|
|
|
|
(delwedd B0433a) (25 Ionawr 1917)
|
Y Darian.
Ionawr 25, 1917.
Llith y Tramp.
Mishtir Golycydd, - Mi
gretas i unwaith y bysa hanas y’n angladd i wedi bod yn y “Darian” cyn hyn, a
chitha a'r darllenwyr i gyd yn eich galar. A wir i chi mi fydda i yn teimlo
weitha wrth ddarllin hanas “marwolaethau a chladdedigaethau” fod marw yn beth
da iawn. Rw i'n credu tasa ambell un dim and gwybod faint sy'n câl i wed ar i
ol a, y basa fa wedi gnend ticyn o hast i fynd mâs o’r byd yma'n gynt.
Cofiwch chi nawr os dicwdd i fi farw rwbryd y bydd
Paragraff bach, twt,
yn ddicon i chi roi ar y'n ol i, er mwyn i chi allu catw lle i rai
erill wêd dicon am rai sy'n llai enwog na fi. Ond rw i'n crwydro, fel arfadd,
ys gwetws y pregethwr wrth i destun.
Wedi i fi fod yn enjoio'm hunan am rai dwarnota yng Nghaerdydd mi glywis fod
Arglwydd Rhondda wedi pyrnu ffyrmament a rhwpath arall. Wyddwn i yn y byd
mawr beth odd ffyrmament, nes i fi ofyn i Ifano. Ma fe'n dicyn o sgolar mwn
Cwmrâg, a mi wedws wrtho i taw “wybren” odd ffyrmament. Yr argian fawr, mynta
finna wrtho 'mhunan, os yw Arglwydd Rhondda wedi pyrnu'r ffyrmament, ni gawn
well tywydd o hyn mâs, ma fe'n ddyn o fusnas ag yn gwpod shwd i neud pethach
yn iawn. A rodd yn ddicon amlwg i bawb fod rhywrai wedi bod yn mismanedgo'n
ofnadw yn offis Ap Caw’n ddiweddar. A ma'r tywydd yn awr wedi dwad yn nes idd
i le na buodd i ys blynydde. Wedi meddwl ticyn mi ddath
Heidïa go dda
i 'mhen i fel ma nhw'n dwad weitha. Mi feddylas y byswn i'n treio’r “Western
Mail” i gyhoeddi. Arglwydd Rhonddia'n Lord of the Ffyrmament, a fel ôn nhw'n
gwed yn y Wêls dê bei dê, dyma ôn i 'n neud yn y Swyddfa pan ddigwyddws y
trychinab. Mi ês i miwn trw'r drws a ôn i’n synnn gweld lle mor steilish yno. Wedi fi ofyn am yr heditor, dyma ryw ferch
fach yn gwed wrtho i am ddwad ilan yn y lifft gyda hi; a wir, mi fyswn i'n
leico mynd lan yn uwch o lawar gyda hi. Yw wil ffeind him in ddi heditorial,
mynta hi pan on i'n mynd mas o'r lifft, a mi ddangosws y ffordd i fi trw ryw basedj culach na’r llwybr sy'n mynd i le
gwell. Thanciw, mai diar, mynta finna, a mi gwnnes y'n het iddi a mi fues
bron a chwmpo wrth neud. Mi ges hyd i'r heditorial. Dw i ddim yn gwpod a odd
yr heditor yno ne beido, ond odd yno lot o snyb heditors yn gwitho gyment a
gallsen nhw a dim amser gyda nhw i ddishgwl ar neb.
|
|
|
|
|
(delwedd B0433b) (25 Ionawr 1917)
|
Shentl Men,
mynta fi o'r diwedd, ai
haf brôt yw e good heidïa, “Heidïa,” ebe un o honynt, a “Heidia” ebr y llall.
“Ddi heidia,” ebr dau neu dri o honynt. “Ai'm blowd!” ebr un arall, elsa
nhw'n synnu fod neb wedi mentro dod a “heidïa” dda i offis y Western Mail.
