|
|
|
|
(delwedd B5733) (tudalen i)
|
DRYCH
BARDDONOL
NEU,
DRAETHAWD AR FARDDONIAETH
AC HEFYD,
m nmi iFuiJtiegoi
DDRYLLIAD Y ROTHSAY CASTLE.
GAN WILLIAM WILLIAMS.
(G. CALEDFRYN.)
! Poetry is the art of uniting pleasure with truth, by calling imagination
to the help of reason,'' — Dr. Johnson.;...
CAERNARFON:
ARGRAFFWYD YN SWYDDFA YR < HERALD,' GAN J. REES.
1339.
|
|
|
|
|
(delwedd B5734) (tudalen ii)
|
|
|
|
|
|
(delwedd B5735) (tudalen i)
|
.MM
I'R
PARCH. WALTER DA VIES, M.A.,
ipertglar iBanafott,
(GWALLTER MECHAIN,)
CADEIRFARDD A HYNAF IAETHYDD,
Un o Brif-feirniaid yr Oes,
CYNORTHWYWR HAEL A CHEFNOGWR GWRESOG POB PETH
SYDD YN TUEDDU AT LESAD AC ANRHYBEDD
Y CYFLWY-NIR Y GWAITH HWN,
FEL TEYRNGED O BARCH DIDWYLL,
GAN EI OSTYNGEIDDIAF
WASANAETHYDD,
YR AWDWR.
Vmlmck oJmA /;v/
|
|
|
|
|
(delwedd B5736) (tudalen ii)
|
RHAGLITH.
RHA
GLITII. Y MAE yn ddigon naturiol i'r
anwybodus ofyn wrth weled llyfr fel
hyn yn cael ei gyhoeddi ar natur bardd-
oniaeth, I ba beth y mae barddoniaeth da? ond yr un peth yn union fyddai iddo ofyn i ba beth y
mae llyfrau y proffwydi da? I ba beth
y mae y Salrnau, hymnau, a'r odlau
ysbrydol,' y sonia Paul am danynt da?
I ba beth yr oedd y Salm a
ganodd Crist gyda'i ddysgyblion cyn
gwynebu ar Galfaria da? I ba beth y mae yr holl lyfrau emynau sy'n ein cynulleidfaoedd
Cristionogol da? ac i ba beth y
byddai dysgu tÖnau newyddion i'w canu
mewn addoldai da, oni bai barddoniaeth? Hy-
derir na olygir mai'r swn, a'r swn yn unig yw y mawl a orchymynir ei ganu å'r ysbryd ac å'r dyall
hefyd: gan hyny, ymddengys yn wyneb
hyn fod barddoniaeth yn dda; neu os
dyfernir hi fel peth aflesol, rhaid rhwygo
ymaith, ar yr un pryd, rai o brif ranau Llyfr Duw; oblegyd beirdd santaidd oedd Moses, Job,
Dafydd, Solomon, Esaiah, Ezeciel,
Joel, Nahum, Habacuc, &c., ; ac y
mae rhanau o'u proffwydoliaethau, y darnau
barddonawl goreu yn yr holl fvd: y mae yr iaith yn ymddangos yn brydyddol, i bob un a fedr
ddarllen, a dyall y peth a ddarlleno,
er eu bod wedi eu cyfieithu; ac er
nad oes ynddynt na chynghanedd, nac odl, yn 01 y rheolau cymreig; wrth hyny y mae llawer
O'r rhai a ofynant i ba beth y mae barddoniaeth
da? wedi bod yn darllen
bar,ldoniaeth, os buont yn darllen y Bibl.
|
|
|
|
|
(delwedd B5737) (tudalen iii)
|
RHAGLITH.
Y mae Iago yn gofyn, ' A oes neb yn esmwyth arno?
