod
meddwl Mrs. Meyrick am ei ymddygiadau yr un pryd gan y foneddiges mewn iaith na
fu i neb o’r blaen feiddo bod mor ddidderbyn wyneb gydag ef. Ofer oedd apel Mr.
Harris am drugaredd, mor ofer ag y bu erfyniadau hen drigolion Llangynan iddo
yntau.
Aeth y newydd fel tân gwyllt trwy yr ardal o’i chwr, a thaenid yr hanesion
rhyfeddaf, y rhan fwyaf ohonynt yn eithaf disail yng nghylch yr helynt, ond yng
nghanol y tryblith, gwyddent bob yr un fod y ffaith fawr yn wirionedd, sef nas
gallai Harris y scriw ddrygu neb mwyach. Rhedai Elin yn ol ac ymlaen gyda’r
genadwri, “Iesu Grist a’i forwyn wedi dwad.” “Mae O wedi dwad, Jac Tomos,” ebe
hi wrth denant yr Hafod Oleu, “hel di dy bac, dwyt ti run o’i bobol O. Mi gei
di fynd at Dic Tŷ Poeth i smocio poethwal, dyna i ti.”
Aeth Lady Llwyd i ymweled â Boba pan glywodd
y newydd, a’r cyfarchiad cyntaf a gafodd gan yr hen wraig oedd,
“Mae Jael yma, Rhianon, Jael gwraig Heber y Cenead? Welis i ’rioed mor ffond ydi’r Arglwydd o drystio i waith i ferched, ngeneth i, nid
dyma’r tro cynta Iddo Fo ddymchwelyd teyrnasoedd trwyddom ni.” A rhedai y dagrau ar hyd y rhychau yng ngruddiau Boba.
“Ddon nhw ddim yn ol,Boba,” sibrydai Rhianon.
“Na ddon, ngeneth i, na ddon; ond sut mae pennill Olwen fyddai hi’n ganu i ni
yn Hafod Oleu,
...Pwy gwyna iddynt hwy,
...Y teulu dedwydd lion?
......Sydd wedi myned trwy
...Ofidiau’r ddaear hon;
...Gadawsant oll ar ol ymhell,
...Bod gyda Christ sydd lawer gwell.
Am ennyd bu distawrwydd, yna ebe Rhianon. “Gymaint o ddioddefaint diangenrhaid
fu yma ynte, Boba? Mae yn anodd maddeu i Mr. Harris, ac yr oedd Syr Tudur yn
dweyd mai i’r edifeiriol y gorchymynnir i ni faddeu.”
Ysgydwodd Boba ei phen ac ebe hi, “Ches i ’rioed le i
feddwl fod y rheiny oedd yn sefyll wrth y groes
(x159) wedi edifarhau, eto, gweddiai’r Iesu mawr am faddeuant i’r rheiny. Mi
ddaw ngeneth i i fedru maddeu yn y man.”
“Wel, Rhianon fach,”, ebe’r hen wraig, nis arferai hi un enw arall pan y
byddent yn unig eu dwy. “Mae yma wers ddifrifol yn yr amgylchiadau, beth
bynnag. Mae nhw’n dangos i ni mor bwysig ydi bywyd iawn hyd yn oed yr ochor
yma. Yr un fath oedd hi yn amser y Salmydd. Cyn i’ch crochanau glywed y mieri,
Efe a’u cymer hwynt ymaith megis â chorwynt yn fyw. Peth sydyn iawn ydi
digofaint yr Anfeidrol pan ma’i awr O wedi dwad i ddial Ei etholedigion.”
PENNOD XXXI
TROAD Y RHOD
Misoedd rhyfedd ym mro Cynan fu y rhai hynny wedi i
Mrs. Meyrick ddod yno i drefnu stâd Plas Dolau. Gwelid hi yma a thraw yn y
lleoedd mwyaf anisgwyliadwy, weithiau ar ei cheffyl, bryd arall ar draed yn
edrych ar y meusydd a’r beudai, ac yn taflu ei llinyn mesur ar ddull ei
thenantiaid o ofalu am eu tiroedd. Dyna oedd y pwnc pwysig yn ei golwg hi. Rhyw
greaduriaid digon tebyg i’w gilydd yn ol barn Mrs. Meyrick oedd y Toriaid a’r
Rhyddfrydwyr pan yn derbyn ei miloedd yn y flwyddyn, ac nid oedd hi yn poeni ei
phen yn eu cylch, ond ystyriai fod diofalwch un o’i ffermwyr yng nghylch ei dir
a’i adeiladau yn fater nas gellid ei anwybyddu am foment. Waeth faint o “tanciw
kindly“ nac un math arall o foesgarwch roddid iddi yn y dull mwyaf gwasaidd gan
John Evans, Tyddyn Dafydd, ni fu Mrs. Meyrick fawr o dro cyn rhoddi ar ddeall
iddo y dylai adael llonydd i fusnesion pobl ereill, ac aros o gwmpas ei eiddo
ei hun, gan na fynnai Mrs. Meyrick, ebe hi no good for humbugs on my land.
A chyfarfu Mrs. Jenkins, Cefn Mawr â’i gwell, nid oedd wiw actio’r twrne na’r lady
gyda Mrs. Meyrick, danghosai iddi yn fuan beth ddisgwyliai y meistr a’r
feistres newydd, nid oeddynt yn foddlon i’w pobl na’u hanifeiliaid roddi iddynt
un anghlod, a rhaid oedd codi’r gwrychoedd, agor y ffosydd, a symud ymaith
bopeth tebyg i anrhefn heb son am fudreddi. Ac weithiau caent glywed y
gwahaniaeth y sylwai y foneddiges arno yn etifeddiaeth Syr Tudur Llwyd.
“If I were a blind woman, I think I could yet tell where I step from our
property into his,” ebe un tro wrth y bonheddwr wasanaethai fel goruchwyliwr
iddi yn ei hen gartref, wedi iddo ddod i’r Plas Dolau i gynorthwyo Mrs. Meyrick
yn ei hymdrechion i adfer trefn. Ni chafodd neb ond John Thomas yr Hafod Oleu,
Ned Williams y Saer, a Mr. Harris, rybuddion i ymadael o’u swyddi, na’u
tiroedd, ond rhoddwyd ar ddeall i’r oll ar ba amodau y gallent ddisgwyl trigo
mewn tangnefedd. Meddwodd Ned fwy nag erioed wedi colli y swydd o fod yn
“stiward coed,” ac un noson pan yn myned tuag adref yn lled hwyr o’r
ystafelloedd uwchben y llidiardau oddiwrth Mr. Harris, gwelai rywbeth yn ysgubo
heibio iddo ac yn chwyrnu. Ceisiodd Ned redeg, yn lle hynny syrthiodd ar ei
hyd, ac wrth syrthio tarawodd ei ben yn y maen gwyn a elwid Amynedd gan rianedd
yr Hafod Oleu, ac yno y bu yn gorwedd ac yn hollol anymwybodol (x160) hyd nes y daeth “Pitar“ yr hen geidwad helwriaeth heibio cyn myned
adref i gysgu, canys diddymodd Mrs.Meyrick yr arferiad o wylio’r coedydd yn y
nos gyda’r geiriau oeddynt mor gydweddol a’i chymeriad hi, “There will be no
dishonest people on my land here or anywhere.”
Cododd “Pitar” Ned, ond buan y deallodd fod yn rhaid cario y saer tuag adref;
aeth i chwilio am un o gerbydau y Plas, ac felly yr hebryngwyd Ned Williams y
noson honno i’w dŷ. Er fod rhyw ychydig o amser yn ol iddo, ni weithiodd
efe byth mwy. Anafodd ei ben gymaint fel nad ystyrid ei fod “cyn galled a
phawb“ yn ol dull y trigolion o siarad.
Mor ryfedd yw troadau olwyn fawr Khagluniaeth! Pan ddaeth yr amser i Mr. Harris
gychwyn o’i ystafelloedd uwchben llidiardau Plas Dolau yr unig anneddle allodd
gael i roddi ei droed i lawr ynddo oedd plasdy bychan perthynol i Syr Tudur
Llwyd. Petrusai yr hen fonheddwr dipyn pan ddaeth Mrs. Harris yno i ofyn am y
lle wedi clywed ei fod yn wag, ac ni roddai ateb o fath yn y byd cyn ymgynghori
a Rhianon. “Hi gweld pellach o lawer na fi,” ebe fe. Ond canlyniad yr ymgynghori
fu i Mr. Harris gael y tŷ.
“Mae colli cartref yn brofedigaeth mor fawr, pwy wyf fi
i wrthod dinas noddfa,” ebe Lady Llwyd, “oni wn i yn well na neb arall beth yw cael cysgod rhag
y dymestl?” ac edrychodd gyda llygaid tyner, diolchgar ar Syr Tudur.
“Wn i ddim fi iawn ai peidio; fi ofni fi hunanol, a dim gweld yn iawn,” atebodd
Syr Tudur. Ers amser cyn hynny arferai yr hen fonheddwr wylio symudiadau ei
wraig ieuanc gyda dwyster yn ei wyneb fel pe yn ofni i un awel groes ddod eto
i’w chyfarfod, a llawenychai weled ychydig o arwyddion ei bod yn ceisio cymeryd
dyddordeb mewn bywyd. A helpai Mrs. Meyrick ef, canys yn y Friog y treuliai y
foneddiges honno ei horiau hamddenol, a bu ei chwmni yn lles i Rhianon trwy
beri iddi anghofio ei gofidiau ei hunan weithiau wrth wrando ar Mrs. Meyrick. Nid
oedd Lady Llwyd yn sant eto chwaith, ac nis gallai beidio teimlo mesur o
foddhad nas goddefid i John Thomas lychwino mwy ar ei hen gartref. Gan fod yr
Hafod Oleu mor agos i Blas Dolau, penderfynodd Mrs. Meyrick wneud yr hen
amaethdy hardd yn breswylfod i oruchwyliwr yr etifeddiaeth, a’r peth cyntaf
oedd anfon John Thomas, yn ol i’w siop oddiyno, “i gribddeilio tipyn eto,” ebe
Huw Huws, “mae o’n giambler ar y gwaith hwnnw, ond wyr o ddim mwy am ffarmio na
wyr twrch daear am yr haul.”
Er iddo gael tŷ wrth ei ben ni fu un cysur i Mr. Harris ynddo,
dechreuodd y briwiau ar ei goes ail agor, ac ychydig iawn allai efe ymlwybro ar
bwys ei ffon, a chyn pen hir aeth i fethu codi o’i wely. Dioddefai boenau
arteithiol nad ymddanghosai gwybodaeth meddygon na gofal Mrs. Harris yn alluog
i’w lleddfu.
