kimkat0314k Yr Acen yn Gymraeg. J. Lloyd Jones. Y Geninen. 1913.
29-08-2017
● kimkat0001 Yr Hafan www.kimkat.org
● ● kimkat2001k Y Fynedfa Gymraeg www.kimkat.org/amryw/1_gwefan/gwefan_arweinlen_2001k.htm
● ● ● kimkat0960k Mynegai i’r testunau Cymraeg yn y wefan hon www.kimkat.org/amryw/1_testunau/sion_prys_mynegai_0960k.htm
● ●
● ● kimkat0314k Y tudalen hwn
|
|
Gwefan
Cymru-Catalonia |
|
...
|
|
|
|
(delwedd B0386) |
Yr
Acen yn Gymraeg. J[ohn]. Lloyd Jones (1885-1956). Y Geninen. 1913. O
GYFNOD i gyfnod ac oes i oes parhâ’r ieithoedd llafar i newid; ac nid yw’r Gymraeg
yn eithriad i'r rheol. Edryched rhywun ar ddalen o’r Mabinogion, a gwel
gwahaniadh sydd rhwng Cymraeg y Canol Oesoedd a'n hiaith ni'n yr ugeinfed
ganrif. Dyma engraifft o frawddeg yn Llyfr
Gwyn Rhydderch yn Chwedl Iarlles y Ffynnon: - “A gwisgaw a oruc ymdanaw
ac escynnu ar y march a mynet ymdeith.” Yn Nghymraeg y dyddiau hyn darllenai
fel hyn: - “A gwisco am dano a wnaeth, ac esgyn ar y march, a myned
ymaith." Nid arferir rhai geiriau mwy, a newidiodd eraill eu ffurf: ac
oherwydd y dengys gyflwr cenedl, yn wladol, yn gymdeithasol ac yn fasnachol,
benthycir gwiriau’n barhaus o'r ieithoedd cylchynol. Megis y trosglwyddwyd buttery ac attorney o’r Saesneg ac y tyfodd bwtri a twrnai ohonynt,
felly hefyd y cymerwyd schola a pontem o'r Lladin pan feddiannodd y
Rhufeiniaid ein gwlad, ac y deilliodd castell,
yscol a pont ohonynt. Yn hanes
y Gymraeg cafodd aml i allu ddylanwad ar ei dadblygiad a'i thyfiant; ac un
o'r rheini, a'r mwyaf o honynt, yw'r acen y gellir olrhain ei heffeithiau ar
hyd y canrifoedd ac sydd cyn gryfed heddyw ac erioed. |
|
|
|
|
(delwedd B0387) |
Pan
leferir, gollyngir yr anadl allan o'r yscyfaint trwy y freuant; a chynhyrchir
seiniau gan gynhyrfiad y llinynnau lleisiol neu gyffyrddiad ac ataliad yr
anadl yn ngwahanol rannau y genau a'r froenau. Pan gynhenir p yn y gair pan, atelir
yr anadl gan y gwefusau: a'r gwahaniaeth rhyngddi a b yn y gair ban ydyw cynhyrfiad
y llinynnau lleisiol yn yr olaf, tra yn nghynhaniad yn y gair mam, er yr atelir yr anadl gan y
gwefesau, gollyngir hi allan trwy'r
ffroeau. Mae'n y geill yr anadl ddyfod allan heb ei hatal na'i nhewid mewn
unrhyw fodd: ac wrth yscrifennu dyma [a] ddynodir gan y llythyren h. Anghenraid yw cael rhyw gymaint o
ner[th] neu rym i ollwng yr anadl allan ac i gynhyrchu pob sain; eithr tuedd
iaith yw graddoli neu amrywio a gwneuthur un sill yn gryfach na'r rhai o'i
deutu; mewn geiriau eraill, ei hacennu: a'r hyn yw acen mewn gair ydyw
pwyslais mewn brawddeg. |
|
|
|
|
(delwedd B0388) |
Yn
yr ymdrech i acennu neu bwysleisio, tueddir i wneyd hynny ar draul y sillau
a'r geiriau cylchynol, a pheri i'r rheini wanhau neu ddiflannu. Gwelir hyn yn
eglur yn y geiriau dyma, dyna, dacw,
a ddeilliasant o wel di yma, yna, acw;
ac yn y frawddeg a glywir yn am] ar lafar gwlad, decini, a saif am mae'n
debyg gin i, — yn gywirach, mae'n
debyg gennyf i. Cymharer ymhellach traid,
a geir yn ngweithiau Morgan Llwyd, i., tud. 103, am nid rhaid; a dath o ddim
a glywir ar lafar gwlad am nid aeth efo
ddim. Yn
Nghymraeg y rheol ydyw acennu'r sill olaf ond un mewn gair: ac oddieithr y
rhagenwau personol myfi, tydi, etc.