“Hw âr yw,” gofynnai un. “Tramp y Darian,” mynta finna. “He wants mynni,” ebr
un. “Hi is a blwmin burglar,” ebr y llall. “No,” mynta finna, “Lord Rhondda
has bot the ffyrmament, and ai want yw tw get ddi gyfarment tw mâk him lord
of it.” Ond os do fa dyma snwbyn i fi a dyma basged at y mhen i, a dyma nhw’n
cwnnu a finna’n mynd fel brân mwn storm ag yn erbyn rolyn mawr o bapur fel
melin forter, a dyma hwnnw’n troi a dyma gwmp mawr yn y llwybyr cul a dau neu
dri o dano fa. Dw i ddim yn siwr sawl hacsidental deth o dan y cwmp hynny,
ond rw i'n gobitho fod yno rai wedi i châl hi. Drw drugaredd mi gês dicyn o
flân arnyn nhw, ond wrth ffeulu catwr corneli yn y pasedj mi gas ’y nghorneli i ddi’n lled ddrwg, ag ar y stryt
y ces i’m hunan yn sybconshys. Fu
Dyn Talentog
ariod yn nes i dosturio
wrtho'i hunan na buws i adeg honno. On i'n ffeulu symud, a motor car mawr yn
dwad ymlan ar y pryd, a ôn i'n meddwl yn siwr y bysa fa'n mynd dros ’y mhen
i, a wir on i'n teimlo ar y pryd yn ddicon bolon iddo fa nghwpla i o mhoen.
Ond pwy odd yn y motor car ond Arglwydd Rhondda. “Y machgian mawr i,” mynta
fynta, “pe sy wedi dicwdd i ti?” Mi wetas inna'r hanas wrtho fa, a mi
ddishgwlws yn ffyrnig at offis y Western Mail, a mi wetws y bysa yna
“nashynal disaster” arall ar ol hyn. “Ma nhw wedi gneud disastar budur arna
i, ta beth,” mynta finna, “’dos dim grym i symud llaw na throed yndo i, a ma'n nerfs i wedi 'u
shatro. Ddwa i byth yr un fath ag own
i cyn i fi fynd i Offis y Western Mail.” “Paid a malio dim blewyn,” mynta
fynta, “ma gen i stwff i dy wella di,” a dyma fa’n tynnu tin o Sanatogen mas
o' i boced. “Cymer di hwn,” mynta fa, “a mi fyddi'n gallach dyn, a mi fydd dy
nerfs di fel steel. Dim ond i ti gymryd hwn fe ddoi di i deimlo tod y tywydd,
run fath a theyrnas nefodd, i radda pell o’r tu fewn i ti.” A gwir wetws a,
rw i'n teimlo'n fwy talentog o lawar, a'r groes [sic; = goes] ferr sy gen
felsa hi’n tyfu ticyn bach, ac os tyfith y llall synnwn i ddim na ddaw’r
ddwy’r un hyd yto. Odd yn dda gen i gyrradd Treharris, a gweld Ceiriosydd yn
y'n aros i ar y stesion mor siriol a ma'i enw fa'n awgrymu.
TRAMP.
|
|
|
|
|
(delwedd J4243)
(14 Mehefin 1917)
|
Y
Darian.
14 Mehefin 1917.
Llith y Tramp.
DRAMA
RESOLFEN.
Mishtir
Golycydd, - Fel gwetas i wrth och chi'r tro dwetha wi'n hala'r ddrama i chi'r
tro hyn, a ma son yma ishws am i rhoi hi ar y stêdj,
cyn i gweld hi, wath ma pawb yn gwpod bydd hi'n dda fel po path ma Fred Tomos
a finna'n neud. Nawr te am dani.
Yr Hact I.
Golygfa 1. — Yn y Cae
Tatws.
[Y Tramp a Fred yn
ymgynghori ar ben tomen o gerrig bron cymint o Thwr Babel; Mari Jones a golwg
foneddicadd a phwyllog arni'n dod i'r cae ag yn dishgwl o'i chwmpas, yna'n
mynd at Fred a'r Tramp.]
Mari Jones: Bora da i
chi'ch dou.
Tramp: Bora da i chitha,
Mari Jones.
Fred Tomos: Bora da,
Mari Jones.
M.J. (yn troi at y
Tramp) Rw i'n gweld ych bod chitha wedi dod i witho yn y cae tatws, run fath
a ni i gyd.
T. (yn synn ag yn
ffrom) Gwitho wedsoch chi. Dishefoni'n bridd a chalch, os gwetws Dafydd y Crydd,
fi'n gwitho! Na, wedi dod yma w i gynghori Fred yma i bido bod mor ffol a
gwitho fan hyn, ta beth.
M.J.: Mi welas yn y
Darian nag ych chi ddim yn credu llawer mwn gwaith.