Dyddiau rhyfedd oedd y rhai hynny yn Llangynan. Yma a thraw gwelid twrr o bobl
yn ymddiddan a’u gilydd yn ddistaw fel a geir mewn ardaloedd pan fydd yno
bethau anodd eu deall yn digwydd. Yr oedd hyd yn oed Elin Tynffordd yn
ddistawach nag arfer; elai yn ol ac ymlaen i’r Friog, a cheisiai Rhianon oleuo
yr enaid tywyll fel yn y dyddiau a fu, ond (x161) digon tebyg oedd
Elin — methu gweled Iesu Grist a chwilio am dano, ond yn siwr fod “O gwmpas i
betha,” wrth weled y cyfnewidiadau. Yna wedi adfer yr Hafod Oleu oddi mewn ac
allan, cynygiwyd y lle fu yn eiddo ei dad i Nisien Wyn. Ofnai Rhianon iddo ei
wrthod; gwyddai hi mai ar gais Syr Tudur y rhoddwyd y cynnyg iddo, ac nid heb
achos, canys lle unig iawn i Nisien oedd yr Hafod Oleu heb fanon dlos a garai
er yn blentyn. Eithr derbyn y cynnyg wnaeth y dyn ieuanc, a mawr fu llawenydd
yr ardalwyr. Codwyd dirprwyaeth i fyned i ddiolch i Mr. a Mrs. Meyrick, a
threfnwyd cyfarfod undebol yn yr ysgol Frytanaidd i groesawu Nisien Wyn. Eto cyfarfod
mor llawn o’r lleddf a’r llon oedd. Cofiai pawb am y rhai a hunasent, ac er fod
yno lawer llygad gwlyb pan ddywedodd William Williams air am danynt eto ni
fynnasai y rhai a adawyd eu gollwng yn anghof y diwrnod dedwydd hwnnw yn
Llangynan.
Tra y cerddai John Meredydd a William Williams, un bob ochr i Nisien Wyn o’r
cyfarfod, gwibiodd Elin Tyn Ffordd o’r tu ol iddynt, ac ebe hi, “Dydw i ddim ’run fath a Miss Glws, a dai byth medda mam, os nag ai i’r nefoedd. Ble
mae Harris y Sgriw wedi mynd; mae o wedi cychwyn i rywla?” Druan o Elin,
rywfodd neu gilydd deuai hi o hyd i bob newydd bron o flaen undyn, eto anaml y
taenai hi un chwedl gelwyddog; gwirionedd fyddai newyddion Elin bron bob amser,
ac felly y tro hwnnw. Pan oedd yr hen ardalwyr yn croesawu yn ol i’w plith y
goruchwyliwr newydd, anadlodd Mr. Harris ei anadl olaf mewn poenau arteithiol
oddiwrth gorff a meddwi. Druan o hono, yn ymchwydd yr lorddonen, pan yn wynebu
ar fyd yr ofnai glywed y cwestiwn, “Ble mae Abel dy frawd di,” ynddo y
dechreuodd ei gydwybod ddeffro, ac nis gallai gweddiau ei wraig, na chymun
offeiriadol, na dim arall, roddi iddo dawelwch meddwi.
Bore byth gofiadwy yn ardal Llangynan oedd yr un yr hebryngwyd gweddillion Mr.
Harris i fynwent Llanfair. Daeth Francis Glyn yno at ei fodryb i drefnu y
gymwynas olaf, ac wedi ymgynghori a Nisien, a chyfeillion ereill, penderfynwyd
i’r cynhebrwng fod yn gyhoeddus yn ol arfer y wlad. Arweiniai y ffordd i
Lanfair heibio hen gartref William Williams, a’r hwn y gorfu i’w hen fam
ymadael oblegid egwyddorion ei mab. Cerddai dau offeiriad yn gyntaf, a dilynnai
amryw o’r plwyfolion hwy, yna deuai yr elor gerbyd, ac yn nesaf ato y cerbyd
lle yr oedd Mrs. Harris, a pherthynasau iddi, a cherddai Francis Glyn a Nisien
Wyn gydag ef wedi hynny, yna y gweddill o’r orymdaith. Wedi i’r elor gerbyd
gyrraedd ar gyfer hen annedd Janet Williams, safodd y ceffylau yn sydyn.
Ceisiodd y gyrrwr mewn pob rhyw fodd gael gan y ddau fyned ymlaen. Daeth dynion
ereill ato i’w helpu, ond i ddim pwrpas; safai y ddau geffyl fel pe wedi eu
hoelio wrth y ddaear heb symud ber. Am hanner awr dda safodd y bobl hefyd, pawb
oll wedi eu meddiannu a dychrynfeydd, ac yn ofni a chrynnu o flaen golygfa mor
ddieithrol. O’r diwedd deallwyd mai ofer hollol oedd pob ymgais i gael y ceffylau
ymlaen, a thynnwyd hwy yn rhydd, rhwymwyd cortynnau gafwyd o’r amaethdy wrth yr
elorgerbyd, a gorfu i’r dynion dynnu yr elorgerbyd i’r fynwent eu hunain.
Golygfa (x162) ddifrifol oedd nad a byth dros gof yr un o’r gwyddfodolion. Nid gwaith
hanesydd yw esbonio yr amgylchiad; digon yw dweyd fod eto rai yn fyw yng
Nghymru a wyddant mai gwir yw. Yn yr eglwys ac o gylch y bedd edrychai y bobl
ar eu gilydd, fel pe heb fod yn sicr beth i ddisgwyl nesaf, a diau fod llawer o
honynt yn teimlo yn ddiolchgar pan guddiwyd yr hyn oedd farwol o Mr. Harris o’u
golwg. Ac nis gallai neb feddwl na siarad am ddim ond am yr amgylchiad difrifol
am ddyddiau lawer yn Llangynan. Ceisiodd Syr Tudur Llwyd gadw yr hanes oddiwrth
Rhianon rhag peri iddi flinder ysbryd; feallai mai dyna paham yr aeth ei hunan
i dalu ymweliad a Mrs. Harris a’i nai — fel y galwai hi Mr. Glyn, er mai nai
Mr. Harris oedd efe — heb ofyn i Rhianon fyned hefyd. Aeth Francis Glyn gydag
ef ran o’r ffordd yn ol i’r Friog, a phan safent i ganu’n iach a’u gilydd, dywedodd
y gwr ieuanc, “Syr Tudur, mi ddymunwn i chwi wybod fy mod i yn credu fod Duw yn
bod heddyw, gweddiwch drosof. Rhyw ddigon gwan yw’r goleu eto, ond nis gallaf
mwy beidio credu yn Nuw, ac nid oes esboniad ar y byd yma imi ond yng ngoleuni
y byd anweledig. Cofiwch am danaf.”
“Cofio, fi cofio am danoch chi, Mr. Glyn, fi dim medru peidio, fi gwbod ar ol
noson honno fi chwilio am Nisien — a chlywed chi deyd gofid calon chi — bod
anodd i chi cam fi, ond chi credu, Mr. Glyn, fi meddwl dim am chi na neb, ond cadw
nhw o’r tywydd mawr. Fi gneyd hynny mor dda gallwn i hyd hyn. Ond fi da iawn
clywed chi credu. Pawb da yn credu, fi gweld pawb gneyd petho ryw gwerth yn byd
yma yn credu. Pobol heb credu dim use. Fi gobeithio chi credu llawer
iawn. Fi ddim yma hir iawn eto, fi leicio gwybod pawb anwyl i fi yn cerdded hyd
llwybr Iesu Grist. Hwnna’r llwybr gore, Mr. Glyn. Felly bydde Robert Gruffydd
yn siarad a fi. Hwyrach fi dim gweld chi eto, Mr. Glyn, ond hynny dim pwys, fi
disgwyl gweld chi yn gwlad well by and bye.”
“Syr Tudur, mi wnaf fy ngoreu. Dyna eriau olaf Robert Gruffydd i mi, fy annog i
rodio y ffordd yna fel chwithau. Diolch i chwi,” a chrynnai gwefusau y dyn
ieuanc tra yr ychwanegai “peidiwch a gomedd i mi ddiolch i chwi hefyd am a
wnaethoch, ac ydych, yn wneyd — i — i iddynt hwy, mwy J o lawer na allaswn i.”
|
PENNOD XXXII
CADW NOSWYL
Bu Francis Glyn yn petruso am ychydig funudau wedi i
Syr Tudur Llwyd ei adael, ai myned yn ol at ei fodryb ynte troi tua’r Hafod
Oleu i chwilio am ei gyfaill Nisien Wyn oedd y peth goreu iddo wneyd. Edrychai
o’i ddeutu, ac ymrithiai llu o adgofion o’i flaen wrth syllu o’i gwmpas. Cofiai
am y groesffordd nad oedd nepell oddiwrtho lle y bu’r cyfarfod politicaidd
rhyfedd hwnnw; dychmygai weled wyneb Rhianon tra yn mwynhau araith y gweithiwr
roddodd ben ar stori Mr. Jones mor ddidrafferth. Gwelai wyneb swynol Olwen
dlos, ei gwallt fel aur gawod yn disgyn dros ei hysgwyddau; a griddfannai y dyn
ieuanc yn uchel. Pan yn y cyfyng-gyngor yma daeth Dyddgu fechan heibio iddo,
ac ebe hi yn ei dull sydyn, “Rydw i’n mynd i weld Boba; ddowch chi’ [sic] Mr.
Glyn?” Gafaelodd yntau yn llaw (x163) y plentyn yn ddistaw ac ymaith a hwy gyda’u gilydd.
Aeth Dyddgu i fewn ar ei hunion i Tyn’rardd, gan waeddi wrth y drws, yn ol
arfer yr hen drigolion “Oes yma bobol?” “Oes, Dyddgu, oes; tyrd i fewn ngeneth
i,” atebai yr hen wraig o’i
chornel yn ymyl y tân.
“Mae yma bobol ddiarth, Boba, mae Mr. Glyn wedi dod i ofyn sut mae Boba, hefo
mi.”
Cododd yr hen wraig ac estynnodd gader iddo, a chymerodd Dyddgu ei stol hithau,
ac eisteddodd y tri.
“Dyma ni fel tri throed trybadd, ynte?” a gwenai Boba arnynt, “Mae’r eneth fach
yma wedi son llawer iawn am danoch chi, wrtha i, Mr. Glyn; mae Dyddgu yn driw
iawn i’w ffrindia.”
