|
|
|
|
(delwedd 0725) (tudalen 1)
|
|
|
|
|
|
(delwedd 0726) (tudalen 3)
|
(x1) GWILYM A BENNI BACH.
Ffug-Chwedl
GAN W. LLEWELYN WILLIAMS.
Gwrecsam:
ARGRAFFWYD GAN HUGHES AND SON, HOPE STREET
1894
(x2) Tudalen wag
|
|
|
|
|
(delwedd 0727) (tudalen 4)
|
(x3)
GWILYM A BENNI BACH.
PENOD I.
GWILYM A BENNI BACH.
Yr wyf yn cofio fel ddoe y tro cyntaf y gwelais Gwilym a Benni Bach,
er fod blynyddau oddi ar hyny, erbyn heddyw. Teir-blwydd oed oedd Gwilym ar y
pryd, ac yr oedd Benni Bacli flwydd yn iau. Cerdded yr oeddwn, ar ddiwrnod
teg yn yr haf, o stesion Llanelwid i Blas Newydd, lle’r oedd fy chwaer yn
byw. Gwyddwn fod Henri fy mrawd-yng-nghyfraith ynghanol y cynauaf gwair, ac
nid oeddwn am iddo ddanfon ceffyl i gyfarfod â’r trên ar amser mor stresol.
Ac felly, nid oeddwn wedi ynganu gair wrtho pwy awr o’r dydd y cyrhaeddwn
Llanelwid; ond yn unig y buaswn ym Mhlas Newydd rywbryd dydd Sadwrn. Hawdd ddigon oedd
cael gafael yn y ffordd i’r Plas. Yr oedd yr heol fawr yn rhedeg heibio i’r
ty, ac nid oedd dim i wneyd ond ei dilyn, ac er nad oeddwn yn gyfarwydd iawn
â’r ardal, deuais i odrau’r heol fach sydd yn arwain i glôs Plas Newydd, heb
un anhap na chamsynied.
Ar waelod yr heol safai dau blentyn. Nis gwyddwn yn siwr p’un a’i merched bach
neu fechgyn oeddynt; oblegid yr oedd gwallt y ddau yn hir ac yn gyrliog; ac
yr oeddynt wedi eu gwisgo mewn ffroc a phais fach. Yr oedd yr henaf o’r ddau
yn cydio yn llaw y llall, ac yn dangos yn eglur ei fod yn barod i’w amddiffyn
rhag bob cam. Er na welais hwynt erioed o’r blaen, gwyddwn ar unwaith mai
plant fy chwaer oeddynt, sef Gwilym a Benni Bach. Yr oedd gwallt cydynog
modrwyog y ddau mor euraidd a’r fanadl; ond tra
|
|
|
|
|
(delwedd 0728) (tudalen 5)
|
(x4) yr oedd llygaid du chwimwth ei dad gan Gwilym, yr
oedd dan lygad ei fam gan Benni Bach, mor lased a’r cenin eu lliw, a dyfnder
ynddynt fel pe tae’ch yn edrych i’r nefoedd fry.
Arosais am fynud heb ddweyd gair, yn edrych. ar y
ddau fychan yn sefyll law yn llaw ar ganol yr heol. Yr oeddynt hwythau yn
syllu arnaf finau, y gwr dieithr, ac yn amlwg ddigon yn. petruso beth i
wneyd. Ond ym mhen eiliad dyma Gwilym yn rhoddi plwc i Benni Bach ac yn
gofyn, gan edrych yn syth yn fy ngwyneb,
‘ ’Nwncwl Abartawe
’ych chi, ie fe?’
‘Wel,’ meddwn inau, gan chwerthin, ‘mae’n rhaid i
fi gael gw’bod yn gynta’ pwy ’ych chi’ch dou?’
‘Plant Plas Newydd y’n ni,’ meddai Gwilym, ‘a mae
mami wedi gweyd wrtho ni am sefyll man hyn i ’weyd wrth
’nwncwl am fyn’d lan i’r ty
drwy’r hewl fach.’
‘O dir,’ meddwn inau, ‘a shwd ’ych chi’n meddwl
mai fi yw’ch ’nwncwl?’
‘Ro’dd mami’n gweyd y byse ’nwncwl yn siwr o aros
i
’ddryched arno’ ni, wath ’ro’dd e’n wastod yn ffond o blant,’ meddai
Gwilym.
Brysiais i newid yr ymadrodd. ‘A pheth yw’ch enw chi, ’nte?’ meddwn.
‘Gwilym yw’n enw reit i, ond mae tyta’n ngalw i yn Wil, weithe,’
meddai’r gwr bach.
Yr oedd yr un bach lleiaf wedi bod yn aros yn fud hyd yn hyn, heb dynu
ei lygaid oddiarnaf fi, ond wrth glywed ei frawd yn siarad mor rhugl, dyma
yntau yn dechreu cymeryd calon.
‘A—a—a —a—’ meddai, gan fethu, yn ei awydd i siarad, a dyfod a’r
geiriau allan, ‘a—a—a—a—Benni Bach yw’n enw ine.’
‘Wel, wel, o’s cusan i ’nwncwl?’ meddwn, gan blygu a gostwng fy mhen.
|
|
|
|
|
(delwedd 0731) (tudalen 6)
|
(x5) Yr oedd y ddau yn
disgwyl y gofyniad. Gyda’r gair dyma Gwilym yn tynu cadach o’i boced ac yn
sychu gwefusau Benni Bach, ac yn dweyd wrtho, fel, mae’n sicr, y clywodd ei
fam yn dweyd lawer gwaith o’r blaen,
‘Nawr, Benni bach, cusan neis i **’nwncwl.’
‘Cusan neis i **’nwncwl,’ adleisiai Benni Bach, gan droi ei wyneb i
fyny.
Ac yna codais y ddau yn fy mreichiau ac wrth en cario tua’r ty, cefais
wybod holl hanes y ffarm i gyd, — ffordd yr oedd y lloi i gyd yn y Cae Bach,
a’r ebolion yn Rhandir Cae Mawr, a’r gwartheg yn y Ddôl-dan-ty, a bod tyta
gyda’r gwasanaeth-ddynion yn cywain gwair o Gors Ganol, a bod y ddau dy gwair
wedi eu llanw, ac y byddai’r cynhauaf ar ben gyda’r nos. Cefais wybod, hefyd,
enwau’r ceffylau i gyd, set Duchess a Lester, a Jolly, a Yentin, a Black, a’r
ddwy boni, Bess a Silver; ac enwau’r gwasanaeth-ddyniou. Ond treuliwyd y rhan
fwyaf o’r amser yn siarad am Tom y Waginer, oblegid ni fu erioed y fath wron
ag ef, gallwn feddwl. Yr oedd yn gallu gyru wagen i’r calch a phedwar o
geffylau ynddi.
‘A mae e’n myn’d lawr y Mynydd Ddu fel y tân,’ meddai Gwilym.
‘Odi,’ meddai Benni Bach, ‘mae e’n myn’d fel y tan pô’th.’
‘A mae e’n ffysto waginer Cwmbrân o hewl,’ meddai Gwilym.
‘Odi, o hewl,’ meddai Benni Bach.
‘A fe gas y preis yn y preimin,’ meddai Gwilym, ‘a mae gyda fe slash
yn **’i whip gyment a hyna,’ — gan estyn ei fraich led y pen.
‘A mae e’n yn g’neyd i’r slash fyn’d gric-grac,’ meddai Benni Bach..
|
|
|
|
|
(delwedd 0732) (tudalen 7)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
6 A mae gydag e'
biyfyn paun yn ochr 'i hat,' meddai Gwilym, fel i ddodi pen ar bob dadi, mai
Tom. y Waginer oedd y dyn mwyat yn y byd.
Erbyn hyn, yr oeddym wedi cyrhaedd y clos, ac nid oedd yn bosibi i gadw'r
ddau yn hwy yn fy nghol. Yr oeddwn er ys peth amser wedi edifarhau i mi fod
mor fyrbwyll a'u carlo. Conais fod dillad newydd am. danaf, ac yr oeddwn yn
barod i gredu nad oedd traed y ddau yn. gwneyd llawer o lea i fy nghot.
Gollyngais hwynt yn rhydd, ac ymaith y rhedasant mor gynted a'r ewig, gan
waeddi,
' Mami, mami, mae 'nwncwl Abartawe wedi dwad!'
Ac wrth y drws gwelais Elen fy chwaer—yr •an- Elen a chynt, ond ei bod yn
dewach ac yn henach, ond nid
—oedd trafferthion byd na gofalon mam wedi rhychio ei gwyneb ddim.
' Dyma chi wedi dwad, John,' meddai, ' pa'm na fysech chi wedi hala i 'weyd
gyda phwy dren yr o'ch chi'n dwad? 'Koedd Henri ddim yn fo'lon o gwbwl na
chese fe ddwad i'ch. cwrdda chi. Mi adewsoch eich pethe yn y stesion ? 0 mi fyddan yn ddigon saff
yno
—dyn eitha piwr yw Driscoll y Stesionmaster, er mai Sais yw e; a mi halith
Henri Tom y waginer a'r cart i mhoin nhw heno ar ol gellwng. A shwd 'ych chi
os lawer dydd? 'Ry'n ni byth yn ca'l cl'wed gair o wrthoch chi 'nawr. 'Ro'en
ni'n dechre' cred'u ein bod ni wedi'ch digio chi r'wffoTdd. A 'rych chi'n
cael iechyd splended? Ond 'dych chi ddim yn
dryched cystal ag o'ech chi. Dipyn yn llwydaidd yr 'ych chi—ond, dyna, ie
neiff pythewnos o aer y wlad fyd o les i chi. '"Rych chi ddim wedi ca'l
dim byd i fyta? Ma'n rhaid i chi gael llamed o de ar -unwaith
—'rwy bron llwgii'n hynan. Marged, dod y tegil ar y tan yn y fyned, a
glanha'r •ffrimpan yna ar ol cino. 'Eych chi'n bownd o dreio'n ham ni.'
' Mami,' meddai Benni Bach,
|
|
|
|
|
(delwedd 0733) (tudalen 8)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
7—yr oedd ef a
Ghvilym bob ochr i Elen yn cydio yn ei gwn hi, tra'r oedd hi'n fy nghroesawi
i—' mami, ga' i ham i de ?'
' Beth sydd ar y crwt, howyr ? ' meddai Elen. ' Ond ddo' cesoch ch'i ham i frecwast o'r blan.'
' 0 gad'wch iddyn nhw ga'l peth heddi,' xneddwn inau.
' Wel, wel,' meddai Elen gydag ochenaid, ' mae pawb yn spwylo'r ddou blentyn.
Wel, os byddwch chi'n fechgyn da,'—gan droi at Gwilym a Benni Bach, a rhedeg
ei bysedd drwy en gwallt,—' mi geweh chi ham gyda 'nwncwL Ond odi 'nwncwl yn
ddyn nets i roi ham i chi fel hyn ?'
' 'Nwncwl ncis,' meddai Benni Bach, gan droi ei wyneb i fyny i dderbyn cusan
drachefn.
' ~Sa, na,' moddai Elen. ' mae'n rhaid i chi folchyd yn lan cyn ca'l ciisan
gan 'nwncwl yto. 'Dyw 'nwncwl ddim yn lico cusan brwnt fel hyna. Mae amai
ofan, John bach, fod y plant yma wedi'ch bleino chi ishws, wath do's dim
posib' 'i cadw nhw'n llonydd am eiliad yn y dydd. A 'dir gaton ni, mae nhw
wedi trochi'ch dillad chi fel hyn ar unwaith! Mae'n rhaid i chi gael brwsh
atyn nhw 'nawr yn y fyned. Marged, dere a'r brwsh dillad yma? Bc'wch miwn i'r
nouadd i chi gael ishte lawr. Mi fydd te'n barod yn y fyned— mae'r tegil yn
canu ishws.'
Ty ffarm arddcrchog yw Plas Newydd, yn gwynebu ar ddyfEryn hyfryd Tywi.
Eisteddais ar y sciw yn y nenadd ar bwys y ffenestr yn edrych allan ar y
caeau gwyrdd a'r coedydd oedd yn britho'r dyffryn tawel, a chyn i mi gael
amser i ddyhuno, yr oedd y te ar y ford, ac Elen (a sbol fach newydd yr
oeddwn i wedi roddi'n bresant iddi ar ei hysgwyddau), yn eistedd o flaen y
llestri ar ben y ford, a Grwilym a Benni Bach yn eistedd. iin bob ochr iddi
mewn. cadeiriau uchel.
|
|
|
|
|
(delwedd 0734) (tudalen 9)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
8' Trowch at y
ford, John,' meddai Elen, 'mae'n siwr o fod ishe bwyd arnoch chi ar ol
trafeilu, a me gewch chi rami'r ham, os gwelwch chi'n dda. Odi chi'o. dewis
lla'th a shwgir,—ond, dyna, 'rwy'n g'neyd dyn dierth o honoch chi ar
unwaith—wel, 'rych chi wedi cadw'n ddierth iawn o ar priodes i,—ond wi'n
cofio'ch "bod chi'n ffond iawn o shwgir.'
' Dyna eitha digon o shwgir i fi,' meddwn, oblegid yr oedd Elen wedi dodi tri
telpyn eisoes yn y cwpan, ac yr oedd yn barod i ddodi rhagor.
' Nets, nets yw shwgir,' meddai Benni Bach, gan ed-rych yn wangciis ar y
basn, ac yn dangos ei fod yn berchen ar ddant mor felns a'i ewythr.
' 'Dyw shwgir ddim yn dda i blant bach," meddai Elen.
' Wi ddim yn blentyn bach, odw i, mami ? ' meddai Gwilym.
' 0 mi
ddei di'n fachgen mowr, dim, ond i ti stico/ meddai Elen. ' 0's gyda chi,
John, ddigon o hyfen yn eich te? Mae'n well i chi helpi'ch hynan.' A. gyda'r
gair, dyma hi'n rhoddi'r jwg a'r hufen i fi.
Os oes rhywbeth yn y byd yr wyf fi'n hoff o hono, hiifen llaeth yw hwnw.
Colli hwn yw'r golled fwyaf a gefais pan es i fyw i'r dref, a da y gwyddai
Elen nact oedd dim oeddwn yn fwy balch o hono, pan oeddwn yn myned gartref
dros y gwyliau er's llawer dydd, na digon o huien. Ac ar ol cael yr huien yn
fy llaw, ar-llwysais yn helaeth o hono. Ond yn ddisymwth dych-» rynwyd n gan
ysgrech oddiwrth Gwilym a Benni Bach. Yr oeddynt yn edrych amaf gydag arswyd,
a'u llygaid fel afalau yn eu pen.
' Y dyn,' meddai Gwilym o'r diwedd, ' styriwch mai hufen sy' gyda chi !'
Yr unig ateb roddodd Elen, oedd ei siglo yn drwsgl;
ond nis gallwn i lai na chwerthin yn. iachus. Daeth
|
|
|
|
|
(delwedd 0735) (tudalen 10)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
9I'm c6f ar
darawiad amrant gynghorion fy mam—y rhai, yr oedd yn amiwg, a drosglwyddwyd i
fy neiaint gan Elpn—am beidio rhoddi mwy na llwyaid o hiifen yn fy nhe, canys
yr hufen oedd yn talu'r rhent!
Ac fel yna y deuais i adnabod Gwilym a Benni Bach y tro cyntaf erioed.
|
|
|
|
|
(delwedd 0736) (tudalen 11)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
10
PENOD II.
T MODD Y CAFODD GWILYM A BEKNI BACH DDrLLAD NEWYDD.
Nid oeddwn wedi codi o'r gwely boreu dranoeth pan •ddaeth Gwilym a Benni
Bach. i ymweled a fi. Yr oeddwn yn gorwedd, rhwng cwsg ac effro, yn gwrando
ar gan yr adar bach. a si y myrddiwn pryfed man sydd yn gwneyd holl awyr
Dyffryn Tywi yn fyw yn yr haf, ac yn methu dyfain paham yr oedd neb yn siarad
am ' dawelwch' y wlad, pan glywais lais Gwilym tu. allan i ddrws fy ystafell.
' Nwncwl' meddai, yn ei lais treiddgar, ' mae mami yn gofyn i chi pu'n sy'
well gyda chi gal brecwast yn y gwely ne' gyda ni yn y noiiadd ? '
' 0, gwedwch wrth rnami,' nieddwn man—oblegid nid oeddwn wedi anghofio hen
gwynion Elen gartref er's llawer dydd am y drafferth o roddi brecwast yn y
gwely—' y byddai ar y llawr yn y fyned.'
Ac yna clywwn swn y traed bach yn dringo lawr y
gnsiaTi.
Nid oeddwn mewn brys i godi a gwisgo. Yr oedd yr olygfa swynol o'r ffenestr
yn tynu gormod ar fy sylw. Cyn i mi fod yn haner pared i ddisgyn, clywais swn
dan bar o draed tn allan i'r drws, a llais Gwilym yn galw drachefn,
' 'Nwncwi.'
Es at y drws, ac ar ol ei agor gwelais fy neiaint, Gwilym a Benni Bach.
' 'Nwncwl' meddai Gwilym, ' mae mami am i chi roi'r baish fach i fi sy' yn y
chest ?'
|
|
|
|
|
(delwedd 0737) (tudalen 12)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
11
' O'r gore/ meddwn inau, (shwt un yw hi ?'
' Paish goch sy' gen i,' meddai Gwilym.
' A mae mami'n gweyd' torai Benm' Bach. i. mewn, y ca' yne baish goch tro nesa.'
' "Wel, bachgen,' meddwn, wrth. dynu'r bais goch o'r chest of drawers, '
odi ch'i ddim yn myn'd yn rhy fowr 'nawr i wishgo paish fel hyn ?'
' 0, mae mami'n gweyd,' atebai Gwilym, ' y ca' i a Benni Bach drowsus penlin
pan ewn ni i'r ysgol.'
' Ag i bwy ysgol y byddwch chi'n myn'd ?' gofynais.
' Mi fyddwn ni'n myn'd gyda Tom Brynglas i ysgol Llanelwid,' meddai Gwilym.
'Wel, odi chi'n gw'bod rhw'beth am yr A B 0?' gofynaia eilwaith.
' Wi'-a. gw'bod hwna,' dywedai Benni Bach.
'"WelP'meddwn inau. 'A B C>
Cath a chi,' meddai Benni Bach.
' Da machgen i,' meddwn inaii, gan dreio celu fy ngwen, ' a phwy ddysgodd
hyna i chi ?'
' Tom v Waginer,' meddai Benni Bach. ' A mae Gwilym yn gw'bod lot yn rhagor.'
' Odi chi Gwilym ? ' gofynais wed'yn.
'Roedd Gwilym yn sefyll yn syth, a'i lygaid yn edrych dros fy ysgwydd draw
i'r pellderoedd. Heb ragor o ragymadrodd dyma fe'n dechreu:—
' Mi fi,f i'r ysgol 'fory A'm llyfr yn fy Haw Heib'o Castell Newydd A'r doc
yn. taro naw.
0 Malen, Malen cwyn Mae heddyw'n fore' mwyn, A'r adar bach yn tiwno, A'r gwcw
ar frig y llwyn.'
|
|
|
|
|
(delwedd 0738) (tudalen 13)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
12
' Dier mi/ meddwn, ' a Tom y waginer sy' wedi dysgu hyna i gyd i chi ?'
' Ie,' meddai Gwilym,' a mae e'n myn'd i ofyn i mami os ce-wn ni fyn'd i
wei'd y bedyddio.'
' Beth yw'r bedyddio ?' gofynais.
Ond cyn i fi gael ateb dyma lais Elen yn esgyn o odrau'r star,
' 'ISTawr, blant, beth 'ych chi'n 'neyd i'r lan 'na'r holl amser hyn? Mae'n
hen bryd eich bod chi "wedi dy-benu gwishgo, yn. lie cadw nwncwl
fel'na!'
Ac i lawr yr aethant gan gario y bais gocli, ac nis gwe-lais hwynt mwyach cyn
amser ciniaw.
ErLyn i mi ddisgyn i'r neuadd, nid oedd son am fy neiaint.
' 'Do'dd dim byw na bywyd gyda nhw,' esboniai Elen, ' os na chese nliw fyn'd
gyda Tom y waginer i wei'd y Baptis yn bedyddio ym Mhwil Hesg. Mae Tom yn eu
spwylo nhw mor anghyffredin, ag yw dyn ddim. yn fo'lon bod yn gas iddo 'fe am
fod yn garedig wrth y plant. A dim ond i Gwilym gym'ryd rh'wbeth. yn ei ben,
mae'r un peth i chi dreio hydfan a threio'i droi e' I A phob peth. 'wedi'th
Gwilym, mae Benni'n siwr o 'weyd ar ei ol e'."
Cefais ddigon o hanes fy neiaint o hyny nes daeth yn amser cychwyn i'r cwrdd.
O'r diwedd cymerodd Henri fy mrawd-yng-nghyfraith drugaredd arnaf a dywedodd,
' Elen fach, yr wyt ti'n meddwl fod John yn cymryd cymaint o ddyddordeb yn y
plant ag yr wyt ti.'
' Wel, f'alle bydd gydag e' blant ei hunan rywbryd, meddai Elen, ' ag yna mi
ddiallith.'
Ac, yn wir, nid oeddwn heb deimlo fod gan Elen espus dros siarad am danynt.
' Mae Gwilym,' meddai, ' yr •un spit •weithe a'r peth o'ech chi pan yn
blentyn' (er na allwn i wei'd yr un.
|
|
|
|
|
(delwedd 0739) (tudalen 14)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
13
tebygolrwydd ynddo). ' Mae'r Tin tro yn ei lygad e', ag amser bydd e'n
'wherthin, wi fel tawn. i'n eich gwei'd chi o hyd o' mia'n. Mae rh'wbeth mor
ffel yndo fe! Nos Sul dwetha, 'ro'dd 'y mhen i ddim haner da, a mi aroses
gatre' o'r cwrdd. 'Eo'dd pawb yn y cwrdd ond y fi. a Gwilym,—me fynodd e'
aros gatre' yn gwmpni i fi. Ar ol i fi fyn'd dros y lluniaTi yn y Beibi a
Thaith y Pererin gyda fe, ag yn dodi swper ar y ford, dyma fe'n gweyd wrtha
i, ' Mami,' mynte fe, ' dyna nets mae i fod yma gyda'n gilydd. Dim ond gwr a gwraig y ty sy' gatre' 'nawr, ynte ? '
Pan ddaeth amser ciniaw, yr oedd y ddan blentyn wedi cyrhaedd gartef, ac yr
oeddynt yn llawn o'r hyn a welsant ac a glywsant ar lan yr afon, a mawr oedd
yr holi ynghylch y bedyddio.
' Mami,' gofynai Gwilym, ' odi chi wedi ca'l eich bedyddio P »
' Nagw i,' meddai Elen.
' Odi e'n ddrwg, 'te, i ga'l eich bedyddio,' holai Gwilym.
' 0 nag yw,' rnoddai Elen, ('dyw e' ddim. yn ddrwg.'
' Pa'm na fysoch chi'n cael eich bedyddio, 'te ? ' gofy-nai Gwilym.
]N"id oedd Elen yn barod a'i hateb. ' 0,' meddai o'r diwedd, 'dwy i ddim
yn credn yn hyny.'
' Odi Dafi'r Esger yn credu yndo fe ?' dywedai Gwilym.—Dafi'r Esger oedd un
o'r bobi fedyddiwyd y boreu hwnw, mae'n debyg.
' 0 odi,' atebai Elen.
'Pa'm nag 'ych chi'n credu yndo fe?' gotynai Gwilym.
Aeth Elen yn fud, tra rhedai cysgod gwen dros wyneb agored Henri.
' 'Mrowch chi i ddwad yn fachgen mowr,' meddai Elen o'r diwedd, ' ag yna mi
dde'wch chi i w'bod.'
|
|
|
|
|
(delwedd 0740) (tudalen 15)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
14
Ac fel yna y terfynodd yr ymddiddan yr adeg hono, uc ni fuasai yn worth
ailadrodd yr hanes, oni bai am yr liyu a ddigwyddodd yn y prydnawn a boreu
dranoeth..
Ar ol ciniiiw, aeth Henri, yn ol ei arfer, i'r Yagol >S(il, ac mi c.s inau
allan ar hyd y caeau i fwynhau'r nwyr iach. Ar ol rhodio yma a thraw am. awr neu ddwy, deuuis i'r cae bach. tu ol
i'r ty. O'r pen draw cly^ilis yn ddisymwth ysgrech plentyn, a safodd fy
ngli.ilon yn fy mynwes. Gwyddwn fod pwll y chwyaid yn y cornel pcllaf, a
meddyliais ar unwaith mat ysgrech Civ, ilyin neu Benni Bach. a glywswn.
Ehedais, fel na. rcdais o'r blaen am flynyddau, i gyfeiriad y swn.
Pan-gyrhaeddais lan y dwfr, nis gwyddwn Tbetli i wneyd— p'un ai chwerthin neu
ddwrdio. Ynghanol y dwr a'r 11 aid safai Gwilym a Benni Bach, a'li dillad yn
lyb-cors, ac hyd yn oed eii gwallt yn dyferu dafnau o ddwr Uwydaidd, ac er ei
bod yn ddiwrnod twym yn yr haf,. yr opdd y dwr oer yn gwneyd i'w danedd guro.
' Beth yn cnw'r anwyl 'ych chi'n 'neyd yma, blant P'' meddwn, dipyn yn wyllt.
' Bedyddio Benni Bach w i,' meddai Gwilym.
' Wel, mi fydd hi'n waeth na gweyd yn deg pan welith mami chi,' meddwn.
' Ond 'wedodd mami nag oedd djip drwg miwn bed-yddio ? ' meddai Gwilym.
' Gcwch chi wei'd p'un am hyny,' atebais, mor sarug-ag y gallwn.
A gwir a ddywedais. Pan welodd Elen hwynt, nid oedd diwcdd ar ei haraeth.
' Yr iirsw'd anw'l,' meddai, ' beth yw'r drych hyn sy' ;iiii(icli clii,
blant? Wedi bod yn bedyddio Benni It.irli, ie fe? Mi ro i fedyddio Benni Bach
i chi 'ch i lini. ;i g'na! A thithe, Gwilym, a ffroc newydd, a l>liiilii)
binpr plan prydnawn heddi gyda chi 'ch dou. A-in iili\'r ddwctha y cesoch chi
'ch golchi yn y twhaf
|
|
|
|
|
(delwedd 0741) (tudalen 16)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
15
Mi fydd yn rhaid i chi 'ch. dou ga'l eich. ymolch a myn'd i'r gwely ar
unwaith, a mi ddwa i i siarad a chi yn. y bedroom/
Yr oedd y ddau fychan yn edrych mor ddiniwed a'r wyn, ae yr oedd eu
hufudd-dra parod yn gwneyd i fy nghalon waedii drostynt. Ond gwyddwn yn rhy
dda mat gwell oedd peidio ymyryd rhwng Elen a'i phlant. Es allan am awr yn
ychwaneg, a phan ddychwelais yr oedd fy neiaint yn eu gwelyau'n dawel, a'r
forwyn yn cadw cwmni iddynt hyd nes y cysgent, tra yr oedd eu. dillad yn
sychu wrth y ffwm yn y gegin.
Pan ddychwelodd Henri o'r ysgol, nid oedd taw ar achwyn Elen.
' Mae'r ddou yn d •sell yn lan na fi,' meddai. ' 'Wedi i fi. dodi nhw yn y
gwely, a thynu'r 'ialen fedw oddiar yr ho'l, ' Mami,' medde Gwilym, ' a geiff
Dan'r Esger ei whipo am lychu ei ddillad ?' a 'dallwn i ddim. dodi'n. Haw i
gwrdda'r crwt wed'yn. A 'dyw e' ddini iws i beido'i gospi e,' ne' mae e'n
siwr o fyn'd a Benni Bach. i'r pownd yto. Mae'n llawer gwell i chi fyn'd i whipo-nhw.'
' ]N"a, wna i'n wir i ti,' meddai Henri. ' Ti sy' wedi dechre' ar y
gwaith. Ond os taw ishe hadel y plant i ddwyno'u dillad sy' arnat ti, mae gen
i lawer gwell ffordd."
' Beth yw hyny ? ' gofynai Elen.
' Rho drowsus penlin i'r ddou,' meddai Henri, ' a. mi ddryclian nhw nag a'n
nhw ddim i'r pownd wed'yn.'
Ac felly fu. Boreii dydd Llun, halwyd i ymofyn John y teiliwr i Bias Wewydd,
i wneyd dillad newydd i. Gwilym a Benni Bach.
|
|
|
|
|
(delwedd 0742) (tudalen 17)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
16
PENOD III.
MTND I'E YSGOL.