T. Na dw i'n cretu dim mwn
gwitho, a wi'n mynd i gretu llai o hyd. Dyw dyn ddim wedi i neud i weitho.
M.J. Otich chi'n
cretu'r peth y'ch chi'n weyd nawr?
T.: I gretu fa! Otw.
Witha i ddim stroc byth ond o'n anfodd.
F.T.: Rych chi'n cretu
mwn bod ar streic o hyd 'te?
T.: Dim shwd beth 'y
machgen mawr i, ma streico'n wath na gwitho.
M.J.: Wel sboniwch ych
geira.
T.: Wei, fel hyn,
fonesig fwyn, ys gwetws Talnwnt, Bertawa, wth sgrifennu am ryw ferch ifanc,
dim ond i ddyn beido gwitho fydd dim isie iddo fynd ar streic.
M.J.: O! Beth y'ch
chi'n feddwi o'r geira hynny, "Satan finds some mischief still for idle
hands to do."
|
|
|
|
|
(delwedd J4244)
(14 Mehefin 1917)
|
T.: Celwdd bob gair y'n
nhw. Ma'r geira yna'n depig iawn i adnota Dafydd y Crydd. Ma rheiny i gyd yn
sefyll ar 'u penna, a wi bron yn suwr taw Dafydd yw awdur y geira yna. Ma
nhw'r un fath yn union a'r pethach ma fe'n neud. 'Sa fa'n gwed fod Satan wedi
twyllo dynon a'u hala nhw i witho a streico a mwrdro 'u henen a'i giddyl pan
ddylsa nhw fod yn enjoio'u hunen, mi fysa'n acos idd i le.
F.T. Dramp annwl, mi
wyddwn ych bod chi 'n ddyn o dalant,
ond feddylas i ariod ych bod chi'n gymint o fishtir ar athrawieutha amryw a
dieithr. Dicon pring wi'n cretu'ch bod chi'n cretu'r peth y'ch chi'n weyd.
T.: Rw i'n i gretu fa
bob gair. Ma gweulodion y modolath i hefyd yn tystio 'mod i'n iawn, a nad yw
dyn ddim wedi neud i witho. Rhywrai erill sy'n hala dyn i witho, a phan ddaw
dynion yn ddicon call withan nhw ddim, a mi fydd Satan a'i gang heb elw, a
nhw fyddan farw o'r colaps a mi fydd dynon byw'n hapus.
F. T.: Wel, Mari Jones,
beth y'ch chi'n feddwl o syniata Tramp y Darian?
M.J. Wn i ddim beth i
feddwl o honyn nhw. Os y'n nhw'n iawn, ma'r Tramp o flan i oes, filoedd o
flynyddodd. Ond os w i'n cofio'n iawn, ma fynta wedi bod yn labro'r nos un
amser.
T.: Wara teg, nawr,
Mari Jones, dyw hi ddim yn deg dannod hen bechota. Odd y nhalant i ddim wedi
datblygu'r pryd hynny. Dw i ddim wedi gneud stroc o waith byth er pan
ddechreues i sgrifennu.
M.J.: Ma Golycydd y
Darian yn talu'n dda i chi, felly
T. Na, wara teg iddo fynta,
dyw a'n talu dim i fi, ond ma rhai erill yn talu'n dda i fi. Dyma bar o
sgitsha ar y nhrad i nawr, sgitsha para byth, ges i gyda'r Cynghorwr pan ôn i
yn y Sefn Sistars am roi ticyn o hanfarwoldab arno. Fues i ariod mor hapus na
mor suwr o ddicon o bopath ag w i ar ol dechra iwso ticyn bach o sens.
|
|
|
|
|
(delwedd J4245)
(14 Mehefin 1917)
|
F.T.: Otich chi ddim yn
cownto fod sgrifennu'n waith?
T.: Nagw, plesar yw a a
ddyla neb neud dim yn y byd yma, os na fydd a'n dewis i neud a ag yn i neud a
wrth i blesar. Ma'n atnod yn rhwla: "Beth bynnag sy dros ben hyn o'r
drwg y mae."
M.J.: Beth newch chi
o'r adnota hyn? "Teilwng i'r gweithiwr ei gyflog"; "Y neb na
weithio na fwytaed chwaith."