“Mae’n ddigon anodd i neb edrych arnaf fi fel ffrind yn yr ardal yma, Boba,”
atebai’r dyn ieuanc, “os caf finnau roddi enw Dyddgu arnoch. Deuthum i i’ch
mysg yn nechreu gofidiau yr ardal, onid do? A fy ewythr, brawd fy mam, fu’r
achos o’r cwbl.” Ocheneidiai Boba, “Wel, mae Mr. Harris wedi gorfod ateb drosto
ei hun, Mr. Glyn, ydi, ydi; a rwsut well gen i beidio deyd gair bach am y marw,
mae o wedi mynd, ac fedra i ddim peidio teimlo dros ych modryb, Mr. Glyn; rydw
i yn o hen ond wybum i erioed am y fath amgylchiad ag fu yng nghynhebrwng eich
ewythr, na ddo yn wir. Mae arna i ofn i mi feddwl lawer tro na fydda fo ddim
marw fel pobol erill, ond ddyliodd y nghalon i ddim basa’r anifeiliaid direswm
dan yr arweiniad i ddangos anfoddlonrwydd y Duw mawr.”
Edrychai Dyddgu ym myw llygad y dyn ieuanc, ac ebe hi gan bwyntio at Boba, “Mae
Boba’n meddwl fod yr Arglwydd ym mhob man yn gneyd pob peth. Ydi O, Mr. Glyn?”
Cyn iddo gael amser i ateb, ebe Boba, “Yn llunio goleuni, ac yn creu tywyllwch,
yn gwneuthur llwyddiant, ac yn creu drygfyd. Myfi yr Arglwydd sydd yn gwneuthur
hyn oll.”
Bu distawrwydd am foment, peidiodd Dyddgu ar ei thraed, “Dydw i ddim yn
leicio’r adnod, yna, Boba, mae yna rai gwell lawer iawn; chwiliwch am un arall
erbyn do i yn f’ol, rydw i am fynd i weld Mr. Wyn i Hafod Oleu,” ac ymaith a hi
ar ei rhedeg. Edrychodd Boba arni. “Plentyn rhyfedd iawn yw Dyddgu, Mr. Glyn,
ond mi neith les i machgen i tua’i gartref unig yn y fan yna. Mae hi’n byw ac
yn bod cydrhwng yr Hafod Oleu a’r Friog, a hi ydi’r phisig gora wn i am dano fo
ymhob un o’r ddau gartre. Ie, ie.” Cododd Boba ei golwg, ei llygad yn edrych ar
y dyn ieuanc o’i ben i’w draed, yna ebe hi, “Mae’n dda iawn gin hen wraig blaen
fel fi ych cyfarfod chi, Mr. Glyn; hwyrach na welai monoch chi eto.”
“O, peidiwch Boba,” ebe Francis Glyn, “peidiwch oll a ffarwelio a mi fel hyn.
Dyna ddywedodd Syr Tudur Llwyd ychydig bach yn ol, a dyma chwithau eto.”
“Wel, Mr. Glyn, wel, mae rhai mwy anhebyg na mi wedi gorfod cychwyn ar rybudd
digon byr, ond hyn oeddwn i’n mynd i ddeyd, mi wn i dipyn bach am danoch chi;
mae Syr Tudur Llwyd a minnau yn hen gyfeillion, er fod cimin o wahaniaeth
sefyllfa rhyngon ni, a mae o a finna, wedi iddo fo ddeyd wrtha i yn gwybod
amcan go lew sut fath o dywydd ryda chi wedi bod yno fo yn ych ieuenctid, achos
dyda chi ond (x164) ifanc eto, oed go ifanc i mi ydi y deg-ar-hugain, Mr. Glyn. Dydw i yn
mynd i ddeyd dim rhagor am ych profedigaethau chi, Mr. Glyn, fedra i o bawb
ddim bychanu’ch colled chi, does neb yn nabod Rhianon gystal a’r hen Foba, ond
rydw i yn gweddio llawer drosoch chi’ch dau am iddo Ef roddi tangnefedd Ei Hun
i chi. Ac mi leiciwn i ddiolch i chi, Mr. Glyn, am gadw eich trallodion i chwi
eich hun. Does neb ŵyr mor agos i’r geulan y bu Rhianon; allasai ngeneth i
ddal dim mwy, sut y daliodd hi gimin ydi’r dirgelwch yn wir, ga’i ddiolch i
chitha hefyd am anghofio yr hunan, a chofio pobol erill yn y ddrycin, Mr. Glyn.
Mi neidiodd Rhianon i’r adwy cydrhwng y gelyn a’i rhai anwyl, bendith arni; ond
mi fydd ol y frwydyr arni tra bydd hi byw.”
Gafaelodd Francis Glyn yn y law deneu gymalog, a gwasgodd hi at ei fynwes yn
ddistaw. Ymhen ennyd, ebe fe wrth yr hen wraig, “Nid oeddwn deilwng, Boba,
dyna’r gwir. Pan ddeuthum i i’r ardal yma y tro cyntaf anghredadyn oeddwn i. Pe
cawswn ddymuniad fy llygaid, fe allai y gwneuthwn fwy o ddrwg iddi nag o les,
ond erbyn heddyw, mae’n wir fod y goleu yn ddigon gwan, ond yr wyf yn ceisio ei
ddilyn er hynny. Fedra i ddim mynd yn ol i’r tir tywyll eto, Boba; er y cyfan
mae’n dda iawn i mi fod wedi eich adnabod bob un yn Llangynan. Ffarwel, Boba;
gobeithio pan ddeuaf yn ol ryw dro na fydd yma un cartref arall yn wag. Rhaid i
minnau fyned ar ol Dyddgu at fy nghyfaill cyn ymadael.” Ac felly bu, a Boba yn
sefyll yn y drws yn gwylied ei gamrau, ac yn sibrwd, “Dyn a aned i flinder fel
yr eheda gwreichionen i fyny.”
Erbyn iddo gyrraedd Hafod Oleu safai Nisien, a Dyddgu ar y lawnt yn prysur
dynnu’r cynlluniau i gael y gerddi blodau yn ol i’r hen drefn. Dyddgu yn dweyd
pa fath flodau arferai fod ymhob un o honynt, pan ofalai Rhianon ac Olwen am
danynt. Cerddodd Nisien i gyfarfod ei gyfaill, ac wedi ei gyfarch, cyfeiriodd
at Dyddgu a dywedodd, “Oni feddaf chatelaine ragorol, Francis. Mae’r ddynes
fach yma wedi penderfynu gwneud a all hi, ac mae hynny yn gryn lawer i gael yr
Hafod yn ol i’w le. Mae yma dipyn o wahaniaeth y tu fewn o angenrheidrwydd, ond
eto llai na feddyliwch hefyd; mae llawer i iawn o’r hen bethau wedi dyfod yn
ol, a rhwng cof Dyddgu a’m hen atgofion inna, nis gallaf lai na gorfod addef
fod yr oll yn bur debyg i’r hen ddull.”
Cytunai Francis Glyn fod golwg yr Hafod Oleu yn debyg i’r hyn
arferai y cartref dedwydd fod, a danghosai Nisien y naill ddodrefnyn ar ol y
llall gan ddweyd, “Anfonodd Rhianon y rhai yma yn ol i mi,” neu “Cadwodd Syr
Tudur y pethau yna rhag i ddwylo halog eu cael,” a thra y cerddai y ddeuddyn
ieuainc o’r naill ystafell i’r llall yn ymddiddan a’u gilydd, clywent lais
Dyddgu yn canu ymysg y llwyni oddiallan. “Roeddwn i’n dweyd wrth John Meredydd
ddoe bod Dyddgu yn anhebgorol i mi yn yr Hafod yma. Pan fydd fy hiraeth am y
dyddiau gynt ymron a’m llethu, daw Dyddgu a’i syniadau rhyfedd, a storiau am
holl helyntion y cyfanfyd, ynghyd a’i hysbryd llon a nwyfus, a chwâl yr holl
gymylau o’i blaen, ac heb yn wybod i mi fy hun gwelaf finnau y goleuni disglair
tu hwnt i’r cymylau. Sieryd am fy Olwen dlos (x165) wrthyf weithiau,
ac wrth wrando arni, byddaf yn gorfod teimlo nad oedd Olwen yn gymwys i un man
fel i’w chartref nefol, ac nas gallasai hi fyth ddal stormydd oerion byd heb
wywo. Dyna, ebe Rhianon, yw ei chysur hithau, fod Olwen a’i thad a’i mam wedi
mynd o gyrraedd poen, nas gall neb byth mwy beri iddynt golli deigryn. Tra y
byddwn ninnau yma nid oes dim gwell nag i ni geisio ymdawelu a gweithio dros
eraill, gweithio er lles ein gwlad a’n cenedl. Mae Mrs. Meyrick wedi gwahodd
Charlie a’i dad yma am dro y mis nesaf; byddaf yn falch eu gweled.”
Edrychai Francis Glyn o’i flaen yn synfyfyriol, ac ebe megis wrtho ei hun, “Ie,
fan yma y dywedodd Robert Gruffydd wrthyf fod y goleu yn bod p’run bynnag a
welwn ni o ai peidio.”
“Nisien, yr wyf fi yn dechreu cael cipolwg ar y goleuni er dued yw ffurfafen fy
mywyd, ac mae’n dda iawn gennyf glywed eich bod chwithau yn derbyn ychydig
gysur. Ofnwn ni am danoch pan glywais eich bod am fentro byw yn eu hen gartref
hwy eich hunan. Ond cwmni da yw plentyn i ymlid gofidiau ymaith,” ond tra y
siaradai, gwelai Francis Glyn, Dyddgu yn gwibio yn ol ac ymlaen, yn rhoddi
carreg wen yn ei lle mewn cornel, yn adfer canghenau o’r eiddew gwyrdd i’w lle
ar hyd ochr y deildy, eto yn parhau i ganu y nodau mwyaf swynol, ac ystyriodd
fod amser Dyddgu i fod yn blentyn yn byrhau. Yna taflodd y dyfodol o’r golwg,
ni fynnai dywyllu y presennol i Nisien wrth son am anhawsterau posibl, ond wedi
ffarwelio ag ef, ac erfyn arno beidio bod yn hir heb ymweled ag ef yn y brif
ddinas, galwodd ar
Dyddgu i’w hebrwng tua thy ei fodryb.
“Ond, Francis, deuwch chwithau yma hefyd,” ebe Nisien.
“Ddim yn fuan eto. I beth, ond i’ch gweld chwi?”
“A finna,” ebe Dyddgu yn siriol, “mae yma lot o bobol yn ych leicio chi, Mr.