Caned Salman. ' Caned fawl i Dduw. Y mae yn dda
canu mawl i Dduw, medd pawb; a gan m<y drwy gyf-
ansoddiadau barddonawl y byddai yr eglwys, yn mhob
oes, yn canu mawl, yna rhaid fod darllen barddoniaeth
yn dda. le, medd yr angredadyn eto, ond yn y mater y
mae'r sylwedd, ac nid yn y dull. Y mae yn y dull
hefyd rywbeth, gan mai un dull a ddewiswyd gan y
beirdd dwyfol i ganu mawl. Er yr addefir mai yn eu
dawn eu hunain yr oedd y proffwydi yn gosod allan
bethau Duw, acmai y mater oedd o dan ddwyfolysbryd-
oliaeth, eto proffwydi awenyddol oeddynt o'rbroni gyd;
ac y mae yn ddiameu bod gan yr Arglwydd olwg neill-
duol ar i'w hysgrifeniadau gael eu gosod allan yn bry-
dyddol, ac onide pa fodd y goddefwyd y dull bwn iddynt,
gvda chyn lleied o eithradau? Ond y gofyniad naturiolyw, A oes modd canu mawl
heb fod gan farddoniaeth
law yn y gwaith? Neu a oes rhywbeth, heb wreich-
ionen o dan awenyddol ynddo, yn deilwng o'r enw mawl?
Os atebir nad oes, yna addefir ar unwaith nad oes fodd
canu mawl i Dduw, a dim ond a pheth fyddo yn cyf-
ranogi o ansawdd farddonawl. Os nad ydoedd syn-
iadau Moses yn ei gan ar foddiad yr Aifftiaid, yn fwy
ardderchog mewn gwisg farddonawl nag y buasent mewn
iaith rydd, pa fodd y goddefwyd iddo eu gosod allan yn
y dull hwnw? A phaham na fuasai y beirdd santaidd
oil yn ysgrifenu eu proffwydoliaethau mewn iaith rydd?
&c. Ond y maepob pethynein cadarnhau fodyBibl,
nid yn unig, wedi eilefaru drwy ddwyfol ysbrydoliaeth,
ac yn nawn briodol pob un o'r proffwydi, ond mai y dull
barddonawl oedd y dull penodol i osod y proffwydol-
iaethau, &c. allan, ac onide ni chawsai ei gymeradwyo
gan yr Arglwydd.
|
|
|
|
|
(delwedd B5738) (tudalen iv)
|
RHAGLITH.
VU
Dywed y Dr. Watts, yn ei Improvement of the
Mind, bod yn fuddiol darllen barddoniaeth, oblegyd
fod Uawer o honi yn cynwys amrywiaeth o addysg-
iadau, neu egwyddorion perthynol i fywyd cyftredin,
yn gystal ag i bethau crefyddol: ac fod lluaws o ym-
adroddion dillyn, a rhagoroi, yn nghyfansoddiadau y
beirdd, yn werth eu dodi yn y cof, er codi ein sylw
oddiwrth bethau isel, a gwael. Pwy a all ddyweyd y
llesad a wnaeth emynau y Dr. ei hun i blant a rhai
mewn oed? Hefyd, fod weithiau, mewn prydyddiaeth,
y fath ddyrchaflad mawreddog o feddwl a theimlad, ag
sy'n goleuo pob peth o'n hamgyich, gan drosglwyddo
'r enaid y cyffelybiaethau mwyaf ardderchog, a'r
meddylddrychau mwyaf goruchel; bydd y rhai'n yn
trdderchogi ein hamgyffredion; yn gwresogi ein hen-
eidiau; ac yn deffro ein teimladau goreu, gan eu codi
i sefyllfa uchel o dduwioldeb a chrefydd. Y mae dar-
llen penillion crefyddol wedi bod yn gynhaliaeth i
*eddwl Rawer Cristion gwan a thrallodedig, ac yn ei
;ul gyfnerthu ar ei yrfa drwy yr anialwch. Canu ei
gan ryfeddol oedd y peth cyntaf a wnaeth Moses a
meibion Israel ar ol eu dyfodiad drwy y Mor Coch. Y
mae dyben arall hefyd o ddarllen prydyddiaeth, sef cyf-
oethogi y meddwl ag amrywiaeth o'r ymadroddion a'r
geiriau mwyaf toreithiog, a dillyn, ar bob achosion,
naturiol, a chrefyddol. Drwy ddarllen llawer o bryd-
yddiaeth, deuwn, yn ddiarwybod i ni ein hunain, i allu
amrywio ein hymadroddion ar bob achosion, ac i fedru
dangos ein meddylddrychau yn yr iaith mwyaf priodol,
ac ardderchog, pan fyddwn yn ysgrifenu, neu yn llef-
aru, am bethau Duw neu ddynion.