, a geiriau fel cyhyd yr acennir eu
sill olaf oherwydd dylanwad y ffurf syml hyd,
neu cyset, rhyset a geidw'r acen Seisnig, nid oes ond ychydig o eithriadau
nad yw'r sill olaf, a acennir, yn ganlyniad uno dwy sill. I'r dosparth hwn y
perthyn sarhâd = sarha-ad, parhäf =
parha-af, mwynheir = mwynhe-ir, caniatewch = caniate-wch, Cymraeg = Cymra-eg,
crynhoi = crynho-i, ymdrown = ymdro-wn, dileu = dile-u (o'r Lladin dêle-o), etc. |
|
|
|
|
(delwedd B0389) |
Yn
y mwyafrif o eiriau Cymraeg collwyd y sill a'u diweddai yn eu hen ffurf; a
phan oeddent yn gyflawn discynnai'r acen ar y sill sydd yn awr yn olaf. Er
engraifft, cymerer y gair trindod.
Benthyg ydyw o'r Lladin trinitâtem; ac yn yr hen Gymraeg ei furf ydoedd trindawd. Gwelir effeithiau'r acen yn
niflaniad yr ail a'r bedwardd sill o'r gair Lladin; a phrawf y ddwysain yn y
gair Cymraeg fod yr acen ar y sill ddiweddaf; ond pan symudwyd yr acen ymlaen
i'r gyntaf, trôdd aw yn o. Cymharer taro: taraw-af, gwrando:
gwrandaw-af, gwirion: -iawn. Y gwirionedd syml ydyw fod dadblygiad
seiniau yn wahanol mewn sill gyda'r acen ac hebddi; a dyma achos y
gwahaniaeth sydd rhwng llaw a llofrudd, brawd a brodyr, tlawd a tlodi, a rhwng y ddwy sain sydd i'r llythyren y; er engraifft, yn Ynyd, a ddaw o'r Lladin initium, “dechreu," ac a olyga,
'n y frawddeg Mawrth Ynyd,
“ddechreu'r Grawys." Yr un sain sydd i’r ail y ac yn byw: ac
oherwydd mai hon yw'r sain a glywir ymhob gair unsill oddieithr geiriau fel yn, yr, fy, dy, nad acennir mohonynt
mewn brawddeg, dyna brawf pellach mai ar y sill sydd yn yn olaf y safai'r
acen gynt. Wedi
disgrifio'n fyr yr acen a'i sefyllfa mewn gair, bwriadaf fanylu ychydig ar y
cyfnewidiadau a bair, yn arbennig, ar lafar gwlad, ac sydd yn eglur ac amlwg
i bawb. Er mwyn cywirdeb, cymeraf yr engreifftiau o'm tafodiaith i fy hun, a
glywir yn Nolyddelan a’r amgylchoedd. |
|
|
|
|
(delwedd B0390) |
l.