Glyn.”
“Wel, mae Mrs. Harris yn symud i ffwrdd, a fydd gennyf yr un esgus.”
“Does dim eisio hel ’sgusion,” ebe Dyddgu gan ddawnsio o gylch y lawnt.
Gwenodd y dynion ieuainc, yna dywedodd Francis Glyn hanes ei ganu ffarwel â Syr
Tudur Llwyd. “Mae’n dda iawn gennyf na fu i mi erioed ddweyd yr un gair i’w-
boeni. Gwnaeth lawer mwy i bawb na allaswn i ar fy ngoreu.”
Ac yna ymadawsant, a chyn y nos yr oedd Francis Glyn wedi cefnu ar Llangynan
heb goleddu un gobaith dyfod yn ol.
Y noson honno eisteddai Lady Llwyd yn ei hystafell ei hun ar ol swper. Aethai
Syr Tudur i’r llyfrgell yn ol ei arfer am tua hanner awr, ond edrychai Lady
Llwyd ar y cloc a gwelai fod dros awr, a’i bod yn myned yn hwyr, yn amser i’r
gweinidogion gau y tŷ dros y nos, a hwylio i gysgu. Cerddodd i fewn i’r llyfrgell, ac yno gwelai Syr Tudur a’i ben yn gorffwys ar ei freichiau, ei hen Feibl mawr
yn gorwedd yn agored oddi tanynt ar y bwrdd. Tybiodd Rhianon ei fod wedi cysgu
wrth ddarllen, ac aeth ato, a rhoddodd ei llaw ar ei ysgwydd. Ond am y tro
cyntaf erioed ni chymerodd yr hen fonheddwr un sylw o gyffyrddiad y llaw honno,
ac nis atebodd y llais tyner yn galw arno. Dychrynodd Rhianon, a rhedodd at y
gloch a chanodd hi lawerodd o weithiau; rhedodd y gweision a’r morwynion (x166) hefyd i edrych paham y bu’r fath Swn o’r llyfrgell, ac yno gwelsant eu
meistres ieuanc ar ei gliniau wrth ymyl Syr Tudur, yn dweyd ei enw, yn erfyn
arno ei hateb, ac yn cusanu ei ddwylo oeddynt yn prysur oeri yn yr angeu. Bu
efe farw fel y bu fyw, yn dawel a digyffro megis pe yn symud o un ystafell i’r
llall. Aeth yn gyffro er hynny drwy’r Friog. Cariodd y bwtler ei feistres i’w
hystafell ei hun, ei hwyneb yn welw fel yr un yr oeddynt newydd ei adael yn y
llyfrgell. Danfonwyd cenadwri at Nisien Wyn i Hafod Oleu, a meddyliodd un o’r
morwynion am gyrchu Boba at ei meistres. Yr oeddynt yno mewn byr amser, a’r
geiriau cyntaf glybuwyd gan Rhianon oedd,
“O Boba, Boba, mae Olwen yn cyfarfod Syr Tudur a llond ei dwylo o flodau ens
meity’, a ninnau ein hunain. O, Boba, Boba, cawse fo ddim ond deyd “Goodbye“
wrthai i, ynte.”
Gwyddai Boba fod Rhianon yn caru Syr Tudur Llwyd am ei ddaioni tuag ati hi a
phawb, ac ni wnaeth ond sibrwd,
“Doedd dim eisio, ngeneth i. Fydd neb yn deyd “Goodbye,” wrth gadw noswyl. Mae
amser gorffwyso Syr Tudur wedi dwad, diolch am i gael o cyd. Ni frysia’r hwn a gredo.”
PENNOD XXXIII
EWYLLYS OLAF SYR TUDUR LLWYD
Mawr oedd pryder trigolion Llangynan pan glywsant fod yr un fu’n gyfaill a
chymwynaswr iddynt bob yr un fel y byddai’r angen wedi ymadael a’r fro a garai
gymaint, rhag y gallai yr etifeddiaeth fyned i ddwylaw estron, ac i’r Friog
beidio mwya bod
yn gartref duwiol tawel yn ei mysg. Ofnai rhai o’r hen denantiaid bopeth, ond
tybiai ereill fod Syr Tudur yn un o’r dynion call fuasai yn sicr o fod wedi
trefnu ei dŷ pan mewn iechyd ar gyfer yr alwad, pa bryd bynnag y deuai. Elai Mrs.
Meyrick yno yn ol ac ymlaen, a holai Rhianon yng nghylch y dyfodol, a chware
teg iddi cynygiai gartref i’r weddw ieuanc os ceid nad oedd y Friog yn eiddo
iddi mwy. Ond bu Nisien Wyn yn dweyd yr un peth o flaen Mrs. Meyrick, ac ateb
Rhianon iddo oedd, ’Wn i ddim byd, eto, Nisien, ond beth bynnag yw ewyllys Syr
Tudur, mi wnaf fi bopeth yn union fel y dymunai ef. Os cafodd amser cyn ei fyned i drefnu ar fy nghyfer, gallaf fod yn bur
siwr iddo ofalu am danaf. Beth?” ebai, gan godi ei hwyneb tua’r nef, “beth fu
ei fywyd ers amser bellach, ond gofal am danaf fi, a phawb oedd yn anwyl i mi.
Mor wag yw’r byd hebddo, Nisien. Mor dda oedd, ynte?”
Yna ychwanegodd, “Ond os bu iddo orfod ein gadael heb drefnu dim, deuaf i’r
Hafod Oleu yn ol eich cais; bydd yn dda gennyf gael fy hen gartref yn barod i’m
derbyn, a’m brawd yn agor y drws i mi.”
Ond diwrnod y cynhebrwng, wedi rhoddi Syr Tudur Llwyd i
orwedd yn ymyl ei riaint yn hen fynwent Llangynan, wele ei gyfreithiwr yn gofyn
am bresenoldeb Lady Llwyd yn y llyfrgell, ac yn enwi ychydig gyfeillion ereill
yn yr ardal, yn eu mysg, Mr. Nisien Wyn, Mr. Prys yr offeiriad, Mr. John
Meredydd y melinydd, a Mr. Williams y pregethwr. Ac yno yn eu gwydd hwynt y
darllenwyd yr ewyllys yn yr hon y gadewid etifeddiaeth y Friog i Rhianon —
Lady Llwyd, yn ddiamodol, heb un math o delerau yn gysylltiedig (x167) a hi. Y Plasdy prydferth a’r cwbl oedd ynddo, ac o’i ddeutu, i fod yn eiddo
iddi, ac os byddai rywbryd yn ddymuniad Lady Llwyd i ymbriodi ag arall, a bod
iddi blant, fod yr etifeddiaeth i fyned i’r mab hynaf, os heb fab, i ferch. Os
heb etifedd, gadawai Syr Tudur ei wraig yn rhydd i wneyd fel y mynnai hi mewn
perffaith ymddiriedaeth yn ei doethineb, a’i deall da. Gadawodd gymunroddion
mewn arian i’w wasanaethyddion yn y Friog er cof am eu gwasanaeth cywir iddo,
hefyd hanner can’ punt i William Williams i’w helpu yn ei fasnach i gael ei ben
uwchlaw’r dwfr wedi i helynt yr etholiad beri iddo gymaint o golled, Can’ punt
i John Meredydd, y melinydd, mewn “ymddiriedaeth ar gyfer rhoddi addysg i’w
ferch fechan Dyddgu. A gofynnai i Lady
Llwyd ofalu am dlodion y fro fel yr arferent wneud o’r Friog. Deg punt i Boba,
a deg arall i Mr. Prys, yr offeiriad, er adgyweirio ychydig ar bulpud eglwys
Llangynan, a dyna gymiwys ewyllys a thestament olaf Syr Tudur Llwyd. Ond ar ei
diwedd wele godisil, yn hwnnw gadewid i Nisien Wyn, mab ei hen gyfaill, amryw
bethau fu yn eiddo ei dad pan ym Mhlas Dolau, ac a brynwyd gan Syr Tudur Llwyd
adeg ei farwolaeth, ac hefyd ei ffon ef ei hun, yr hon a roddwyd iddo gan ei
denantiaid ar ddydd pen ei flwydd fel arwydd o’u parch tuag at eu meistr tir.
Yn olaf gadawai y fodrwy a wisgai ar ei law i Francis Glyn i’w adgofio am eu
hymddiddanion gyda’u gilydd. “He will understand why I bequeath to him my
ring which hath for its motto — I trust.” Lady Llwyd, a Mr. Nisien Wyn yn
ysgutorion, yr olaf er mwyn rhoddi help i Lady Llwyd gyda’r trefniadau.
Pan wybu y gymydogaeth hanes yr ewyllys, nis gallent beidio a datgan eu
llawenydd y naill wrth y llall. Deallent hwy yn eithaf da nas gallasai Syr
Tudur drefnu yn well ar gyfer eu denantiaid na gadael yr oll yn nwylaw Lady
Llwyd, ac na ddigwyddai iddynt hwy ddim niwed tra y daliai hi yr awennau.
Ymfalchiai Dyddgu unwaith eto ym meddiannau Rhianon. Creadures fechan ysgafn ei
meddwl oedd hi, a deuai o hyd i ryw gymaint o awyr las y tu arall i bob cwmwl
tywyll; felly er colli ei chyfaill a hoffai gymaint — Syr Tudur Llwyd — dechreuodd
Dyddgu geisio troi y nos yn ddydd i bawb o’i chwmpas, a bod “y phisig gore”
iddynt yn ol dull Boba o siarad. Mynnai Mrs. Meyrick gael Lady Llwyd o unigedd
y Friog, ond nis gellid perswadio Rhianon i symud oddi yno hyd yn oed am noson
hyd nes y byddai holl ddymuniadau Syr Tudur wedi eu trefnu yn ol ei ewyllys ef.