Y mae darllen prydyddiaeth hefyd yn fath o or-
phwysiad i'r meddwl, ar ol llafur, a lludded, mewn as-
|
|
|
|
|
(delwedd B5739) (tudalen v)
|
Vlll
RHAGLITH.
tudiaeth ar bethau ereill. Y mae difyrwch i'w gael
mewn gwir farddoniaeth, nes y bydd yr ysbrydoedd
Uesg yn cael eu hail fywiogi, a'u hwyluso i ddilyn eu
holrheiniadau gydag egni newydd.
As for books of poetry, whether in the learned, or
in the modern languages, they are of great use to be
read at hours of leisure, by all persons that make any
pretence to good education or learning. — Dr. Watts.
Wedi, fel hyn, ceisio dangos y dyben o ddarllen
barddoniaeth, efallai, y dysgwylia'r darllenydd glywed
ychydig o hanes y Drych Barddonol, ac amgylchiadau
ei gyfansoddiad.
Fe'i cyfansoddwyd mewn ufydd-dod i gais cyfeill-
ion; yn, ac ar ol Eisteddfod Le'rpwll, yr hon a gy-
nhaliwyd Mawrth 1, 1839, mewn canlyniad i ddarlith,,
ar natur barddoniaeth, a draddodwyd gan yr awdwr
yn yr Eisteddfod hono. Yr oedd efe wedi cael anbg-
aeth cyn hyny, hefyd, gan amryw i gyhoeddi rhyw-
beth o'r natur yma.
Derbyniwyd yr enw, sef, Drych Barddonol, oddiwrth
gyfaill dysgedig; un o brif-feirdd yr oes.
Addefa pawb, cydnabyddus ag ansawdd llenoriaeth
gymreig, fod angen mawr ar y Cymry unieithog am
w r aith o'r natur yma. Yr unig sylwadau beirniadol, o
werth, a gawsom erioed, oedd ychydig yn y ' Gwylied-
ydd,' ar ol Eisteddfod Gwrecsam; o gyfansoddiad, fel y
tebygir, yr hybarch Walter Davies; y rhai ydynt
synhwyrddoeth, craffus, a miniog; gresyn na fuasai
ychwaneg o honynt ar glawr. Y mae awdwr y Drych
yn teimlo arno ei hun rwymau i ddiolch i'r gwr parch-
edig am yr awgrymau crybwylledig, oblegyd buont
vn foddion i oleuo mwy ar ei feddwl ef, na dim a ddar-
|
|
|
|
|
(delwedd B5740) (tudalen vi)
|
RHAGLITH.
IX
llenodd erioed yn y Gymraeg, cyn, nac wedi hyny,
Pe dilynasid dull tebyg i hyn ar ol pob Eisteddfod,
buasai y Cymry, yn ddiameu, yn llawer pellach yn
mlaen nag ydynt; ond yn He hyny y mae amryw Eis-
teddfodau, wedi eu cynal yn rhwysgfawr, heb ateb un
dyben i neb heblaw i'r rhai a dderhyniasant y gwobr-
ivyon; canys ni welwyd gair o'r feirniadaeth, ac ni
chlybuwyd byth na siw na miw am y cyfansoddiadau
ychwaith! Pa fodd y dysgwylir i feirdd gynyddu
mevvn gwybodaeth, os na ddywedir yn mha le y maent
yn feius, ac yn ddiffygiol; ac yn mha bethau y bydd
y cyfansoddiadau buddygol yn rhagori? Nid beirn-
iadaeth yw dyweyd pa gyfansoddiad sydd yn oreu, ond
dylid dyweyd hefyd paham y mae yn cael ei farnu yn
oreu,
Os na wna cyhoeddiad y Drych ddim arall, bydd
yn foddion, efallai, i g'ynhyrfu rhywun eto i gymeryd y
mater yma mewn Haw, ac i'wdrin yn helaethach; gellir
honi, o'r hyn lleiaf, fod hwn yn agoriad drws yn y
Gymraeg, i rai pethau ag oeddynt dra dyeithr i
laweroedd.