Pan oedd Gwilym. yn chwech mlwydd oed a Benni Bapli yn bump, penderfynwyd eu
danfon i'r ysgol i Liuirlwid. Yr oedd pawb yu meddwl yn uchel am yr
ysgolfoistr newydd—Sais o'r enw Hartland. Yr oedd gv/r Plas Newydd yn aelod
o'r Bwrdd Ysgol; ac, fel llawer iawn o Gymry unieithog, yr oedd yn meddwl y
byd o ddyn os gallai siarad Saesneg yn rhwydd neu. 08 byddai yn siarad
Cymraeg gyda llediaith. Llawer gwaith y gwelais ef yn dynoethi ei ben, ac yn
dodi ' syr' ym mhob brawddeg, wrth c.iarad a stiwart nieddw a diegwyddor—yr
hwn, yn wir, nid oedd deilwng i ddatod carai ei esgid—yn unig am ei fod yn
j^allu siarad Saosneg. Yr oedd gan Henri feddwl uchel am ei gyd-genedl, ac yr
oedd yn hoff o'i honiaith. Ond yr oedd' ei gariad tuag ati fel cariad meddwyn
at gwrw;—yr oedd yn rhy hoff o honi i'w rhoddi heibio, pe niedrai, ond, ar yr
un pryd, beiai hi am holl aflwydd a thiodi ei fywyd. Credai yn ddi-ysgog, mat
yr iaith Gymraeg oedd wedi ei gadw ef a'i bobi dan draed cyhyd. Ond cto yr
oedd yn gas ganddo y rhai hyny a anghofient eu Gymraeg ar ol bod am dri mis
mewn slop yn Llun-dain neu Abertawe r
Nid oedd yn rhyfedd, felly, i'r neb a'i hadwaenai ei fod o blaid cael Sais yn
ysgolfeistr yn Llanelwid. Yn wir, dywedir mai ei araeth ef droiodd y fantol
yng iigliwrdd y Bwrdd Ysgol. Cyflawnid gwaith y Bwrdd yn Gymraeg, am na
allai'r aelodau siarad Saesneg;
ond crdwid y cofnodion yn Saesneg gan yr ysgrifenydd, Tom Griiliths y Siop.
|
|
|
|
|
(delwedd 0743) (tudalen 18)
|
SGANIAD AMRWD:
TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
17 Y mae y plant,' meddai Henri yn y cyfarfod, ' yn clywed digon o
Gymraeg ar yr aelwyd gartref, ac y maent yn dysgu'r iaith yn yr ysgol Sul.
Eisieu dysgu Saesneg iddynt sydd arnoni ni, ac nis gallwn wneyd hyny ond drwy
wneyd Saesneg yn iaith yr ysgol. Os mynwn ni Gymro yn feistr, y mae yn sicr o
siarad peth Cymraeg a'r plant yn yr ysgol; ond os mynwn ni Sais, ni fydd yn
galru. siarad gair o Gymraeg, a daw y plant yn rhwydd i siarad Saesneg.'
Pan ddaeth Mr. IIartland i Lanelwid o Loegr, credai pawb yn y plwyf fod y mil
biynyddoedd wedi gwawrio. Nid oedd neb yn ddigoQ hyddysg i wybod mai Saesneg
troednoeth y purthau iselaf o Lnndain a siaradai ; ac ni freuddwydiai neb,
chwaith, nad oedd yn meddu ar bob cymhwysder i ddysgu. plant Cymru. Gwnaed yn
fawr o hono gan bawb. Gwahoddid ef i de i'r fan hyn, ac i giniaw i'r fan
arall, a rhyfeddai pawb ' shwd ddyn bach ishel yw e.' Synwyd a llonwyd pawb
pan wnaeth ei ymddangosiad yn Salem boreu dydd Sxd, ac erbyn. y nos, yr oedd
y gweinidog yn barod i ddarllen ei des-tyn yn Saesneg ac i roddi penau ei
bregeth hefyd vn yr iaith hono,—a'r oil er mwyn boddio Mr. Hartland. Canys
hyn yw hanes y Cymry wedi bod am ganrifoedd. Grwnant garedigrwydd a'r Sais er
niweidio en hunam, a gwell ganddynt newynu eu heneidiau na gweled enaid Sais
yn dioddef eisieu maeth ysbrydol.
Yr oedd cymaint o'i ofn ar y plant yn yr ysgol fel na fu trafferth ynghylch.
dim am rai wythnosau. Nid oedd y plant yn ei ddeall—' nit 'r un Sysneg mae
e'n siarad a Mr. Thomas,' medde'r plant—ond ni fn gan neb ffydd fawr erioed
yn Saesneg Mr. Thomas, yr hen ysgolfeistr; a thybid am Saesneg y meister
newydd, fel y gwneir am bregeth llawer gwr—-mai goreu i gyd yr oedd po leiaf
ei deallid.
Felly yr oedd pethau yn sefyll pan y danfonwyd
|
|
|
|
|
(delwedd 0744) (tudalen 19)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
18
Gwilym a Benni Bach i'r ysgol am. y tro cyntaf ar foreu dydd Llun yn amser
Calan Mai. Yr oedd Elen wedi bod wrthi am. oriaii yn paratoi erbyn yr
amgyl-chiad, a gallech gredu fod y plant yn myned i bellder byd, ac nid i
bentref oedd tu fewn i filltir i'r ty, gan gymaint oedd helynt Elen yn eu
cylch.
Arosai y ddau yn barod i gychwyn,—yn disgwyl dyfodiad Tom Brynglas, mab cymydog
oedd erbyn hyn yn Standard V. Yr oedd gwynebau y ddau yn dis-gleirio ar ol y
dwr a'r sebon; yr oedd eu gwallt cyrliog wedi ci ranu yn ofalus, yr oedd
color glan ar y ddwy got Iwyd; nid oedd brycheuyn ar y trowsus penlin rib
gwyn, na bai na choll ar y sanau glan ddu'r ddafad.
' Uodwch eich cap yn gwmws, Gwilym.,' meddai Elen, gan edrych gyda balchder
ar y ddau, a chan gyrnhwyso y Scotch cap oedd ar ochr eu cern. ' A chofiwch chi 'weyd ' good morning, syr/ wrth Mr. Hart-land pan
ewch chi miwn a rho'wch chi fow taliedd iddo fe. Beth i chi fod i 'weyd wrth
Mr. Hartland 'nawr?'
' Good, mornin' syr,' meddai G-wilym a Benni Bach gyda'u gilydd, fel pe baent
yn adrodd pwnc.
A chyn pen mynud ar ol hyny, dyma Tom Brynglas yn galw heibio.
' Cofiw e', da machgen i,' medde Elen wrth Tom, ' am fyn'd a nhw yn saff, a'u
cadw nhw rhag trochi eu dillad. A mae slat a'u pensil nhw yn y bag, a mae'r
bara menyn gyda G-wilym iddyn nhw erbyn haner dydd.'
' Me fydda nhw'n ol reit, Mrs. Morgan, gyda fi,' atebe Tom. Brynglas, gyda phwyslais
ar y fi, a ehan roddi ei law dde i Benni Bach a'i law chwith i Gwilym. Ac ni
fu rhyfelwr erioed yn dychwelyd o'r gad a'i ysbail gydag ef yn fwy balch nag
yr oedd Tom Bryn-pliis wrth gerdded o glos Plas Newydd a'i fyddin fach •wrth
oi gwt.
|
|
|
|
|
(delwedd 0745) (tudalen 20)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
19
Safai Elen yn y cwrt bach. yn edrych ar en hoi gydag ochenaid.
' Mystres, mystres,' gwaeddai Marged, y Uaethwraig, yn ddi8ym,wth, ' niae
Benni Bach wedi gadel ei hafr
cishfir ar ol.' Rhed ag e' ar eu hoi nhw, los,' meddai Elen, ' a mi dali nhw
cyn croesa nhw'r ca' i'r hewl.'
A'r olwg ddiweddaf gafodd hi ar Marged oedd. ei gweled yn he^eg fel saeth o
fwa drwy gat y clos, ac ar 61 y plant. A phan ddaliodd Marged nhw ar ganol y
OBB cufodd Tom gryn drafferth i symud y gwersyll ymlacn drachefn. Nid oedd
Marged yn foddlon ar' roddi yr hancisher yn 61, ond yr oedd yn rhaid iddi
godi Kenni Bach yn ei chol a'i gusanu a'i wasgu at ei myn-Wfn. Ac yr oedd
Benni Bach hefyd yn dechreu teimlo liinu'th, ac nid oedd dim. ond ei galon
fach ddewr yn fi at;il rhag taflu ei freichiaa am wddf Marged, a thori nil an
i lefain.
Ar y fEordd i'r pentref, daeth Gwilym a Benni Bach i ddeall eu bod yn cychwyn
ar fywyd newydd. Tom Brynglas, fel y
daethant i wybod cyn hir, oedd capten. yr ysgol. Efe oedd yn cadw'r bel ddu;
efe oedd i ddweyd pwy oedd i fyn'd i ofyn am. bledren at y bel ddu, ac i ble
yr eid i'w chael; ac efe oedd i ddweyd pwy oedd i bigo ochrau wrth chwareu.
Nid oedd un gamp yn gyflawn hebddo ef; a chydnabyddid mat efe oedd yr
ymladdwr goreu, y niclwr goreu, y chwareuwr pelddu goreu, y cwdwmwr goreu,
a'r neidiwr here a cham a naid, a'r neidiwr caerbedw goreu yn yr ysgol.
Ond y boreu hwn yr oedd brys tu hwnt i'r cyffredin. ar Tom. 'Newch hast,
boys, bach,' meddai 'nawr ac yn y man, ' ne 'r'yn ni'n siwr o fod yn
dd'weddar.'
Ac yna ymlaen yr elent cyn gynted ag y gallai Benni Bach lusgo ei draed ar ei
ol. 'Nawr ac yn y man bu raid i Tom godi Benni yn ei gol a'i gario ran o'r
fiordd.
|
|
|
|
|
(delwedd 0746) (tudalen 21)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
20
Erbyn cyrhaedd yr ysgol, gwelwyd nad oedd ond ugain mynud i naw—cwarter awr
cyn amser caim'r gloch. Ond er cynared oedd, yr oedd yno yn agos i bedwar
ugain o blant wedi crynhoi ynghyd, a gellid canfod yn hawdd ddigon fod
rhywbeth anarferol ar waith. Dod-odd Tom Brynglas G-wilym a Benni Bach i
eistedd gyda'r plant lleiaf yn yr Infants' Boom, ac ar ol eu cael oddiar ei
ddwylaw, siaradai yn brysur a rhai o'r bech-gyn mwyaf. O'r diwedd dyma fe yn
rhoddi'r gair i bawb o'r plant i fyn'd i'r ysgoldy. I mewn yr aethant fel
deadell o ddefaid, y merched a'r bechgyn gyda'u gilydd—rhai yn ufuddhau yn
llonydd, ereill yn gofyn beth oedd yn bod. Arosai Tom mewn dwfn gynghor a
thri o'i gyfeillion, John y Bryngwyn, William y Coed,, a Dan Felindre. Nid
hir y buont mewn petrusder.
' Cerwch chi boys,' meddai Tom, ' i geuad y shutters, a mi gloia ine'r ddou
ddrws.'
Pel yr ufuddha cwch i droad y llyw, felly yr ufuddhaodd ei gyfeillion i
orchymynion Tom Brynglas. Cyn bod bys y doc yn dangos deng mynud i naw, yr
oedd pob drws ynghio, a phob ffenestr ynghau, a'r ysgoldy i gyd mewn haner
.tywyllwch. Eisteddai'r plant yn dawel,—rhai yn ofni gormod i ddweyd dim,
ereill yn sisial a'u gilydd. Tramwyai Tom Brynglaa drwy y rhengoedd, fel
tywysog, heb ofni gwyneb neb,— yn bygwth y cecrus, yn ysbrydoli y gwan, ac yn
rheoli yr oil. Ond eisteddai Grwilym a Benni Bach o hyd ar y ffwrwm yn yr '
Infants' Room,' gan gredu fod hyu. oil yn rhan o waith yr ysgol.
Mewn. ychydig dyma guro wrth y drws. TiC'oedd Tom wedi gorchymyn nad oedd neb
i ateb ond efe.. Dyma guro drachefn a
thrachefn.
' Open the door at once,' meddai llais y pupil teacher,. "William Jones
y "Wem. ' I know who it is. It's Tom-Brynglas/
|
|
|
|
|
(delwedd 0747) (tudalen 22)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
21.
' Na, agora i ddim,' atebai Tom yn ddigryn-—.' 'ryn, ni wedi ca'l digon ar yr
hen Sais 'na a'i ganen... Oa addewith e' i beido'nwhado ni ragor am siarad
Cwmrag,
mi agorwn y drws.'
Yn ofer yr erfyniai William Jones ar i Tom i agor cyn y deuai Mr. Hartland.
Safai Tom yn ddewr ac ya ddi-ildio. Ym mhen tipyn, pan oedd y doc yn. taro
naw, dyma'r ysgolfeistr ei hunan yn dod.
' Open the door, you rascals,' meddai mewn; awydau gwyllt, ' or I'll make you
regret it.'
Ac yna dechreuodd y frwydr fawr fythgofiadwy rhwng Tom Brynglas a'r Sais. 0
naw o'r gloch y boreu hyd dri o'r gloch y prydnawn safodd Tom ei dir. Ni
thyciai na bygythion Mr. Hartland, nac ymreeymia-dau William Jones y Wern,
nac ofnau y plant. Nid oedd dim allai wneyd i Tom daflu ei arfau i lawr.
Crwangalonai ei gadfridogion uchelaf ambell waith;
ond yr oedd ewyllys Tom. yn drech na'r holl anhaws-derau. Dechreuai rhai o'r
plant i lefain, ac yr oedd Gwilym a Benni Bach mewn dagrau cyn canol dydd.
Ond cysurai Tom y bychain, ac yr oedd ei arswyd wedi disgyn ar y llwfr. Daeth
newyn .a syched ar y Uu gwarchaeedig; ond yr oedd gan Tom ddwfr i'r sychedig
gyda'u tocyn amser ciniaw, a gair o gysur i'r trallodua a'r trwm ei galon.
Tua thri o'r gloch yn y prydnawn, yr oedd clos yr ysgol yn llawn o bobi y
plwyf—rhai yn cymeryd rhan y plant, ereill gyda'r meistr. Daeth. Tom
Griffiths y Stop—ysgrifenydd y Bwrdd Ysgol— i ymresymu a Tom; ond ni roddai y
cadfridog hwnw ffordd un fodfedd. Daeth Mr: Edwards, Tynycwm,— cadeirydd y
Bwrdd—yno, yn chwythu bygythion, ond ni Iwyddodd i agor y drysau. O'r diwedd
daeth Dafi'r gaer yno, a dau o'i brentisiaid, a briwyd y do, ac agor-wyd y
drws uchaf led y pen. Safai Tom a ruler yn ei law, a llu arfog y tu cefn
iddo. Ond pan nithrodd
|
|
|
|
|
 ▼
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
22
y dyrfa oddiallan i fewn, gwasgarwyd llu Tom fel As o flaen y gwynt, ac efe
ei hunan a adawyd i ymladd dros iawnderau plant yr ysgol. Ond buan ei
goddiweddwya gan dynged greulawn; diarfogwyd y gwron, ac yma-flodd Mr.
Hartland ynddo, a chyn bo hir, ar ol agor y shutters, a chael goleuni eto i'r
ysgoldy, yr oedd pawb yn eistedd yn dawel, a theyrnasai tawelwch fel y mor
drwy yr holl Ie. Yn unig clywid swn yr ysgolfeistr yn galw Thomas Thomas i
gyfrif am ei ddrwg weithred-oedd, ac, wedi hyny, ynghanol distawrwydd
perffaith, dychrynai'r plant yn eu calonau wrth glywed swn maleisus y ganen
yn glawio ergydion ar gorff Tom,— ond Tom ei hun ni ddywedodd air ac ni
ddiangodd ochenaid dros ei wefusau.
Ond yn yr ' Infants' Room' yr oedd braw a galar ac . anhrefn. Yno y
cymerodd cynorthwywyr Tom noddfa rhag Hid yr ysgolfeistr. Cuddiodd Tin yn y
cwpwrdd lie cedwid y llyfrau, ac aeth y ddau arall dan y ffwrwm ar yr hon yr
eisteddai Gwilym a Benni Bach. Gwel- ' odd y ddau fychain hyn, ac arswyd a
ddisgynodd drach-efn ar eu hysbryd. Yr oedd en grudd yn lyb gan ddagrau; a'u
llygaid yn goch gan wylo. Hiraethent am. eu mham ac am ddiogelwch Plas
Newydd. Nis gwyddent beth oedd y perygl, ond teimlent ei fod ger-Uaw. Ac fel y
cyrcha pysgod man i'r rhwyd rhag ofn swn y pysgodwyr, felly y daliwyd Gwilym
a Benni Bach. Yn eu braw neidiasant oddiar y ffwrwm ar yr hon yr eisteddent,
a dilynasant y ddau is-arweinydd, ar eu traed a'u dwylaw, heb feddwl am Iwch
y llawr nac am eu trowsus rib glan, ac ymguddio a wnaethant o wyddfod y
meistr dan gysgod y ffwrwm fach ! Nid hir y buont yno. Yr oedd coesau Benni
Bach yn amiwg ddigon, ac md oedd ond ei ben cyrliog o'r golwg. Ar ol llwyr
orchfygu'r gwersyll uchaf, cerddodd, Mr. Hartland i'r 'Infants' Room,' a
golwg sarug ar ei
|
|
|
|
|
(delwedd 0748) (tudalen 23)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
23
•wyneb a'i lygaid yn melltenu. Y cyntaf peth a welodd oedd traed Benni Bach
yn ymestyn oddi dan y ffwrwm. Gafaelodd ynddynt, tra'r ysgrechai Benni Bach,
a Gwilym gydag ef o gydymdeimlad.
' And what, sir do you mean by making this disturbance'? ' meddai'r
ysgolfeistr.
Adwaenai Benni Bach Mr. Hartland. Yr oedd wedi ei wei'd lawer gwaith yn
Salem. Cofiodd gyngor ei fam. Gwaaeth ei oreu i wneyd bow taliedd, a
dywed-odd yn ei lais trebl, er fod y dagrau heillt yn ffrydio dros ei ruddiau
brwnt,
' Good morning, ,Byr. Nid y fi 'nath e', wir.'
Gwyddai'r meistr mat meibion i aelod o'r Brwdd oedd y ddau dan y ffwrwm, a
chanfyddai mat dieithriaid yn yr ysgol oeddynt. Dywedodd air caredig
wrthynt,— er nad oeddynt yn deall ei ystyr. Arosasant yn haner crio tra y
cospwyd y tri gwron am gynorthwyo yr arch-wrthryfelwr; ac yna am bedwar o'r
gloch y prydnawn gollyngwyd hwy yn rhydd gyda'r rhan arall o'r ysgol, ac
aethant gartref—ond y tro hwn heb Tom Brynglas, oblegid yr oedd ef wedi ei
ddior i fyn'd adref gyda'r lleill, fel y caffai Mr. Hartland gyfle yn rhagor
i'w ddysgu i ufuddhau i'r awdurdodau y sydd.
Hynod a helbulus, felly, y bu diwrnod cyntaf Gwilym a Benni Bach, yn ysgol
Llanelwid.
|
|
|
|
|
(delwedd 0749) (tudalen 24)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
24
PENOD IV,
Y TY PBYDFEBTa.
Nid oes llawer o lyfrau ym Mhlas Newydd, ond y mae pob un sydd yno wedi ei
ddarllen drosodd a throsodd gan Henri ac Elen. Mae rhai pobi yn credu na all
neb fod yn ddysgedig os nad yw wedi darllexi hyn a hyn o lyfrau newyddion. Y
maent yn barod i addoli pob un sydd wedi gwario ychydig flynyddoedd yn yr
ysgol a'r coleg, neu sydd wedi darllen nofelau diweddaraf a bryntaf y Saeson.
Ni fuasai dim yn synu Henri yn fwy na chlywed ei fod yn berchen ar drech
diwyll-iant na haner y bechgyn sydd yn graddio yn Rhyd-ychen a Chaergrawnt.
Nid yw wedi ymgydnabyddu a damcaniaethau Hegel a Spencer; ni ddarilenodd air
o weithiaii Carlyle a Darwin a Ruskin; ni all ddifyau Uinell o ysgrifeniadau
Shakespeare a Miltwn a Wordsworth. Ond beth am hynyp Y mae yn dealt ac yn
gwerthfawrogi y llenyddiaeth sydd ganddo,—yr hyn ni ellir ddweyd am y rhan
fwyaf o'r rhai sydd yn cymeryd arnynt fod yn llawer mwy diwylliedig. Y mae yn
hyddysg yn yr Ysgrythyr—y casgliad goreu o'r lenyddiaeth fwyaf amryfal a'r
fwyaf oruchel yn y byd. Beth sydd gan athronwyr German! i ddweyd am.
ddirgelwch bywyd dyn a'i berthynas a'r Duwdod yn rhagor nag a ddywedwyd mewn
geiriau llawer mwy miniog a grymus yn Llyfr Job P Nis gallant hwy, druain,
ond diffynio a manylu; diwedd ei holl ddyf-aliadau yw dechreuad hanes Job. Ac
nis gall nofel" wyr ac ysgrifenwyr yr oes oleuedig hon wneyd dim ond
taflu goleii arall ar hen brofiadau'r hil ddynol—
|
|
|
|
|
(delwedd 0750) (tudalen 25)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
25
pronadau sydd wedi eu cofnodi mewn iaith anfarwol gan y Salmydd tyner, y
Pregethwr doeth, y Prophwydi barddonol, ac yn y dirif ystoriaTi a geir o un
pen i'r llnll o'r Beibl. Ac am ei fod yn gwybod ei Feibi, ac yn ei deimlo, yr
oedd Henri yn gwybod am adnodaii (ac yn gweled ystyr newydd ynddynt) na
ddaeth i feddwl gwyr ieuainc y prifysgolion.
Yr oedd ganddo hefyd gyfieithiad o ' Daith y Pererin,' —mewn llythyrenan bras
a darlun ar bob tudalen, a nodiadau gan Kilsby ar y gwaelod. Hwn, a Beibl
Peter Williams, a ddarllenid ar nos Suliau yn y gauaf pan yr oedd yn rhy oer
a glyb i Elen a'r plant i fyn'd i'r capel. Yr oedd Gwilym yn gwybod hanes
Crigtion bob cam o'r ffordd; ie, gwyddai am bob tro yn y daith o Ddinas
Distryw i'r Mynyddoedd Dedwydd. Yr oedd ei galon wedi curo ganwaith gyda'r
pererin yn y Gors a than fynydd Sinai, yn y Glyn ac yn Ffair Gwagedd, yng
Nghastell Cawr Anobaith ac ar Lan yr Afon, ac nid oedd dim oedd Henri ac Elen
mor hofE .. o wneyd a gofyn i Gwilym i esbonio yr hanes ynglyn a phob Ilun yn
y llyfr.
Mynych hefyd y byddai Henri yn darllen ' Cymm Fu,' a gwaith bendigedig yr hen
Theophilus, 'Drych y Prif Oesoedd.' Gwyddai a chredai hanes goresgyniad
Prydain gan y Saeson, fel y traethwyd ef gan yr hen ysgrifenwr melus, ac yr
oedd ei nwyd wedi ei chyn-hyrfu lawer gwaith wrth ddarllen ystori bradwriaeth
Gwrtheym a Modred, a thwyll Hengist a'i ferch ysgeler Ilhonwen. Y mae
dysgawdwyr yn dweyd mat ffug yw'r cyfan; na fu byw y fath ddyn a Hengist erioed,
mat chwedl y beirdd yw'r brenin Arthur, ac mat dy-chymyg pobi orchfygedig a
greodd 'Frad y Cyllill Hirion.' Gwelais, yr haf diweddaf, wr ienanc oedd wedi
graddio ym Mhrifysgol Linndain yn edrych . gyda gwen o wawd ar yr hen lyfr ym
Mhlas Newydd, a
|
|
|
|
|
(delwedd 0751) (tudalen 26)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
26
'2u
chlywais ef yn esbonio wrth Henri mai chwedleuon disail oedd yr hanes i gyd.
Ond ofer oedd ei siarad. Gallai yn hawdd ddigon ddangos. beiau a diffygion
Theophilus Evans; ond bydd ' Drych y Prif Oesoedd' fyw pan fydd oesau a ddel
yn chwilio am bapyrau arholiad Prifysgol Llundain.
Nis anghofiaf byth y dydd pan y rhoddes gopi o 'Ehys Lewis' i Henri.
Gyda'r fath flag ac awydd y darllenai ef! O'r fath ddagrau a gollodd •uwchben
hanes Mari a Ben; a'r fath gyfaill y daeth Wil Bryan iddo! A'r fath chwerthin
iaclms oedd drwy'r teulu oil pan ddarllenai Henri yn y gegin nos Sadwm hanes
Wil a'r doc, neu ei stars i Rhys Lewis, neu hanes Thomas Bartley, ' tw bi
shiwar,' yn cael ei dderbyn yn aelod, neu yn ymweled a Dr. Edwards yn y Bala!
Yn nesaf at y Beibi, ' Rhys Lewis' a ' Thaith y Pererin' yw ei lyfrau anwyl;
ond nid yw yn darllen un llyfr ar nos Sul ond y Beibi a hanes Cristion.
Ond yr wyf wedi cymeryd fy nhemtio i ddweyd mwy nag a feddyliais. Nid hanes
Henri yr wyf am ysgrif-emi, ond hanes Gwilym a Benni Bach.
Yr hyn oeddwn am ddweyd oedd fod Gwilym yn gwybod ' Taith y Pererin' yn dda.
Weithiau byddai yn cymeryd y gyfrol fawr ac yn ei hagor, ac yn dweyd ystyr y
lluniau wrth Benni Bach. Yr oedd y stori o hyd yn newydd. Ni flinai un na'r
Hall ar glywed am y Bydol Ddoethyn a'r Efengylydd, am Ffyddlon yn marw yn
Ffair Gwagedd, ac Apollyon yn cael ei goncro yn y Dyffryn. Ond o bob peth yn
y llyfr, nid oedd dim oedd y plant mor hoff o hono a hanes Cristion yn y Ty
Prydferth. Ni flinent byth ar glywed am y genethod glanwedd oedd yn arfogi
Cristion cyn iddo ddisgyn i Ddyffryn Darostyngiad. Methai Gwilym yn lan a
deall paham y bu Cristion mor ffol ag ymadael erioed a'r fath gartref dedwydd.
|
|
|
|
|
(delwedd 0752) (tudalen 27)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
27
'Pam na fydde fe'n. aros yno, mamiP' meddai.
' 0' meddai Elen, ' eisieTi myn'd i'r wlad well oedd arno ie.'
' Ond 'ro'dd e'n eitha' -saff yn y Ty Prydfertb, ond o'dde'?'
' Wel, o'dd,' meddai Elen.
' Wel, pam o'dd e'n. 'madel i fyn'd i ymladd a'r hen Apollyon 'te P'
Ac i hyn nid oedd un ateb boddhaol i'w gael
Cred ddiysgog Gwilym oedd, mai yr ochr arall i Dywi, gerllaw Llangoediog, y
safai y Ty Prydferth. Yr oedd weithiau yn gofyn i'w dad, pan oedd yn cychwyn
i farchnad ddefaid Llangoediog,
' Dyta, fyddwch chi'n myn'd ar bwys y Ty Prydferth heddi?'
' Wel, gobeitho y bydda i,' atebai Henri, yn ffaelu a bod o'r galon i dori ar
ddychmygion diniwed y plentyn.
' Ga i ddwad gyda chi ? '
' Na, ddim heddi; mi get di ddwad yto rywbryd pan fyddi di'n henach.'
Ac felly o fis
byddai disgwyliadau Gwilym yn cael eu siomi.
Ond o'r diwedd daeth dydd pan nas gallai Gwilym aros yn hwy. Yr oedd yn
ddiwmod gerwin yn yr Hy-dref, pan mae'r coed yn cwyno ar ol eu dail ac yn
crynu yn yr oerfel. Yr oedd Elen wedi gwahardd y plant i fyn'd i'r ysgol rhag
iddynt gael anwyd. Ond wrth edrych ar lun y Ty Prydferth gyda Benni Bach yn y
neuadd, daeth hiraeth mawr fel ton dros galon Gwilym am weled y Ty Prydferth
a siarad a'r genethod oedd yn byw yno. Ni ddywedodd air wrth neb, ond aeth
allan i'r gegin, lle'r oedd Marged yn golchi'r llawr.
' 'Nawr Gwilym,' meddai Marged, ' peidwch chi dwad ffordd hyn i ddwyno'r
llawr ar 'yn ol i a'ch trad brwnt.
|
|
|
|
|
(delwedd 0753) (tudalen 28)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
28
Cerwch chi i aros i'v nouadd ^a? dyaw. fi yn galw ar
^ich mami!'
-Ni ddywedodd Gwilym air am beth amser. Ym mhen tipyn meddai,
' Faint o ffordd sydd odd'yma i Langoediog, Marged?'
' Yn enw dyn, beth sy' ar y crwt bach.' atebai Marged. ' Pwy ishe gw'bod hyny
sy' amoch chi ?'
' Na gwedwch, Marged fach,' dywedai Gwilym, ac aeth y gwalch bach ymlaen ati
a dododd ei law am ei gwddf diraen. M"is gallai Marged ddal yn erbyn
hyn.
' Ehyw filltir a haner, 'y nghalon i' meddai, a'i llais wedi tyneru mewn
eiliad. ' '-INTawr, cerwch o'n ffordd i, dyna fachgen da, ne me ga' i stwr am
beido gneyd 'y ngwaith.'