Yna ceisiai Mrs. Meyrick ei darbwyllo fod yn rhaid iddi gael rhywun yn gwmni,
ond meddai tawelwch y Friog swyn i ysbryd Rhianon, a gorfu i Mrs. Meyrick
ddeall nad oedd dim yn alluog i roddi y fath fwynhad i Lady Llwyd a cheisio
gofalu am ei phobl o’i chwmpas, rhoddi tro i Ty’ny-ffordd i edrych am Elin a’i
mam, oddi yno i weled Boba, ac i’r Hafod Oleu at Nisien. Bryd arall elai tua’r
pentref i ymweled â William Williams, a byddai mor barod ag y bu ei thad
erioed i gyfrannu i’r capel a’i waith. Wedi marw Syr Tudur elai Rhianon i
Langynan yn y bore yn union fel o’r blaen, ac yna i’r capel yn y pentref y
gweddill o’r dydd, ac ar (x168) noson waith. Synnai y bobl ei bod yn parhau i fyned
i’r Llan, ond nid yn hir y buont cyn penderfynu fod ym mryd Lady Llwyd wneud
popeth a barai hyfrydwch i Syr Tudur yn ei fywyd, wedi iddo ef fyned i fro
distawrwydd. Dywedai Huw Huws y gof fod rhoddi amnaid i Lady Llwyd yng nghylch
rhyw fath gynllun o eiddo Syr Tudur yn ddigon, y gwneid y gwaith ar unwaith,
beth bynnag fyddai. Ac yn y dull tawel defnyddiol
yma y treuliai hi y dyddiau. Ryw ddiwrnod
cerddodd tua’r felin. Gwelodd John Meredydd hi, ac aeth i’w chyfarfod.
“Mae llwch yr hen felin yna yn difetha dillad duon Lady Llwyd, ddowch chwi i’r
ty?”
Aeth hithau, ac wedi myned i fewn ac eistedd a dechreu siarad â’r Melinydd a’i
wraig, gofynnodd iddynt eu barn hwy yng nghylch addysgu Dyddgu yn ol dymuniad
Syr Tudur yn ei ewyllys.
“Buaswn i yn ei dysgu fy hun, John Meredydd, ond ychydig o ddawn i ddysgu neb
feddaf fi rwy’n ofni. ’Rydw i wedi treio fy ngore i ddysgu Elin Ty’nyffordd,
a rywsut ychydig iawn o ol y dysgu sydd arni,” ebe Rhianon. “Mae’n well o lawer
gen i dreio dysgu petha fy hun na cheisio eu dysgu i ereill.”
Ond canlyniad yr ymweliad oedd i Dyddgu dreulio mwy o’i hamser nag erioed yn y
Friog, bob yn ail a’r Hafod Oleu fel cynt yn nawn y dydd, a danfonid hi a’i
brodyr yn y bore i’r dref gyfagos lle y cedwid ysgol ragorol i ychydig nifer o
blant yr uchelwyr gan fonheddwr oedd yn ysgolhaig o radd uchel, a chan fod y
plant yn dyfod yno o dan nawdd Lady Llwyd, y Friog, a hwythau yn gallu
manteisio yn well na’r cyffredin ar eu haddysg, cymerodd yr ysgolfeistr
ddyddordeb neilltuol ynddynt.
Ymadawodd Mrs. Harris o’r ardal mor fuan ag oedd bosibl iddi ar ol claddu ei
gwr, ac ychydig iawn o amser fu Ned Williams y saer fyw ar ol hynny. Mewn
amser mor fyr, gwaith anodd oedd amgyffred sut y bu i un ardal wledig gyfnewid
cymaint.
Pan dderbyniodd Francis Glyn y fodrwy adawodd Syr Tudur Llwyd iddo, newidiodd
ei wedd. Cyflwynwyd hi iddo gan Nisien Wyn yn y brif ddinas ymhen tua mis ar ol
darllenyr ewyllys, crynnodd ei wefusau wrth geisio dweyd gair, a chrynnai ei law
wrth afael ynddi.
“Mae’n dda iawn gennyf fi, Nisien, i mi gael y fraint o adnabod Syr Tudur
Llwyd. Gwisgaf hi tra byddaf byw. Deall y rhodd, ydwyf, ac ni fydd i mi byth
fod yn anheilwng o’r rhodd, nac o ymddiried y rhoddwr,” a chrymodd ei ben.
PENNOD XXXIV
GOLEUNI YN YR HWYR
Aeth rhai blynyddoedd heibio heb nemor o gyfnewidiadau cynhyrfus ym mro Cynan.
Cerddai y bechgyn i efail y gof gyda’r nos megis cynt, a hyfforddai John
Meredydd ei gymydogion yn egwyddorion rhyddid yn fwy dyfal nag erioed — yr egwyddorion
y bu Robert Gruffydd farw drostynt. Erbyn hyn ceid y Ballot Act ar
Ddeddf lyfrau’r wlad er amddiffyniad i’r werin bobl rhag gormes y
tirfeddiannwyr a’u gweision offeiriadol. Pan yn dechreu rhoddi’r ballot
mewn gweithrediad cyn i’r werin ddeall ei werth chwareuwyd llawer o driciau
isel (x169) i’w dychryn a’u bygwth gan ddynion a alwent eu hunain yn fonheddig, a
chofir yn hir yng Nghymru am y noson y cadwyd y pleidleisiau mewn gwesty, a’r
papurau llosgedig ddarganfyddwyd yn y bore gan un o’r morwynion. Dyma’r tro
olaf i beth tebyg allu digwydd yn hanes ein gwlad, a byddai yn burion heddyw i
blant Gwalia gofio maint y pris a dalwyd am eu rhyddid hwy. Am y sir lle ceir
hen blwyf Llangynan, ni fu cymaint o helyntion ynddi, er i aml un dipyn yn
ffolach na’i gilydd, er mwyn ennill cydnabyddiaeth ei blaid beri trafferth
etholiadol, nid oedd o un diben, sir rydd fu hi er brwydr fawr 1868. Ym mro
Cynan teyrnasai tangnefedd. Hwyliai Nisien Wyn holl feddiannau etifeddiaeth y
Plas Dolau er budd y perchennog a’r rhai a ddibynnent arno am eu cysur. Gofalai
Rhianon am bob un o’i phobl hithau o’r mwyaf hyd y lleiaf o honynt. Ar ddiwrnod
talu’r rhent, hulid y bwrdd yn y neuadd, a derbyniai Lady Llwyd hwynt ei hunan,
ac eisteddai i gydfwyta gyda’i phobl. Gweithredai Emrys Puw, mab Deborah o
bentref y capeli, fel ei chlerc, ac efe dderbyniai y rhenti. Diwrnod ar ei ben
ei hun oedd hwnnw yn hanes Emrys pan gymerwyd ef i helpu Lady Llwyd, ac ni
chafodd meistres erioed ffyddlonach gweinidog, byddai ar ei deheulaw neu ar yr
aswy yn gweled ei waith fel y daeth yn fuan iawn yn anhebgorol iddi. Ni fynnai
Rhianon mwy na Syr Tudur Llwyd ymddiried cysur ei phobl i oruchwyliwr. Nis
gwyddai hi ond am un Nisien Wyn. Addefai yn rhwydd y gallai fod ei debyg, ond
nis adnabyddai hi hwynt, a chymerai ormod o amser iddynt hwythau pes gallai
gael un wrth ei bodd i ymgydnabyddu a’r hen denantiaid y gwyddai hi am danynt
hwy a’u hanghenion bob yr un, a’r canlyniad fu iddi feddwl am Emrys Puw ym
mhentref y capeli. Pobai Deborah y wics gystal ag erioed, er fod ei mab yn mynd
a dod i’r Friog bob dydd. Treuliai Boba ei hen ddyddiau mewn tawelwch, ymwelai
Rhianon a hi yn feunyddiol, a gofalai ato ei holl anghenion. Byddai Dyddgu
hefyd yn ol ac ymlaen ym mwthyn Boba, a mawr fu’r helynt pan ddaeth yn amser
perswadio yr eneth i wisgo dillad llaesion a chodi ei gwallt. Edrychai yr hen
wraig ar y cudynnau duon cyrliog, ac nis gallai beidio teimlo fod yn resyn eu
caethiwo gyda phinnau gwallt, ond beth ellid wneud? Torrodd Dyddgu y ddadl ryw
ddydd trwy afael yn y siswrn, a thorri ei gwallt yn rhy gwta i ddim ond i fod
fel pen cyrliog bachgen, a chafodd ei boddhau am ei gwaith trwy i Nisien Wyn
ddweyd fod ei phen yn brydferthach nag erioed, ar wahan i’r cysur o fod heb
ddwsin mwy neu lai o binnau heiyrn ar ei phen. Beth tybed fuasai Dyddgu yn
feddwl o ferched yr oes hon a’u gwallt wedi ei glymu mewn curling pins ddydd a
nos, oddigerth ychydig oriau yn y prydnawn i rodianna o gwmpas i ddangos y
cyrls gwneud, heb ystyried fod natur yn deall yn well na hwy pa fath wallt a
weddai i’w hwynebau. Setlodd Dyddgu y dillad llaesion mewn ffordd bur
effeithiol hefyd. Os oedd raid iddi fyned i barlyrau y Friog, neu’r Plas Dolau,
meddai wisg i’r pwrpas, ond nis gallai un dewin ddarbwyllo Dyddgu fod cario
rhyw lathen o gynffon ffrog yn ei dwylo pan gerddai o gwmpas y wlad yn beth yn
ei le, ffasiwn neu beidio. Ychydig iawn (x170) boenai y ffasiwn
ar Dyddgu Meredydd, ond parai caethiwed merched i ffasiwn ofid blin iddi, ac am
ryddhad ei rhyw oddiwrth bob llyffethair a dueddai i’w cadw mewn cyflwr
israddol y breuddwydiai Dyddgu y nos, ac y meddyliai y dydd. Deallodd Mrs.
Meyrick, Plas Dolau fod rhywbeth yn wahanol i enethod ereill yn Dyddgu, a
chymerodd hi i’w llyfrgell ei hun, yno rhoddodd un o’r casgliadau goreu o
lyfrau yn y wlad ar hawliau merched at wasanaeth yr eneth. Treuliodd Dyddgu
oriau meithion yn plymio i’r dwfn yn y fan honno, elai wedi hynny i’r Friog,
lle y teyrnasai merch gyda’r fath ddoethineb dihafal, oddiyno i’r Hafod Oleu i
gael barn Nisien ar y traphlith y mynnai hi gael rhyw fath o ben llinyn arno.
Yn ystod yr holl amser nid oedd Francis Glyn wedi bod yn agos i Langynan.
Ceisiodd Nisien ganddo ddyfod ond ysgydwai ef ei ben, ’Na Nisien, nis gallaf fi
ddod. Lady Llwyd y Friog yw Rhianon, ac nid ei chyfoeth garaf fi.’