Cafwyd y defnyddiau at y bennod ar farddoniaeth yr
ysgrythyrau o weithion y Dr. Lowth, yn y Biblical
Companion, gan Carpenter; y Dr. Watts; T. Camp-
bell, Ysw.; a'r Dr. Blair.
Nid ydyw yr awdwr yn honi gwreiddioldeb yn y
manau hyny lle yr eglurir egwyddorion y gelfyddyd
farddonawh u It must be considered that no man, who
undertakes merely to methodize or illustrate a system
pretends to be its author." — Johnson s Life of Dr.
Watts.
|
|
|
|
|
(delwedd B5741) (tudalen ii)
|
X
RHAGLITH.
Cafwyd awgrymau (hints) mewn perthynas i natur
barddoniaeth, &c. o'r Doctor Aikin; Meistri Jeffreys,
Mitchell, ac o'r c Christian Examiner,' &c.; ond yr
egwyddorion gan mwyaf a gymerwyd o'r Dr. Blair.
Gyda golwg ary Rheolau barddonawl cymreig, digon
yw dyweyd yr ymgeisiwyd at ddilyn y Cadben W.
Myddleton; Bardd Nantglyn; a'r rheolau yn Ngeirlyfr
Richards.
Y mae orgra»ff y Gymraeg yn y fath sefyllfa gy-
mysglyd, fel y mae yn anhawdd gwybod pa lwybr i'w
ddilyn. Myn rhai ddyblu y cydseiniaid fel y canlyn,
accen, atteb, amlyccach; bann, byrr; cymmwys, cym-
mysg; honn; llymm; penn; ammherffaith; ym rnhob,
yng nghyd, &c. &c.
Ereill a ysgrifenant acen; ateb; amlycach; ban;
byr; cymhwys; cymysg; hon; llym; pen; anmher-
ffaith; yn mhob; yn nghyd, &c. &c.
Ceir ereill yn ysgrifenu yn wahanol i'r ddau ddull
a grybwyliwyd, mewn rhai pethau; megys, a'mher-
ffaith; y'nghyd, ynghyd; y'mhob; yng hyd, &c,
cytuna y tri dosbarth i ddyblu y cydseiniaid mewn
rhai geiriau; megys, cynnal; ammaeth; pennill; etto,
&c. &c.
Y dull a ddilynir yn y gwaith hwn yw peidio a'u
dyblu mewn un man, oddieithr mewn geiriau fel hyn,
annoeth, annhrefn, &c. pennod, chapter: ac ysgrifenir
anmherffaith, anmharch, &c.
Arfeiir sy o flaen gair a chydsain yn ei ddechreu;
megys sy dros ben; a sydd o flaen geiriau a ddechreuir
a bogeiliaid; megys, sydd emvog Sfc.
Y mae yr awdwr hefyd dros ysgrifenu y geiriau
|
|
|
|
|
(delwedd B5742) (tudalen iii)
|
KHAGLITH.
x i
any hyson, anghywir, &c. gyda yr ng yn unig; ac nid
annghyson; annghywir, fyc.
Arferir yr arddawd yn, yn mhob man yn ddiwahan-
iaeth; megys, yn mhob; yn nghyd, &c.
Ni arferir h yn y gair cymorth, &c. ond fe'i hys-
griienir fel cymysg, gydag un m.