T. Wn i ddim pwy nath
yr adnota yna, ond ma nhw'n profi'r peth wi'n wed wrthoch chi. Wrth gwrs os
bydd dyn wedi gwitho mi ddylsa gal gwerth i waith, ond anamal iawn ma fa'n
cal hynny. Ma'r rhai sy'n i hala fa i weitho'n cal mwy na fa am neud dim.
Ma’r atnod arall yna'n riferro at rai sy'n hala rhai erill i weitho er mwyn
iddyn nhw gal byta mwy na sy isie arnyn nhw. Ne felny"bydda i'n sbonio
pethach, ta beth. (Mari Jones yn wincio ar Fred.)
F.T.: Gwreiddiol iawn!
Ond dyma'r Hemployar yn dod.
Hemployar: Bora da.
Y lleill: Bora da, bora
da.
M.J.: Ry'ch chithe wedi
dod i witho ar y rhandir, ys gwetws y Wylan?
H.: Nag w, nid heddy rw
i'n gwitho, ond ar y Sul fel bwy'n galli addoli wrth balu.
(Distawrwydd synn am
ennyd.)
T.: H'm.
H.: Y pwnc mawr y
dyddia hyn yw gorchfygu'r Germans; ag ar y cae tatws y rhaid gwneud hynny. Ma
gydach chi lot o gerrig yna Mr. Tomos, ma'n drueni na ellid gneud i rheina
ddisgyn yn gawod ar ben y Germans.
F.T.: Dyw e ddim llawer
o wahaniaeth gen i ar ben pwy'r ân nhw, phoena i ddim rhagor gyda nhw. Dyma
alotmant i ryw un fysa'n leico'i gal a.
H.: Faint y'ch chi'n
dalu am hwn Mr. Tomos?
T.: Talu, taiu, talu,
beth wetsoch chi ddyn?
H.: Wel, fysa fa ddim
yn deg i neb roi tir am ddim.
T.: Talu! On i'n meddwl
taw fan hyn o'ch chi'n ymladd a'r Germans. Os rhaid talu am dicyn o dir i
ymladd a rheiny? O'n i'n meddwl bysech chi'n cal ticyn o dir i sefyll arno i
ymladd a rheiny am ddim. A ma raid i chi dalu am y tir y'ch chi'n ymladd am
dano? Wel, jiw, jiw, tynnwch y cyrten yna lawr.
|
|
|
|
|
|
|
|
(delwedd 5612)
(27 Medi 1917)
|
Y
Darian 27 Medi 1917
Llith
y Tramp.
Mishtir
Golycydd, — Rw i am i chi gatw'n llith i ar y cwestiwn — beth ddath o John
Jones, Cwmgwrach, alias John Jones, Cwmtawe, nol am dicyn, er i fod a'n
gwestiwn tra phwysig, a gweddillion marwoledig yr ymadawedig yr wedi eu cael
mwn gwahanol ranna o'r Dyffryn, sef Dyffryn Nedd. Hyd yn hyn ma'n amheus iawn puna ai'r rhyw deg ne
ryw ysbryåion o'r lle sy tanon ni fu'n i dynnu fa'n bishis orwth i giddyl. Beth bynnag ma fa wedi mynd, a heddwch idd i lwch a
ys gwetws ych gohebwrs chi. Mi ddylswn weyd fod golwg foddlon iawn ar Mari
Jones a Betsi Gibbs pan adewas i a Resolfan.
Y
gwir ag e, Mishtir Gol., ma raid i fi fod yn ofalus rhag colli mhen y dyddia
hyn. Ma Arglwydd Rhondda a Lloyd George yn meddwl taw nhw sy'n llywodraethu'r
byd. Ond mi alla i fentro gwed wrthyn nag os dim son am u henwa nhw os bydda
i gerllaw, yn enwetig gyda'r merched ifenc a'r gwidwod. A ma enwocrwydd mwy
yn aros i yto. Rodd yn dda iawn gen i weld llith Eryres Penrhwpâl yn ’y
ngwadd i lawr i Rydlewis. Mi gwnnws i geira caretig hi ryw ysfa mynd yndo i
a'r unig ffordd i allu mynd odd mynd heb wpod i widw fach Resolfen a Betsi
Gibbs a Mari Jones, ne chawn i byth fynd oddyno. On nhw'n yn watsho i bob
dydd er pan welson nhw lythyr yr yr Eryres fwyn, a beth nes i un dwarnod ond cwnui ticat i Berdar a gwed mod i’n
mynd i Byrtawa trw Gwm Rhondda.