Ofnai Nisien nad oedd bosibl gwneud dim iddo, eto credai yn ei galon fod
teimladau cynnes ym mynwes Rhianon tuag ato, canys holai am dano weithiau, beth
oedd yn wneud, a siaradai am dano yn dyfod i’r Hafod Oleu, a’i ymgom gyda’i
thad, ac un waith pan ddaeth Elin Ty’nffordd i’w cyfarfod eu dau yn cerdded ac
y chwarddodd Elin gan ddweyd, “Y gwr bynheddig clws hwnnw fydd yn rhoi hanner
coron i mi sydd o’ch ochor chi, Miss,” aeth wyneb Rhianon yn wridog drosto, ac
yna yn wyn. Pan mewn rhyw benbleth, arferai Nisien ddweyd yr helynt wrth
Dyddgu, ac wedi cynllunio a threfnu y naill beth ar ol y llall, a methu gweled
yn eglur, penderfynodd ddweyd cymaint a wyddai ef o’r hanes wrth ei oracl
ieuanc. Ac felly fu. Wedi iddo orffen, safodd Dyddgu yn syn am foment, a’i llaw
ar ei thalcen yn fyfyrgar, yna ebe hi, “Mae’n amser i mi ddweyd; mi â i yno’r
munud yma,” ac ymaith a hi tua’r Friog, a chyn pen yr awr gwyddai Rhianon am
gyfarfyddiad Francis Glyn a Dyddgu ddydd ei phriodas hi a Syr Tudur Llwyd.
“Mae’n dda iawn gen i, Mr. Glyn, mae o wedi bod yn gofalu am dana i pan
oeddwn i ffwrdd yn yr ysgol a phawb o honoch chi ymhell, bell, a mi roedd Syr
Tudur Llwyd yn ffrind iddo fo hefyd. Mae o’n edrych yn ddrwg iawn, a mae lot o
wallt gwyn ar i ben o, ond ddaw Mr. Glyn ddim yma bai na fasech chi’n dlawd,
heb iddo fo gael rhyw air. O, Miss Rhianon,” gan lithro i’r hen enw yng ngrym
ei theimladau, “beth ga i ddweyd?”
Rhoddodd Rhianon ei dwylo ar eu hwyneb, dechreuodd y dagrau redeg, a deallodd
hithau fod allweddau ei chalon ym meddiant Francis Glyn.
“Beth ga i ddweyd?” ebai Dyddgu eilwaith, “ga i ddweyd wrth Mr. Glyn bod chi’n
gwybod hanes y diwrnod hwnnw, a base’n dda gennych ei weled? Ga i ysgrifennu
fel yna?”
Gwenodd Rhianon trwy ei dagrau, ac ebai hi, “Ffrind cywir yw Dyddgu, ynte? Beth
ddaw o honom pan ddygir hi oddi arnom yn y fro yma?”
“O, dydw i ddim am fynd i ffwrdd; mae yma ormod o waith i edrych ar ych ol chi
i gyd, a waeth i mi fan hyn i helpu pobol na rhyw le arall,” eb Dyddgu, ac
ymaith a hi yn ol i’r Hafod Oleu.
“Wel, does neb ar y ddaear fel (x171) Dyddgu,” ebe Nisien, a gwenai yn serchog ar yr eneth.
“Beth yn y byd wnaethem hebddi?” “Debyg fod yn rhaid i rywun fod yn yr hen fyd
yma i drwsio gwaith pobol eraill, a waeth i mi, wneud hynny am wn i; dyna beth
a digon o’i eisieu, beth bynnag. Mae rhywun yn gwneyd potes o’i fywyd byth a
beunydd, a fydda i ddim i lawr am job,” a chwarddai Dyddgu yn siriol. Cyn iddi
yn brin orffen llefaru, gwelai y ddau rai o weithwyr y Plas Dolau yn dynesu ac
yn cario rhywun ar blanc, a chot wedi ei daflu drosto. Pan ddaethant at lidiart
lawnt yr Hafod Oleu cyfarfu Nisien Wyn a Dyddgu hwy.
“Elin T’ynyffordd, Syr,” ebe un o’r dynion mewn atebiad i gwestiwn Mr. Wyn,
“syrthio o’ dan goeden pan oedden ni’n i thynnu hi lawr hefo rhaffa na’th hi.
Wydda neb bod hi yno.” Griddfannodd Elin, a deallodd Nisien fod bywyd ynddi ac
anfonodd was ar geffyl i gyrchu’r meddyg yn ddiymdroi. Cariwyd Elin i’w bwthyn,
a rhoddwyd hi ar y gwely, ei mam yn cerdded yn ol ac ymlaen gan ddweyd, “Mi
wyddwn i, Dyddgu, bod hi’n siwr o ladd i hun ryw ddiwrnod, a’ dyma hi wedi
gneud, ond fydda hi byth yn llonydd.”
Daeth y meddyg, ac ni feddai un llygedyn o obaith am
adferiad i Elin, “Y peth tebycaf. Miss Meredydd, yw na ddaw yn ymwybodol eto.”
Ond siaradai Elin yn ddibaid, soniai am y rhaffau ym mhentref y capeli,
chwarddai yn aflafar a chanai y penhillion etholiadol, a galwai ar Dyddgu, yna
yr oll o deulu yr Hafod Oleu wrth eu henwau. Daeth Rhianon ati, ac erfyniai
arni hi ei helpu i fod fel, “Miss Glws,” galwai ar Dyddgu am bennill arall, yna
holai lle yr oedd Iesu Grist. Rhoddodd oriau olaf Elin oleuni iddynt ar lawer
pwnc dyrys fuont hyd hynny yn ddirgelwch ym mhlwyf Llangynan. Ychydig amser cyn
ei myned i ffwrdd, daeth dyn dieithr i’r bwthyn. Aethai i’r Hafod Oleu, a
dywedwyd wrtho fod, “Mr. Wyn a Miss Meredydd newydd gychwyn i T’ynyffordd,”
gadawodd yntau ei fag i’r forwyn, ac aeth ar eu hol. Gwlychai Dyddgu wefusau
gwelw Elin, a siaradai Nisien a Rhianon yn ddistaw yn ymyl y ffenestr fechan. Yn
ddisymwth clywsant lais o’r gwely yn gwaeddi. “Dyma Iesu Grist wedi dwad o
gwmpas i betha, mam; raid i mi ddim gweithio yn i le o yto. Ydi Misa Glws yna?” Syllodd ar Francis Glyn, ac mewn
llais tyner erfyniol dywedodd “Iesu Grist, Iesu Grist, mae arna’i eisio bod fel
Miss Glws, gown gwyn, Iesu Grist, fel hi. Rydw i’n treio bod run fath a hi, mi wyr Miss.” Cauodd ei llygaid am
foment, gan sibrwd, “Iesu Grist, Iesu Grist,” yna agorodd hwynt drachefn, a
syllodd o’i chwmpas, ac ebe hi,” Fyddai ddim yn fwgan hefo Iesu Grist.”
Dynesodd Rhianon at y gwely a gwelodd Elin hi, ac amneidiodd yn ei dull rhyfedd
ei hun arni. “O, Miss, mae o o’ch ochor chi, mi ddeudodd wrtha i, gai fynd i’r
nefoedd, Iesu Grist; na’n nhw ddim deyd Elin wirion wrtha i fan honno os
bydda’i fel Miss Glws a ffrog wen.” Am funud yn rhagor cymysgai enwau Iesu
Grist a Dyddgu ieuanc, yna syrthiodd i lesmair tawel, ac ni wybu neb y foment
yr ehedodd ysbryd Elia druan, at yr Hwn a’i rhoes.
Daeth dwy gymydoges garedig ymlaen i gymeryd gofal o’r hyn oedd farwol o honi,
ac wedi dweyd gair wrth y fam, cychwynnodd (x172) Francis Glyn a
Nisien Wyn, a dilynnodd Lady Llwyd a Dyddgu hwynt.
“Ac Elin fu’n dychryn pobl, Dyddgu, ac yn chwarae triciau yn yr ardal,” ebe
Rhianon yn synfyfyriol.
“Mi fydd mam yn dweyd bod pobol fel Elin yn gyfrwys iawn, ac mi roedd hi yn ych
caru chi, ac am ddial i llid ar bawb a’ch poenai,” atebai Dyddgu. “Hwyrach bod
hi’n treio’i goreu fod yn dda, ac bod hi erbyn hyn wedi gweled Iesu Grist.”
“Amen,” ebe Rhianon yn ddrylliog ei theimladau.
“‘Roedd i Thestament hi yn i phoced pan syrthiodd y goeden; byddai hefo hi
ymhob man,” ond cyn i Dyddgu ddweyd gair yn ychwaneg, safodd y ddau gyfaill i
ddisgwyl y merched ar y groesffordd.
Yn y fan honno cyfarchodd Francis Glyn a Rhianon Llwyd eu gilydd gyntaf.
Dywedodd Nisien y byddai’r te yn barod yn Hafod Oleu, a gwahoddodd hwynt oll
yno. Ac yn ei hen gartref, ar Aelwyd ei mebyd, wedi i Nisien a Dyddgu fyned yng
nghylch rhyw segur swydd, yr estynnodd Rhianon ei llaw i Francis Glyn gan ddywedyd,
“Yr wyf yn gwybod y cwbl heddyw, diolch i chwi am eich parch tuag ataf, a’r
hunanaberth er fy mwyn.” Gafaelodd yntau yn dyn yn ei llaw, ac ebe fe: “Rhianon
Gruffydd oeddwn i am ofyn am dani i’ch tad, mae Meistres y Friog ymhell uwchlaw
i mi, ond lle bynnag bydd Rhianon rhaid i mi ei charu.” Gwenodd Rhianon y wên
oleuai ei hwyneb, ac nas gwelwyd arno er’s llawer blwyddyn, ac ebe hi, “Mae ar
feistres y Friog fwy o eisieu help nag oedd ar yr eneth welsoch chwi gyntaf.
Nid wyf fi yn meddwl y gallaf byth fod eto yn union fel cynt: mae’r dioddef
wedi bod yn rhy fawr, ond os gellwch ddygymod a mi fel yr wyf, gwnawn ein goreu
i fyw er lles ein cydddynion. Mae sirioldeb ieuenctid wedi’m gadael i, ond,” —
Nis dywedodd Rhianon ragor: yr oedd ei phen ar fynwes ei hanwylyd, a’i henaid
hithau wedi’r holl ystormydd yn llonyddu yn ei gariad. A daeth Boba i fewn,
wedi i Dyddgu fod yn ei gwahodd hithau i’r te, ac ebe hi yn ei dull tawel, a’i
hwyneb yn llawn llawenydd, “Mae’n dda iawn iawn gin Boba weld bod cbi am ddal yr
ymbarelo wrth ben y ngeneth i. Mae ’i braich hi wedi cyffio. Dyn anwyl, Mr. Glyn, mi wn
i’n well na neb bod Syr Tudur Llwyd, coffa da am dano, yn disgwyl basech chi
wedi helpu Rhianon ymhell cyn hyn. Mae tipyn o falchter yn burion o beth yn i
le, ond mae o wedi difetha mwy o fywyda na dim wn i am dano fo.”