Arferir yr h, yr hori sydd arwydd uchenaid, neu gyd-
sain anmherflaith, mewn geiriau megys, cenhedlu
eynhwysiad, cymharu, &c.
Tybia yr awdwr ei ban yn gyfiawnhaol am arfera
orgraff fel hyn, gan nad oes un dull neillduol, a phen-
odol wedi ei sefydlu; ond, efallai, mai nid anfuddiol
fyddai iddo yntau ddynodi y rhesymau sy^d yn fodd-
haol iddo ef ei hun, dros y dull y mae wedi gymeryd.
Ystyria efe mai un o brif ragorion iaith yw symledd
a iiithrigrwydd; ac mae yr iaith mwyaf cymeradwy
gan y dysgedig yvv y bur, y ddyalladwy, a'r ddirodres;
a methai a gweled pa fodd y'gallai iaith fod yn syml,
a dirodres, os beiehid eu geiriau a llythyrenau heb un
angen am danynt.
Un wrthddadl a ddygir yn erbyn. peidio a dybiu y
cydseiniaid, yw y collir yr acen felly; ac fod dodi dwy
r yn y gair tori, dwy m yn y gair camu, &c. yn eu
gwneud yn fwy grymus; fel hyn, torri, cammu; ond
digon prin y gallwn gredu fod amddiiTynwyr y drefn
yma yn credu eu hunain; oblegyd nid ar gydseiniaid
byth gwelir hwy yn dodi arwyddion yr acen; me-
gys •• v A , ond ar y llafariaid bob amser: a seiniad
chwyrn, neu araf y llafariaid sy n gwneyd yr holl
wahaniaeth; er engraft' sylwer ar y geiriau canlynol,
Y mor a'r don yn rhuo,
O mor felys yw y don.,
can, can; glan, glan; man, man; tan, tan,
|
|
|
|
|
(delwedd B5743) (tudalen iv)
|
Xll
RHAGLITH.
Ni £pdd pob cydsain ond un swn; ac nid ellir gwneyd i
bump o honynt, mewn gair cyfansawdd, mwy nag un,
ychwanegu dim at swn yr un hono; er engraft, pa
faint mwy o swn acenol sydd yn y gair camu yn y dull
canlynol, gyda phum m, megys cammmmmu, na phe'r
ysgrifenid ef gydag un, megys, camu? ar ol swnio yr
m gyntaf, yr ydys yn c >lli gafael ar y lleill yn hollol;
ond pe'r ysgrifenid y gair fel hyn, cam~mu-mu-mu-mu
byddai y swn yn wahanol; yr un peth a ellir ei ddy-
wedyd am yr boll eiriau sydd a'r cydseiniaid dyblyg
ynddynt er eynal yr acen; megys, tori, tynu, gyru, &c.
Gwrthddadl arall a ddygir, yw y collir gwreidd-
iau y geiriau drwy beidio ag arfer cydseiniaid dyblyg';
ymddengys bon eto yn wrthddadl a llai o bwys ynddi nag
a ellid dybio ar yr olwg' gyntaf; oblegyd y mae gwreidd-
iau geiriau yn dra ansicr; ac y mae geiriau mewnamser
yn newid eu bystyr; ac yn cael eu dyall yn wabanol
mewn gwabanol barthauo'r un wlad. Y mae canoedd o
eiriau nad ydyw gwybod eu gwreiddiau yn taflu un math
o oleuni ar eu bystyron; er engraff, ysgrifenir y gair
ameu yn ammhau gan rai, er cadw ei wraidd meddant
yn y golwg*; yr hwn y w pau; o am a pau; a'r p yn
pau wedi ei throi yn mh, yn ol y rheol porth, fy mhorth:
ond pa beth yw pau? arferir ef am beth fyddo a pbarbad,
belaetliiad, neu ymdaeniad o amgylcb yn perthyn iddo;
peth fyddo yn cynwys, neu yn cyfyngu: hefyd gVv T Iad
drigianol; neu le y mae y llwythau yn ymdaenu o am-
gylcb ac yr atelir hwy yn eu gyrfa; ond paberthynas
sy rbwng hyny a doubt, ambeuaeth, petrusder/annilys-
rwydd; yr hyn yw ystyr y gair ameu?