Ymaflodd Gwilym yn ei gap, ac aeth allan i'r awyt oer heb na chot fawr na
chrafat i'w ymgeleddu.
Nis gallai G-wilym feddwl am ddim ond am y Ty Prydferth. Aeth allan o'r clos,
a dilynodd y ffordd fawr ar hyd yr hon yr oedd wedi gweled ei dad yn teithio
lawer gwaith tua'r farchnad. Cerddodd yn gyflym nes iddo droi'r tro a myned o
olwg Plas Newydd, ac yna, ar ol pasio'r efail, cafodd ei hunan mewn gwlad
oedd yn hollol ddieithr iddo. Edrychai gyda syndod a braw ar y coed tal oedd
yn taflu eu cysgodion dro,s y ffordd, a thybiai na welodd erioed y fath goed
mawr o'r blaen. Wrth groesi pont, dan yr hon y rhedai afonig fechan, credai
ei fod yn clywed swn oeraidd yr lorddonen. Yr oedd pob cam a gymerai yn ei
adgoffa o rywbeth neu gilydd yn hanes Oristion, ond ni synai—yn wir, ni
ddaeth i'w feddwl—fod trefn y daith wedi newid ychyd-ig oddiar pan yr oedd
Cristion wedi tramwyo y ffordd. Digwyddai pethau yn blith drafBith, ond ni
wnai hyn greu Tin drwg-dybiaeth nac amheuaeth yn ei feddwl bach. Ar y llaw dde gwelai wal uchel, yr hon a
|
|
|
|
|
(delwedd 0754) (tudalen 29)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
29
amgauai betllan y Plas Mawr, a meddyliai mat hon oedd y m-ar dros ba un y
neidiodd Ffurfioldeb a Bhagrith. Ychydig yn nes ymlaen gwelai afal Tinig ar '
bren Morgan Niclas ' yn hongian dros ben y wal, a thybiai mai ffrwyth y gelyn
oedd, o'r hwn y bwytaodd plant Crist-iana. Ac yna gwelai gamia yn y clawdd, a
chredai mai dyma'r gamfa oedd yn arwain i Gastell y Cawr, a bu am beth amser
yn chwilio yn ofnus am y penillion. yr oedd Cristion wedi gerfio ar golofn i
rybuddio perer-inion o'u perygl. Wedi hyny cyfarfu a gwr yn cerdd-ed i gyfeiriad Plas;, Newydd.
Tosturiodd ei galon wrtho ac nis gwyddai yn iawn p'nn a'i Meddai a'i
Anwybodus allai fod yn dychwelyd yn ol i Ddinas Dis-tryw. Penderfynodd un
waith i siarad a'r ynfyd-ddyn,
v fel y gwnaeth Cristion o'i flaen, ond fel y dynesai y gwr ato, syrthiodd
arswyd a dychryn amo, ae aeth heibio, heb ddweyd gair, gan benderiynu na
wflai ef, beth bynag, ddim troi ei gefn ar y wlad well.
Erbyn hyn yr oedd yn teimlo yn oer ac yn flinedig, .ond er fod hiraeth am
gartref yn tynu wrth linynau ei galon, ymlaen yr elai o hyd. Credai ei fod
wedi teithio milltiroedd lawer, pan nad oedd lawn filltir o Bias Newydd.
Treiai gadw i fyny ei ysbryd drwy feddwl am rai o'r penillion hyny yr oedd
Cri-stion mor hoff o ganu ar y ffordd, ond rywfodd ni roddent iddoi gymaint
cysur yn yr oerni ar yr heol noeth ag a wnaethent wrth ochr tan y neiiadd ym
Mhlas Newydd. Mynych y pallai ei benderfyniad. Arosai 'nawr art yn y man i
edrych oddiamgylch, ac weithiau byddai yn gwanobeithio wrth gofio pa mor ami
yr oedd Cristion yn yr hanes wedi colli ei ffordd. Ond cymerai gysur
drachefn, ac er fod ochenaid yn gwasgu allan o'i anfodd ambell waith, ac er
fod ei lygaid yn dechreu
. Uanw o ddagrau, ni roddai fyny yr ymdrech. Ac yn. ddisymwth, ar ol troi tro
yn y ffordd, gwelai dy, braidd.
|
|
|
|
|
(delwedd 0755) (tudalen 30)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
30
ar ochr yr heol. Hwn, yn ddiau, oedd y Ty Pryd-ferth. Edrychai amo yr ail waith,
a sibrydai rhywbeth yn ei glust mai liwn oedd y lie, ac aeth ymlaen yn eofn,
fel Cristion, at y drws.
Bu am beth amiser yn petruso pa fodd y dylai wneyd yn hysbys i'r merched
oddifewn fed pererin yno yn gofyn am letty. Yr oedd 'knocker ar y drws,—ond
ni wyddai Gwilym beth oedd ystyr a defnydd hwnw, oher-wydd nid oedd y fath
beth ar -un drws ym Mhlas Newydd. O'r diwedd gwnaeth ei feddwl i fyny i guro
a'i ddwm yn erbyi y drws; ac, ar ol gwneyd, dychryn-ai wrth swn ei guriad
gwylaidd. Ni fu raid iddo aros yn hir am atebiad. Yn ebrwydd agorwyd y drws
gan y fereh lanaf a thecaf welodd Gwilym yn ei fywyd. Nis gallai y pererin
bach wneyd dim ond edrych ami, ac yr oedd ei syndod a'i lawenydd gymaint fel
yr aag-hofiodd ddweyd di'Tn wrthi.
' Beth ych chi 'n 'mofyn, 'y machgen i ?' meddai'r eneth o'r diwedd, a
thybiai Gwilym na chlywodd y fath lais treiddgar, ac na chanfu y fath lygaid
siriol erioed.
'A—a—a dyma'r Ty PrydferthP gofynai. ar ol
ymdrech galed.
'Y Ty Prydferth?' ebai'r forwynig. 'Nage, machgen i. Brynhyfryd yw hwn.'
'0 'rown i'n meddwl taw hwn odd e,' meddai Gwilym, a siomiant yn llanw ei
lais. ' Mae e'n gwmws yr nn peth a'r llun.'
' Pwy Inn, fachgen bach ?' ebai'r eneth.
'Y llun sy' gyda ni gatre yn Nhaith y Pererin,' atebai Gwilym, ' a 'rodd tyta
wedi gweyd wrtha i mai ffor' hyn odd e' yn rhwie.'
'Wrth glywed y plentyn o'r braidd na wenodd y forwynig, ond disgleiriai ei
llygaid fel fioledau dan •wlith y boreu.
|
|
|
|
|
(delwedd 0756) (tudalen 31)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
31
'A phwy yoli chi 'nteP' ebai'r eneth ym mhen ysbaid.
' Gwilym Plas Newydd w i,' atebai'r plentyn.
' A pham o'ech chi am wei'd y Ty Prydferth?' ebai'r eneth drachefn.
Yr oedd Gwilym bron -wylo erbyn hyn, er holl garedigrwydd y forwynig.
' 0, 'rown i'n meddwl,' dywedai, ' y ceswn ni fyw o hyd yndo fe gyda Phwyll,
a Chariad, a nhw i gyd, a fyswn i byth ym myn'd bant o wrthyn nhw, byth,
byth. A mae llun Cariad yn gwmws yr un peth a chi.'
' Odi e', machgen bach i!' ebai'r Forwynig, a'i llygaid yn gwlitho yn fwy
fyth, wrth godi Gwilym yn ei breichiau, a gwasgu ei ben cyrliog at ei grudd.
'Ag 'rych chi wedi dwad i wei'd Cariad yn y Ty Prydferth, odi chip "Wel,
mi gewch chi i gwei'd hi, a cewch!'
A'r Forwynig a gymherth Gwilym i'w nhodded, ac a'i dygodd i'r ty, gan alw ar
ei mham. A hi a'i rhoes ef i eistedd wrth dan hawddga-r mewn ystafell
bryd-ferth, ac a eisteddodd yn ei ymyi, gan ei gynhesu a'i gusanu ac
ymddiddan ag ef mewn geiriau caredig a difyr. Ac ym mhen ysbaid ei mham a
alwodd ar un o'i llawforwynion, a hi a roddes iddo ddiod a lluniaeth. A
Gwilym a drigodd y dydd hwnw ym. Mryn Hyfryd, gan wiedda ar ddanteithion
melus, ac adrodd hanes y Cristion wrth y Forwynig a'i mham.
Ac yn y cyfamser, danfonwyd negesydd i Bias Newydd i ddweyd wrth y teulu
pryderus fod y pererin bach yn ddiogel yn nhy Mrs. Btevan, gweddw Mr. Bevan,
y SiopFawr, Llangoediog.
A phan oedd y prydnawn yn dechreu cilio o flaen y llwydnos, a lleni y nos yn
disgyn dros y bryniau ar y dyffryn tawel, daeth Henri i ymofyn Gwilym o Fryn
|
|
|
|
|
(delwedd 0757) (tudalen 32)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
32
Eyfryd, yn llawn esgiisodion dros Gwilym, a diolch am yr oil yr oedd Mrs.
Bevan wedi wneyd drosto. Ond nid oedd y Forwynig yn foddlon i ollwng Gwilym i
ddychwelyd gartref. Aeth hi a'i mham i hebrwng Henri ac yntau yr holl ffordd
i Bias Newydd, ac os byth v blinai Gwilym gerdded, ni ollyngai i neb i'w
gario ond hi ei hunan Pan ddaethant hyd at Bias Newydd, erfyniodd am
faddeuant i Gwilym, ac adroddodd yr hanes gyda'r fath deimlad a swyn fel na
allai Elen •wneyd dim ond gwasgn. y plentyn a gollwyd at ei mhynwes, a dododd
ef yn ei wely i gysgTi wrth ochr Benni Bach. heb ddweyd yr iin gair croes
wrtho. Ac aeth y Forwynig i'r ystafell wely ar ol i Gwilym ddweyd ei bader, a
chusanodd y ddau yn yagafn, canys yr oeddynt erbyn hyn yn cysgu.
A phan ddihunodd Gwilym a Benni Bach bore-n dra-noeth, wele, cawsant ddwy
dafell •Eawr o deisen frail ar eu gobenydd, a dywedai Gwilym ei fod yn sicr
mai rhodd Cariad oeddynt, ac yn. hyn, nid oedd ymhell o'i Ie.
|
|
|
|
|
(delwedd 0758) (tudalen 33)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
33
PENOD V.
OWEDDI GWILYM A BENNI.
Hol-wr heb ei ail oedd Gwilym. Yr oedd am wybod. y cyfan am bawb a phob peth,
ac ni fu cyfreithiwr erioed mor anodd ei dwyllo ag atebiad amhenodol. Yr oedd
Elen, druan, we'di hen orfod rhoddi y goreu iddo, ac yr oedd ei dad yn
dechreu ofni ei gwestiynaTi treidd-gar.
Nid oedd dim yr oedd Gwilym mor hoff o wneyd a gofyn cwestiynau ynghylch y
Beibl. T7n dydd Sill, pan oedd Gwilym o gylch seithmlwydd oed, yr oedd Mr.
(Tones, gweinidog Salem, wedi bod yn pregethu ar y geiriau ' Llawer a ddichon
taer weddi y cyfiawn.' Ar-fer Air. Jones bob amser oedd parotoi bwyd cryf i'r
cedym, a bwyd gwan i'r gweiniaid. Ei gyngor yn.
•wastad i bregethwr ieuanc oedd,
' Cofiwch, 'y machgen i, fod yn yr Eglwys, fel yn y byd, amrywiol ddoniau, ac
mi ddylech roi rhwbeth idd-yn nhw gyd. 'Dall Mart TyfEald, druan, ddeall dim
ond stori fach,—a 'do's gyda chi ddim hawl ei starfo hi er mwyn esbonio dyrus
befchau'r ffydd i'r diacouiaid. Peidwch codi'r rhastal yn rhy uchel, 'y
machgen i, neu cheiff yr wyn a'r defaid bach ddim bwy^d Ac nid y rhai sy'n
deall fwya sy'n gneyd y crefyddwyr goreu'n
•wastad.'
Ni fyddai Mr. Jones, felly, byth yn pregetha hyd yn oed bregeth '
athrawiaethol,' heb ddweyd stori fach, neu wneyd cymhwysiad syml ac agos o'r
gwirionedd oedd ganddo dan sylw. Dywedai llawer fod hyn yn wendid. ynddo. Yr
oedd yn ddoniol gwei'd fel yr oedd Daniel
|
|
|
|
|
(delwedd 0759) (tudalen 34)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
34
y Bryn, y diacon henaf a'r gwr callaf yn Salem, yn agwrando ar Mr. Jones.
Clustfeiniai ar y rhagym-drodd; eisteddai yn syth a byddai gwen foddhaus ar
ei wyneb pan fyddai'r pen cyntaf yn cael ei drafod; yna delai'r stori,—a
phlygai Daniel ei ben a chauai ei ly-gaid mewn cywilydd; ond pan ddelai'r pen
diweddaf, agorai ei lygaid drachefn, a dangosai yn amiwg ei fwynhad. Ond, boed gwg, boed clod, yr un petli wnelai Mr. Jones.
' Tynwch sylw'r bobi a 'ch brawddeg gyntaf, 'y mach-gen i' arferai ddweyd. '
Ymresymwch ar eich pwnc yn y pen cyntaf—ceiffyi cryf ddylai fod yn y shaft.
Cymhwyswch eich gwirionedd yn y diwedd—ceffyi pert sydd eisieu yn geffyi
blaen; a dodwch eich ceffyi useful rhwng y ddau.'
Beth bynag am. werth ei gynghorion, y mae yn sicr fod Mr. Jones yn en dilyn,
ac mat efe yw'r pregethwr mwyaf poblogaidd yn y sir. Ac nid yw, yn ol arfer
rhai, wedi enill ei boblogrwydd oddicartref dr-wy esgeul-uso ei eglwys ei
hunan, o herwydd y mae yn parhau o hyd yn ei boblogrwydd yn Salem. Ond hyn sydd
•wedi fy synu lawer gwaith—mai y ceffyi useful, fel y dywedodd yntau, sydd yn
g-wneyd y gwaith. goreu. Mae'r pen cyntaf yn boddhau Daniel y Bryn, ac
am-bell un arall; mae'r cymhwysiadau pert, miniog yn cael effaith angerddol
ar y pryd; —ond yr hyn a ddywed, megis mewn cromiachau, rhwng y ddau, hwnw
sydd yn gafael yng nghof a chydwybod y rhan fwyaf o'r bobi! Ac fel hyny y bu
pan oedd yn pregethu ar ' daer
•weddi y cyfiawn.' B-u. yn siarad am ychydig fynudau, ynghanol ei bregeth,
wrth yr hen -wragedd a'r plant. Defnyddiai eiriau syml, dirodres, ' hawdd eu
deall, hawdd eii 'styried,' ys canodd yr Hen Ficar.
' Ie,' dywedai Mr. Jones, ' pe tae gyda chi ond cym-aint a hedyn mwstart o
ffydd, chi allech wneyd i'T
|
|
|
|
|
(delwedd 0760) (tudalen 35)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
35
Mynydd Du dreiglo i'r mor. Ond mae'n rhaid fod genych ffydd, mae'n rhaid i
chi gred-u y ceiff eich gweddi ei hateb. Ehaid i chi beido bod fel yr hen
wraig hono fu'n gweddio wrth fyn'd i'r gwely ar i'r Arglwydd synnid ymaith y
mynydd oedd o flaen drws ei thy. A phan gododd boreu dranoeth a gweld y
mynydd yno, ' 'rown i'n meddwl' meddai, ' mai man hyn y byset ti wedi'r
cwbl.''
Yr oedd Daniel y Bryn yn caiiad ei lygaid ac yn crychu ei dalcen, ac yr oedd
gwen ledwawdlyd ar wyneb Mr. Thomas, yr hen ysgolfeistr, wrth glywed Mr.
Jones yn disgyn i 'glebran' fel hyn. Ond, wedi'r cyfan, dyna'r hyn lynodd
wrth feddwl y gynulleidfa, ac yn enwedig wrth feddwl Gwilym.
' Mami' meddai ar giniaw, ar ol myn'd gartref, ' & fyse'r mynydd wedi
mynd bant i'r mor ta'r hen feniw yn credu y bydde fe'n myn'd?'
' Bydde, o bydde,' ebai Elen yn'trysiog, oblegid yr oedd yn ofni beth oedd yn
dyfod.
' A roiff lesu Grist 'bob peth i fi os bydfla i'n credu y ca'ie?' „
' Gneiff' atebai Elen, ' os bydd e ar eich lies chi j. ga'l e.'
' A neiff e i fine, mami ?' gofynai Benni Bach.
' 0 gneiff 'y machgen i,' meddai Elen, ' Cerwch chi mian a'ch cino 'nawr, ne
mi oerith y tato.'
' A ta tyta ddim ond gofyn iddo fe a chredu,' meddai Gwilym, ar ol tipyn o
ystyriaeth, ' fyse Tywi ddim yn llifo dros y ceie ? '
' N^a fyse, wrth gwrs,' dywedai Elen yn swrth, tra 'roedd Henri bron a thori
allan i chwei-thin.
'Wel, pam na fyse tyta yn gofyn 'te?' meddai Gwilym, oblegid un o brif
helbulon Henri yn y gauaf a'r gwanwyn oedd y difrod a wneyd gan lif yr afon.
|
|
|
|
|
(delwedd 0761) (tudalen 36)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
36
' 'Nawr, 'nawr,' ebai Elen, ' dyna ddigon o holi 'nawr. 'Mrowch chi i fyta'ch
cino i chi ga'l mynd 'nol mown pryd i'r ysgol.'
A therfynodd yr holi a'r ateb, fel y gwnelai bob am-ser, drwy adael
cywreinrwydd Gwilym heb ei ddiwallu.
Nis gallai Gwilym lai na meddwl boreu dranoeth am y peth wrth fyn'd i'r
ysgol—oherwydd yr oedd y ddau bob dydd yn yr ysgol, Gwilym erbyn hyn yn
Standard ii, a Benni Bach newydd gael ei syamd i Standard Yr oedd yn ddiwrnod
glyb, a gollyngwyd y plant
i.
lleiaf yn rhydd yn gynar yn y prydnawn. Penderfyn-odd Gwilym. a Benni Bach
groesi adref drwy'r caeau, yn lie dilyn heol y plwyf, a chan gymaint eu brys,
ni wnaethant aros i gael cwmni Tom Brynglas a'r bech-g-yn mwyaf. Daethant yn
ddidaro bron hyd at Bias Newydd, ond ar odrau Gwann-y-Cwm, yr oedd cwter
agored. Nid oedd neb wedi meddwl tafl-a pon-pren drosti, gan mor fechan oedd
hi, a gallai Benni Bach gamu drosti, fel rheol, yn rhwydd. Ond y dydd hwnw yr
oedd wedi hwrw glaw mor drwm, fel yr oedd y dwr wedi llifo dros geulanau'r
rhewyn. Safai Gwilym a Benni Bach yr ochr draw yn ffaelu dyfalu am amser both
i wneyd.
' Tmeni na fyse jacoise gyda ni,' meddai Benni Bach. "Eodd Tom Brynglas
yn cerdded drw'r pownd p-w^ ddwarnod ami nhw.'
'Ie, ne ta ni'n gallin hydfan fel deryn bach,' meddai Gwilym.
Ac yna buont yn cerdded yn ol ac ymlaen i gael gweled os oedd lie y gallent
gamu dros y •ffrwd fach lidiog, ond methwyd gweled yr ua. O'r diwedd meddai
Gwilym,
( Ta ni ddim ond gweddio a chredu, falle y byse lesu. Griat yn gneyd i'r dwr
'ma fyn'dbant.'
Talle fe? ' gofynai Benni Bach, braidd yn amheus.
|
|
|
|
|
(delwedd 0762) (tudalen 37)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
37
' Byse, wrth gwrs,' dywedai Gwilyin, yn fwy peilAer-fynol nag o'r blaen. '
Odi e ddim yn cofio betli wedodd Mr. Jones yn y cwrdd bore ddo ?'
' Odw,' meddai Benni Bach, gan deimlo mwy o hyder •wrth weled fod Gwilym yn
bendant ar y pwnc.
'Well i ni weddio 'te, i'r dwr fyn'd bant?' ebai Gwilym.
' O'n goreu,' meddai Benni Bach.
'Ma'n rhaid i ni beido dwyno'n trowsTis,' ebaa Gwilym, ' ne' ma mami 'n siwr
o gadw stwr a ni.'
Aeth y ddau ychydig lathenau tu ol hyd nes y caw-eant Ie sych.
'Dodw e ei hancisher dan ei benlinie,' meddai Gwilym.
Taenodd y plant eu macynau poced ar y llawr, a phenliniodd y ddau arnynt a'u
gwynebau at y gwter.
' Mae e'n agor ei lyged, Benni,' meddai Gwilym yn ddisymwth.
' Nag w i,' atebai Benni Bach, gan gauad ei lygaid yn dyn.
'Oofiw e 'te,' dywedai Gwilym, 'Ae eiff lesu GriBfr ddim a'r dwr bant.'
' Wi'n ceuad 'yn llyged yn howld ffaati,' meddai Benni Bach.
' 0 lesu Grist,' ebai Gwilym,' mae eishe myn.'d gatre ar Benni Bach a fine,
ac yr yn ni aim. i ti fyn'd a'r dwr yma bant. Amen.'
' Amen,' dywedai Benni Bach, gan agot ei lygaid.
Ond yr oedd y dwfr yno o hyd!
' Mae'r dwr yma yto, Gwilym,' meddai Benni Bach.
' 0 nag yw,' meddai Gwilym, ar ol me
3.wl am eiliad. 'Nid dwr yw hwna.'
' Beth yw e 'te ?' gofynai B&nni ft'l ly'gaid fel afalau. surion bach yn
ei ben.
|
|
|
|
|
(delwedd 0763) (tudalen 38)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
38 0,' atebai
Gwilym gyda chymaint awdurdod a hen dduwinydd, 'y diafol sy'n treio'n twyllo
ni mai dwr yw e. Mae lesu G-rist wedi myn'd a'r dwr bant.'
' Odi e ? ' gofynai Beimi Bach, ac anghrediniaeth ym mhob goslef o'i lais.
' 0 odi,' meddai G-wilym, gan fagii gwroldeb wrth ymresymu.
Ond nid oedd mor rhwydd argyhoeddi Benni Bach. O'r diwedd cafodd Gwilym yr
afael drechaf ar ei am-heuaeth, a dyina'r ddau ya cerdded tuag at y dwr. Nid
oedd Benni Bach yn eithaf boddlon, feallai, ond elai Gwilym yralaen yn
benderfynol, a Benni Bach yn ei law. Daethant i ochr y dwr, yna aethant iddo.
Uech-reuodd y dwr redeg at eu. traed dros ymylon eu hes-gidiau, a chyn pen
hir yr oeddynt ynghanol y rhewyn, a'r dwr llwyd i'r lan dros eu penliniau.
Wedi cyrhaedd yr ochr draw, ni ddywedodd Gwilym. air.
' Wi's. shwc-shac,' gwaeddai Benni Bach, gan chwerthin, a cherdded ar
flaenaTi ei draed, nes oedd y dwr yn pistylhi allan drwy dyllau careion ei
esgidiaii.
'Dewed, Benni Bach,' meddai Gwilym, 'mae mami'n siwr' o ddyfrio'n ddychrynllyd.'
Gwir a ddywedodd. Nid a geiriau yn iinig y cosp-odd Elen hwynt pan ddaethant
i'r ty, ond bu ei llaw mor brysur a'i thafod am beth amser. G-orfn i'r ddau.
fyned i'r gwely yn union ar ol cael te, ac yno, yn nist-awrwydd yr ystafell
dawel, bu Gwilym a Benni Bach yn rhyfeddu ac yn dadleu ynghylch yr helynt.
' Odi lesu Grist ddim yn. folon gneyd beth i ni am iddo neyd ? '
gofynai Benni.
' 0 odi, gwlei,' atebai Gwilym gan synfyfyrio.
' Wel, pam odd e'n gellwn i •ni lychu'n dillad ?' meddai Benni.
|
|
|
|
|
(delwedd 0764) (tudalen 39)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
39
TSi ddaeth atebiad G-wilym ar unwaith. Ar ol eiliad neu ddwy o betrusder,
'Benni Bach,' meddai, 'mi agores i'n llyged wrth weddio.'
Bu distawrwydd am beth amser ar ol hyn.
' Gwilym. ?' meddai Benni Bach ym mhen tipyn.
' Ie ? ' dywedai Gwilym.
'Mi agores ine'n llyged hefyd/\ebai Beimi Bach.
A chyn pen pum' mynud yr oedd y ddau yn. cysgtt yn dawel.
|
|
|
|
|
(delwedd 0765) (tudalen 40)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
40
PENOD VI.
BREITDDWYD BEHTST BACH.
Nis gellir dirnad y gwahaniaeth wnaeth siwme Qwilym i'r Ty Prydferth ym
inywyd y ddaii blentyn. Yr oedd ' Cariad,' fel y mynai Miss Bevan iddynt ei
galw, byth a hefyd ym Mhlas Newydd ar ol hyny, yn chwareu a'r plant, neu yn
adrodd hanesion a dych-mygion wrthynt. Ni chafodd neb erioed ffyddlonach
gwrandawyr nag a gafodd Cariad yog Ng^wilym a Benni Bach. Mynych y dychmygaf
weled eto o flaen fy llygaid Tin o'r golygfeydd dedwydd hyny, pan fyddai
Gwilym a Benni o'i hamgylch, yn lygaid ac yn glust-iau i gyd, yn clywed am y
tro cyntaf yr hanes am ddewrion Arthur a'r Ford Oron, neu am. ystranciau y
Tyiwyth Teg, neu am wrhydri Buddug a Ghren-llian, neu am ryfeddodau gwlad
Arabia, a mil a mwy o bethau ereill na ddaeth i'w gwybod na''u mheddwl erioed
o'r blaen. A gwelaf, hefyd, yn eglur, ddarlun prydferth o'r Forwynig hygar,
a'i llygaid yn dyhidio sirioldeb, a'i gwallt eur-sidanaidd yn ffluwch, a'i
gruddiau yn wridog gan fywyd nwyfus, a'i gwefusa-u —ond pa ham y gwnaf geisio
desgrifio'r olygfa? 'Wrth edrych arnynt eill tri gyda'u gilydd nis gallai nag
Elen na Henri na finau beidio teimlo'n calonau yn cynhesu at yr hon oedd wedi
Uithro i'n bywyd, fel pelydr haul ar foreu teg, i sirioli a goreuro y pethau
distadlaf a ddigwyddai i ni.
Nid y plant yn unig oedd yn mwynhau yr ystoriau. Gwnai Elen ryw esgus neu
gilydd i fod yn agos i gael clywed am y rhyfeddodau. Eisteddai wrth ochr y
|
|
|
|
|
(delwedd 0766) (tudalen 41)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
41
bwrdd a sanau i gwyro neu waith gwnio, ac o byth y gallai, tynai Henri ei
gadair at y golett gan esgus darllen ei lyfr newyddaf neu'r 'Faner/ neu bryd
arall, byddai yn llawn helbul yn. ceisio gosod ar gof a chad-w yn y 'llyfr
cownt' faint oedd wedi dalu i'r wniyddes dros Marged y llaethwraig, neu faint
oedd Tom y waginer wedi gael o'i gynog i fyn'd i ffair Gwyl Barna. Ond fel yr
elai Cariad ymlaen a'i stori, anghofiai Elen ei sanau a Henri ei drafferthion
arianol, ac yr oeddem ninau ein tri mot awyddus i glywed y diwedd a'r ddau
blentyn. Am danaf fi fv hun, nid gwiw i mi wadu i mi wario Uawef mwy o amser
ym Mhlas Newydd ar fy ngwyliau yr haf hwnw, nag oedd yn weddus mewn bachgen
wyth ar hugain oed, oedd ond wedi newydd dechreu byd yn Abertawe fel meddyg.
A phan elai Cariad yn ol i'r Ty Prydferth, awn inau i'w hebrwng heibio i goed
ty-wyll v Plas, yn iiiethu dweyd llawer wrthi, ond 0 ! yr oedd fy nghalon yn
myn'd mor gynted a chalon Myfanwy yng ngardd Dinas Bran. Ac ar ol i G-ariad
roddi ei Haw dyner yn fy llaw i wrth ddweyd ei ' Nos da' serchog ar drothwy
drws Bryn Hyfryd, byddwn yn cerdded yn ol i'r heol fawr ac yn gwylio'r ty hyd
nes y bvddai'r holl Ie yn dywyll ac yn dawel, ac wrth fyn'd gartref byddwn yn
mwrnian canu'r 'Deryn. Pur,'
Pan ei gwelaa, syth mi gafag
Yn fy nghalon mi feddylias,
Wele'r ddynas, lana'r deyrnas,
A'i gwen yn harddu'r oil o'i chwmpas,
£ii fynswn gredu un dyn byw
Nad oedd hi ryw angylas.