“Yr ydwyf yn credu eich bod yn eich lle, Boba, ond tra yn gwisgo modrwy un a
barchwn mor fawr ar fy llaw, nid oedd bosibl i mi fod yn anheilwng o’i
ymddiried. Nid balchter yn unig a’m cadwodd i draw, Boba, credwch fi,” yna mewn
rhyw sibrwd distaw ychwanegodd “nis gallwn i gynnyg bywyd gydag anghredadyn i
Rhianon. Erbyn heddyw gallaf ofyn iddi helpu fy nghamrau cloffion i rodio’r
ffordd y ceisiodd ei thad fy arwain i’w golwg; heddyw yr wyf yn Gristion. Nid
wyf mwyach yn dal fy Nuw yn gyfrifol am boenau a phechod y byd. Nid wyf yn
deall nemor fwy na phan y ceisiwn bendroni yng nghylch pethau rhy anodd i mi,
ond yr wyf yn cofio cyngor Syr Tudur i mi, sef peidio ceisio chwilio am y
pethau y bu i Dduw eu cuddio hyd nes y gwel Efe yn dda eu hegluro i ni.”
“Da machgen i,” ebe’r hen wraig, ei llais yn crynnu gan deimlad, “da machgen i,
yrwan mi wn i bydd y ngeneth i a’ thraed ar y graig. Y graig na ddaw yr un
moryn drosti hi, na ddaw Rhianon i’ch tynnu chi i’r dwfn oddi arni hi. Bendith
arnoch chi, mhlant i, mae O wedi deyd, mi a dalaf i chwi y blynyddoedd a
ddifaodd y ceiliog rhedyn,’ a mae O’n bur siwr o fod i fyny a’i addewid. Mi
glywais i Rhobat Gruffydd yn deyd laweroedd o weithia, fod honor Jehofa tu cefn
i’w addewidion. Cha’i ddim bod yma yn hir trwy drefn amser, mhlant i. ’Rydw i wedi cael mwy o lawer o fiynyddoedd na’r addewid, a mi fydda i
yn chwilio am danyn nhw pan a’i dros yr afon, ac yn deyd yr hanes.”
Safai Nisien a Dyddgu yn ei hymyl tra y llefarai Boba, trodd yr hen wraig ei
llygaid atynt, a gwenodd yn serchog. “Fel yna mae
petha, ynte, Nisien,” ebe hi, “a bydd goleuni yn yr hwyr.”
Cododd Nisien Wyn ei olygon tua’r fan yr hongiai darlun Olwen ar y mur, ac
atebodd; “Dyna un o eiriau olaf Olwen i mi cyn i’m gychwyn o’m cartref,’ a bydd
goleuni yn yr hwyr,’ Boba, ac mae ei hysbryd pur yn llawenhau yn llawenydd ei
brawd a’i chwaer heddyw, onid yw? O ’rydw i’n i gweld nhw i gyd yn nes atom lawer nag ydym
erioed wedi amgyffred, a phe tae’n clustiau ni yn ddigon teneu clywem hwy yn
cydymdeimlo a ni yn y cysur fel yn yr adfyd, oni wnaem?”
“Wel, mae’r te yn barod, a mi ddylith Margiad nad ydi o ddim wrth y’ch bodd chi
os ewch chi i grio yn lle i yfed o,” ebe Dyddgu, “ac mae yma grempog hefyd.”
Gwenodd pawb, a dywedodd Nisien, “Mae Dyddgu fel y gneuen, y cnewyllyn yn iach
drwyddo. Fedr neb arall chwaith fod yn afiach yn hir yn y fath
awyr, fedran nhw Boba?” Ond Rhianon atebodd gan roddi ei braich dros ysgwydd
Dyddgu, a chusanodd ei thalcen. “Perlyn mwyaf gwerthfawr Llangynan yw Dyddgu,
ei henaid fel ei henw yn llawn o ddydd, heb ddim o liw’r nos yn agos ati ynte,”
ond wedi un drem serchog i wyneb Rhianon, hwyliodd Dyddgu bawb i’w gader, a
dechreuodd dywallt y te, gwaith arferai wneyd yn fynych yn yr Hafod Oleu i
Nisien. Er nad oedd un o’r rhai anwyl eisteddent gynt wrth y bwrdd yno wedi eu
hanghofio, eto teyrnasai rhyw dangnefedd tawel yn yr hen ystafell nas bu ei
debyg yno er’s llawer blwyddyn. Diau fod Rhianon yn agos i’w lle. Nid yw
bosibl dwyn baich gofidiau’r byd, ac wedi hynny allu adfer yn ol ysgafnder
ieuenctid; eithr trwy drugaredd ceir ym mhebyll y cyfiawn y mwynhad a’r
tangnefedd distaw sydd yn dilyn y stormydd, nas gŵyr ond y pererinion o ddinas distryw ddim am dano, pan ddeuant i ben
ambell i fynydd hyfryd ar eu ffordd, newydd iddynt ddianc o afael cawr anobaith
a gadael castell amheuaeth ymhell o’r tu ol iddynt.
Ymhen tua mis ar ol y dydd bu farw Elin, priodwyd Francis Glyn a Rhianon - Lady
Llwyd. Ond ni fynnai hi rialtwch a miri, er y dymunai ei thenantiaid wneud
coelcerthi a chwifio banerau. Perswadiodd William Williams y pregethwr hi i
adael eu ffordd eu hunain i’r bobl i ddangos eu teimladau da tuag ati, ac y
gallai hithau blesio ei hun trwy (x174)
gael y seremoni drosodd mor syml ag oedd yn weddus. Ac
felly y bu. Cafodd yr hen bobl hanner pwys o’r te goreu, a phlant y fro wLedd o
de a bara brith, ond y wledd oreu o lawer i Boba a William Williams a llu o hen
gyfeillion oedd gwylio wyneb dedwydd Rhianon. Temlent oll wirionedd geiriau
Boba, “Mae ngeneth i yn y cysgod, ac er na neith hi na run o honom ni anghofio
blynyddoedd y wylofain, eto i gyd mae’r adnod honno yn wir am dani hi ’Wele y
gaeaf a aeth heibio, y gwlaw a basiodd, ac a aeth ymaith.’”
Nid aeth Francis a Rhianon Glyn ar draws gwlad i dreulio eu dyddiau cyntaf
gyda’u gilydd, canys nis gwyddent hwy am un man mor brydferth a hen blasdy’r
Friog, ac yno y dymunent ddechreu byw o dan y gronglwyd a garent. Yn hwyr y
dydd, pan wyliai Dyddgu a’i thad a’i brodyr y coelcerthi yn fflamio ar ben y
bryniau, daeth Nisien Wyn tuag atynt, ac wedi siarad am ychydig amser a hwy,
gafaelodd yn llaw Dyddgu a gofynnodd iddi fyned gydag ef am ennyd fechan.
Edrychai John Meredydd ar eu hol, ac yna aeth at ei wraig i’r tŷ, a bu y ddau yn siarad a’u gilydd yn hir.
Arweiniodd Nisien Wyn Dyddgu hyd at y meini gwynion o dan gysgod y derw, ac yn
y fan honno yn llwydni’r cyflychwyr
dywedodd wrthi holl hanes ei serch at Olwen Gruffydd, danghosodd iddi enwau’r meini, amynedd, gobaith, cariad. Yna gan edrych yn
ddyfal ar y wyneb ieuanc llawn cydymdeimlad ag ef o’i flaen, ebe fe, “Dyddgu,
mae Olwen yn y nefoedd heddyw, a minnau fy hun yn Hafod Oleu, ond fedra i ddim
bod yno yn hwy fy hun, mae miwsig yn swn troed Dyddgu i mi, yn cerdded yn ol ac
ymlaen ar hyd y tŷ, ac mae nodau llais Dyddgu i mi yn beroriaeth dlysaf
daear. Rwy’n gwybod mod i’n llawn deuddeng mlwydd hŷn, ond mae gormod o eisieu fy Nyddgu arnaf i gofio dim
ond fy mod yn ei charu. Dyddgu, nid yw’r ffaith i mi
garu Olwen er yn fachgen hyd awr ei marwolaeth, yn gwneyd fy serch ronyn llai
heddyw at eneth fach arall sydd wedi goleuo fy mywyd er pan ddaethum yn ol. O,
Dyddgu, does dim ar y ddaear all oleuo fy mywyd i eto ond presenoldeb yr eneth
fach honno sydd erbyn hyn wedi myned yn fawr, ac wrth dyfu ei hun, wedi
gwreiddio a thyfu yn fy nghalon innau yr un pryd.”
Pwysai Dyddgu ei phen ar y maen a elwid Cariad. Yn y ffurfafen gwelai y lloer
yn dyfod i’r golwg ac yn taflu ei goleuni ar y meini gwynion, ac yna yn ei dull
hanner direidus ei hun dywedodd “mae’r meini yna yn glws iawn, ond hwn yw’r
maen goreu i mi heno, ynte?” Ac atebodd Nisien Wyn hi mewn ffordd hollol
anisgwyliadwy i Dyddgu, ac ebe hi wrtho, “Gormod o wastraff yn y dechreu yw
peth fel hyn, Nisien, well i ni roi tipyn heibio at ddiwrnod gwlawog.”
Chwarddodd Nisien yn uchel; meddai ysbryd ieuanc nwyfus Dyddgu, na fynnai roddi
lle i bruddglwyf o un rhyw yn agos ati, ddylanwad mor gryf arno, a fel nad
rhyfedd iddi ei arwain o dir hiraeth a galar i fwynhau bywyd eto unwaith.
“Ro’n i’n meddwl mai i hyn y deuai hi,” ebe Boba pan glywodd y newydd, “Mae
Dyddgu i’r dim i Nisien, ac mi fydd Hafod Oleu’n batrwm o gartre. Dyddgu, ngeneth i, neith dim di yn anhapus yn hir
dwy’n meddwl.”
(x175) Plethodd Dyddgu ei dwylo ar fraich ei thad, ac atebodd, “Na neith, os
na fyddai wedi gneud rhyw ddrwg fy hun. Mi fum i’n anhapus iawn, yn do dad,
wedi i mi gladdu lot o’r malwod yn fyw, wedi i mi flino chware hefo nhw nes
deydodd Llew y byddent yn siwr o ffeindio’u ffordd i atgyfodi.”