EFFEITHIAU'R ACEN AR GYDSEINIAU. Mae
cydsain yn gryfach o flaen yr acen nac ar ei hôl; a gellir amgyffred y
gwahaniaeth wrth sisial y gair llall,
neu gymharu d yn dawn ac yn tad. Hyn a gyfrif am y gwahaniaeth sydd rhwng brenin a brenhinoedd, cennad a cenhadwr. Perthyn nh yn wreiddiol i'r ffurf unigol a lliosog: ac yn yr hen Gymraeg
llythyrid y cyntaf yn breenhin, breinhin a brenhin; eithr llithrodd nh
am n o flaen yr acen Y gydsain fwyaf tueddol i golli yw f: a chydac eithriadau fel sy am sydd pan nad acennir ef mewn brawddeg, hi'n unig a gollir pan
saif ei hunan yn niwedd gair unsill neu liossill: a dichon fod a wnelo natur
y llafariad ryw gymaint å'i cholli. Engreifftiau ydynt mewn gair unsill: - Co = cof, go = gof, plu = pluf, ffa = ffaf
(Lladin faba); ac mewn gair
lliossill, ara = araf, gaea = gaeaf,
cyfri = cyfrif, difri = difrif, digri = digrif, ucha = uchaf, pentra =
pentref, sioddefa = dioddef, etc. |
|
|
|
|
(delwedd B0391) |
Pan
ddiflanna'r cydseiniau eraill, maent yn un o ddwy neu dair yn niwedd gair
lliossill. Er engraifft: - L: Perig = perigl, posib = posibl,
mwsog = mwswgl, chwibanog = chwibanogl. R: arad = aradr, Dwalad =
Cadwaladr, cebyst = cebystr, fenest = ffenestr, palad = paladr, garddwn =
arddwrn, huan = haearn, diath = diarth (dieithr), ewyth = ewyrth (ewythr). T: cyfaill = cyfaillt:— “Nid gofwy a'i gyfaillt, Nid neithior arf barf mab
aillt." Arian = ariant, ugain = ugaint,
absen = absent, presen = present, dyffryn =
dyffrynt (dyfr-hynt), Morgan = Morgant. W: arddel = arddelw: "Cael ymadrawdd hawdd a hi, Ymarddelw serch bum erddi." Cyflwr = cyflwrw, cefnder = cefnderw
(cyf-nai-derw), cyfnither = cyfnitherw (cyf-
nith-derw), syber = syberw. Mewn
gair unsill erys y seiniau hyn, e.e., pobl,
gwystl, gvydr, rhwystr, gwellt, cant, delw, derw. Dymunaf grybwyll un
gair arall yn y cysylltiad hwn, sef cystal,
a welir yn y Myfyrian yn y ffurf cystadyl. Mae'n eglur mai dyma
wreiddyn cystadlu, cystadleuaeth, ac yn debyg mai cystaddl y cynhenid ef ar y gyntaf ac
i dd golli'n y sill olaf heb yr
acen a newid i d yn cystadlu.
Seiniau hir a pharhaol yw dd ac l; ac oherwydd fod cydseiniau'n
wannach |
|
|
|
|
(delwedd B0392) |
(DARN
AR GOLL) gair
lliossill a'i chaledu neu ei cholli o flaen ac flaen l ac n. Cymharer gwadn a leferir yn gwaddan yn Neheudir Cymru: ac, fel
engreifftiau o galedu dd yn niwedd
gair, diffod a glywir am difodd ar lafar gwlad, gormod = gormodd:— "Dolur
gormodd a'm doddyw." “A'n
prynodd er gormodd gwerth." Machlud = ymachludd: - “Y
mae gvely i'm gelyn Lle’r
ymachludd deurudd dyn." “Ymachludd
gloyw Forfadd glaer.” |
|
|
|
|
(delwedd B0397) |
2.
EFFEITHIAU'R ACEN AR LAFARIAID. Crybywllwyd
eisoes am y gwahaniaeth a wna'r acen yn nadblygiad llafariaid: ac ni ddyfynnir
yma ond engraifft neu ddwy i ddangos cyfnewidiad a welir ar lafar gwlad. Mewn
gair trisill cymer llafariaid y sill gyntaf yn aml y sain y; e.e., cyboli = caboli,
cyffylau = ceffylau, tywelach =
tawelwch, tynuo = teneuo, tyfarnau = tafarnau, pysychu = pesychu, pydylli = padelli,
mylynu = melynu. Ceir yr unrhyw gyfnewid pan oedd yr acen at y sill sydd yn
awr yn olaf; e.e. cynnwrf = Llad. conturbo, Cystennin = Constantinus, syberw
= superbus, myfyr = memoria, cystwyo = castigare, dyblyg = duplicem. Effaith
yr acen a ddiscyn ar yr ail sill yw gwanhâd llafariaid y sill gyntaf; a gellir
amgyffred hyn yn y gwahaniaeth sydd rhwng diog
a diogi, ac yn yr engreifftiau a
ddyfynnir isod o sillgoll. |
|
|
|
|
(delwedd B0393) |
3.