Maddeu im, ddarllenydd anwyl, anr dy dywys fel hyn oddiar y ffordd, ond y mae
yn anodd osgoi weith-iau dweyd gair o brofiad personol. Ac os y cafodd
ymweliadau Miss Bevan a Phlas Newydd gymaint 0 effaith arnaf fi, yr hwn wyf
wr llariaidd a chyffredm»
|
|
|
|
|
(delwedd 0767) (tudalen 42)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
42
nid oes eisieu dweyd iddynt gael dylanwad llawer (mwy ar 'y pererin bach/ fel
y galwai hi G-wilym, ac ar Benni ei frawd. Ym myd y dychymyg y byddai'r ddau
fyw am ddiwrnodau ar ol un o'i hymweliadau, ac yn y nos breuddwydient
freuddwydion am. bobi a gwledydd a phethau na chlywodd neb son am danynt
erioed.
Y mae pawb ym Mhlas Newydd yn credu mewn breuddwydion. Gwir fod Henri yn
esgus gwneyd spri am ben Elen a'r morwynion ambell waith am eu bod yn dodi
cymaint o dda] arnynt, ond yr wyf yn dirgel gredu, ys dywed Mr. Jones, Salem,
fod Henri a mwy o ffydd ynddynt nag yw yn foddlon cyfaddef. Yr wyf yn cofio
dadi frwd iawn yn yr Ysgol Sul Tin tro ynghylch breuddwyd Pharaoh. Yr oedd
Tomos y Crydd yn chwerthin ar ben y cyfan.
' Lol i gyd yw meddwl,' meddai, ' fod dal ar freudd-wydon. Hawyr bach, odi
dyn yn gallach pan mae e'n cysgu na phan mae e ar ddihun? Os yw e, gore i gyd
pwy hwya y cysgwn ni! Gaton ni, pwy synwyr sy1 yn y fath beth P'
' Wel,' meddai Henri, ' odi chi ddim am ddweyd na ddylen ni ddim credu beth
mae'r Beibi yn ddysgu ? '
' 'Daf fi ddim i ddweyd,' atebai Tomos, ' nag o'dd Duw yn llefaru yn yr amser
gynt mown llawer dull a llawer modd. Yr oedd e'n arfer gneyd gwyrthie—6s
gwyrthie i gwei'd 'nawr? 'Eodd prophwydi yn arfer bod ar y ddaear—'do's dim
Tin i ga'l 'nawr tu fas i'r Almanac. A pham y credwn ni'n ots am freddwyd-
on?'
Nid yw Elen a Marged y llaethwraig yn cytuno, serch hyny, yn en dull o
ddeongli breuddwydion. Edrycha'r ddwy ar freuddwyd fel alegori.
' Y saith mlynedd newyn yn yr Aifft,' y mae Elen yn hoff o ddweyd, ' 'ro'en
nhw'n ca'l eu dangos dan ffurf saith o dda culion. Fel'ny,' dyw breuddwyd
ddim i ga'l ei ddeongli ond fel cysgod a rwbeth arall'
|
|
|
|
|
(delwedd 0768) (tudalen 43)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
43
Ond tra yr oedd y ddwy, Elen a Marged, yn cytuno yn hyn, yr oeddynt yn
gwahaniaethu yn eu barn yng-hylch un peth pwysig iawn. Yr oedd Marged yn
dweyd y dylid deongli breuddwyd 'i'r gwthwyneb.' Fe] hyn; os y breuddwydiai
lit y cawsai gariad newydd yn Ffair G-alan Mat, byddai ihyny'n arwyddo na
chai gariad newydd am saith mlynedd. O'r ochr arall, yr oedd Elen o'r farn
fod breuddwyd yn gysgod o'r hyn oedd i ddigwydd, ac er fod y cysgod, feallai,
yn gwa-haniaethu rhywfaint oddiwrth y gwrthrych, eto ei fod yn ddigon tebyg
iddo i alluogi ' dynion hysbys ' i adna-bod beth oedd i ddisgyn i ran y
breuddwydiwr.
Bu amser pan y credai Elen fod dal ar freuddwydion plant,—ond yr oedd hyny
cyn i Benni Bach ddadblyg-u. ei gyueddfau breuddwydiol. Nid oedd Elen wedi
colli pob ffydd ym mreuddwydion Grwilym, ond am Benni Bach—o'r braidd yr oedd
yn foddlon gwrando arno yn adrodd ei freuddwydion wrth y ford ar frecwast.
TJn noswaith breuddwydiodd Benni fod cyrn wedi tyfu ar ei ben.
' A ro'en nhw'n tyfu at eu gilydd,' meddai, ' fel cym Crabi,' (un o'r
gwartheg).
' Beth sy' ar y plentyn ?' dywedai Elen. ' Cyrn yn tyfu ar eich pen chi ? Mi gymersoch chi ormod o gawl i swper neithwr. Ehaid i fi beido rhoi
swper i chi o hyn i ma's.'
Ond nid ffolineb oedd y breuddwyd yng ngolwe Marged y llaethwraig.
' Rhaid i chi ei ddeongli e i'r gwrthwyneb, mystrea fach,' meddai Marged. '
Ei ystyr e yw, 'stim dowt, na fydd byth gyrn ar ben Benni Bach, ond y bydd
cyrn ar ei drad e.'
Ar noswaith arall breuddwydiodd Benni Bach ei fod •wedi cael gafael mewn
syfien fawr—y fwyaf •welwyd dan haul—yn Rhandir Cae Mawr. Yn ei freuddwyd
tybiodd ei fod ef a Gwilym wedi bwyta twil mawr yn y
|
|
|
|
|
(delwedd 0769) (tudalen 44)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
44
syfien oedd yn ddigon i'w gollwng eill dan i mewn iddi, ac iddynt i fyw am
ddiwrnoda-u dan ei chysgod—fel y bydd milwyr fyw mewn pabell. Mor gryf oedd
yr ar-graff adawodd y breuddwyd ar ei feddwl, ac mor sicr y teimlai y gallai
fyn'd yn gymhwys at y fan a'r lie, fel yr aeth ef a Gwilym i'r cae i chwilio
am dani; ond er chwilio am onaii, ni welwyd byth mor syfien.
Ond brenddwyd mwyaf nodedig Benni Bach oedd breuddwyd 'Brenhin y Tyiwyth
Teg.' Yr oedd Miss Bevan wedi bod yn dweyd hanes y Tyiwyth Teg wrth y plant,
ac yn desgrifio'r bobi fychain a welodd y Bardd Cwsg yn dawnsio yn en capau
coch, fel haid o Sipsiwn, ar ben y mynydd. A'r noswaith hono, breuddwydiodd
Benni Bach ei frenddwyd mwyaf hynod.
'Gwilym,' meddai yn gvnar borc-ii dranoeth, gan eis-tedd yn syth yn y gwely,
a'i lygaid heb eithaf agor.
Yr oedd G-wilym yn cysgu'n drwm wrth ei ochr. Edrychodd Benni Bach amo am
fynnd. Yna gorwedd-odd yn esmwyth, tynodd y dillad dros ei ben cyrliog, a
cheisiodd fyn'd i gysgu drachefn, gan furmur wrtho ei hun;
' Treuni ei ddyhuno fe.'
Mewn ychydig anesmwythodd drachefn, taflodd y dillad gwely oddiar ei wyneb,
ar arosodd am rai mymidau yn syllu ar ddwy gleren yn chwareu rhwng ei ben a'r
ceiling. Ond yn fuan cododd ar ei eistedd yr ailwaith. Edrychodd drachefn ar
ei frawd; dododd ei law ar ei ysgwydd,
' Gwilym,' meddai yn ddistaw yn ei glust, ' Gwilym.' ' Be' sy'n bod ?'
gofynai Gwilym heb agor ei lygaid. '0, dyna freuddwyd ges i neithwr,' dywedai
Benni. ' 0, gellw i fi gysgu,' meddai Gwilym yn go sarug. Arosodd Benni Bach
yn ddistaw am beth amser, ond eto aeth ei awydd i ddweyd yr hanes yn drech
na'i deimlad dros ei frawd.
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
45
|
|
|
|
|
(delwedd 0770) (tudalen 45)
|
Gwilym,' meddai, gan ei ysgwyd yn ysgafn '
am-boitu'r Tyiwyth Teg 'rown i'n breuddwydo.'
' Amboitu'r Tyiwyth Teg ?' dywedai Gwilym, gan. godi ar ei eistedd, a'i
lygaid yn agor led y pen.
' Ie,' atebai Benni, gan wneyd y goren o'r cyfle,' 'rewn i'n meddwl i fod e'
a fi ym myn'd tua'r ysgol, ac ar dop y Cae Hir mi aroson i bigo shifi ar y
clawdd.'
' Hen freuddwyd amboitu shifi sy' gydag e' yto,' torai Gwilym i mewn yn
siomedig. ' 'Rown i'n meddwl taw amboitu'r Tyiwyth Teg o'dd e' wedi
bieuddwydo.'
' Arosw e' fyned, i fi ga'l gweyd,' atebai Benni Bach. ' Ac ar ol pigo'r
shifi dyma ni'n starto wed'yn ac yn treio croesi'r sticil sy' ar ben Oae Hir,
ond 'roen ni'n ffaelu'n lan!'
' Pa'm na alien ni groesi'r sticil ?' gofynai Gwilym.
' Dyna beth o'en ni'n ffaelu diall,' meddai Benni. ' Ta shwt y byse ni'n
treio, 'doedd dim posib ei chroesi hi. Ac yna dyma m'n treio myn'd 'nol tua
gatre ond 'do'dd dim posib i ni symiid 'nol na 'mian.'
'Hen frenddwyd dwi yw hwna,' ebai Gwilym yn. wawdlyd.
'Gellw e' i fi ddybemi,' atebai Benni. 'A dyna lie buon ni am wn i bwy cyd!
Ag o'r diwedd dyma fi'n gweyd, ' Wi'n ffael-u. diall be' sy'm bod.' A chyda
hyny dyma ni'n clywed rhyw tin yn gweyd yn y berth, Licset ti wbod, licset ti ?'
' Pwy o'dd yn y berth te ?' gofynai Gwilym yn syn.
' 'Dallen ni ddim gwei'd,' meddai Benni. ' A dyma fyne'n ateb miwn tipyn, '
Lycswn.' A dyma'r llaish yn gweyd, ' 'Rwyt ti a Gwilym ynghenol cylch y
Tyiwyth Teg, a mae'n rhaid i chi'ch dou ddwad gyda fi.' ' Pwy 'ych chi, syr
?' mynte ni. Ti yw Brenhin y TyLvyth Teg,' mynte fe. A chyda'r gair dyma fe'n. dwad ma's o'r berth.'
' Shwt nn o'dd e' ?' dywedai Gwilym, yn fwy syn fyth.
|
|
|
|
|
(delwedd 0771) (tudalen 46)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
46
' Hen ddyn bach bitw, bitw o'dd e',' dywedai Benni, 'lawer llai na babi Pen
Cae, ond 'ro'dd gydag e' drad mowr, mowr, ag 'ro'dd i wishgers e'n cwrdda'r
llawr.'
' Ycli y fi!' meddai Gwilym, ' wi'n falcli nag y fi gwelws e'.'
' Ag 'ro'dd i laish e' fd llaish Wil Tanlan yn canu bas/ aeth Benni ymlaen i
ddweyd.
' A beth 'nath e' wed'yn ? ' gofynai Gwilym.
' 'Eo'dd gydag e' ffon fach yn ei law,' meddai Benni, ' a dyma fe'n bwrw'r
llawr a hono, ag yn gweyd,
•> Cer ffor' hyn,
Cer ffor' draw, Hindda heddi, Fory glaw.'
'Dyna beth mae Marged yn weyd/ torai Gwilym i mewn.
' Ag yna,' dywedai Benni, ' dyma dwil mowr yn agor yn y ddaear na welse ie
ddim o'r gwaelod ! ' Dyna lie wi'n byw', mynte'r Brenhin, ' mae'n rhaid i chi
ddwad gyda fi..' A dyma fe'n clymu hancisher dros ein llyged ni, fel ta ni'n
myn'd i whare ' mangu lath,' a lawr o'en. ni'n myn'd am oriau.'
' I genol y ddaear ?' gofynai Gwilym.
' Ie, i genol y ddaear,' atebai Benni. ' Ag o'r diwedd dyma ni'n dwad i'r
cenol yn deg, a dyma'r Brenhin yn. gweyd, ' Dyma'r lie wi'n Frenhin.' Ag
wedyn mi dynws yr hancisher o ar ein llyged ni, ag 0! dyna Ie pert o'dd yno!'
'Beth o'dd 'no?' gofynai Gwilym, yn lygaid i gyd.
' Yn y cenol 'ro'dd yno gader,' ebai Benni, gan siarad yn bwyllog,' o'dd wedi
ei gneyd o our i gyd, ag ar hono 'ro'dd y Brenhin yn ishte. Ag ar ei phwys hi
'ro'dd cader o arian i gyd, ag ar hono 'ro'dd meniw fach, 'run peth a'r feniw
fach o'dd ym byw yn ei hesgid, yn ishte lawr. A rownd amboitu 'ro'dd milodd
ar filodd p ddynon bach a wishgers hir yn ishte ar gadeire bach o
|
|
|
|
|
(delwedd 0772) (tudalen 47)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
47
our neu o arian. 'Pwy yw'r 'rhain?' mynte'r feniw fach, gan bointo ato ni—hi
o'dd y Frenhines. ' Gwilym. a Benni Bach,' mynte'r Brenhin. ' Bant a'u pene,
bant a'u pene/ mynte'r dynon bach gyda'u gilydd.'
' Beth 'nethon ni wedyn ?' gofynai Gwilym, braidd yn ffaelu cael ei anadi gan
ei ddychryn.
' 'Neson ni ddim
byd,' atebai Benni, ' wa'th 'ro'dd amo ni ormod o ofon. Ond mynte'r Frenhines
wrth y Brenhin, ' Beth mae nhw wedi 'neyd P' ' 'Roen nhw'n demsbgyn ar y
glaswellt yng nghylch y Tyiwyth Teg,' mynte fe. ' Bant a'u pene, bant a'u pene/ mynte'r dynon bach i gyd wedyn. '
Falle nag oen nhw ddim yn gwbod,' mynte'r Frenhines. ' Nag oen ni wir, yn
wir,' mynte nine.'
' Beth wedodd hi wedyn,' gofynai Gwilym.
'Peidwch tori pene nhw bant,' mynte hi, 'ond gnewch nhw i fyta'r fale sur.' '
Byta'r fale sur, byta'r tale sur,' mynte'r dynon bach gyda'u gilydd. A dyma'r
- hen Frenhin yn gofyn, ' P'un well geno chi gael tori 'ch pen chi bant ne
fyta'r fale sur.' 'Byta'r fale sur,' medde nine. ' O'r gore, 'te/ mynte'r
Brenhin, ' dewch clii gvda fi.' A gvdag e' yr ethon ni, nes i ni ddwad o'r
diwedd i berllan fowr yn llawn o fale surion bach. "Nawr/ mynte'r
Brenhin, 'bytwch chi afal o'r pren hyn,' gan bointo at y pren cynta'. A dyma nine'n.
byta'r fale, a 'doen nhw ddim yn sur o gwbwl!'
' Ddim yn sur ?' dywedai Gwilym, ' Pa'm oen nliw'n. galw nhw'n fale sur 'te ?
'
' 0, nid am i bod nhw'n sur,' atebai Benni, ' ond am. i bod nhw'n gneyd i'r
dynon o'dd yn i byta nhw i ddry-ched yn sur.'
' Own i'n dryched yn sur ?' gofynai Gwilym.
' 'Rown i ddinx vn dryched arno fe ar y cynta,' meddai .:- Benni. ' Wath
gyda'n bod ni wedi dybenu byta'r fale, 'rodd y Tyiwyth Teg -wedi gneyd ring
amboitu ni, a
|
|
|
|
|
(delwedd 0773) (tudalen 48)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
48
dyna lle'r oen nhw'n downso'n rownd i ni, fel ta nhw'n
whare ring a ring a rosi, pic a pic _a posi, ag yn sgrechen
ag yn 'wherthin.'
' Pa'm oen nhw'n 'wherthin ?' dywedai Gwilym. ' 'Eown i'n ffaelu diall ar y
cynta,' atebai Benni,' ond
fel 'roen nhw'n downso'n rownd i ni 'roen nhw'n canu,
Trwyn, trwyn, Drych ar eu trwyn, Ond 6s fath olwg ar eu trwyn,
'Hwfft!' meddai Gwilym, ' dyna beth mae Cariad yn ganu.'
' Wel, ta beth,' ebai Benni Bach, ' dyna beth o'dd y Tyiwyth Teg yn g'anu. A
miwn tipyn'dyma fi'n clwed rhwbeth mas o Ie ar 'y nhrwyn, a dyma fi'n dcdi'n
llaw arno fe.'
' O'dd rhwbeth yn rong arno fe ?' gofynai G-wilym.
"Eo'dd e' wedi pryfo nes o'dd i flan e'n cwrdda'r llawr,' meddai Benni
Bach yn ddifrifol.
' O'dd 'yn UD i hefyd wedi pryfo ? ' gofynai Gwilym, gan deimlo -'i drwyn
rhag ofn fod y stori'n wir.
' 'Bo'dd ei un e' yn wath na'n un i!' atebai Benni, ond 'ro'dd 'y nhrwyn i yn streit a yn
rhwbio yn erbyn y llawr o hyd. Ond 'ro'dd i un e' yn gam fel cry-man, a
fel'ny do'dd e' ddim yn rhwbio yn erbyn y llawr, ond 'ro'dd i flan e' wedi
rowndo rhwng i geese fe.'
' Ych getsh!' meddai Gwilym, a ias o ychryd yn rhedeg drwyddo, ' 'rwy'n falch
na weles i e', ta beth.'
' Ag ar ol gneyd spri ar'n pene ni am amser, dyma'r hen Frenhin,' ychwanegai
Benni, ' yn gweyd, ' 'Nawr, chewch chi ddim myn'd gatre cyn y gallwch chi
froch-gau y gaaeg hyddug.' ' 0 gellwch iddi nhw i
ga'l y trwyne bant,' mynte'r Frenhines. ' Na na i,' mynte'r Brenhin. ' Wel,
gadewch i Tin o honi nhw 'te,' medde hi wedyn. ' O'r gore,' mynte'r hen
Frenhin.'
|
|
|
|
|
(delwedd 0774) (tudalen 49)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
49'P'un o ni gaa i
wared e'P' gofynai Gwilym gan gydio drachefn yn ei drwyn.
' 0,' meddai Benni, ' mi wedodd y Brenhin y celen ni " redeg ras a'n
gilydd, a'r un ffyste gese golli ei drwyn.'
' A ph'un ffystodd ?' gofynai Gwilym.
' 0,' atebai Benni, ' 'ro'dd 'y nhrwyn i ym. bwrw yn erbyn y llawr o hyd, ag
un tro mi cices e' nes o'dd e'n pistyllo'r gwaed, ond ro'dd i drwyn e' yn
camu rhwng i goese fe, a mi alle fe redeg yn 61 reit, a mi ffystodd e' fi o
hewl.'
' A shwt colles i 'y nhrwyn ?' dywedai Gwilym.
' Ar ddiwedd y ras' ebai Benni, dyma'r Frenhines yn dwad ymlan ato fe, ac yn
rhoi poeri'r gwcw iddo fe ar ddeilen dafol, ac ar ol i rwbio fe, mi gwmpws i
drwyn ar y llawr o'i flaen e'. A dyma'r dynon bach yn gwaeddi ag yn screchen
ag yn cydio yn y trwyn a'i gario fe bant gyda'u gilydd, ag yn gwaeddi,
Trwyn, trwyn, Drych ar eu trwyn, Ond 6s fath olwg ar eu trwyn.
' Ag o'dd i drwyn e' yn arcs o hyd ?' gofynai Gwilym. ' O'dd,' atebai Benni,
' ond ar ol iddi nhw fyn'd bant i gyd, dyma'r Frenhines yn rhedeg 'nol ag yn
rhoi deilen dafol arall i fi a phoeri'r gwcw erni. 'Rhwb-iwch chi e' ar
unwaith,' mynte hi, a gyda hyny, dyma, fi yn dechreu tishan, a mi gwmpws 'y
nhrwyn ine ar y llawr!'
' A ffordd deson ni 'nol gatre ?' gofynai Gwilym. 'Miwn tipyn,' atebai
Benni,- 'dyma'r hen Frenhin yn dwad 'nol wrth i hunan, a dyma fe'n gorwedd i
lawr i fyn'd i gysgu. ' 'Drych di ar ol y ddau fredych hyn,' mynte fe wrth i
wraig, ag yna mi ddechreuodd hwrnu nes o'dd yr holl Ie yn crynu i gyd. A dyma'r Frenhines yn dwad ato ni, ag yn gweyd, ' Licech chi ^.: tyn'd
gatre, mhlant i ?' ' Licen,' mynte nine. ' O'r
|
|
|
|
|
(delwedd 0775) (tudalen 50)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
50
gore/ mynte hithe,< mi 'na i gaseg hyddug i chi 'nawr.' A dyma hi'n myn'd
i grynhoi cod 'sgynydd, ag ar ol ca'l coeled o heni nhw, dyma hi'n. dodi nhw at
eu gilydd ag yn cynu tan. ' Dringadwch chi i ben y pren 'na,,' mynte hi, ' a
man gwelwch chi wreichonen yn dwad i'r lan atoch chi, neidwch ar i phen hi a
gwaeddwch
Gaseg hyddug Der' i'r golwg.
a mi eiff hi a chi 'nol yn 61 reit.' A dyma nine'n dou yn dringad y pren, ag
miwn, tipyn 'rodd y tan yn. cymi a'r gwreichon ym myn'd i'r lan, ond 'ro'dd
dinai •on yn dwad yn agos ato ni. Ag o'r diwedd dyma'r Frenhines ym myn'd ar
bwys lie 'ro'dd y Brenhin yn. cysgu, a dyma hi yn plwco doii welltyn o'i hen
e', ag yn eu towlu nhw i'r tan, ag yn gweyd wrthi nhw,
Wreichon mow Cerwch 'nawr.
A dyna ddwy wreichonen fowr yn neido mas o'r tan, a dyma nn o heni nhw yn
dwad ato fe ag un ata i, a dyma ni'n dou yn neido ami nhw, ag yn. ' gwaeddi
Gaseg hyddug Der' i'r golwg.
A gyda hyny, 'roen ni'n ishte bagal abowt ar gefn caseg hyddug ddu fowr fel
ta ni'n brochgau ceffyi, a lan a ni drwy'r twil fel y gwynt!'
' A 'ro'dd yr hen Erenhin yn cysgu o hyd ?' gofynai Gwilym.
' O'dd,' atebai Benni, ' ro'dd e n cysgu pan' oen ni'n dechre'r ffordd, ond
pan oen ni wedi bod yn brochgau am amboitu awr, mi glywsen yr hen Frenhin yn
hydfan lan whyr, whyr, ar ein hoi ni mor gynted ag y galle fe, ag 'roen ni'n
clwed e'n dwad yn nes, nes o hyd. Ond 'rodd y gaseg hyddug yn gynt nag e, a
gyda'n bod ni yn gwei'd top y Cae Hir, dyma r hen Frenhin
|
|
|
|
|
(delwedd 0776) (tudalen 51)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
51
yn rhoi sgrech ddychrynllyd,—a gyda hyny mi ddihunes.'
Nid oedd gan neb esboniad i roddi ar y fath freuddwyd, pan adroddodd Benni
Bach ef yr ail waith ar frecwast. Er hyny, daeth ' Stori Brenhin y Tyiwyth
Teg' yn un o draddodiadau'r teulu, a mynych y gwnaeth Cariad i Benni Bach ei
hadrodd ar hirnos gauaf wedi hvn, ac y mae'n rhaid cyfaddef fod y stori, cyn
i'r gwr bach ddy-benu a hi, wedi tyfu mor hired a'l drwyn ar ol bwyta afal
sur y Tyiwyth Teg.
|
|
|
|
|
(delwedd 0777) (tudalen 52)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
52PENOD VII.
CHWARETJ INDIAID.
<' Nwncwl,' meddai Gwilym wrthyf un. diwrnod, ' & welsoch chi ddyn du
ariod?'
Yr oedd Oariad, mae'n debyg, wedi bod yn dweyd rhywbeth wrth y plant yn
ddiweddar am yr Ethiopiaid
' Do, lawer gwaith,' meddwn inau.
'Allan nhw ddiin ca'l i golchi yn wynp gofynai. Gwilym.
' Na allan,' meddwn inau, ' wath ma'r lliw du yn i gwa'd nhw.'
' Odi gwa'd nhw yn ddu, 'te ?' meddai'r gwr bach. wedyn.
' Nag yw, am wn i,' dywedais, ' do's dim gwahaniaeth. rhyngddo fe a gwa'd dyn
gwyn.'
' Be' sy'n gneyd nhw'n ddu 'te ?' )gofynai Gwilym.
'Nawr, yr wyf mor ffond o blant a nemawr i neb, ae y mae cymaint o amynedd
genyf ag sydd yn werth i wr ei feddu; ond mae yn rhaid cyfaddef nad oeddwn-yn
foddlon i gael fy holi a'm croesholi fel hyn gan-Gwilym. Atebais ef, gan
hyny, braidd yn swrtli.
'Wi ddim yn gw'bod, 'y machgen i,' meddwn.
Beth sy'n gneyd rhai pobol yn felyn ag erill yn goch ?'"
' Os dynon melyn a dynon coch i gal ? _ gofynai Gwilym.
' Os, ma pobol China yn felyn,' atebais, ' a mae'r Indied sy' yn America yn
goch.'
' Shwd mae Indied, 'te, yn America ?' holai'r plentyn. ' 'Rown i'n
meddwl taw yn India 'ro'en nhw'n byw.''
Yr oeddwn yn y ddalfa, ac nid oedd modd diangid-Gwnes y goreu o'r gwaethaf, a
chymerais haner awr,
|
|
|
|
|
(delwedd 0778) (tudalen 53)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
53
neu ragor, i ddweyd yr holl hanes wrth fy nai. Adrodd-ais fel y darfu i
Golumbus hwylio ymaith gan feddwl taro ar draws ffordd newydd i (India, fel y
darganfydd-•odd America ac y credodd mat India oedd y wlad, ac fel y galwodd
y trigolion yn Indiaid.
' A nit Indied y'n nhw'n reit ?' gofynai Gwilym.
' Nage,' meddwn inau, ' 'do's dim shiwrans pwy ,y'n nhw. 'Ro'dd rhai yn arfer
gweyd mat Cymry o'en nhw.'
' Rhwt o'en nhw'n Gymry ?' holai Gwilym. 'Odi nhw'n gallu siarad Cwmrag ?'
' Na, nit Cymry y^n nhw,' atebais, ' ond 'ro'dd yr lien bobol 'slawer dydd yn
credu taw Madog, mab i un o frenhinoedd Cymru, oedd wedi cal gafel gynta' yn
America, a mat plant Madog, neu y Madogwys, oedd yr Indied Coch. A mi dda'th
un ffeirad 'nol i'r wlad hyn i ddweyd ei fod e' wedi bod yn trafaelu ar lan
afon fowr yn America, ymhell o wrth un tre neu bentre, ag iddo gal i ddala yn
ddisymwth gan yr Indied coch. A dyma'r Indied, yn credu taw Sais oedd e', yn
pender-fynu ei ladd e'.
'O'en nhw'n lladd pob Sais 'te?' meddai Gwilym.
' O'en, y pryd hyny,' atebais.
'A fysen nhw'n lladd Mr. HartlandP' dywedai Gwilym.
' Gynta bysen nhw,' meddwn, gan chwerthin. 'A dyma nhw'n clymu'r ffeirad, a
rhaff wrth stanc, medde fe, ag yn partoi gogyfer a'i losgi e'.'
' Pam o'en nhw'n i losgi e' ?' gofynai Gwilym.
' 0, dyna'r ffordd o'dd gyda nhw i ladd eu gelynion,' atebais. ' A phan oedd
e' wedi cal ei glymu, a'r tan yn dechre cynu, dyma'r ffeirad yn gweddio'n Gym
rag. Man clwodd yr Indied, dyma nhw'n dechre dryched ar eu gilydd, a dyma'u
Capten nhw yn gweyd ym mhen tipyn, ' Hei'r dyn!' mynte fe, ' nit Sais 'ych
chi ?' Nage,' mynte'r ffeirad, ' Cymro
bach w i o sir Drefald-wyn.' ' Cymry y'n. nine hefyd ' medde'r dyn coch, a
|
|
|
|
|
(delwedd 0779) (tudalen 54)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
54
'dyn ni ddim yn myn'd i ladd ein brawd.' A dyma f» yn gwasgar y co'd tan, ag
yn tori'r rhaff, ag yn gellwn y ffeirad yn rhydd!'
Am mai Cymro o'dd e ?' dywedai Gwilym. ' Ie, medde fe; ond 'do's neb yn.
credu'r stori 'na-wr/ t Ond ta fe'n Sais,' ebai Gwilym, ' mi fysen nhw wedi
ladd e' ?'