Wrth
fynd trw Mowntan Hash mi gas Hywal Nedd gip arna i, a mi fuws bron mynd dan y
trên wrth dreio shiglo llaw a fi a rhoi cusan i fi a’r tren wedi starto. Mi
safiws heb gal llawar o niwed, a ma'n depig fod Doctor Arthur Jones wedi
riparo hynny odd ishe arno fa. Rw i’n ddiolchgar iawn iddo am fynd i gymint o
berigl er mwyn i hen ffrind. Wedi'r
ticyn helynt hyn mi ddiallws
hoffishals y lein fod Tramp y Darian yn y tren, a nhw halson weiar i bob
station, a dyna ble odd tyrfa ymhob
stesion wedi dod i ngweld i'n mynd heibo. Ym Mhenrhiwceibr yr oedd Ap Valant
a Benjamin, a disgleirdab awan fyw yn u whynepa nhw, a lot o ffwlscap yn u
'law nhw. Mi letws yr Ap i bapur, a mi
ddechreuws ddarllin:
“O,
fy hawen, rhaid i’m grefu
Arnat ti i ddeffro nawr
O'th gysgadrwydd hir i ganu
Croeso pur i harwr mawr;
Pe bae gennyf bwyntil hang—
Yna startws y tren cyn iddo gwpla’r
pennill cynta. Un syten yw tren y Taff. Rw i'n gobitho haliff Ap Valant y gan lawr i
Rydlewis. Fyswn i'n meddwl fod y pennill yn led dda a styried i fod
|
|
|
|
|
(delwedd 5613) (27 Medi 1917)
|
a wedi i
neud a wrth gwnni ticat.
Wedi i fi gyrradd Pontypridd, odd Brynfab wedi clywad yn y Farchnad, a odd
ynta a'r Cynghorwr Huw T. Richards, a lluoedd o feirdd llai, wedi dod i'r
stesion i roi bendith i fi wrth baso. Châs y Cynghorwr ddim amsar i
fflamychu, ond mi lwyddws Brynfab i wed pennill bach neis wrtho i pan oen
ni'n rheteg o un platfform i'r llall. A fel hyn odd a:
Fe glywir son am hoesa
Am henw'n enwog dramp,
Os hangyhyd
ei goesa
Mae'n grwytryn tan ei gamp;
Y ma gen inna sgupor
Ar fferm yr Endra draw,
Drws onno
hiddo'n acor,
A chroeso mawr pan ddaw.
Thanciw feri ceindli, Brynfab.
Pan on i’n mynd trw Drealo, pwy odd yno ono y'n hen bartnar i ar dramp ys
llawar dydd, sef yw efe W. Basset, o Lechwadd Penrys, a dyma fa'n towlu pownd
o shwgir i’r compartment. a mesur petar miwn i'r compartment. A fel hyn ma'r
mesur:
Dail fel symudol fod,- clau horacl,
Harwr y gwidwod;
Os cloff o glun, wr hynod,
Trwmpyn yw, tramp yw ei nod.
Wrth fynd trw Dreorci, mi welwn Eryr
Parc y Cwm a Iolyn Penpych a'u dwy wracadd wedi dod yno'n chwys dyferol. Mi
rows Eryres Parcycwm ddau bownd o reis i fi
a gwraig yr Iolyn owns o Ffranclin. Pan odd y tren yn starto dyma'r
Eryr yn gwaeddi:
’Rwy'n cofio'r Crwydryn serchog
I'r cwm yn dod fel cilog,
Ac fel y gwnaed hen Gymro neis
Gan bwtin reis yn henwog.
Ond ma raid i fi bido gwed y cwbwl gymrws le odd yno i Byrtawa, ne af i byth
i Benrhiwpal. Falle gweta i air am y Cender rwbryd yto. Mi drois miwn at
Dafydd y Crydd yn Byrtawa, mi fues jist a'i alw fa'n Dewi Sant, wath ma fa
wedi mynd yn ddiwiol iawn yn ddiweddar. Ma fa jist a mynd yn rhy ddiwiol i
sgrifennu i'r Darian. Ma gyta fa lith ar waith ys tair wthnos, mynte fa, ar
goblera. Well i chi roi “tw bi continiwd” fan hyn, Mishtir Gol. TRAMP.
|