EFFEITHIAU'R ACEN AR Y DEUSEINIAU. Yn
niwedd gair lliossill cymer y deuseiniau a enwir isod furf y rhan neu'r sain
gyntaf ohonynt ar lafar gwlad: Ae – a; armal = armael, diffath =
diffaeth, hirath = hiraeth, cyrradd = cyrraedd, gadal = gadael, gwahaniath =
gwahaniaeth. Ai – e: budda = buddai, goglas =
goglais, bigal = bugail, Llundan = Llundain, tamad = tamaid, llwyad =
llwyaid, dysclad = dysclaid. Au – a: anga = angau, ama = amau
(ameu), cena = cenau, gora = gorau, cythraul = cythral. Yn
y tafodieithoedd y lleferir e am a'r sill olaf ynddynt, clywir e am y deuseiniau hyn. Cymharer y
geiriau canlynol o weithiau Morgan Llwyd: - Hireth,
i., 101; gadel, i., 139; anifel, i. , 66; dyscled, i., 140; cythrel,
i., 11, 60. Pan
saif dwysain y sill a acennir o flaen llafariad ymddengys i mi y diflanna'r
rhan gyntaf ohonni'n yr engreifftiau a ganlyn: Ae = eu - u: cuad = caead, cluar = claear, gua =
gaeaf, gruan = graean, huan = haearn. Aw - w: rwan = rawan = yr awran:
- “Ar
bob allawr yr awran Y
gwneir cost o'r gwin a’r can.” D.
Nanmor. Ei = yi = i: llia = lleiaf, siat =
seiat, trio = treio, cria = carreiau. Eu = yu = u: cnuan = cneuan, dechruad
= dechreuad, lluad = lleuad. Yw — w: Hwal = Hywel, Pwal = Pywel,
llwath = llywaeth (llaw-faeth), twallt = tywallt, cwan = cywen, dwad = dywed;
ac,
oherwydd newid f i w, dyfod.
Mae
tuedd yn wy^ i droi'n w
weithiau yn sill gyntaf gair deusill, e.e.,; chwdu = chwydu, chwthu = chwythu, gwbod = gwybod; a chymharer gwrthiau Morgan Llwyd, i., 6, 94: a
dichon mai hyn yw achos y ffurfiau canlynol oherwydd colli'r sill gyntaf: - Twllwch = tywyllwch, llwgu = llewygu,
wllys = ewyllys (hwyllus, Morgan Llwyd, i., 5), twchu = tewychu, twnnu = tywynnu.
|
|
|
|
|
(delwedd B0394) |
4.
EFFEITHIAU'R ACEN AR Y SILLAU CYLCHYNOL. Dywedwyd
eisoes mai un o effeithiau'r acen ydyw peri i'r sillau cylchynol ddiflannu. Y
llafariaid a gollir yn amlaf ohonynt: ond weithiau diflanna'r cydseiniau
hefyd. Mewn gair a gynnwys fwy na thair sill, gellir dywedyd fod dwy acen,
prif-acen ac ad-acen. Saif y brif-acen ar y sill olaf ond un, a'r ad-acen yn
gyffredin ar y sill gyntaf; e.e., yn y gair cyfeiliorni, cyf- a dderbyn
yr ad-acen, ac yn gweledigaethau ar
gwel- y disgyn; a phan gollir
llafariad neu sill o air o'r fath hon, o'r sill neu sillau rhwng yr ad-acen
a'r brif-acen y diflannant, oherwydd y rheol i'r ddwy a acennir aros. Gwelir
hyn yn y geiriau Cristnogol = Cristionogol,
perthnasa = perthynasau, cymdogion = cymydogion; a sylwer fel y collwyd
yr ail sill yn y geiriau canlynol a fenthcwyd o’r Lladin: - trindod = trinitatem,
bendith = benedictio, undod = unitatem. Mewn gair trisill, y
gyntaf a gollir. Engreifftiau: - |
|
|
|
|
(delwedd B0396) |
[a]
Sillgoll o flaen yr acen. Deryn = aderyn: - “Deryn
oedd min dwy a nant Yn
dysgu beirdd a desgant.” – D. ab
Gvilym. Nabod = adnabod, fala = afalau,
goriad = agoriad, larwm = Saes. alarum: - “A’r