' 0 bysen, yn go siwr,' atebais inau. Llawer gwaith bu yn edifar genyf ar ol
hyn i mi ddechreu ar hanes y gwyr cochion. Ni chefais lonydd cyn i mi ddweyd
yr oil a wyddwn—a mwy na'r oil— am Indiaid America,—fel y maent yn byw mown
wigwams, ac yn dal ceffylau gwylltion a lassoes, ac yn 'scal-po' eu gelynion,
ac yn tynu mwgyn o ' bib tangnefedd/ gyda llawer iawn o fanylion ereill
oeddwn yn gallu PTI cofio o ystoriaTi Fenimore Cooper a Mayne Beade.
Ychydig a wyddwn, serch hyny, i ba ddefnydd yr oedd fy neiaint yn dodi eu
gwybodaeth newydd, a pha beth fyddai'r canlyniadau. Ni ddaethum i wyhod y
cyfan am fisoedd wedi hyn, oblegid bu. raid i mi ddychwelyd yn gynt nag y
disgwyliwn at fy nghleifion yn Abertawe. Ond gwnaf fy ngoreu i ddweyd yr
helynt fel y clywaia ei adrodd gan Elen a Henri a Chariad, er nad oeddwn
yn llygad-dyst o hono.
Y mae yn debyg y byddai Gwilym yn ail-adrodd yr hanes am y bobi gochion wrth.
Tom Brynglas a phlant yr ysgol, ac yr oedd ' plant yr hewl isaf' yn gwybod,
cyn bo hir, fwy am Indiaid America nag am drigolion un wlad arall dan haul.
Un diwrnod teg, meddai Tom Brynglas yn ddisymwth,
'Beth ta ni'n gneyd wigwam, fechgyn?' Rhoddwyd derbyniad croesawus i'r
awgrym, ac ni fachludodd haul heb i'r cynllun gael ei berffeithio. Cyn pen
wythnos yr oedd ty o wiail a rhedyn wedi ei godi yn y Cae Carw ar y ffordd
rhwng Plas Ne-^ydd
|
|
|
|
|
(delwedd 0780) (tudalen 55)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
55
a'r pentre. Ni fu erioed gwmni
mwy hapus na byddin Tom Brynglas •un prydnawn dydd Gwener yn y Cae Garw. Yr
oedd y wigwam, erbyn hyn, yn barod, ac yr oedd Tom a Gwilym a Benni Bach yn
dathlu yr >amgylchiad drwy fitshan o'r ysgol. Eisteddai. Tom wrth ddrws y wigwam, a phib glai yn ei geg, ya smoco
dail troed-yr-ebol. Eisteddai Gwilym a Beniit: Bach ar bob ochr iddo, a'u
coesau wedi eu croesi, fel dau deiliwr bach. Yn eu llaw dalient bob i bib
glai ddu— eiddo Tom y "Waginer—ond nid oedd ganddynt na dail na dim
ynddynt, er y gwnaent esgus dynu mwg drwy-ddynt. Gerllaw yr oedd darnau o
raffau, a chwiwni dolen ar bob un, ac o'u blaen, er ei bod yn ddiwmod twym ym
Mis Medi, yr oedd tan coed yn mygu ac yn fflamio. Yr oedd difrifoldeb nid
bychan ar wynebau brwnt v tri, ac am beth amser ni wnaent siarad gair a'Ti
gilydd.
' A welsot ti y mustangs ffordd hyn yn ddiweddar ?' gotynai Tom Brynglas o'r
diwedd, heb wen ar ei wyneb.
' Naddo ddim heddi,' atebai Gwilym yr un mor ddi-trifol. Ond tynai Benni Bach
wrth ei bib heb ddweyd gair. Nid oedd golwg rhy dda ar y gwr bach erbyn hyn.
Yr oedd ei wyneb yn welw, ac, ym mhen tipyn, gollyngodd i'r bib gwympo o'i
law.
'Be' sy'm bod, Benni?' meddai Tom Brynglas.
' 'Stim byd yn bod ama i,' atebai Benni yn bender-fynol.
' Odi e'n dost ?' meddai Tom eilwaith,
' Ma'r bib yma'n gryf, hefyd,' torodd Gwilym allan i ddweyd, gan osod ei un
ef ar y glaswellt. Gwyddai Gwilym beth oedd yn bod.
' M-m-ma'r hen luwch yma o'r bib yn stico yn 'y ngwddwg i,' dywedai Benni o'r
diwedd.
|
|
|
|
|
(delwedd 0781) (tudalen 56)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
56' Mi ddweda i beth 'newn i, meddai Tom Brynglas, 'mi bigwn fwyar
coch. 'Do's dim. fel mwyar coch i
•Wella dyn ar ol smoco gonnod.'
' Mi licwn i ga'l mwyar,' atebai Benni. Ac ymaith yr aeth y tri i berth y cae
i bigo mwyar a'u bwyta wrth eu. pigo. A gwir a ddywedodd Tom. Brynglaa am
effaith mwyar coch; oblegid cyn pen haner awr yr oedd Benni Bach wedi llwyr
wella o'i anhwylusdod.
Ond cafodd y mwyar effaith arall ar y plant. Edry-chodd G-wilym ar bena-u. ei
fysedd, a gwelodd fod sudd y mwyar wedi eu cochi.
' Hei boys,' meddai, ' mae'n mysedd i fel bysedd y dynon coch.'
' Ga, i wei'd ?' dywedai Tom, gan redeg ato. Ac ar ol gweled y wyrth, daeth
rhywbeth arall i'w feddwi.
' Beth ta ni'n lliwo'n hynen yn goch, boys ?' meddai.
• 'Dyn ni ddim yn dryched fel Indied fel hyn.'
' Shwd gallwn ni ? ' gofynai G-wilym.
' Wrth wasgu'r mwyar yn erbyn ein gwynebe,' atebai Tom, ' ag yna fydd neb yn
ein nhabod ni o gwbwi.'
Kid cynt y gair na'r weithred. Paentiodd Tom Brynglas Gwilym a Benui Bach, a
phaentiasant hwy-tha-a Tom, ac ni fu ar haid o Indiaid olwg mwy gwyllt a
dieithr nag oedd ar y tri chrwt pan aethant yn 61 i'r
•wigwam.
Ond nid oes nyth heb ddraenen, ac nid oes dedwydd-wch heb helbul. Tua thri
o'r gloch y prydnawn pwy ddaeth atynt ond hen elyn Tom,-^-William Jones, y
pupil-teacher.
' 'Nawr boys,' meddai fe, ' beth 'ych chi'n neyd man hyn ? Pam na ddewch chi
i'r ysgol ?'
' Whare Indied y'n ni,' ebai Tom Brynglas, yn araf,
Bn dynu mwgyn o'i bib, ' a 'dyn nhw ddim ym myn'd vsgol.'
|
|
|
|
|
(delwedd 0782) (tudalen 57)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
57
' Gewch chi wei'd fod yn rhaid i'r Indied hyn fyn'd. i'r ysgol,' atebai
William. 'Mae Mr. Hartland yn benwan mas natur, a mae e' wedi'n hala i i'ch
moin chi. Dyma'r trydydd prydnawn 'r wthnos yma 'rych chi wedi mitshan o'r
ysgol.'
Ond nid oedd yn bosibi gwneyd dim a Thorn Brynglas wrth ymresynni ag ef, a
gwyddai William Jones yn rhy dda mat gwell oedd peidio gwneyd dim ond trwy
deg. Ond pan welodd nad oedd dim yn tycio, penderfynodd nad elai yn ol i'r
ysgol yn waglaw. Credai fod ganddo ddigon o ddylanwad ar Benni Bach i wneyd
iddo ef, beth bynag, ufuddhau.
' 'Nawr, Benjamin,' meddai, ' mae'n rhaid i chi, ta leth, ddwad 'nol gen i.'
' G-adewch chi rhynta i a Benni Bach,' meddai Tom yn fawreddog.
'?sFa wna i,' atebai William Jones, gan dreio cael gafael ar Benni.
Ond yr oedd y gwr bach ar ddihun er ys meityn, a <lechreuodd redeg o gylch
y wigwam a William Jones ar ei ol. Coesau byr oedd gan Benni ar y goreu, ac
yn fuan buasai wedi syrthio yn ysglyfaeth i fab hir-goes y Wem, oni bai am
Tom. Oydiodd Tom yn un o'r rhaffau, taflodd y ddolen ar ei phen am ysgwyddau
William Jones, a thynodd hi mor dyn nes y gwaeddodd William gan ei boen.
'Dyma fe wedi ddala, boys,' meddai Tom. 'Beth ta ni'n i rosto fe, hei?'
Gryda'r gair, yr oedd Tom wedi syrthio ar William, a chyn i hwnw gael amser i
wybod yn iawn beth oedd yn digwydd, yr oedd yn garcharor, heb all-u. synyd
Haw na throed, oblegid yr oedd ei goesan a'i freichiau wedi ev. cylymu.
' Beth ta ai'n. ei beinto te'n goch ?' meddai Tom Brynglas.
L
|
|
|
|
|
(delwedd 0783) (tudalen 58)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
58
' Dal di e'' atebai Gwilym, yn llawn. zei, ' a mi af fi i moin rhagor o
fwyar.'
Yn ofer yr ymbiliai William am drugaredd a rhydd-had. Mewn ychydig
daeth Gwilym a Benni yn ol a mwyar yn eu dwylaw. Tom Brynglas fu yn paentio
gwyneb 'William yn goch, ac ni chafodd Jezebel well hwyl ar y fath waith.
'Ond odi e'n dryched yn bert,' meddai,,ar ganol ei orchwyl. Yr oedd 'William,
erbyn hyn, ar ei hyd ar y llawr, a Tom yn eistedd amo, a Glwilym a Benni yn
helpi dal ei ben. ' "Wo, my beauty! Stand you steady! Tipyn bach. rhagor
o liw coch ar i drwyn e'— wo 'na ti, machgen i—dyaa fe 'nawr, 'ryt ti'n
dryched fel ta ti wedi hyfed cymaint o licer a Dai Llwyncelyn/
Ac ni chai haid o Indiaid fwy o ddSfyrwch wrth. ddawnsio o beutn carcharor
nag a gai y plant wrth. neidio a bloeddio o gylch corff syrthiedig William
Jones. Yn wir, nis gallai William lai na chwerthin, ynghanol ei holl
drallodion, wrth weled Benni, a'i wyneb yn goch fel cwmwl pan fachluda haul
ar ddiwrnod teg, yn car-T lamu yma a thraw a gambwiet yn un Haw a bwa yri v
Uall!
Ond daeth diwedd trist a buan i'w pleser. Cyn iddynt feddwl am berygl, yr
oedd Mr. Hartland a min-tai fawr o blant yr ysgol ar eu gwarthaf. Nid gwiw
oedd iddynt wingo yn erbyn y symbylau, na cheisio dianc rhag y Hid oedd yn eu
haros. Yr oedd Mr. Hartland wedi trefnu ei fyddinoedd ym miaenllaw, ac wedi
llwyr amgylchynu'r gwersyll. G-wnaeth Tom i G-wilym a Benni biygu ar eu
gliniau a bwa a saeth yn eu Haw. Penliniodd yntau hefyd, ac yn y modd hwn,
fel y Piwritaniaid gynt, disgwyliai y tri ruthr y gelyn. Anelodd Tom ei fwa,
saethodd ei saeth, a chlwyfodd un o'r gelynion. Ond nis gallai Gwilym a Benni
gadw eu saeth ar y llinyn, gan gymaint
|
|
|
|
|
(delwedd 0784) (tudalen 59)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
59
eu dychryn, ac, felly, ar ol brwydr fer ac anhyglod, gor-fu iddynt daflu eu
harfau i lawr, a chymerwyd hwy yn garcharorion gan fyddin yr ysgolfeistr.
Datodwyd rhwymau William Jones, rhoddwyd Tom Brynglas i'w ofal, ac yna,
cludwyd y tri mitsher, mewn gorymdaith orfoleddus, i'r ysgoldy.
Ni chawsant gyfle i amddiffyn eu hunain,—pe, yn wir, y gallent fod o'r
wyneb i geisio gwneyd y fath beth. Adroddodd William Jones yr hanes fel y
cafodd ei drin, ac heb ragor o ragymadrodd, disgynodd gwial-en Mr Hartland
fel cawod o gesair ar eu hysgwyddau, eu cefnau, ac, hyd yn oed, ar eu coesau,
nes yr oeddynt yn llosgi drostynt. Yr unig un o'r tri fethodd ddioddef y gosp
heb lefain oedd Benni Bach. Yr oedd y dagrau yn rhedeg lawr dros ei ruddiau
cochion, ac yn golchi ymaith y lliw mwyar, ac yn gadael rhychiau llydain o'i
groen claerwyn ei hun yn y golwg. O'r diwedd, cafodd Benni Bach hyd yn ei Ie
ei hunan yn Standard ii., ac eisteddodd i lawr gyda'r plant ereill wrth y desc.
Wis gallai eistedd i'r lan yn syth, ond plygodd ei ben ar y desc, a
dyrchafodd ei lef mewn wylofain.
' Sit up straight, sir,' crochlefai Mr. Hartland uweh ei ben.
Nid oedd llef nac ateb ond igian a wylo.
Cynddeiriogodd yr ysgolfeistr o'r newydd, a disgynodd gwialenodau geirwon ar
gefn Benni Bach.
' Sit up straight, sir,' meddai'r athraw, wedyn.
' C—c—can't, sir,' atebai Benni Bach rhwng ei och-neidiau.
' Why not, sir ?' llefai Mr. Hartland yn sarug, gan afael yn dynach yn ei
wialen. • -
Nid oedd gan Benni Bach ddigon o Saesneg i'w ateb.
' Why not, sir ?' gwaeddai'r athraw yn fwy bygyth-iol fyth.
' Wi wedi tori'n ngalasis, syr,' meddai Benni, a'r dwr yn bwrlwnni o'i
lygaid.
|
|
|
|
|
(delwedd 0785) (tudalen 60)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
60Ac ni ddisgynodd y wialen drachfeEn.
Ni fu Mr. Hartland yn hir yn Llanelwid ar ol hyn. Yr oedd efe ei hunan wedi
hen flino ar ' these horrid little Welsh ruffians,' ac yr oedd aelodau'r
Bwrdd wedi 'cael llawn digon ar un oedd yn defnyddio'r wialen raor anil ac
mor greulawn. Nid oedd Miss Bevan, hefyd, Tieb ddylanwad ar Henri. Dangosodd
iddo y ffolineb a'r anghyfiawnder o gael Sais unieithog i ddysgu. plant
Cymreig, ac, felly, pan ddywedodd Mr. Hartland ar ddiwedd y flwyddyn ei fod
wedi derbyn ' galwad' i fyned yn ol i'w wlad ei hun, ni chodwyd un
gwrthwyn-ebiad yn y Bwrdd.
Ond am Tom Brynglas, ni welwyd ef mwyach yn ysgol Llanelwid ar ol y dydd
Gwener hwnw. Dydd Sadwrn aeth ei dad ag ef i G-aerfyrddin, a'r wythnos ar ol
hyny, nid Tom Brynglas oedd y gwron rawy, ond Mr. Thomas Thomas, clerc yn
stop yr Afr Aiir yn hen dref Caerfyrddin.
|
|
|
|
|
(delwedd 0786) (tudalen 61)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
61
PENOD YIII.
OWILYM A BENNI YN ABEETAWE.
Amser gwyliau yw'r Nadolig i bawb ond cooks a. doctoriaid, a, digon tebyg, pe
cymerai'r cogyddion eu gwyliau ar yr adeg hon, y cawsai'r doctoriaid fwy o.
hamdden hefyd. Ond fel mae pethau'n bod, amser piys-ur iawn i feddyg yw'r
Nadolig. Nid oeddwn erioed wedi meiddio hebgor diwrnod i redeg i'r lan o
Abertawe i Blaa Newydd ar ddiwedd y flwyddyn, ac, a dweyd y gwir, nid oeddwn
wedi teimlo fy nghaethiwed yn faich. Yn wyf yn cofio yn dda fel yr hofEwn
dalu ymweliaJ a'r' farchnad y dydd Sadwm cyn Nadolig yn y biynyddau cyntaf ar
ol i mi sefydlu yn Abertawe. Nid oedd genyt lawer i wneyd yr amser hwnw, ond
gwyddwn fod fy nghynhauaf gerllaw pan welwn y gwyddau a'r twrcis. breisgion
yn rhestri yn y farchnad.
' Ha gyfeillion,' dywedwn yn ddistaw wrthyf fy hun, ' chi yw'r ffryndiau
goreu sy' gan ddoctor ifanc! Gwell ydych na'i berthynasau agosaf, mwy
dylanwadol na'i enwad na'i gapel, rhowch fwy o waith na chymdeithas Insurance
na chlwb! 0 ardderchocaf wyddau, cymer-wch y deyrnged hon o barch i'ch gallu,
ac o ddiolch-garwch aJn y nodded a estynwch i ddoctor bach with ddechreii ei
fyd!'
Ond, rywiodd, y Nadolig ar ol y digwyddiadau a gofnodais ddiweddaf, teimlais
am y tro cyntaf fy mod yn gaethwas i fy nghrefft. Yr oeddwn, erbyn hyn, wedi
ymadael a fy lodgings, ac wedi dechru ' cadw ty'' oddiar Calan Gauaf, ac yr
oedd Marged, hen laethwraig' ^ Plas Newydd, yn deuluyddes i fi yn Cadog
Street.
|
|
|
|
|
(delwedd 0787) (tudalen 62)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
62
Mawr fu fy nisgwyliadau a'm gobeithion pan ea i fyw i dy fy hunan. Ffarwel
mwyach, meddwn, i anghysur a diflasdod ac aflonyddwch; cawn bobpeth wrth
fymodd yn ±y nhy fy hun; ac yr oedd Elen. a ch.yin.aint fEydd ym Marged fel y
dywedai na wnai fadel a hi er mwyn neb ond myfi.
Treiodd Marged ei goreu glas i fy ngwneyd yn gysurus. Yr oedd yn hoff iawn o
ddyfod i mewn i'r •study fach lie yr arferwn dreio cymeryd ychydig fwyd, pan
fyddwn ar frecwast. Deuai i mewn i'r ystafell, gosodai y te a'r tost a'r
pethach ar y ford, dywedai ' Boreu da,' a gofynai os oedd y gwely yn gysurus,
ac yna aethai allan ar fErwst. Nid cynt, serch hyny, y gosodai un droed dros
y trothwy nag y buasai yr ia oedd wedi rhewi ei thafod yn naenorol yn dadlaith
ar un-waith. Troiai ei gwyneb ataf, cydiai ym mwl y drws ag un llaw, a daliai
y llestri yn y llaw arall, ac yna dylifai ffrwd ei hyawdledd am ysbaid Mr.
' Wi'n gobeitho, mishtir bach,' meddai un diwrnod ychydig cyn Nadolig, 'y
gwedwch chi wrtha i os nad ' w i yn eich gneyd chi'n gysurus 'ma. Mae ama i
ofan, yn yng ngwir i, nag w i ddim, ond wi'n gneyd 'y ngore, ag odw, ac os
gwelwch chi fod yn dda i weyd wrtha i os bydd rhwbeth yn rong,—wath mi fyse
ama i gwilydd i wei'd eich chwaer, Mrs. Morgan, oa na fyddwch chi'n lico i.
A. beth fynwch chi i gino heddi? 'Stim ost gyda chi beth? Os, SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
6s, mae'n rhaid fod yn well geno chi rwbeth. Ga i bartoi whyad fach i
chi, ne ffowlyn bach nets ? Na ? Wel, mi bryna i ribyn o beef—'rodd mystres
yn arfer bod yn ffond iawn o hwnw, ag 'rodd hi'n wasted yn i fynid e' pan
fydde'r Mis ym Mhlaa Newydd, wath, fel odd hi'n arfer gweyd, 'rodd pawb yn
rhoi ffowlyn neu whyad i'r pregethwyr, ag yr oedd tipyn o gig eidon yn
foethyn iddyn nhw. 'Bodd gwei'd aughyffredin ym mystres ! Griwsoch chi shwt
mae nhw
|
|
|
|
|
(delwedd 0788) (tudalen 63)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
63
tua Pla? Newydd, syr ? Mae hireth ambeidus ama i, weithe, i wei'd y plant.
Odi nhw'n dwad lawr droa .Nadolig ? 'Eych chi ddim ya ceisio gweyd! 0 mae'n
dda gen 'y nghalon i! Mi fydd fel ta ni ym Mhlas Kewydd yto, ond bydd e' ?
Pryd mae'n nhw'n dwad ? Heddi, wedsoch chip O'r anwl fach, mae'n rhaid i fi
ddodi dillad gwely i galedu ar unwaith. 'DOS dim iws i'r bitws bach ga'l
gwely llaith. Mae gwely llaith wedi bod yn ange i ddyseni cyn hyn, ond cheifE
aeb weyd nag yw'r hen Farged—ond dyna fanners sy' gen i—yn siarad a chi,
misthir bach, fel hyn a'r drws ar gil-agor! Cofiwch chi ganu'r gloch os bydd
eishe rhwbeth arnoch chi.' Ac ymaith a hi fel Iluwch o flaen corwynt I
Yr oeddwn wedi gofyn yn fynych i Elen os cawsai Gwilym a Benni Bach ddod i
arcs gyda fi., ond yr oedd Elen ag ofn eu hymddiried i ofal lodgings. Ond yn
awr yr oedd genyf dy fy hun a Marged yn ei gadw. Tin noson, ar ol cau'r drws
maes, a phan oeddwn yn tynu y mwgyn diweddaf yn fy study cyn myn'd i'r gwely,
dechreuais, yn ol arfer hen lanciau, a chydymdeimlo a •i-y hunan yn fy
unigrwydd. Meddyliais am y croesaw calon fyddai yn fy aros ym Mhlas Newydd; a
dych-mygais fy ngweled yn eistedd yn y gadair freich-iau wrth dan siriol y
neuadd, a Henri yn darllen wrth y ford, ac Elen yn cwyro sanau neu yn gwmo
botwm ar grya, a Gwilym a Benni Bach yn gwrando ar fy storhaus ar fy nglin.
G-olygfa lonydd, dawel, ymhell o swn a dwndwr tref a dinas, ond O! fel yr
hiraethai fy nghalon am dani! A phaham y gwnaf wadu fod un gwyneb hawddgar yn
ymddangos yn wastad yn nar-lun fy meddwl—gwyneb a welwn o flaen gwyneb neb—
gwyneb a garwn yn fwy na gwyneb car na chyfaill na pherthynas yn y byd ? Nis
gallwn ymatal rhag codi oddiwrth y tan ac eistedd wrth fy nesc ar unwaith i ;
ysgrifenu llythyr at Elen i ofyn iddi os y boddlonai i
|
|
|
|
|
(delwedd 0789) (tudalen 64)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
64
mi gael benthyg fy neiaint dros y Nadolig. A'r boren h.wnw,
pan am. yr ugeinfed waith y bu Marged yn. esgusodi ei man-ners am gadw'r drws
yn gil-agored wrth siarad a mi, yr oeddwn wedi derbyn llythyr o Bias Newydd i
ddweyd y byddai G-wilym a Benni Bach. yD cyrhaedd stesion Abertawe gyda'r
tren un-ar-ddeg o'r gloch, ac y byddai Miss Bevan, Bryn Hyfryd, yn d'od' l w
hebrwng.
Yn brydlon am un ar ddeg o'r glocli yr oeddwn. yn. y stesion yn
disgwyl fy neiaint a Miss Bevan. Ond nici. oedd son am. y tren erbyn i mi
gyrhaedd yno. Daetli pum' mynud a deg roynud wedi un-ar-ddeg; am gwarter
'wedi, es at un o'r swyddogion a gofynais iddo beth oedd wedi d'od o'r tren.
' Odi chi'n dishgwl rliywun gyda'r tren, Dr-Davies?' gofynai'n eithaf didaro.
' Odw, odw,' atebais, ' 'rwy'n dishgwl fy neiaint bach.'
' 0,' meddai, ' 'rwy'n erfyn y bydd y tren yn ddiw-eddar heddi, wath dyma
ddwarnod y farchnad Nadolig.''
Cerddais ymaith ar frys, rhag i mi yn. fy ngwylltiueb felldithio'r dyn a'r
tren. Garw mor lleied o gydym-deimlad a geir yn y byd! Dyna lle'r oeddwn. i
yn, dychmygu fod pob math o ddrygau wedi digwydd,— ^ fod y tren wedi rhedeg
oddiar y rails, neu ei fod wedi ei chwiltriwio' gan dren arall, neu fod pont
wedi tori dano, a degau o bethau ereill—ac nis gallwn gael dim gair oddiwrth
•an o'r swyddogion ond fod y tren yn. ddiweddar!
Ond o'r diwedd, am haner awr wedi un-ar-ddeg,. dyma'r tren yn ymlusgo, gan ei
bwyll, i'r stesion. Credais, ar y cyntaf, na chawswn byth afael ar fy neiaint,
gan gymaint niter y bobi, a'r pasgedi, a'r bags-a'r ho.ves, a phob rhyw
gitraments oedd yno. Ond wedi ymladd am amser a'r dorf, yn gwasgu penelin.
daa
|
|
|
|
|
(delwedd 0790) (tudalen 65)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
65
burned ais un, a gwthio, goreu gallwn, heibio i fasged chwyddedig y Hall, des
i ben pella'r Uwyfan, ac yno gwelais Gwilym a Benni ar ben gob i faril gwrw
wag, a Miss Bevan yn eu dal i'r lan gan wenu yn ei modd siriolaf.
'Dyma ni wedi dwad, 'nwncwl,' gwaeddai Gwilym, 'ymhell cyn i fi gyrhaedd
atynt.
' Ie, rwy'n gwei'd eich bod chi wedi dwad,' meddwn inau yn ol.
' A—a—a— mae gyda ni whar fach i gal,' dywedai Benni. i
'A mae mami'n gMpyd,' yciliwanegai G-wilym, 'taw Elen fydd i henw hi, ond yr
y'n mSn gweyd taw Cariad y galw ni hi.'
' Shwd ych chi Miss Bevan ?' meddwn wrth Cariad, gan siglo Haw. ' Mae arnai
ofan ych bod chi wedi cael digon o waith gyda'r plant 'ma.'
O'r fath ffwdan fu ynghylch cael luggage y dda-n grwt at ei gilydd! Ac ar ol
ei gael dywedodd Miss Bevan ei bod yn myn'd i wneyd ei negeseion yn. y dref.
' 0, peidwch a myn'd, Cariad fach,' meddai Gwilym, gan dynu wrth ei braich.
' Mae hireth arna i ar eich hoi chi, Cariad fach,' dywedai Benni, a'r dagrau
parod ar ei ruddiau.
' 'Nawr, 'nawr,' meddai Miss Bevan, gan geisio siarad yn ysgafn, ' mi fyddwch
chi gyda 'nwncwl.'
' Ishe chi sy' arno ni,' atebai Benni Bach, gan lefain yn uwch—ac ni allwn
fod yn sarug wrtho, oblegid rhoddwn y byd am allu dweyd yr un peth wrthi.
'"Wel, mi ddwa i i roi gwd bei i chi cyn af fi'n SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
61 .heno,' meddai Miss Bevan, 'os ewch chi gyda 'nwncwl 'nawr yn blant
nets.'
Ac ar ol rhoddi cusan i'r plant, a'i Haw a'i gwen i finau, trodd ymaith, a
chollasom ein golwg ami yn y tdorf.
|
|
|
|
|
(delwedd 0791) (tudalen 66)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
66
Galwais gab i fyn'd a ni i'r lan Pr ty, oherwydd yr oedd Elen wedi danfon
hamper a digon o fwyd am wytlinos gyda'r plant—twrci a phwdin Nadolig a falau
ac ids gwn beth hebla-w. Pan ddaeth y cerbyd atom, edrychodd Gwilym a Benni
arno heb ddweyd dim. Dodais hwynt i eistedd ynddo, rhoddais y parseli i'r
gyrwr, dywedais wrtho i ble yr oedd arnom eisieu myn'd, ac es i'r cerbyd fy
hunan.
' Beth yw hwn, 'nwncwl ?' meddai Gwilym ar ol
cychwyn.
' Cab yw hwn,' meddwn ina-u.
' Pain. mae nhw'n alw e'n gab ?' holai •wedya.
'Wn i ddim,' atebais, 'enw Saesneg yw e'.'
' A beth mae'r waginer yn neyd ar y top ?' gofynai
G-wilym.
' 0 mae e'n gallu gwei'd yn well,' atebais.
Ar ol cyrhaedd y ty, tynais swilt allan i dalu'r gyrwr.
' Odi cM'n gorfod talu am gal eich driefo 'te?' holai
G-wilym.
' Odw,' meddwn inau, ' wath nid y fi bia'r cab.'
' Mae gyda ni gar newydd, ag 'yn ni ddim talu am reido yndo fe,' meddai
Gwilym.
Buasai'r gwr bach wedi holi llawer mwy,—ond ar - ganol yr ymgom, agorwyd y
drws gan Marged, ac am y pum' myniid nesat nid oedd dim i'w wei'd ond Marged
yn cofleidio a chusanu Gwilym a Benni bob yn ail, yn haner chwerthin a haner
llefain, ac yn cadw cymaint o swn fel yr oedd y cymydogion i gyd yn sylwi
arni
drwy'r fEenestri.