“Twt, twt, Dyddgu,” ebe’r hen wraig, eto chwarddai er ei gwaethaf, “mi fedri
ddeyd straeon hirnos gaea’ faint y fynni di eto ddyliwn. Wel, byd gwyn i chi’ch
dau ddeyda i, a gora po ora, ynte John Meredydd?”
Ond Rhianon lawenychai fwyaf o bawb. Bu hi yn ofni lawer gwaith rhag y byddai i
Nisien dreulio ei fywyd yn unig. “Ac eto,” ebe hi wrth Dyddgu, “Medd Nisien
galon mor fawr, mae digon o le ynddi i goffadwriaeth ein chwaer, fy Olwen dlos,
ac i’r wraig ieuanc anwyla groesodd riniog drws un cartre erioed.”
“Mi fyddai’n meddwl bod hi’n gwenu arna i oddi ar y mur, ac yn falch mod i’n
ceisio gwneud Nisien yn hapus,” ebe Dyddgu yn dyner. Cymerai Huw Huws y gof
arno ei fod yn diolch nad oedd pob dynes fel Dyddgu, “ne nhw fasa yn fembars o
Parliament a phobpeth achos mi neutha fistar corn arno ni bob un o dan yn
trwyna fel rydan ni yn y fan yma, a run o honon ni’n gwbod chwaith.”
Am Mrs. Meyrick o’r Plas Dolau, pentyrai hi roddion i
Dyddgu, yn enwedig llyfrau, galwai hi yn bob math o enwau swynol, a gwariodd
arian lawer i ddathlu dydd y briodas yn ol ei mympwy ei hun. Mynnai Mrs.
Meyrick ddangos i’r bobl alwai hi yn grachfoneddigion gymaint oedd parch
teulu’r Plas Dolau i ferch y melinydd. Gyda’r nos safai Nisien Wyn a Dyddgu ar
lawnt Hafod Oleu. Canai
yr adar eu cerdd hwyrol, tra y machludai yr haul megis byd o dan yn suddo i
ganol y mor. Yna gwelent y pyst o ambr yn y pellter yn goleuo y nen. Trodd Nisien eilygaid ar ei wraig ieuanc a gwasgodd hi
at ei fynwes,
“Dyddgu, mae’r meini wedi para yn wynion, gwnes a allwn
i fod yn amyneddgar mewn ingoedd enaid, ceisiais obeithio bod o ryw ddefnydd yn
y byd yma, i helpu ereill, a rhoddodd Duw i mi gariad yn help i minnau. Fy
Nyddgu, fy ’nhrysor, ’A bydd goleuni yn yr hwyr.’ Ychydig feddyliai Olwen a minnau
y noson honno pa fodd y deuai y goleuni, ond daeth er hynny yn ei ffordd Ef. Y
ffordd oreu yn sicr.”
“Nisien, wnewch chwi gofio nad oes ynof fi un gronyn o eiddigedd am eich bod yn
cofio am Olwen, peidiwch ofni siarad am dani yn ein cartref; bydd ei henw hi fu
yno yn cartrefu o’n blaen ni fyth yn gysegredig, a’i hwyneb prydferth oddi ar y
mur yn benditho ein haelwyd.”
“Dyddgu, fy anwylyd, awn i fewn i’n Hafod Oleu.”
EPILOG.
Ar fore braf ym mis Mehefin gwelid tyrfa o bobl yn ymgasglu at hen gapel bro
Cynan yn eu dillad goreu, er nad oedd hi yn ddydd Sabboth, nac yn ddiwrnod
cyfarfod pregethu. Wedi myned i mewn y peth cyntaf i dynnu eu sylw oedd llian
gwyn yn hongian ar y pared yn ymyl ochr y pulpud y tu cefn i set y Friog.
Eisteddai Rhianon Glyn a Dyddgu yn y set honno gyda’u gilydd, ac yn y set fawr
gyda William Williams (x176) y pregethwr, John Meredydd y melinydd, a’r
blaenoriaid ereill, eisteddai Mr. Edwards, yr aelod seneddol dros y sir, a Mr.
Glyn y Friog, a Mr. Wyn yr Hafod Oleu, un bob ochr iddo. Dechreuwyd y gwasanaeth
trwy ganu pennill a darllen a gweddio, wedi hynny galwyd ar Mr. Edwards, yr
Aelod Seneddol, i annerch y cyfarfod. Medda y bonheddwr dafod y dysgedig, a
gallai lefaru gyda hyawdledd fel rheol, ond y bore hwnnw methai yn lân a myned
yn ei flaen, a gorfu iddo fwy nag unwaith gymeryd seibiant i geisio
llywodraethu ei deimladau. Deallai Mr. Edwards y mawr bris a dalwyd am ei
aelodaeth seneddol ef, ac nid dyn i gicio yr ysgol ar hyd yr hon yr esgynnodd
yn ol arfer rhai oedd Mr. Edwards, ond bonheddwr, a chalon fawr ddiolchgar
ganddo yn gwaedu dros ddioddefaint y ffyddloniaid. Wedi iddo orffen llefaru
dynesodd at y llian ar y pared a gafaelodd yn y llinyn a hongiai un ochr iddo,
cododd Rhianon a chymerodd afael yn y llinyn yr ochr arall, ac ebe hi yn ei llais
clir melodaidd gyrhaeddai i bob cwr o’r hen gapel, “Yr ydym yn dadorchuddio y
tabled hwn er gogoniant i Dduw, ac er mwyn egwyddorion rhyddid. Hefyd er cof am
ferthyron anwyl 1868.” “Amen,” ebe’r dyrfa yn unllais, a chyn i swn eu hamen yn
brin ddarfod dyna rywun yn dechreu canu, a phawb yn uno.—
..Bydd myrdd o ryfeddodau
....Ar doriad bore wawr,
..Pan ddelo plant y tonnau
....Yn iach o’r cystudd mawr;
..Oll yn eu gynau gwynion,
....Ac ar eu newydd wedd,
..Yn debyg idd eu Harglwydd
....Yn dod i’r lan o’r bedd.
A chanu ardderchog fu yno. Wedi i’r cwbl fyned
drosodd, tyrrai y bobl i weled y tabled o farmor gwyn a’r llythrennau euraidd
oeddynt gerfiedig arno, “Er cof am Ferthyron Etholiad 1868,” ynghyd a’u henwau
bob yr un. Yr enw cyntaf oedd Janet Williams, mam William Williams, y
pregethwr, yna enw Robert Gruffydd, Hafod Oleu, ei wraig garuaidd, a’i ferch
brydferth a thyner, ac felly ymlaen drwy’r rhestr heb anghofio yr un o’r rhai
fu yn dal baner rhyddid i fyny, ac wrth hynny yn marw yn wyneb ymosodiadau
creulon y gelyn. Os myn fy narllenydd hynaws weled y tabled, erys hyd heddyw yn
yr hen gapel gwledig yn “Sir y menyg gwynion,” fel y byddo i’r oesau a ddel ar
eu hol ddwyn ar gof i’w plant a’u hwyrion am genedlaethau lawer, hanes
dioddefiadau Plant y Gorthrwm yn eu hymdrechion i “dorri pob iau, a datod
rhwymau anwiredd a thynnu ymaith feichiau trymion,” ac mai er gwerth y prynwyd
Cymru RYDD.
(DIWEDD.)
......................
Sumbolau:
a A / æ Æ / e E / ɛ Ɛ / i I / o O / u U / w W / y Y /
a A / æ Æ / e E / ɛ Ɛ / i I / o O / u U / w W / y Y /
MACRON:
ā Ā / ǣ Ǣ / ē Ē / ɛ̄ Ɛ̄ / ī Ī / ō Ō / ū Ū / w̄ W̄ / ȳ Ȳ
/
BREF: ă Ă / ĕ Ĕ
/ ĭ Ĭ / ŏ Ŏ / ŭ Ŭ / B5236: 
B5237: 
BREF GWRTHDRO
ISOD: i̯, u̯
ˡ ɑ ɑˑ aˑ a: / æ æ: / e eˑe: / ɛ ɛ: / ɪ
iˑ i: / ɔ oˑ o: / ʊ uˑ u: / ə / ʌ /
ẅ Ẅ / ẃ Ẃ / ẁ Ẁ / ŵ Ŵ /
ŷ Ŷ / ỳ Ỳ / ý Ý / ɥ
ˡ ð ɬ ŋ ʃ ʧ θ ʒ ʤ / aɪ ɔɪ
əɪ uɪ ɪʊ aʊ ɛʊ əʊ / £
ә ʌ
ẃ ă ĕ ĭ ŏ ŭ ẅ ẃ ẁ Ẁ ŵ
ŷ ỳ Ỳ
wikipedia, scriptsource. org
https://en.wiktionary.org/wiki/ǣ
---------------------------------------
Y TUDALEN HWN: http://www.kimkat.org/amryw/1_testunau/sion_prys_070_plant_y_gorthrwm_01_1955k.htm
---------------------------------------
Creuwyd: ??
Ffynhonell:
Adolygiad diweddaraf: 20-07-2018
Delweddau:
|
Freefind: |
http://www.kimkat.org/amryw/1_testunau/plant-y-gorthwm_COD-COOGLE.htm
DOLENNAU
ALLANOL:
Catalog Arlein. Papurau Gwyneth Vaughan. Yma y mae bywgraffiad bach o’r awdur.
http://www.gwynedd.gov.uk/DATRhagorol/cgi-bin/rhestrarchif.cymraeg.pl?archiveid=12&parentid=334&Language=2
.....
Mae
sôn amdani hefyd yn ACHAU TEULU JAMES TŶ ISAF, NANT PERIS.
http://www.aprheinallt.plus.com/gelli1.html
.....
Yma hefyd y mae manylion am awdur y
nofel hon
http://yba.llgc.org.uk/AnaServer?ybawbo+481513+aview.anv+v=av&show=0&l=c
Y Bywgraffiadur Arlein, Llyfrgell
Genedlaethol Cymru
Ble'r wyf i? Yr ych chi'n ymwéld ag un o dudalennau'r Wefan CYMRU-CATALONIA
On sóc? Esteu visitant una pàgina de la Web CYMRU-CATALONIA (=
Gal·les-Catalunya)
Where am I? You are visiting a page from the CYMRU-CATALONIA (=
Wales-Catalonia) Website
Weə-r äm ai? Yüu äa-r víziting ə peij fröm dhə CYMRU-CATALONIA
(= Weilz-Katəlóuniə) Wébsait
.....
Edrychwch
ar fy Ystadegau / Mireu les estadístiques / View My Stats