ddaear roddai larwm Gan
riddfan yn druan drwm.· - Tegid. Lusan
= elusen, meuthun = amheuthun, mharu = amha.ru, larg = alaru, mynadd =
amynedd, nialwch = anialwch, nelu = anelu,
ffedog = arffedog, difar = edifar, twrnai = Saes. attorney, brigo = barrugo, Dwalad = Cadwaladr, clennig = calexnig,
Clama = Calanmai, cnwylla = canhwyllau, cria = carreiau, cliagwydd =
ceiliogwydd, clwyddog = celwyddog,
clandro, clander = Saes. calendar, cloman = colomen, crana =
coronau, cradur = creadur, clymu = cylymu, cnua = cynhaeaf, cnebrwn =
cynhebrwng, cweirio = cyweirio, cwilydd, cwylydd (Morgan Llwyd, i., 102) =
cywilydd, steddfod = eisteddfod, cnegwath = ceiniogwerth, dwrnod = diwrnod, dwaetha
= diwethaf, tebol = atebol, deyd = dyweyd, dwared = dynwared, polas = eboles,
dafadd = edafedd, hedydd = ehedydd, scidia = escidiau, Stiniog = Ffestiniog,
Lerpwl = Liverpool, gleini = goleuni, gwlâu = gwelyau, foty = hafoty, mhela =
ymhela, sanna = hosannau, smonath = hwsmonaeth, snwyro = synhwyro, moga =
mamogau, scodyn = pysgodyn, symol = rhesymol, sigo = ysigo. Pan
gollir llafariad cyfleir cydseiniau weithiau nad ellir yn hawdd eu cynhanu, a
newidir un ohonynt; e.e., cwarfod =
cyfarfod, scwarnog = yscyfarnog, dwyno = difwyno, spianog = chwibanogl. [b].
Sillgoll ar ô1 yr acen. Digwydd
hyn yn amlaf mewn gair deusill. – cans
= canys, cym = cymer, tyd = tyrd, tyred, mynd = myned, gweld = gweled;
ond cymharer oma, oddma = oddiyma,
bwtri = Saes. buttery, cwmni,
cwmpni (Morgan Llwyd, i., 101) = Saes.
company. Daeth y gair olaf,
dan ddylanwad yr acen Gymraeg, ar y sill olaf ond un, a thyfodd yn cwmpeini. Credaf
imi bellach ddangos digon o effeithiau'r acen i brofi ei bod yn un o'r
galluoedd pwysicaf yn nadblygiad a hanes y Gymraeg; ac ni phrofaf amynedd y
darllenydd drwy ddyfynnu rhai o'r engreifftiau dirif o fyrhad brawddegau yn
ein hiaith, a bair gymaint o anhawster i ddieithriaid a ddymunant ei dyscu
a'i llefaru. Dulyn.
J.
LLOYD JONES. |
....
------------------------------------------------------------------------------
Sumbolau: Æːæːā
ē ī ō ū W̄ w̄ ȳ/ ˡ ɑ æ æːɛ
ɪ ɔ ʊ ə ɑˑ eˑ iˑ oˑ uˑ ɑː
æː eː iː oː uː / ɥ
/ ˡ ð ɬ ŋ ʃ ʧ θ ʒ
ʤ / aɪ ɔɪ əɪ uɪ ɪʊ aʊ ɛʊ
əʊ /
ә ʌ ẃ
ă ĕ ĭ ŏ ŭ ẅ ẃ ẁ Ẁ ŵ ŷ
ỳ Ỳ [ә
gæ:r]
---------------------------------------
Y TUDALEN HWN: www.kimkat.org/amryw/1_testunau/sion_prys_150_yr-acen-yn-gymraeg_j-lloyd-jones_1913_0314k.htm
---------------------------------------
Creuwyd: 29-08-2017
Adolygiad diweddaraf: 29-08-2017
Delweddau:
Ffynhonnell: Llyfrgell Genedlaethol Cymru
---------------------------------------
|
Freefind: |
Ble'r wyf i? Yr ych chi'n ymwéld ag un o dudalennau'r Wefan CYMRU-CATALONIA
On sóc? Esteu visitant una pàgina de la Web CYMRU-CATALONIA (=
Gal·les-Catalunya)
Where am I? You are visiting a page from the CYMRU-CATALONIA (=
Wales-Catalonia) Website
Weə-r äm ai? Yüu äa-r víziting ə peij fröm dhə CYMRU-CATALONIA
(= Weilz-Katəlóuniə) Wébsait