' O'm mhlant anwyl i,' meddai, ' a dyma chi wedi
dwad i wei'd yr hen Farged (cnsan). O'r bitws bach, yr ych chi'n dryched yn
nets (ciisan)! Mae'r hen Far-ged wedi bod a hireth ar eich hoi (ciisan)! A
dyna fachgen mowr i chi Gwilym wedi pryfo! A Benni Bach—o'r anwyl ag e'
(cusan) o'r twisyn ag e' (c-nsan),:
|
|
|
|
|
(delwedd 0792) (tudalen 67)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
67
J mae e'n fachgen pert! Odi chi'n cofio'r hen Farged (cusan) ? Odych wrth
gwrs. O'r anwl, mae'n dda geni'ch gwei'd chi (cusan). A mae gyda chi whar
fach (cusan) ? 0 ar ddoe (cusan) ? Ond dyna! dewch chi gyda fi i'r gegin,
'nawr, i chi gal twy-mo ar ol trafeilu. Mae'n ddigon i sythu brain, ag odi!
A chariodd Marged y plant ymaith yn ei chol, ac nis gwelais hwynt wedyn cyn
amser te.
Bu'n amser caled ar y ddau blentyn wrth ymadaeJ & Miss Bevan, pan alwodd
i ffarwelio. Yr oedd y ddau yn glynu wrthi, a'u breichiau am ei gwddf, ac yr
oedd y tri yn. llefain dagrau o hiraeth. Ceisiodd Marged eu cysuro.
' Dewch chi, 'mhlant i,' meddai, yn y llais a arierai wrth fwyda lloi bach
Plas Newydd, ' dewch chi, mi ddaw Miss Bifan lawr i'ch gwei'd chi 'rwthnos
nesa', ond dewch chi, Miss Bifan ? A mi ddrychith yr hen Farged ar eich SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
61 chi, a gneifE. A mi ewn ni gyda nwncwl i'r cwrdd fory i glwed y
machine yn canu. A—a— mi ewn—'
Ond gyda hyn torodd Marged hefyd i lawr, ac ni all-•ais inau aros yn hwy yn y
gegin.
Ond mae natur plentyn fel nant y mynydd,—llifa dros y ceulanau mewn.
amrantiad, ond nid yw'n hir cyn dychwelyd i'w hen gwrs, mor lion a
grisialaidd a chynt. Ar ol te, gwellodd y ddau blentyn a chafodd Marged
ganiatad gan ei mheistr i fyn'd a nhw allan am awr i wei'd rhyfeddodau'r
dref. Dychwelasant pan oeddwn yn cau drws fy surgery ar y claf-ddyn diweddaf
am y dydd, ac am awr a rhagor diddanwyd fi gan ystoriau'r plant am yr hyn a
welsant ac a glywsant ar hyd y stryd-oedd a'r farchnad, a'u holiadau llymion
a gwreiddiol ynghylch pob peth. Ond y gas a'r electric light oedd y pethau
a'u synasant yn fwyaf o ddim, a bu Benni
|
|
|
|
|
(delwedd 0793) (tudalen 68)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
68
Bach ar ben stol am amser yn treio, nes oedd ei wyneb yn goch, diffodd y gas
drwy ei ch.wyth.ti.
O'r diwedd daeth yn bryd gwely. Aeth Marged gyda nh-w i'w hystafell, ac ar ol
ychydig aethum inau ar eu hoi er mwyn eu clywed yn ' dweyd eu pader.' Bhyw
gymysgedd rhyfedd oedd eu gweddi fach. Yn gyntaf peth adroddent ar garlam
Weddi'r Arglwydd, yna ychydig adnodau megis ' lesu a wylodd' a ' Cofiwch
wraig Lot,' yna rhyw benill Saesneg yn dechreu—
' Gentle Jesus, meek and mild Look upon a little child,'
yna rhyw emyn a gofiais ddysgu pan oeddwn yn blen-tyn, ond yr hwn sydd erbyn
heddyw wedi syrthio allan o gydnabod a chydarfer y cyffredin bobi,—
Mewn coffin cul cyn hir cai fod Heb allu symud Haw na thro'd A'm corff yn
llawn o bryfed byw A'm henaid bach lie myno Duw.
Yr un bader' oedd ganddynt ag oedd
genyf finau pan yn yr un oed, ac wrth edrych ar benau cyrliog y ddau yn erbyn
y cwrlid, pan yn penlinio yn eu gynau nos, daeth awel o hiraeth dros fy enaid
am fy mhlentyndod diniwed fy hun. Torwyd ar draws fy syn-fyfyrdod gan Benni
Bach. Edrychodd i'r lan ataf yn ddisymwth, a dywedodd—
' 'Nwncwl, os dim drwg gweddio dros 'yn whar fach ?'
' Nag os,' atebais inau, ' beth mae e' am weyd ?'
' 0 lesu Grist,' meddai Benni, ' gobeitho fod tyta a mami yn iach, a bod 'yn
whar fach yn SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
61 reit. Amen.'
'Amen,' meddai Gwilym.
Yna dodais nhw i orwedd yn y gwely.
"Nwncwl/ gofynai Benni ym mhen tipyn, 'pwy dda'th a'n whar fach i ni ? '
'Ond, bachgen,' meddai Gwilym, 'ond wedodd tyta ta'r angylion dda'th a hi ?'
|
|
|
|
|
(delwedd 0794) (tudalen 69)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
69
' Pryd deso nhw 'te ?' holai Benni.
' 0,' atebai Gwilym, ' mi clwes i nhw yn hedfan am-boitu bore bach bore
heddi.'
' Chlwes i ddim o heni nhw, ta beth,' meddai Benni.
' Is'addo,' ebai Gwilym, ' 'rodd e'n cysgu'n sownd ar y pryd, a mi ffeiles i
a'i ddihuno fe.'
'Shwd dethon nhw a'n whar fach, 'te? gofynai Benni. ' Odd gyda nhw basged, ne
beth ?'
' 0 nag odd,' dywedai G-wilym, ' 'rodd hi'n cwato yn y plyf dan 'u hadenydd
nhw.'
' Nawr, blant bach,' torais inau i mewn, ' 'mrowch i gysgu 'nawr. Mi arosa i
gyda chi nes ewch chi i gysgu.'
Yr oedd Benni Bach yn agor ei geg led y pen.
' Dyna genad o
wrth y gobenydd,' meddai Gwilym.
' Gwilym,' meddai Benni.
' Ie,' atebai Gwilym.
' Cynta i gysgu i whiban,' meddai Benni.
A chyn pen dwy fynud yr oedd y ddau ym. mreichau cwsg.
|
|
|
|
|
(delwedd 0795) (tudalen 70)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
70
PEKOD IX.
Y PLANT A'B HEN DDOCTOK.
Er fod fy neiaint yn teimlo hiraeth am. eu mham. a Chariad a'u chwaer fach ar
adegau, ac yn. enwedig pan oedd yn bryd iddynt fyn'd i'r gwely, nid oes angen
dweyd iddynt fwynhau eu hunain yn. fawr yn Aber-tawe. Dydd Sul es a nhw i'r
capel, a mawr oedd eu rhyfeddod wrth glywed yr organ—neu'r machine, fel y
galwai Marged ef—a'r dorf fawr yn canu, a'r hen ddoctor anwyl yn pregethu.
Nid oedd Gwilym a Benri yn cofio eu tadcu, tad en. mham,—yr oedd wedi niarw
cyn cof ganddynt—ac yr oeddynt wedi cenfigemi lawer gwaith wrth blant ereill
mwy ffortuniis na nhw. Ond pan welsont yr hen ddoctor a'i farf wen hir, a'i
wallt fel yr eira arian-deg, a'i wyneb rhuchiog yn llawn hynaws-edd, ac yn
enwedig pan glywsont ei don leddf yn rhoi emyn allan i ganu, credasant ar
unwaith mat eu tadcu oedd. Gwnes fy ngoreu i'w hargylioeddi o'u
camgyin-eriad, ond buasai yr un peth i mi dreio dweyd •wrth y gwynt i ble i
chwythu a cheisio ffrwyno dychymyg y ddau blentyn ar ol iddo gael haner awr o
flaen arnaf. -
' Ond mae e'n gyniws fel y llun sy' gyda mami yn yr album.,' meddai Gwilym.
' Odi,' meddai Benni, ' a 'rodd y dynon i gyd yn llef-ain yn y crwdd fel mae
mami yn gneyd wrth siarad amboitu tadcu.'
' Ag 'rodd Marged yn llefen hefyd, man gwedson ni •wrthi hi, mat tadcii oedd
e', ychwanegai Gwilym, ' a mi wedodd hi wrth Benni, ' mae e'n ddigon da i fod
yn dadcu i chi.''
|
|
|
|
|
(delwedd 0796) (tudalen 71)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
71
' "Wel, wel,' meddwn ina-a o'r diwedd. ' os odi chi am. i ga'l e'n
dadcu, mi gynta bydd yr hen ddoctor yn eitha' bolon.'
Ac fel yna y
terfynodd yr ymddiddan ar y pryd.
Prydnawn dydd Llun, sef dydd Nadolig, pan oeddwn yn dychwelyd i G-adog Street
ar ol ynrweled ag un o'r cleifion, beth oedd fy syndod pan welais y ddau
blentyn yn cerdded i'r lan heibio'r farchnad, a rhyw ddyn mawr afrosgo
rhyngddynt, a'i ddwy law yn eu dwy law nhw. Edrychais eilwaith. Ehwbiais fy
llygaid. Ie; nis gellid camsynied y corfE tal, y gwyneb wedi ei dyllu gan y
frech wen, y dwylaw mawr, a'r cerddediad araf. Yr hen ddoctor oedd, ac yn nwylaw Gwilym a Benni Bach! Yr oedd ef mor
dal, a nhwythau mor fychain, fel yr oedd yn rhaid iddo biygu llawer cyn y
gallai eu cyrhaedd. Ond nid oedd hyn fel pe yn ambaru dim ar ei fwynhad.
Cerddai gan ei bwyll gyda'r ddau, clustfeiniai ar eu liLymadrodd, ac yr oedd
gwen foddhaus yn sirioli ei wynebpryd. Nid oeddwn yn ddigon agos atynt i-•
glywed yr ymddiddan, a phan oeddwn eto gryn bellder oddiwrthynt canfyddodd
llygad craff Gwilym •&, a gwaeddodd nes y troiodd pawb i edrych beth oedd
yn bod.
' Tadcu, tadcu, dyco 'nwncwl yn dwad.'
' Wel, doctor bach,' meddwn, gan chwerthin, oblegid yr oedd golwg mor
ddigymorth ar yr hen bregethwr er ei holl fwynhad, ac yr oedd chwys ar ei
dalcen er mai'r Nadolig oedd hi, ' shwd eich caethgludwyd chi fel hyn, hawyr?'
Cyn iddo gael amser i ddweyd gair, dyma G-wilym. yD. dechreu arllwys ei
stori. •' •-
' 0 'nwncwl,' meddai, " pam o'ech chi'n gweyd mai nid tadcu oedd e? Mae
e'n. gweyd taw tadcu yw e'.'
' Mae e' wedi dwad lawr o'r nefodd i'n gwei'd ni,' dywedai Benni Bach.
|
|
|
|
|
(delwedd 0797) (tudalen 72)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
72
' A mae e' wedi promeisho dangos llun y nefodd i ni yn y Beibi sy' gydag e'
gatre',' meddai Gwilym. ' A. mae e'n myn'd i roi
llun lesu Grist i fi.'
' Ag un i finau,' dywedai Benni, ' ag un i'n whar fach.'
' A mae e'n dwad i fyw gyda ni o hyd o hyd am byth ym Mhlas Newydd,' meddai
Gwilym.
'A fydd mami ddim yn llefain wedyn,' dywedai Benni Bach.
Nis gwyddwn beth i ddweyd na pheth i wneyd tra yr oedd y siarad hyn yn
cymeryd lie. Yr oedd tuedd arnaf i chwerthin,—ond pan edrychais ar wyneb yr
hen wr, ar ei olwg ddifrifol, er fod gwen siriol ar ei wyneb, a'i lygaid yn
llawn dagrau gloewon, a chanfod fel yr oedd, yn wir, wedi aros ar ganol yr
heol, ac wedi colli pob ymwybyddiaeth o hono ei hun, a'r lie yr oedd yn aros,
a phob peth yn y byd, ond yn unig ei fod yn clywed lleisiau'r ddau blentyn,
a'r modd tyner yr oedd yn cydio yn dyn yn nwylaw fy neiaint fel pe yn ofni eu
colli— diflanodd pob tuedd chwerthinllyd o fy meddwl, ac nis gallwn inau lai
na theimlo peth o'r gorfoledd oedd yn bwriymu allan o galon gynhes yr hen wr
duwiol.
' Doctor Davies bach,' meddai yn ei lais araf, dwfn, crynedig, ' yr ych chi
wedi eich breintio'n fawr yn eich neiaint. Plant nobi ydyn nhw, a mi fydd son
am dni nhw yto, os cant fywyd a iechyd.'
' 'Eych chi ddim yn myn'd 'nol i'r nefodd, tadcu ?' meddai Gwilym, pan yr
oedd yr hen ddoctor yn treio cael ei law yn rhydd.
' Nagw, nagw, 'machgen i,' atebai'r Doctor, ' garw na fyswn i'n fwy ffit i
fyn'd yno.'
' 0, wi'n falch,' dywedai Gwilym, ' mi wedwch chi wrthon ni am yr angylion
ond gwnewch chi, tadcu ?'
' Gweda, gweda,' atebai'r hen wr, mor ufudd a'r oen.
|
|
|
|
|
(delwedd 0798) (tudalen 73)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
73
' Os gyda chi adenydd i ga'l, tadcu ?' gofynai Benni Bach.
Methodd yr hen ddoctor a pheidio chwerthin. wrth glywed hyn.
' Wel, glanach i ti grwt,' meddai ' mi golchest hi'r tre yma.'
' Ond mae adenydd i ga'l gan angylion,' ebai Benni.
' Shwd ych chi'n gwbod hyny ?' gofynai'r doctor.
' 0, mi
welws Gwilym ein whar fach yn cwato yn y plyf,' atebai Benni.
'Wel, wi'n meddiDl hyny,' meddai Gwilym gyda phwyalais.
' Na, mhlant i' dywedai'r doctor, ' nid angel w i, a nid o'r nefodd y des i,
a mae amai ofan nag af i byth yno.'
' 0 ble deso chi,
'te, tadcu ?' holai Gwilym. ' Mae mami'n credu taw yn y nefodd ych chi.'
' Ie, ie, machgen bach i,' atebai'r hen wr. ' Mae'ch main yn eitha'
reit. 'Ro'wn i'n nabod eich tadcu yn dda, a mae e'n siwr o fod yn y nefodd.'
' Welsoch chi e' yno, 'te ?' holai Gwilym.
' Naddo i,' meddai'r hen ddoctor yn ddyryslyd.
' Shwd 'ych chi'n gwbod ei fod e' yno 'te ?' gofynai Gwilym.
Bu'r hen dduwinydd yn petruso ffordd i ateb am fynud. Yna dywedodd yn ei
ddull tirion ei hun,
'Mae'r Beibi yn gweyd mat i'r nefoedd yr aiff pob dyn da wrth farw, ac ni fu
gwell gwas erio'd gan lesu Grist ar y ddaear na'ch tadcu.'
' A nid chi yw'n tadcu ni 'te,' dywedai Gwilym yn llawn siomiant
'Mi licwn i i fod yn dadcu i chi'ch dau fach, os 'ych chi'n folon,' meddai'r
doctor.
'Dyna chi, 'nwncwl,' torodd Gwilym 1 mewn yn .'- orfoleddus, "ro'n ni'n
siwr taw tadcu oedd e'.'
|
|
|
|
|
(delwedd 0799) (tudalen 74)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
74
A'r dwthwn hwnw bu fy neiai-at yn treulio'r ]N'adolig gyda'r doctor hyd nes i
leni'r hwyr i ddisgyn ar y dref. Buont yn ymweled ag ef yn ei gartref, a bu
yntau yn dweyd ystoriau wrthynt am y baban bach ym Methle-hem, ac am lawer
gwr enwog fu'n ymladd dros y gwrr, —yng ngwiad Canaan, yn Rhufain, yn trengu
wrth y stanc yn Smithfield, ac yn dioddef merthyrdod ar y maes cenhadol, ac
yn enwedig am hen wroniaid y groes yng Nghymru. Daeth, hefyd, i'w hebrwng yn
ol ar ddiw-edd y dydd i ddrws yn nhy, er ei fod yn hen a'r tywydd yn flin a'r
ffordd ymhell. Ceisais esgusodi fy neiaint wrtho ar drothwy'r drws am y
dradferth yr oeddynt wedi roddi iddo.
'T?y machgen i,' meddai'r hen wr, ' ni fues i mewn diwygiad mor agos
i'r nefodd, ag a fues i heddi. ' 0 eneu plant bychain y perffeithir moliant,'
ac ond i chi edrych i galonau pur y ddau fach hyn, gellwch wei'd llun y
nefoedd arnynt. 'Dyn nhw ddim wedi 'madel a'r nefo'dd am gyment o amser a ni,
a 'dyn nhw ddim wedi ei anghofio hi fel ni. Na, na, y fi ddylai ddiolcn am
gael profiad calonau diniwed, a meddyliau eneidiau sydd heb eu dallu gan
bechodau'r byd. Ac y mae'r gair yn dwad i'm meddwl i'n fyw iawn. Doctor
Davies, ' ac oddieithr eich troi chwi, a'ch gwneuthur fel plant bychair.'
Trwbwl, doctor anwyl; na, nid trwbwl yw bod gyda nhw, ond braint. Nos dawch,
'y mhlant i. Mi ddaw tadcu i'ch gwei'd chi yto cyn bo hir.'
Ac ymostyngodd yr hen batriareh a chusanodd y ddau blentyn. A hwythau a
daflasant eu breichiau am ei wddf garw, ac a'i carasant fel y carasent eu
raham neu Gariad o'r Ty Prydferth. A dywedasant wrtho yn ddistaw yn ei glust
am brysuro yn 61 eto i'w gweled ac. i ddweyd wrthynt yr hanes am breseb
Bethlehem, ac yntau a addawodd yr eilwaith a'r trydydd waith. Dywedasant
wrtho hefyd y byddai iddynt edrych yn
|
|
|
|
|
(delwedd 0800) (tudalen 75)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
75
fynych ar ddarlun o'r nefoedd oedd efe wedi roddi iddynt, ac y byddent yn
dweyd wrth eu chwaer fach am y lie dedwydd, ac y byddent yn rhoddi cusan bob
noa wrth fyn'd i'r gwely i'r darlun a gawsant o lesu Grist. Ac yntau a'u
bendithiodd hwy drwy ei ddagrau, ac a erfyniodd ar Dduw i'w nhoddi a'u
hymgeleddu a'u cadw rhag profedigaethau a phechodau'r byd, a'u dwyn yn
ddiogel i'r mynyddoedd bendigaid. Ac yna, efe a ffarweliodd drachefn, ac a ddychwelodd yn 61 i'w Ie ei
hun.
Ffarwel, hen G-ristipn addfed! Ms gwelodd Gwilym a Benni Bach ef mwyach. Cyn
iddynt ddychwelyd 1 Bias Newydd yr oedd yr hen weinidog wedi ei gymeryd yn
glaf, a chyn pen biwyddyn yr oedd wedi ei osod i orwedd yn nhir ei hir
gartref. Y tro diweddaf y gwel-ais ef, siaradai, gyda theimlad dwys, ond nid
heb lender ysbryd, os nad hefyd beth digrifwch diniwed, am y dydd Nadolig
hwnw dreuliodd yng nghwmni fy neiaint, a chredaf mat un o'r pethau cyntaf a
wnaeth ar ol cyrhaedd adref oedd chwilio am dadcu Gwilym a Benni Bach i
ddweyd y stori wrtho—oblegid ni fu ei fath erioed am ddweyd stori—am ei
wyrion bach yn Aber-tawe.
|
|
|
|
|
(delwedd 0801) (tudalen 76)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
76
PENOD X.
Y DOCTOR YN TEOI'N FAEDH.
Nid oes genyf gof
eglur iawn am ddigwyddiadau ereill yr wythnos Nadolig liono. yr oeddwn mor
llawn o waith. drwy y dydd fel nas gallwn hebgor ond ambell i haner awr
gyda'r plant cyn i'r nos fy rhyddhau. oddi-wrth fy ngorchwylion. Ond pan
ddelai'r hwyr, gwn-awn. fv ngoreu i wasgar y cymylazi hiraeth oedd yn^ fynych
yn tywyllu ffurfafen bywyd bach. Gwilym a Benni, drwy en dwyn i fy ystafell
fy hun a'u gosod i eistedd o flaen y tan, ac adrodd wrthynt ystoriau diddan.
Pe ceisiwn ddifyru plantos y dyddiau hyn a'r fath. hanesion, ofnaf mai
ychydig fyddai fy niolch,—ond am Gwilym a Benni, nid oeddynt hwy wedi
cyfarwyddo a ehwedlau, ac yr oeddynt yn falch i glywed hen ystoriau oedd wedi
difyru cenhedlaethau o blant o'u blaen.
Un noswaith yr oeddwn wedi bod yn dweyd wrthynt stori am y ferch diawd, yr
hon, ar 61 llawer o helbulon, a briododd fab y Brenhin, ac ebai Gwilym, ' Odd
hi'n ferch. bert iawn, 'nwncwl ? ' ' Odd,' atebais inau, ' hi odd y fprch lana yn y byd.' ' Odd hi'n
bertach na Chariad?' holai G-wilym. ' Nag odd,' meddwn, gan wrido, ' 'dalle
hi ddim a bod yn bertach, galle hi ? '
' Na alle,' atebai Gwilym, ' wath dos dim neb i gal yn bertach na Chariad, os
e', 'nwncwl ? '
' Nag os, dim neb yn y byd' ychwanegai Benni Bach. ' 'Nwncwl,' gofynai
Gwilym, ' odi rin'n caru Cariad?' ' Wel, wi'n ffrynd aiighyffredin iddi,'
atebais, ar ol tipyn o ystyriaeth.
' Odi chi'n ffrynd i Marged ?' holai Gwilym.
|
|
|
|
|
(delwedd 0802) (tudalen 77)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
77
0 odw,' meddwn, (wi'n ffrynd i Marged
hefyd.'
' P'un well gyda chi Marged neu Cariad ?' gofynai Gwilym wedyn.
' P'un sy'n well gyda chi ? ' meddwn, oblegid'yr oeddwn wedi cael gafael
erbyn hyn ar y ffordd oreu i ateb gofyniadau Gwilym.
' 0 mae'D. well gen »',' meddai Gwilym, gyda phwys-lais ar yr z, ' mae'n well
gen i Gariad o lawer.'
' A mae'n well gyda fine hefyd,' ebai Benni Bach.
' A man bydda i wedi pryfo yn ddyn mowr,' dywedai Gwilym, ' wi'n mynd i briodi
Gariad.'
' Ie, ie, machgen i/ meddwn,' ond beth ta Tii ddim yn folon?'
' Ddim yn folon i beth ?' gofynai Gwilym yn syn.
' Ddim yn folon i fod yn wraig i chi,' dywedais inaii.
' Ond mi wedodd wrtha i y byse hi'n folon,' ebai Gwilym.
' 0 mi
wedodd hyny, 'do fe P' meddwn.
' Do,' atebai Gwilym, ' yn y gegin dydd SaSwrQ. dwetha cyn iddi fynd 'nol
gatre.'
' Dier mi,'
meddwn, ' ac yn y gegin y gofynsoch chi iddi, ie fe ?'
' Ie,' atebai Gwilym, ' a 'rodd Marged yn gweyd ta chi a'ch llyged yn eich
pen y byse chithe wedi gofya iddi es llawer dydd.'
' Mae gyda Marged a chithe lawer rhytach. gwaith. na siarad rhw ddwii fel
yna,' meddwn yn Ilym, ' a mae'n hen bryd i chi'ch dou fyn'd i'r gwely.'
' Chewn ni ddim aros tipyn 'bach rhagor ar y llawr ?' ymbiliai Gwilym.
' Mae eisieu bara menyn arna i,' dywedai Benni Bach., mewn ton
ddolefus.
' Mi licvm ine gal
bara menyn,' meddai Gwilym.
Wel, mi geiff Marged roi tocyn o fara menyn i chi yn y gwely' atebais.
Ac yna galwais ar Marged i fyn'3
a nhw i'w hystafeU.
|
|
|
|
|
(delwedd 0803) (tudalen 78)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
78
' Gwd neit, 'nwncwl bach,' meddai'r ddau, gan ddodi eu breichiau am fy
ngwddf, a'm cusanu.
' Nos da, 'mhlant i,' meddwn inau, gan gauad y drws ar eu hoi.
Ar ol cael gwared ar y plant, diosgais fy esgidiaii oddi-am fy nhraed,
gwisgais fy slippers, tynais fy mhib felusaf o'i chuddle yn y cwpwrdd, troes
y gadair freich-iau esmwythaf at y tan, gosodais fy nhraed, un ar ben. y
Hall, ar y pentan bach, a rhoes fy hun i fyny i weu dychmygion yn ol fy
ffansi wrth wylio'r cymylau mwg yn essyn at y nenbren. Rhedai fy meddwl yn ol ar draws geiriau Gwilym, a'i adroddiad diniwed
o farn Marged. Ac wrth i mi fyfyrio, syrthiodd arnaf ryW awydd na theimlais
oddiwrtho na chynt na chwedyn— awydd i gyfansoddi barddoniaeth! Ymladdais
cyhyd ag y gallwn yn erbyn y fath ffolineb. Dywedais wrthyf fy hun nad oedd
dim barddaniaeth yr un groen a mi, na wyddwn ddim am y rheolau, ac na wnes,
yn. ystod yr wyfch mlynedd ar hugain o'm bywyd, geisio cyfan-soddi nac englyn
na phenill erioed o'r blaen. Ond ni thyciai dim, na rheswm na syn-wyr
cyffredin nac, hyd yn oed, fy niogi cynhwynol yr hwn sydd yn gryfach na'r
ddau.
Eisteddais wrth y ford. Llenwais fy mhib drachefn. Pigais gwilsen newydd, yr
hon oedd heb ei llychwino erioed ag inc. Taenais o fy miaen ddalen lydan o
bapur gwyn,—a disgwyliais am yr awen. Nis gallaf byth anghofio'r poen a
ddioddefais. y noson hono. Bum yn brwydro, fel pe bae fy mywyd yn y glorian,
am ddwy awr a haner, ac yr oedd fy ysbryd ystormus yn oyng-h.aneddu a swn y
gwynt oedd yn chwythu o gylch y ty. Nis gallaf gytrif pa sawl tudalen a bapyr
a lenwais ac a ddistrywiais. Treiais Gymraeg a Saesneg, a phe gwydd-wn iaith
arall buaswn wedi ei threio hithau hefyd. Gwnes restr o eiriau oedd yn odii
yn Gymraeg ac yn Saesneg; ond methais yn lan a chael brawddegau
|
|
|
|
|
(delwedd 0804) (tudalen 79)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
79
i'w taro, a phan y cawswn afael mewn brawddeg, yr oedd yn rhaid i mi ddefnyddio'r
gair yn rhywie cya diwedd y llinell. Pan orfEwysais oddiwrth fy llafur—
oblegid byddai yn anghywir dweyd i mi ei orffen—yr oedd y tan wedi myned
allan, fy mhib wedi syrthio ar y llawr, a'r chwys mawr, er gwaethaf yr
oerfel, yn dalpau ar fy nhalcen! Es drwy lawer profiad chwerw yn fy nydd a'm
tymhor, ond byddai yn well genyf sefyll yr arholiad anhawddaf yn Hospital
Sant Bartholomew neu gyflawni yr operation afrwyddaf, na threio byth eto
ys-grifenu barddoniaeth. Gwell genyf osod coes nag odi yn ei lie, a
rhwyddac'h asio esgyrn briw chwareuwyr pel droed, na chlymu pedair llinell
wrth eu gilydd! Byth oddiar y noswaith hono, y mae yn destyn syndod i mi fod
golwg mor siriol ar ein beirdd. iMae Elfed a Watcyn "Wyn a Dyfed yn troi
allan bob dydd o'r flwyddyn fwy o benillion nag a gyfansoddais i ar hyd fy
oes, ac nid ydynt yn edrych yn ddim gwaeth ar ol gwneyd. Ond dyna, ys
dywedodd y gwaddotwr wrth yr offeiriad pan ' y gwelwyd ef yn dal gwaddod ar
ddydd Sul: ' Pob un a'i grefft, syr,—chi a'ch pader a finau a'n nhrap.'
Nid, gan hyny, am fy mod yn teimlo unrhyw falchder yn y penillion, y rhoddaf
hwynt yma, ond yn unig am fod yn rhaid i mi wneyd, os mynaf egluro'r hyn a
ddig-wyddodd ar ol hyn. IsFid oeddwn wedi
cyfansoddi ond pedair llinell, a dwy odi ym mhob penill. Gobeithio na
syrthiaf yn isel iawn ym meddwl neb, os cyfaddefaf i mi ddarllen y penillion
drosodd a throsodd cyn myn'd i'r gwely,—weithiau yn ddistaw, bryd arall yn
uchel. Teimlwn, hefyd, fod ysbryd y peth byw yn trigo ynof, ac nad oedd
eisieu i mi ond yinroddi i'r gwaith i enill cadeiriau godidocaf ein
Heisteddfodau! Na wged neb wrth ddarllen hyn o gyfaddefiad gonest. Y nos oedd
hi, a phan ddarllenais y penillion liw dydd, gwrid-ais wrth gofio fel yr
ymfalchiwn ynddynt y noswaitb hono. Ar 61 eu darllen drachefn a thrachefn,
eisteddais
|
|
|
|
|
(delwedd 0805) (tudalen 80)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
80
eilwaith wrth y brwdd, a, chopiais hwynt mewn llaw fras a theg, gan
drafferthii nid ychydig gyda'r lytbyren gyntaf ym mhob llinell. Fel hyn y
rhedent: —
Paham y cwynfani, y gwynt,
Wrth dramwy tuallan I'm ty? 0 gwn mai galara yr wyt
Oherwydd it' fadel a Hi!
0 dychwel yn glau yn dy 61,
Nac oeda ar for nac ar dir, A sisial fy neges yng nghlust
Y llances a garaf yn bur.
0 dywed it' wei'd ar dy daith
Byw lencyn yn wael iawn ei loll, Yn marw o gariad, am na.
Chaiff Ganad yn eiddo ei hun.
Ac os Ei a biyga ei phen
Ac addaw y gwellith ei friw, D'wed nas gall ef dalu ond hyn,
Ei charii tra byddo fe byw.
A phan oeddwn yn dringo i fyny'r steiriau, ac yn clywed y gwynt yn chwythu
oddiallan, adroddwn yn ddistaw wrthyf fy hun linell gyntaf y penillion, a'r
petn diweddaf cyn cysgu, addawais unwaith wedyn ' ei charu tra fyddwn i byw.'
|
|
|
|
|
(delwedd 0806) (tudalen 81)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
81
PENOD XI.
1LWYN AREL PLAS NEWYDD.
Ychydig ddiwrnodau ar ol liyn. derbyniais lythyr o Bias Newydd i ddweyd fod
eisieu'r plant yn ol arnynt, ac os na allwn ddyfod i'w hebrwng gartref, y
deuai Henri i Abertawe i'w hymofyn. Erbyn h^n yr oedd yr amser stresol wedi
pasio, ac nid oeddwn heb deimlo chwant i gael esgus a'm. dygai i Ddyffryii
Tywi. Ac felly, ar ryw foreu dydd Gwener yn gynhar yn lonawr, wele<ni ein
tri—fy neiaint a finau—yn cychwyn o Gadog Street tuag yno. Yr oedd Marged yn
sefyll yn ben-noeth wrth y cab, yn galaru ar ol Gwilym a Beimi, ac yn wylo
gan hiraeth am Bias I^ewydd.
' Gwd bei, 'y nghalon fach i,' meddai gan wasgu Bemd at ei mhynwes, ' a
'neiff e' ddim anghofio'r hen Farged, 'neifE e'? Mi fydda'n siwr o hala
ffolant i chi'ch dou, a bydda.—Gwd bei, Gwilym bach, a gwedw e' wrth Twin y
waginer os meiddith e' hala ffolant salw i fi, mi fydd yn well iddo fe i
feindo ei hits ! Cofiweh fi etyn nhw i gyd, mishtir bach, a gwedwch wrth
mystres 'y mod bron marw eisieu gweld hi a'r babi.'
' O'r goreu,' meddwn inau, ' a mi ddweda 'r un peth wrth Tom y waginer,
hefyd.'
' Twm, yn wir!' atebai Marged rhwng llefain a chwerthin. ' Mae Twm ym meddwl
digon am i hunan ishws heb i chi ddweyd hyna wrtho fe.'
Ac yna gyrwyd ni ymaith, tra yn arosai Marged ar y grisiau o flaen y ty yn.
ysgwyd ei ffedog yn y gwynt hyd nes i ni droi'r cornel a'i cholli o'n golwg.
|
|
|
|
|
(delwedd 0807) (tudalen 82)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
82
Yr oedd cymaint o awydd ar y plant, ar ol cychwyn, i gyrhaedd pen eu taith
fel na chefais fawr llonydd ganddynt cyn i ni ddyfod i Langoediog. Nid yw'r
rheilffordd yn rhedeg drwy Lanelwid, ac felly dis-gynasom yn Llangoediog. Tu allan i'r stesion safai poni a thrap Plas Newydd, a Tom y waginer
ynddo.
' Tom, Tom,' g-waeddai'r plant pan ei gwelsant, 'dyma ni wedi dwad 'nol.'
' Wel, yr ych chi wedi pryfo hefyd !' atebai Tom. ' Yr ych clii'n dwad yn
ddynon mowr ar unwaith.'
' A mae gen i slash whip i chi,' meddai Benni Bach.
' A mi ddes ine a ffeirins i chi,' dywedai Gwilym.
' A shwd i chi, syr ?' meddai Tom gan droi ataf fi. ' A Biwyddyn Newydd Dda i
chi.'
' 0 rwyf fi'n dda iawn,' atebais, ' ond 'dyw Marged. yco ddim yn haner da.'
' Nag yw hi, wir ?' ebai Tom, a'i wyneb-pryd lion yn syrthio ac yn gwelwi. '
'DOS dim twymyn na dim byd fel'ny, rwy'n gobeitho ? '
' Na,' meddwn inau, ' mai arnai ofn mat dolor y, galon. sy' ami. 'Rodd hi am
gal i chofio ato chi.'
' Odd hi, 'te, wir ?' gofynai Tom, a'i ysbryd yn codi drachefn. 'A wedodd hi
hyna 'te, syr? Hen lodes biwr odd Marged, a 'ryn ni wedi cal colled ar i hoi
hi ym Mhlas Newydd.—Gobeitho 'i bod hi'n eich taro chi;
syr?'
' 0, odi,' atebais ' merch syber, drefnus iawn yw Marged, a mi fues i'n Iwcus
iawn i chal hi.'
' Ie,' meddai Tom, ' 'rodd Marged yn gallu gneyd dyn yn gyffyrddus, ag odd;
ag am 'neyd cawl, 'dodd dim o'i gwell hi i gal yn y shir, a'i dyngu.'
' Wel, dyma rywbeth yn galenig i chi,' meddwn, gan estyn fy llaw.
' Na, na wir, Doctor, na chyffra i byth o'r fan 'ma, chymera i ddim gyda
chi,' tystiai Tom.
|
|
|
|
|
(delwedd 0808) (tudalen 83)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
83
' 'Nawr, 'nawr, Tom,' meddwn ina-u, (mae'n rhaid i chi,' gan saco darn arian
yn eu gilddwrn.
' Wel, yn 'y ngwir i, 'down i ddim yn dishgwl dim, Doctor,' atebai Tom, gan
roddi'r awenau yn £y llaw. Ac yna, trodd ei gefn arnaf, cymerodd gipobrg w y
swilt oedd yn ei law, a chyn ei ddodi yn ei boced poerodd arno er ei wneyd yn
' ebol glas Iwcus.'
Ar ol cryn helynt, cychwynasom o'r diwedd tua Phlas Newydd—y fi a
G-wilym a Benni y tu blaen, a Thorn y tu ol. Er nad yw Plas Newydd ond
milltir o t'ordd o'r stesion, buom dros haner awr cyn dyfod yno. xchydig yr
ochr arall i'r stesion saif Bryn Hyfryd,—' Ty Pryd-ferth' Gwilym. Pan
ddaethom ato, gwelsom Gariad a'i mham yn arcs wrth y glwyd sydd yn arwain i'r
ty. Ac yno yr arosasom am amser, pawb yn siamd yr un pryd, ac yn holi, ac yn
ateb, ac yn chwerthtin, ac ni fuasem wedi gallu tynu ein hunain yn rhydd o'r
diwedd, oni bai i Gariad addaw y deuai i de i Bias Newydd yn y prydnawn. Yna,
wedi dyfod at yr efail, yr oedd Nat, tad Marged, yn disgwyl am danom, a bu
raid i ni aros am amser gydag ef, yn ateb ei holiadau ynghylch ei ferch. Ond
o'r diwedd cyrhaeddasom Bias Newydd, ac o'r fath ffair a ffwdan fu yno !
Rhedodd y morwynion allan i'r clos i helpi fy neiaint lawr o'r trap ac i'w
croesawi gartref. Yr oedd Dafi'r gwas mawr wedi cael rhywbeth i wneyd yn y '
stop waith,'—lie yr arferai helpi'r clwydydd, •n.eu osod coes newydd mewn
rhaw, ar ddiwrnodau glyb,—a phan ddaeth y cerbyd i'r' clos yr oedd yntau yno yn
ein disgwyl. Yr oedd John y cowman yn im o'r beudyau, a gwaeddodd flwyddyn
yiewydd dda i ni drwy'r drws agored. Cyn i'r plant gaell amser i fyn'd i'r
ty, yr oedd Henri wedi dod allan. Credai Henri fod penteulu yn iselhau eu
hunan drwy ddangos ei deimlad yn rhy eglur, a threiodd roddi cusan i'r ddau
blentyn, fel pe byddai heb deimlo ei galon yn dychlamu wrth eu gwei'd. Ond
dyma'r tro cyntaf erioedjiddynt
|
|
|
|
|
(delwedd 0809) (tudalen 84)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
84
fod oddicartref, ac us gallai Henri, er ei dawelwch. digyffro arferol, lai na
dangos ei falchder a'i lawenydd wrth em derbyn yn 61 gartref. Ar ol eu
croesawi a'u cusanu' yn garuaidd, meddai:
' CerTrch. yn glou 'nawr i'r nouadd. Mas mami .yn eich disgwyl yno ers
amser.'
Ac ymaith y rhedodd y ddau am y cyntaf at en mham. gan fy ngadael ar y clos
gyda Henri. Pan ddaethom ninau yn ein tro i'r neuadd, yno gwelsom Elen a'r
babi bach. ar ,ei gliniau, a gwen gariadlawn a boddhaus ar ei gwyncb, a
Gwilym a Benni Bach yn syllu ar en cnwaer aewydd.
' Odi Iii'n gallu siarad, mami?' gofynai Gwilym.
'Grwt bach,' atebai Elen, 'nag yw yto. Ond mi ddaw hi i siarad digon, mi
fentra, neu mi fydd yn ots iti.'
Edrychai y pedwar mor brydferth gyda'u gilydd, ac yr oeddynt yn gwneyd darlun
mor gyflawn ynddynt eu hunain, fel y teimlwn am y tro cyntaf yn ddieithr-ddyn
yn nhy fy chwaer. Gyda ein bod ni wedi croesi'r troth-wy, gwelodd Elen ni, a
galwodd arnaf, yn eu dull serchog, i eistedd wrth y tan i dwymo, a dechreuodd
ofya cwcstiynau lawer i fi ynghylch Marged a'r hen ddoctor s.c ereill o'i
chydnabod yn 'Abertawe. Ac felly m pharbaodd y
teimlad o ddieithrwch. yn hir.
Ar hyd y dydd hwnw yr oedd gan Gwilym a Benni Bach ddigon o waith i ymweled
a'u hoff fanau ynghylch y ty. Aethant drwy'r ysgubor, a'r tri be-udy, a'r
stabal, a'r cartws, a'r storws, a'r briwdy, a'r glody, a'r gegin maes.
Tmwelasant a nythod y gieir, a chasglasant un wy ar (?.deg o honynt—oblegid
ni wyddai neb o gylch. y ty, oyd y nhw, am bob nyth. Aethant am dro hefyd i'r
arddl a'r berllan, lie yr oedd beddrod Moss, hen gi defaid ^fyddlon, fu'n
chwareu llawer gyda nhw; a buont yn gwario peth amser yn y llwyn arel o flaen
y ty, yn
|
|
|
|
|
(delwedd 0810) (tudalen 85)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
85
yr h.wn yr oeddynt wedi hongian cloch, a'r lie y byddai Gwilym yn arfer
pregethu, ac y gwasanaethai Benni Bach fel clochydd. (Oblegid rhyfeddwn yn
fynych fel y mynent ganu y gloch. cyn dechreTi'r wasanaeth, er mai Salem ac
nid yr Eglwys yr arferent fynychu.)
Bhaid i mi gyfaddef na wariais erioed ddiwrnod mwy diflas ym Mhlas Newydd. Disgwyliwn beunydd am yr awr de i ddod, ond nid yn amyneddgar. O'r
diwedd es allan i'r ardd, cerddais yn ol ac ymlaen ar hyd yr ale, ac er mwyn
hala'r amser rywfEordd, tynais y penillion oeddwn wedi gyfansoddi allan o'm
poced, a darllenais nhw drostynt gyda llawer o flas a boddlonrwydd. Blin-ais
ym mhen tipyn ar gerdded yn yr ardd, a dych-welais i'r ty. Yna es i'r llofft
i ymolchyd a thrwsio tipyn erbyn te: a phan ddes lawr drachefn, dywedodd Elen
wrthyf, a gwen yn chwareu ar eu gwefusau:
' Mac Miss Bifan wedi dwad, John.' ' Odi hi ?' gofynais, mor ddidaro ag y gallwn. ' Odi, mae hi wedi mynd mas i whilo am y plant a'u mhoin i de,' meddai
Elen. ' A fyddech. chi'n gweld bod yn dda i fynd i ddryched am deni nhw, a
gweyd wrthi
nhw fod te yn barod ?'
' O'n gore' meddwn inau, gan gydio yn fy hat, a
chychwyn yn ebrwydd.
Pan ddes yn agos at y llwyn arel clywwn swn fy neiaint yn siarad yn uchel a
Miss Bevan.
' Ie, chi pia fe,' meddai Gwilym, ' waith 'rodd 'nwnc-'wl yn gweyd ei fod e
yn ffrynd anghyffredin i chi.'
' Hisht, hisht,' meddai Miss Bevan,' rhaid i chi beido gweyd rhywbeth fel
yna.' .
"Rodd Marged yn gweyd,' ychwanegai Benni Bach, ' i fod e bron dwiu am
danoch chi.'
' 'Nawr, 'nawr,' atebai Miss Bevan, gan chwerthin, •_ os ych chi. myn'd i siarad fel hyn, mi
eiffi Cariad 'no! gatre'.'
|
|
|
|
|
(delwedd 0811) (tudalen 86)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
86
0 peidwch a myn'd, Gariad facli,'
ymbiliai Gwilym.
' Odi chi'n
promeisho 'te ? ' gofynai Cariad.
'Odyn,' atebai'r ddau gyda'u gilydd.
' A mae'n rhaid i chi roi'r papyr 'ma 'nol i 'nwncwl,' aeth Cariad ymlaen i
ddweyd, ' a gweyd wrtho fe lie cesoch chi e'.'
' O'n gore/ meddai'r plant.
Yr oeddwn, yn ystod y siarad hyn, wedi cael fy nharo a chymaint o syndod fel
yr oeddwn wedi methu syflyd o'r man. Ond, ar hyn, fflachiodd rhywbeth ar
draws fy meddwl, dodais fy llaw yn fy mhoced, ac wele! nid oedd y papyr ar yr
hwn yr ysgrifenais y penillion, yn fy meddiant! Dyna'r papyr yn ddiau oedd yn
nwylaw G-wilym, a dyna'r papyr, hefyd, a ddarllenwyd gan Miss Bevan.
]N"is gwyddwn beth i wneyd—pu'n a'i bod yn brudd neu yn lion. Teimlwn yn
falch fod Miss Bevan yn gwybod—os oedd yn gwybod, hefyd—beth oedd cyflwr fy
meddwl tuag ati; ond ofnwn y buasai ei hateb yn fy amddifadu o'm hunig
gysur,—y gobaith o'i henill yn wraig. ]NTid oedd amser i fyfyrio. Beth
ddywedai Miss Bevan wrthyf pe gwelai fi yn gwrando wrth y llwyn arel P Gwir i
mi ddyfod yno yn eithaf diddichell, ac mat hap yn unig a berodd i mi glywed
en hymddidd-an. Ond ni fuasai yn hawdd gwneyd hyn o esboniad; ac felly,
brysiais ar flaenau fy nhraed, oddi-wrth y llwyn. Ar ol cyrhaedd drws y ty drachefn gwaeddais a llef uchel ar fy
neiaint. Atebwyd fi o'r llwyn arel, a thuag yno y cyfeirias fy nghamrau
drachefn, gan deimlo mor euog a lleidr pen-ffordd.
"Kawr, blant bach,' meddwn, 'mae maini am i chi fyn'd i'r ty ar unwaith,
i chi gael 'molchyd cyn te.' ' Os cramboithe i de, 'nwncwl ? ' gofynai Benni
Bach. ' Os, 'rwy'n meddwl,' atebais, gan chwerthin, (ond os'na 'newch chi
hast, chewch chi ddim. o heni nhw.' . Yr oedd Gwilym wedi bod yn edrych yn
ddyryslyd
|
|
|
|
|
(delwedd 0812) (tudalen 87)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
87
am beth amser. Ond dyma fe'n tynu papyr ym mhen enyd o'i boced ac yn ei estyn
i fi, gan ddweyd,
' Dyna bapyr gwmpws o'ch poced chi, 'nwitcwl, a mi gas Benni a fine afel yndo
fe, a mae Cariad yn. gweyd—'
"Nawr, Benni Bach,' torodd Miss Bevan i mewu, "newch hast i ddwad
at mami.'
Ac yr oedd yn amiwg am redeg ymaith i'r ty gyda fy neiaint, a'm gadael eto
heb ateb. Ond syrthiodd ar fy ysbryd ryw benderfynqlrwydd newydd. Dodais y
papyryn yn fy mhoced heb edrych amo, a dywedais •wrth y plant,
' 'Nawr, rhedwch i'r ty ar •u.nwaith.'
Ac wedi iddynt gymeryd at en traed, gosodais fy llaw ar ysgwydd Miss Bevan, a
gofynais iddi am aros am.
fynud cyn eu canlyn.
Llwyix arel yng nghornel gardd syml PIas ISTewydd! Dyna'r lie anwylaf yn y
byd i mi. Cyfyd ei ddelw yn fyw i'm cof wrth ysgrifemi, a mynych yr adroddaf
wrthyf fy hun yr ymddiddan a gymerodd Ie yno flynyddoedd yn 61 rhwng Cariad a
mina-n. Cofiaf fy ngeiriau trwsgwl i, ac y mae ei hatebion tyner hi wedi eu
cerfio yn anileadwy ar lech fy nghalon. Ond er cofio, ni chaiff neb yr hanes
genyf, ond feallai fy mhlant neu'm hwyrion yn y dyfodol pell; canys y mae
rhai petha-u mor gysegredig fel na sieryd neb ond y ffol am danynt tuallan i
gylch cyfrin ei deulu. Digou. i ti wybod, ddarllenydd caredig, i dda-u. ddyn
ieTianc, y dwthwn hwnw, gyflwyno eu bywyd, un i ofal y Hall, ac i minau wneyd
adduned, yr hon rd thorir, mi obeith.-iaf, ond gan law oer angeu, i garu ac
ymgeleddu rhag pob cam a niwed, rhag pob trallod a drychin, un o
ragorolion y ddaear!
A phan aethom i mewn i'r ty, a dywedyd wrth Elen, •_ bu Elen yn chwerthin
rhwng ei dagrau, ac yn. dweyd ei bod yn gwybod er's llawer dydd mat fel hyny
y
|
|
|
|
|
(delwedd 0813) (tudalen 88)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
88buasai pethau yn troi maes. Ac yna aeth Elen a Char-iad gyda'u gilydd i
ystafell arall, ac yr oedd yn hawdd deall pan ddaethant allan iddynt fod yn
wylo, fel y gwna gwragedd pan fyddo'n adeg o lawenydd mawr, A phan ddaeth
amser t,e, yr oedd Elen wedi parotoi ' wishgon' fawr o gramboithau moethiis,
a dywedwyd wrth y plant y gallent fwyta faint fyd fynent, heb fwyta bara
menyn gyda nhw; oherwydd fod 'nwncwl Abertawe a Chariad yn myn'd i briodi yn
yr haf.
Ar ol te, dywedais nad oeddwn yn dychwelyd yn 61 i Abertawe y noson hono, ond
yr aroswn dros y SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO
ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
8ul ym Mhlas Newydd, er nad oeddwn wedi bwriadu gvyneyd hyny o'r
blaen. Ond dywedodd Cariad wrthyf fod yn rhaid i mi ddychwelyd, ac na
wnaethai hi mo'r tro i esgeuluso bywioliaeth er mwyn pleser, ac addawais inau
i ddychwelyd os deuai hi i'm hebrwng, gyda Tom y Waginer, yn y car. Wedi
hyny, aeth Cariad a finau—• fraich ym mraich—allan i'r ardd, a daeth Gwilym a
Benni Bach ar ein hoi, ac aethom i'r llwyn arel dra-chefn, a bu Benni yn
canu'r gloch a Gwilym yn cy-hoeddi gostegion priodas. Ni welwyd mewn un lie o
fyd gwmni mor llawen a ni, ac yr oedd ein crechwen yn gwneyd i'r adar hach
oedd yn dechreu cysgn ar ganghenau coed yr ardd i gami ' twit twit' cysglyd
rhwng hun ac effro. A phan ddaeth amser cychwyn, daeth Gwilym a Benni i'n
gweled yn esgyn i'r car, oblegid rhoddodd Elen ganiatad iddynt i aros ar lawr
yn hwy nag arfer—a phan gychwynasom, Cariad a fi y til blaen, a Thorn y
Waginer y tu ol, y geiriau olaf a glywsom oedd, ' G-wt neit, 'nwncwl a
'nanti,' oddiwrth Gwilym a Benni. Daethom i'r stesion yn llawn hwyl, a
gwasgais haner coron i law Tom y Waginer,— ond gyr oedd Tom, erbyn hyn wedi
clywed yr hanes, a derbyniodd yr ail galenig heb geisio gwneyd esgusawd, ond
meddai yn ddrygionus,
|
|
|
|
|
(delwedd 0814) (tudalen 89)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
89'Beth yw hwn, syr? Arian i dalu'n nhren i ddwad i wei'd Marged?'
' Ie, ie,' atebais gan cliwerthin, ' a gore' i gyd pwy gynta', neu mi fydd yn
rhy ddiweddar; wath mae llawer yn| rhedeg ar ol Marged yco/
' Os e'n, wir ?' gofynai Tom, ' Wel. peidwch a synu, syr, os gwelwch chi fi
lawr yco un o'r dwarnode nesa' 'ma, wath, ar Iw, syr, chewch chi a Miss Bifan
ddim myn'd wrthoch eich hxinen i glwb y rhacs.'
Yna cafodd Cariad a minau bum' mymid felns gyda'n gilydd, ac addawais dd'od
i'r lan yn fynych i'w gweled. Ac yna daeth y treh, ac o'm llwyr anfodd gorfu
i mi gych'w'yn tua Abertawe, gan adael Cariad yn edrych yn hiraethlon ar fy
61.
|
|
|
|
|
(delwedd 0815) (tudalen 90)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
90
PENOD XII.
AB OL LLAWEE, 0 DDYDIAV.
Y mae llawer biwyddyn wedi dianc oddiar y digwydd-iad diweddaf a gofnodais.
Nid yw Cariad bellach yn byw yn y Ty Prydferth gerllaw Llangoediog, oblegid
un-wyd hi mewn glan briodas yn Salem yr haf canlynol & John Davies, M.D.,
o Abertawe. Am beth amser buom byw yn yr hen dy yng Nghadog Street, a bti
Marged yn gweini arnom hyd nes y ganwyd ein plentyn henaf, merch a alwasom yn
' Cariad/ er mwyn yr hen adgofion, Wedi hyn, ymadawodd Marged a ni, ac y mae
hi a ' Tom y Waginer'—Tomos y gweithiwr, fel ei gelwir yn awr—yn byw mewn
tyddya ar dir Plas New-ydd, a llon'd ty o blant gyda nhw. Y mae i ni erbyn
hyn dri o blant—merch a dau fab—ac os gellir credu _eu mham, y nhw yw'r plant
glanaf a ffelaf yn y wlad. Dywed fod yr benaf o'r bechgyn yn gymhwys yr un
peth a Gwilym, ac y mae'r ieuengaf, yn ei ddiniweid-rwydd a'i allu
breuddwydiol yn tebygu, meddai hi, i Benni Bach. Beth bynag am hyny, y mae'r
tri o'r farn nad oes neb yn y byd a ddeil eu cymharu a'u cefnderoedd o Bias
Newydd. Hwy yw eu harwyr a'u hesiampi, a'u cyng-hor hwy a ganlynant ym mhob
peth. Kid ydym ninau, chwaith, yn gwrthwynebu y duedd hon, oblegid ni welaom
blant yn unman sydd wedi cael eu dwyn i fyny yn well na Gwilym a Benni. Yn
hy-trach, yr ydym yn gwneyd ein goreu i gryfhau dylan-wad y ddau ar y plant,
a'n huchelgais. a'n gobaith yw y tyf ein plant ninau i fyny yn debyg i'w dau
gefnder o'r wlad. Bu llawer yn cynghori
Cariad i godi'r plant
|
|
|
|
|
(delwedd 0816) (tudalen 91)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
91
yn Saeson mewn iaith ac arferion. Dywedwyd wrthi y byddai'r Gymraeg yn rhwystr
ar fordd eu llwyddiant, ac na fyddai iddynt byth gael gwared ar yr acen
Grym-reig, os mat yr iaith hono a ddysgent yn gyntaf. Ni wnai Cariad ateb
rhyw lawer, ond y cyntaf peth a ddysgodd i'r plant ei adrodd oedd llinellau
Ceiriog, wedi eu nhewid ychydig,
Fy mlilentyn bach, tyr'd yma Ac ar fy neulin dysga, Iaith dy fam yn gynta'r
un Ac vecly'n iaith Victoria.
Ac m chewch well Cymry bach yn yr holl fyd na phlant Doctor Davies, Bro
Dawel, Abertawe. Y maent, yn wir, yn gallu deall a siarad a darllen Saesneg
mor rhwydded a'r Gymraeg, a meiddiaf ddweyd ei fod yn well Saesneg nag a
glywir o eneuau llawer o'r Cymry hyny sydd heb ddysgu'r Gymraeg. Gan eu bod
yn deall eu heniaith, y maent hefyd, pan yr ymwelant a Phlas Kewydd a'r Ty
Prydferth yn yr haf, yn gallu gwerthfawrogi cymdeithas eu perthynasau, ac yr
wyf yn g-obeithio y deuant i ganfod ac i ymfalchio ym pihrydferthwch a swyn y
bywyd Cymreig, pan dyfant i fyny, fel eu mham a'u tad. Hyn a wn yn sicr. Ni
fuasent wedi gallu gwneyd ffryndiau a'u dau gefnder mor gynted oni bai am eu
llwyr Gymreigdod, canys ni allai na Gwilym na Benni ymddiddan yn rhwydd yn.
Saesneg cyn iddynt gael eu danfon i'r Ysgol Kamadegol.
Balch ydwyf heddyw, gan hyny, fod fy mhlant wedi meddianu, er yn ieuanc, ddwy
etifeddiaeth deg. Deall-'ant ffrwyth athrylith Shakespeare a Milton; ond
teim-lant hefyd ddylanwad melus Pantycelyn a Cheiriog. Pan y cyrhaeddant
oedran gwr, byddant yn gynefin a iaith masnach a iaith y byd; ond byddant
hefyd yn gallu siarad a'u newyrth a'u mhobryb yn eu hiaith eu liunain, a
gwybyddant y fEordd i ddefnyddio'r unig
|
|
|
|
|
(delwedd 0817) (tudalen 92)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
92 allwedd a egyr
y porth sydd yn arwain i'r wlad hyfryd, lie ceir y Mabinogion a Dafydd ab
Gwilym, a hanes, a chyfrinion calon, eu cenedl eu him.
rel yr oedd y teuhl, a'ln gwaith, yn cynyddu, symud-asom i dy mwy yn y dre,
yr hwn a alwasom yn Fro Dawel. Cynghorodd llu o'n cyfeillion ni i beidio
myn-yclm Ebenezer mwy, ond i dafiu ein coelbren, o hyn allan, gyda'r achos
Seisnig.
Ond nis gallwn, rywfodd, ymadael a'r hen gapel, lie y dychmygwn anibell waith
y gallwn weled unwaith eto yr Hen Ddoctor yn y pwlpud a chlywed ei lais,
Ueddf yn llefam. Er nad oedd dim hen adgofion fel hyn gan Gariad, teimlai hi
yn gryfach ar y pwnc na myfi. Dywedai hi nas gallai addoli ond yn iaith ei
mhebyd, ac nas gallai fwynhau hyd yn oed brofiadau'r Salmydd ond yn Gymraeg.
Ambell i noson pan y liyddem i gyd o gylch y tan, byddai'r -wraig yn cael
hwyl garw, ys dywed gwyr y Gogledd, wrth ddweyd y drefn ynghylch hyn.
' 'Dall Cymro ddim addoli ond yn Gymraeg/ meddai, •' a lliw'r rhosyn yn
gwrido ei gruddiau. ' Odi e'n worth rhoi Ann
Griffiths i fyny er mwyn cael Mrs. Alexander ? Neu Williams Pantycelyn er
mwyn Cardinal Newman ? , Neu Tomos Lewis, Talyllychau, er mwyn Watts ? A yw
Parker gymaint yn well na Herber? Neu Doctor Pentecost na Doctor Saunders?'
Ac ni fyddai neb yn gallu eu hateb pan fuasai'r dwrn bach ar lan, a'r llygaid
siriol yn goleuo gan frwdfrydedd.
Arcs yn Gymreig yr ydym wedi wneyd, gan hyny, ar hyd y biynyddoedd, ac yr
ydym yn taer erfyn yr erys ein plant hefyd yn Gymry pur, mewn iaith a moes ac
arferion a chrefydd, tra fyddant byw. Prif ogoniant Cymm yw ei Chymreigaeth.
Tra yr erys y wlad yn Gymreig ei hiaith a'i hyspryd, y mae gobaith mawr
|
|
|
|
|
(delwedd 0818) (tudalen 93)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
93
am. ei dyfodol. Ond nid cynt y collir y Gymraeg, nag y collir gafael hefyd ar
y diwylliant sydd yn hynodi ein gwerin. Nid Islwyn yn unig ymhiith. ei bobi
sydd' wedi dal cymdeithas ag ' angel y dyffryn ac awen yr. a&n;' ondj pan
gilia'r Gymraeg', lleda yr angel ei adenydd, a'r afon nid edwyn mwy ei hawen.
Cyll anian. ei llais; try Paradwys yn ddiffaethdir gwyllt,, lie nii
thyf ond drain a mieri. Y blodau ni fyddant, fel y caaa ein beirdd, yn
'ser gloewon y llawr,' ond porfa ych a dafad. Cerdd eos ni fydd ond swn i oglais dust, fel crwth mewn tafarn. Y
fwyalchen a'r deryn du, ni fyddant ond lladron yr ardd, ao nis danfonir hwynt
yn
•llatai at Forfydd neu Ddyddgu. Y dydd ni fydd ond amser bwyd a gwaith, a'r
nos ni fydd ond amser gor-fEwys. Y bugail a'r gweithiwr, ni chlywant, yn
nhrig-ianau tawelwch, sibrwd o'r wlad tu draw i'r lien.. Diflana prydferthwch
a barddoniaeth bywyd; ac ni fydd y Oymro, heb hanes iddo na gobaith, yn ddim
gwell na pheiriant cywrain i ddadblygu cynheddfaxl.
materol y wlad.
»»»»•»
Meddyliais, ar y cyntaf, roddi rhagor o hanes fy neiaint, Gwilym a Benni
Bach, ond mae fy ngorchwyl-ion yn cynyddu o hyd, ac y mae fy amser yn brin.
Pan gaf egwyl, ac os bydd hyn o ysgrif yn ddyddorol neu vn adeiladol i'm
cyfeillion—oblegid ni ddisgwyliaf y darllenir hi gan neb arall—rhoddaf,
feallai,, rywbryd
•eto, ragor o hanes y ddau. Y maent, erbyn hyn, fel y dvwedais, yn yr Ysgol
Ramadegol—Gwilym a'i fryd ar fyned i Aberystwyth er graddio ym Mhrif-ysgol
Cymru cyn cystadlu a'r byd yn Ehydychen, a Benni yn paratoi ar gyfer un o
ysgolion meddygol y brif-ddinas. Hyn a ddywedaf am danynt,—na fagwyd yn nn
cartref yng Nghymru gyfan decach plant, mwy addawol yn yr ysgol, mwy ufudd
i'w rhieni, mwy siriol
|
|
|
|
|
(delwedd 0819) (tudalen 94)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
94
i'w cydymdeithion, mwy caredig i bawb o'xi hamgylch. Y mae iddynt erbyn hyn
ddwy chwaer a brawd, a diau genyf eu bod mor fEel a'r ddau henaf. Ond nia
gallaf fi deimlo yr un ffordd tuag at eu brodyr a'u chwior-ydd ag y gwnaf at
y ddau a ddygodd Gariad i'm car-tref, a'r rhai a gyhoeddodd ein gostegion
priodas yn llwyn arel Plas Newydd. 'Nid wyf heb gredu weithiau fod Elen a
Henri, hefyd, yn meddwl yn wahanol am. eu cyntafanedigion,—ond mae cariad
rhieni at en plant yn rhywbeth rhy gyfrin i neb i geisio ei ddiffynio a'i
ddosbarthu. Ond gwn fod gan Elen a Henri olwg fawr ar eu mheibion henaf, a
chredaf yr erys y ddau yn gysur i'w rhieni ac y byddant yn ogoniant i'w
gwlad. ••»» »
fUs gallaf adaw i'm hysgrif-bin syrthio o fy lla-w heb droi i edrych, am yr
ugeinfed waith yn y nos, ar y cymhar bywyd a syrthiodd i fy anheilwng ran y
dydd hwnw ym Mhlas Newydd. Beth allaf ddweyd am dani ? Teimlaf fod
cyfoethogrwydd y Gymraeg yn pallu pan geisiaf ddweyd y filfed ran o'r hyn yr
wyf yn deimlo pan;
edrychaf ar ei hawddgarwch. ' Gwraig rinweddol' meddai'r gwr doeth ' sydd
goron i'w gwr,' ac ni chafodd Lem-uel Frenhin well gwraig na myfi. Pan fo
blin-deron bywyd yn fy nirwasgu, y mae ei sirioldeb a'i chydymdeimlad
dihysbydd hi yn. fy nghysuro. Pan fo llwyddiant yn gwenu arnaf, y mae hi wrth
fy ochr i gydlawenhau a mi. Pan y'm bwrir i'r llawr gan anech-yd, y mae ei
llaw dyner yn barod i'w gosod ar fy nhalcen poeth, ac i lyfnhau y gobenydd
garw. Pan wnaf ang-hofio i bwy y dylwn ddiolch am fy myd da, ac yr af i gredu
mae fi fy hunan sydd wedi enill y cwbl a ddaeth i'm rhan drwy rym fy mraich a
disgleirdeb fy athryl-ith, y mae llais addfwyn, caruaidd wrth law, yn fy
rhy-buddio i beidio gadaw i fy enaid syrthio i drwmgwsg, nac i ymffrostio yn
y dydd yfory, 0 na fuasai genyf
|
|
|
|
|
(delwedd 0820) (tudalen 95)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
95
ysgrifbin o aur, nas gallwn gerfio ei henw mewn llyth-yrenau o dan ar bob
craig yng Wghymru, fel y gallai cenhedlaethau i ddod ei adnabod a'i gani! Hyn
aydd tuhwnt i'm cyrhaedd, ond hyderaf nas anghofiaf tra fyddaf byw yr adduned
a wnes flynyddau yn 'ol,—i'w chadw rhag pob gelyn a'i hymgeleddu rhag pob
tywydd garw. Safle a golud bydol nid oes genyf i'w cynyg iddi, a da genyf
feddwl nad yw hi yn prisio'r fath deg-anau darfodedig. Gwyliaf hi rhag pob storom; am-gylchynaf hi a chariad nas gall ond y
bedd ei ddiffodd.
Nis gallaf fi dalu ond hyn, Ei charu tta fyddaf fi byw.
DIWEDD.
|
|
|
|
|
(delwedd 0821) (tudalen 97)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
97EGLURIADUR.
Tafodiaith y De
a'r Oogledd.
A tuiiai.
Aer—awyr .. .. .. 6
Ais— aHen .. .1 .. 65 Ambridua—enbyd ,. .. 63 Amboilii—oddeiitu; ynghyleh 45 Ar b-wyw—gerilaw.. .. 27
Arel, laurel; llwyn arel, laurel grove . . . . .. 84
B
Bagal abowt—ar fforchog,'
astride .. .. .. f 50
Bant—ymaith, ffwdd .. 47 Benwan mas natur— " allan
o'i gof" .. .. .. 57
Berth—gwrych .. .. 45
Bib-bibell .. .. 55
Bitw—bychan .. ..46
Bledren —chwysigen, pledren,
Madder. .. .. ..19
Bore bach—yn gynar yn y
boreu .. .. >.. 69 - Briwyd—drylliwyd .. .. 21 Brwnt—budr .. .. 7 Bwys y
ty—gwel "ar bwys" 27
0
Cramboithe— crempogau, pancakes .. .. .. 86
Crwt—hogyn, crwtyn .. 7 Cwato—cuddio .. .. 69
Cywain gwair &c.—cario .. 5
OH
OhJffra-vgwel " na chyffira " 82
D
Demshgyn, demsgyn—aathru,
tread .. .. .. 47
Diraen—dilun, unlcempt, roug'h 28 Dost—gwael, ill .. .. 55
Dyu, ag yw dyn,—un amher-
sonol, One does not like .. 12 o.
DD twtal-
Ddior—atal, rwystro ,. .. 23 Ddyfrio—dwrdio, hel, swilt 38 Ddynon—ddynion ..
.. 46 Ddyseni—ddwainau .. 63
Feindo'i hits—edrych ati,
looJs out ,, ,. .. 81 Fioledan—crinllys, violets ,. 30 ritshan—chware tri-want
.. 55 Fredych—zmps ,, .. 49 Frochgau—marchogaeth.. 48 Fwyar—mafon .. ..56
FF
Ffolant—valentine .. .. 81
Pfrimpan—padell ffrio, frying-pan ., .. .. .. 6
Ffwrwm—mainc, form .. 20 Ffybto—curo,
cael y goreu ar,
beats .. ,. .. 5
Q
Gambwiet—gwn pren, popgun ,. ,. ,. 58
Gawl—cawl, potes, broth .. 43 Gesair—cenllusg .. .. 59
Glanach i ti—wfEt i ti .. 73 Gitrameiits—taclail, accoutrements .. .. .. ..
64
Gleren—gwybedyn, fly .. 44 Glog—buarth, yard, .. .. 3
Glou—glau, buan, soon .. 84 Glwyd—llidiart .. ..83
Gwaddod—tyrchod daeftr, moles .. .. .. .. 79
Gwaddotwr—tyrchwr, mole-catcher .. .. .. 79
Gwyro—trwaio; eanau 1 gwyro
—stockings to mend .. .. 41 Gynta—mi wranta i, mi gynta,
—I daresay ,, .. .. 71
|
|
|
|
|
(delwedd 0822) (tudalen 98)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
98BGU.UKIADUK.
15 6
83
4 81
7 12 48
NG
Ngalasis—galasis, traces .. 59
H
Hadel—attal ..
Halith—yrrith, gyrru
Ilelpi—drwsio'r llidiardau .,
Hewl—heol, ffordd
Hits—gwcl " feindo'i hits "
Howyr—hawyr
Hydfan—hedeg
Hyddug—huddugl, soot ..
J
Jacoise—stryd tachau, atryd fache, stilts .. ..» 36
Lan—fyny; i'r lan—i fyny .. 59 Los—lodes, berlodes, hogen . 19
LL
Llatai—genadoii seroh .. 93 iJleien—llefain, crio, wylo 70
, M
Maes—allan; drws maea, outer •" door .. .. .. 63
Mamgu—iiain .. .. .. —
Mangu lath—mamgu ddall (?), mwgwd yr \ea,WmhnMi's buff .. .,. .. 46 Mis—mis i
gymeryd, neu letya pregethwyr .. .. 62
Mynte—medde .. .. 47
N
Na chyffra i—'da i byth o'r fan
yma, &o... .. .. 82
Nhrap,—trap .. .. .. 79
Nouadd—neuadd, ystafell,
hall .. • .. .... 7
Nwricwl—e^yzth, uncle .. 4
Our—aur
0
p
.. 46
Pert—tlws, prydferth .. 76 Phobo biner—phob un ei frat 14 Piwr—pur, gonest ..
..'' 6 Powiid—pwll, pond ' ~ .. 15 Preimin—clwb troi, ploughing
match
R
Rhastal—rhesel gwair Ehewyn—fl6s fach
s
Saco—gwthio .. Sciw—serin, settle .. .. Shifi—mefuB, strawberries
Star—griwiau, ysteiriau 1.. Sticil—cainfti, stile Stresol—prysur, stressful..
Syber—giaiiwaith, clean Syfien—mefusen, strawberry
33 36
83
7 45 12 45
8 82 43
Tadou—taid -. .. ..70 Taliedd ; bow taliedd—neat or
polite bow .. ,, .. 18 Taro—siwtio .. .. 82
Taw—mai .. .. ..53
Twisyn—tlysyn; 0'rtwlsynag
e'—0 you little love ., 66 Tyta—tada, tad .. .. 5
w
Whado—curo, beat Whar—chwaer
Whiban—chwibianu, whistle Wishgoil—pentwr, pile ..
Y
Ychryd—gryndod, shiver
21 65 69
88
48
EKRATA.—Tud. 34, Uin. 2, agwrando yn Ue "gwrando '; tud. 34, llin. 3, SroddyTi lie " adrodd "; tud. 71, ambaru yn lie "
amharu.''
|
|
|
|
|
(delwedd 0823) (tudalen 99)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
99CYFROLATJ
POBLOGAIDD
SWLLT YR UN, Cyhoeddedig gan Hughes a'i Fab, Qwrecsam,
MEWN LLIAN DESTLUS.
Ystraeon Manes (Story Books of History): Gan 0. M. EDWARDS, M.A., Fellow
of l.incoln College, Oxford. Llyfr I., 64 tudal.. Llian, 5c.—Llyfr II., 80
tudal. Liian, . 70. Bi-lingual. JSyda Darluniau.
fi@°Y DDAC LYFR UCHOD YNOHY)) M1SWX LLIAN, 144 T.I)., XS]
Mac y dcthoUon o ddigwyddiadau, a hanca personau a groniclir yma, yn cymeryd
i mewn ainryw o rai mwyaf pwyaiff ao ,adna1b-yddus yn lianes Oymru. Am arddull yr hancsion sydd Vnddo, nis gellir liwoyd. gormod.
Cant o Hanesion Difyrus, Gyda Geirlechres Gymraeg
a Saesneg i bob hanes. 17 o Ddarlumau.
Fel llyfr gwobr-
•vyyol y mae hwn. yn ddiguro. 128 tudal.
Parotowyd hwn gan athraw cyfarwydd, gyda'r dyben o ddyyail cytansoddi yn
Saeaneg' drwy gyileithuo'rOyniraeR. Nid gormod yw dweyd mai ycbydig o lyt'rau
sydd genym "wedi cael cylchrediad mor fawr mewn amser mor t'yr.
Hynodion Dick Nancy: neu " Y Cyfaill Difyr." Yn cynwys llyiiodion
yr hen dorwr beddau o Lanfwrog, ac amryw Chwedlau difyrns, &c. Gan
RHTJDDENFAB.
Chwedlau /Esop: Gan GLA,l!l ALUN.
Chwedlau ASsop: Yr Ail Gyfres. y ddwy gyfeol ynghyd,
as. Y Fasgedaid Flodau: neu Duwioldeb a Geirwiredd yn
orfolecldits. Chwedl i leuengctyd. Gyda Darluniau iJliviedig. 172 tudal.
Y Mabinogion (0 tyfr Cock flergest~)'. Golygwyd gan J. M. EDWARDS, Ysgol yr
Abarmalr. Gyda Darluniau gan EIIUAN E. FRANCIS.
96 tudal.
Cartrefi Cymru:
gan 0. M.
EDWAEDS, M.A. Des-grifiadau o gartrefi EiiwQgion Cymru.. 144 tudal. Gyda
Darluuiau.
|
|
|
|
|
(delwedd 0824) (tudalen 100)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
100CYFROLAU POBLOGA1DD
5WLLT YR UN,
Mewn Amien o Bapur Trwchus.
Ysten 5ioned: Gau yCANON SILVAN "EVANS, B.D.,
ac IVON.
Casgliad o Draddodiadau, Ofergoelion, a LMn Gtwerin Oymru. Y mae wedi derbyn
cymeradwyacth uchel, a goBodir et yn mhlith Text-Books Cymraeg amryw Golegau.
Ystraeon y Pentan: Gan DANIEL OWEN, awdwr
" Rhys Lewis," &c. 144 tudal. Gyda Darlmiiau.
Dyma lyfr olaf y diweddar DANIEL OWEN, ac y mae mor ddifyr a dim o'i waith.
Cuban F'ewyrth Twm: Gan HAKEIET BEEGHEB
STOWE. 24 o Gerfluniau tudalen llawn, gan H. Anelay. 206 tudal.
Oesyd allan echryslonrwydd y Gaeth-Pasnach. Dyma, y mao yn lied sicr, y nofel
sydd wedi cael y cylchrediad Iluoaocaf o bob un yn ystod y ganrit. Y mac yn
parhau mor boblogaidd ag enoed.
Jenny Jones and Jenny, and other tales from the
WELSH HILLS: By W. EDWARDS TIREBUCK. 148 pp Profusely Illustrated.
Athrylith Ceiriog: Gan y Parch. J. OEULANYDD WILLIAMS. Gyda Byr-G-ofiant a
darlun cywir o'r Prif-fardd. 184 tudal. Hefyd mewn llian, 1/6.
Siencyn Penhydd: Gan y Parch. E. MATTHEWS,
Eweny. 136 tudal. Hanes un o'r cymeriadau rhyfeddat a droedlodd daear Oymru.
Owilym a Benni Bach: {,Ffug-Chwedl Newydd} gan W. LLEWELYN WILLLAMS.
Ymddangosodd y Ffug-Chwedl Ddyddorol hon yn "Nghelt LlundaiD," Yn
ei ffurf newydd y mae wedi ei Hadolygu a'l Helaethu gan yr Awdwr.
HUQHES A'l FAB, CYHOEDDWVR, QWREC5AM.
|
|
|
|
|
(delwedd 0825) (tudalen 101)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
101CYRFRES
BOBLOGAIDD YR AELWYD
DAU SWLLT YR UN,
YR OLL MEWN LLIAN 0 RWYMIAD UNFFURF.
Cymru Fu. 4
94 t.d. 80 o Draddodiadau, Ehamantau,
&c., &c. TTn o lyfrau Safonol Cymru, mae wedi ei ddewis lawcr tro fel
Text Book i'r Colegau, &o.
Hanesion y Beibi: gan y Parch. T. LEVI. 200 t.d. 300 o Ddarluniau—Llyfr
addy&giadol a dyddorus, gwybod-aeth i'r ieuamgc.
Cydymaith yr Ysgrythyr: gan y Parch. JNO. HUGHES,
I;erpwl. 308 t.d. 6 o Ddarluniau Lliwicdig; gwybodaeth fuddiol ar lyfrau y
Beibl. Cymliwys i Efrydwyr, Athrawoii, &o.
Drych Proffwydoliaeth: gan y Parch. JNO. HUGHES,
Lerpwi. 326 t.d. Pob cybgod o wybodaeth a ollir ci ddis-gwyl ei gael mown
llyfr o'r maiut am Brofiwydoliaeth.
Coll Gwynfa: gan JOHN MILTON, wedi ei gyfieithu gan I. D. FERA1D. 418 t.d. Ybtyrir y
cyficithiad hwo o Paradiise .Lost yn un rhagorol o gywir.
Athroniaeth Trefn lachawdwriaeth ac Athroniaeth y Qweithrediad yn
Mhrynedigaeth Dyn : gan y
Parch. J. B. WALKER. Grellir cael y ddau lyfr hyn ar wahan, 1/6 a I/-. "
Gweithiau duMinydd dwfn-dreiddiol."
Chwedlau ^Esop: cyfieithiedig gan Glan Alun: 2 Gyf-rol ynghyd, gyda
Darluniau. Hefyd ar wahaii, I/- y Gyfrol.
Corph o Dduwinyddiaeth: gan y Parch. JOHN BEOWN,
cyfloithiedig gan y Parch. 3. PAKRT. 350 t.d. Ymdrinir a thua 60 o byngciiiu;
gwerthfawr i rai yn gweithio yn y Meusydd Llafur.
Y Cydymaith Dyddanus: gan y Parch. EOBEET
JONES, Llanllyfni. 352 t.d. Yr oedd yr awdwr yn adna-byddus trwy Gymru fel un
o'r rhai mwyaf fEraeth; 5 .)7 o hanesion, dywediadau pert, &c.
Caban F'ewyrth Twm: gan HAREIET BEEGHEB
STOWE. 206 t.d. 24 o Ddarluniau. Mae'r desgrifiadau o gaethwa&iacth yn
ddigon i gyfrif am y gdlwad am y llyfr.
HUOHES A'l FAB, CYHOEDDWYR, OWREC5AM.
|
|
|
|
|
(delwedd 0826) (tudalen 102)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
102GWE1TM1AU
Y diweddar DANIEL OWEN, Y Wydd^.
Rhys Lewis: Y Ffug-chwedl boblogaidd, gyda 6 o Ddarluniau.. 432 t.d. Llian,
gs. 6c.
Parodd y nofel hon i Daniel Owen gael ei gydnabod, heb os nac onibae, fel y
nofelydd goreu a fa^odd Cymru hyd yn hyn. Y mae pot) cymeriad ynddi yn
ddarlun byw o rywun y mae pob darllenydd yn ei adnabod; pwy na wyr am ryw
Domes Bartley, Wil Bryan, yr Hen Sowldiwr, yn mysg ei gydnabod 1. pob
cymeriafl yn wir Gymreig. Y mae hon yn bortread gwirioneddol o'r gyfran hono
o fywyd Cymreig yr ymdriuir ami yn y gwaith dyddorus, ffraeth, a byw hwn.
" Yn byrlymu drosodd o humour a pathos."—Y Gwiliedydd.
Rhys Lewis: An English Edition (6 Prize Illustrations) of this popular Novel.
432 pp. Cloth, Price 38. 6c.
A realistic portraiture of Welsh life in the fifties and sixties of the 19th
Century. Every character is ^true to nature,^ as "Will Bryan says. It is
humourous and pathetic ; the interest never flags. .':• " We recommend
everybody to read it." —The Graphic.
Enoc Huws : Ffug-chwedl. 848 t.d. Llian, gs. 6c.
" -Dynoethi gweithredoedd Satanaidd, o dan orchudd crefydd, a wna Daniet
" Owen. Dengys wroldeb moesol cryf, chwaeth bur, a theimlad llednais
wrth ddesgrifio golygteydd o drueni ac o dwyll. . . . Ffug-chwedl deilwng o
ddeffroad ein cenedl."—ELIS Wrs o WYBI'AI yn Yr Haul.
' Nid gormod ydyw dwoyd na Iwyddodd neb erioed o flaen awdwr athrylith-gar
Riiys Lewis ac Enoc Huws i roddi darlun teilwng o fywyd Cymreig fel y ceir ef
yn mysg y bobi gyffredin."—Baner ac Amserau Cymru.
Owen Tomos : Ffug-chwedl ddiweddaraf DANIEL OWE!}. 352 t.d. Llian, gs. 6c.
"Daniel Owen has lost none of his power to provoke our mirth, . . . and
"is to be congratulated upon adding another to the inimitable sketches
of Welsh • lt life which have already secured him a fame that can only perish
with the Welsh " language."— Manchester Guardian.
" Ni ysgrifenwyd dim byd erioed mwy naturiol, . . . bydd y gyfrol hon
" yn golotn oesol o fywyd Oymreig tua chanol y bedwaredd ganrit ar
bymtheg."
—News of the Week.
5traeon y Pentan : sef Llyfr olaf y diweddar DANIEL OWEN. 19 o Straeon ; 6 o
Ddarluniau. Amien, is.
Casgliad o Draddodiadau, Ofergoelion, a Uen Gwerin' Oymru. Y mae wedi derbyn
cymeradwyaeth uchel, a gosodir et yn mhlith Vast-Books Cymraeg amryw Golegau.
Y Dreflan: Argrafliad Newydd, gydag 8 6 Ddariuuiau.
Llian, a9.
HUOHES A'l FAB, CYHOEDDWYR, GWRfiCSAM.
OUf^ EDUCATIONAL SERIES
FOB
STUDENTS and SCHOOL USE.
|
|
|
|
|
(delwedd 0827) (tudalen 103)
|
SGANIAD AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
103A Grammar of the Welsh Language: based on the most
approved systems, with copious examples from Standard Welsh Authors. By the
KEY. THOMAS ROWLAND. Enlarged and Improved Edition, Cloth, 48. 6c.
Welsh Exercises : adapted to the latest edition of Rowland's
Grammar with copious Explanatory Notes. By the Eev. THOMAS ROWLAND. Cloth,
48. 6c.
Cyfystyron y Gymraeg; (Welsh Synonyms). Gau GRIFFITH
JONES [Qlan Menai). - Casgliad B'uddugol yn Eisteddfod Genedl-aethol
Gwrecsam, 1888. Llian hardd, as. 6c.
Gramadeg Cymraeg: Gan D. EOWLANDS, B.A., {Dewi
MSn), Athraw yn Ngholeg A^berhonddu. 128 tudal. Llian, as.
Elfenau Gramadeg: At wasanaeth leuengtyd Ysgolion Llen-yddol, gan y Parch. J.
LL. HUGH1E8. Argraffiad Diwygiedig. 6c.
Welsh and English for Day Schools: A new and effective method of teaching
English by means of the Welsh language. By T. BOWEN, (Cert. Master, 1st
Class, 1st Hiv.) 128 pp. Clotli, IS. Standard V. ILLUSTRATIONS or WELSH
SCEKEBY.
Shows clearly how Welsh and English differ as to grammatical constructions,
idioms, &c. Contains sentences with the common errors of Welshmen when
learning English. Examples of sentences set for Parsing by H. M. Inspectors.
Has 54 Anecdotes for Translations; with Exercises.
A Guide to Welsh : By the Author of " Cant o Hanesion Difyrus." 96
pp. Cloth, xod. Standards III and IV. As the
"Learner's Welsh Grammar" (Specific Subject, see Code) English and
Welsh teachers have pronounced it the best. Second and Improved Edition now
ready. PART II. will be published shortly.
Y Llyfr Cyntaf i'r Plant Bach (PKIMER; PAET I., BILINGUAL
READEK) : Y Wyddor, Sillebu, Darllen, &c. 48 tudal. Llian, 40. Standard
I. Mewn llythyren fras, gyda Darluniau.
Yr Ail Lyfr i Blant Bach (PBIMEE, PAET II., BILINGUAL READHM) : 64 tudal.
Llian, 50. Standard II.
Y ddau ucliod wedi eu darparu gan awdwr Cant o Haneswn Difyrus, A Guide to
Welsh, &c., fel ag i arwain plant yn raddol t ddarllen Cymraeg a Saesneg
yn rhwydd.
[GWEI.ER EIN CATALOCI-E AM 11ESTB GYFT,A'WIST.
HUOHES A'l FAB, CYHOEDDWYR, QWREC5AM.
|
|
|
|
|
(delwedd 0828) (tudalen 104)
|
SGANIAD
AMRWD: TESTUN HEB EI GYWIRO ETO
ESCANEJAT SENSE CORREGIR
RAW SCAN: TEXT NOT YET CORRECTED
104Em Cyhoeddiadau
Diweddamf.
Owaith Islwyn: "Wedi ei gasglu a'i olygu gan 0. (M.
EDWARDS, M.A. Yn agos i 900 o dudalennau.
Y mae'r Copiau nas addawyd eisoes, yn awr yn y farchnad;
a g\\ erthir hwv hyd rybudd pellach, am y pris a dill y tanysgrit-wyr,
set,—HANNER OINI.
Cofiant a Phregethau y Parch. D. C. Davies, M.A.
Prif Athraw Coleg Trefecca. Dan olygiacth y Parch. E. WYNNE PARRY, M.A.,
B.D., Bala. Gyda Darhui Byw o'r Prif Athraw. Mewii llian hardd, pris JS. 6c.
Cofiant Cadwaladr Owen: Yn cynwys Hanes ei Fywyd, a rhai o'i Bregethau, gall
y Parch. GRIFFITH OWEN, Ehoiddu, Gwrecsam. 5 o Ddarlmiiau tudalcn llawn. Mewn
llian hardd, pris JS. 6c.
Kilsby Jones: Gan y Parch. VYBNWY MORGAN,
Abertawe. G-yda Darlun Byw, a phedwar o Ddarluniau ereill. 382 tudal, Llian
Destlus, Pris 38. 6c.
William Carey: gan y Parch. GEIFFITH ELLIS,
M.A. 152 tudal. Gyda Darluniau, pris is. Hanes bywyd y cenhadwr enwog hwn. Y
gyfrol gyntaf o '' Gyfres Milwyr y Groes."
Annerchiadau ar Fedydd a Swper yr Arglwydd:
Gaii y Parch. DAVID CHARLES DAVIES, M.A., Prif-Athraw Coleg Trefecca. Ail
Argraffiad, 60 t.d. Amien, 6cll.
Pieces for Translation: Selected and arranged by
J. M EDWARDS, of the Barmouth County School.
For the use of the Welsh Intermediate Schools, in preparation fortheUmveisity
of Wales Matriculation, the Oxtord and Cam-nnr'se Local, the Queen's
Scholarship and other examinations. Welsh into English, and Englibh into
Welsh, passages illustrating the (tinerence between the idioms of the two
languages. List ot no\v ers and trees, names ot towns, &c. Useful also as
a Reading Book and tor Dictation. Cloth, is.
HUOHES A'I FAB, CYHOEDDWYR, OWRECSAM.
|
|
|
|
yn 
aith
δ δ