Ameg, allegory, parable, a ysgrifenir a dwy m
ynddo, am ei fod yn tarddu o meg meddir; ond beth
yw meg? meg sydd yn tarddu o my -eg, yr hyn a ar-
|
|
|
|
|
(delwedd B5744) (tudalen v)
|
RHAGLITH.
xiil
wydda, peth a gymer i fewn, neu a gynwys; meg
hefyd yw llyfethair. Y feg fawr, a large old fetter,
kept at Dinas Mawddwy. — Gwel y Dr. 0. Puiv.
Pa beth yw yr am a arferir yn y geiriau yma?
Ystyr am yw round, about; arwydda cylch hefyd: am
ben, cymysgedig gyda; am, for; because, Sic. — Gwel
y Dr. 0. Puw,
Nld i'r dyben o ddirmygu gwreiddiau geiriau, ond er
dangos bethau mor dywyll, ac ansicr ydynt y defnydd-
iwyd yr engraffau uchod.
Ysgrifenir y gair meddianu, &c. a dwy n ynddo, am
ei fod yn tarddu o meddiant; a bod y t yn dychwelyd
i n, megys yn tad, fy nhad; ond a fydd rhyw an-
hawsder i gael hyd i'r gwraidd os tynir un o'r ddwy n
ymaith? Na fydd tra bo y gair meddu a meddianu yn
arwyddo mor agos yr un peth: ond boddlonir ar un
n yn y gair diflaniad a difianu, er fod hwnw yn tarddu
o diflant.
Arferir dwy m yn y gair cymod; dwy n yn cynal, a
dwy t yn y gair cytundeb, a hyny er dangos y gwraidd;
y mae yn amlwg mai o cyd a bod y tarddodd cymod; o
cyd a dal y tarddodd cynal; ac o cyd ac undeb y tardd-
odd cytundeb; ond y rhyfeddod ydyw, gan mai yr un
peth yw cy, cyd, cyf cym, cyn, cyt; sef, " A prefix
in composition. It denotes a mutual act or effect,
having the force of the English prefixes com and con,
in compact and concord." — Dr. 0. Puiv. Paham na
wnai y tro ysgrifenu y geiriau uchod gydag un m, un
n ac un t? Y mae cy yn gystal blaenddawd ag un o
honynt; ac ymddengys yn debyg iawn mai efe yw
gwreiddyn y cwbl. Y mae yn gorfod gwneyd y tro
mewn llawer o eiriau; megys, yn cymath, o cyd a
math; cyni, o cyd a gni; cysain, o cyd a sain; cywir?
|
|
|
|
|
(delwedd B5745) (tudalen vi)
|
XIV
RHAGLITH.
o cyd a gwir; gan hyny, paham y mae yn rbaid ym-
drafferthu i ddyblu y cydseiniaid mewn rhai geiriau, a
geiriau ereiil, o'r un cyfansoddiad yn union, yn cael eu
gollwng gydag un gydsain? Efallai, mewn geiriau, y
byddai yn berygl camgymeryd eu hystyr drwy adael y
gydsain allan, y byddai yn dda arfer y cydseiniaid dy-
blyg, megys yn y gair cyvneliv, yr hwn a arwydda cyn
a delw, ac nid cynelw; y gair pennod, yr hwn a ar-
wydda pen a nod, &c, ac yn y geiriau He yr arferir y
negidydd an, megys, annoeth, annhrefn, &c. oblegyd
y byddai dileu yr an o un o'r rhai hyn yn dileu haner
eu hystyr, canys o an a doeth, ac an a trefn y tardd-
asant; ond ni byddai dim o ystyr y geiriau ammhau,
ammeg, meddiannau,cymmod, cynnal, a chyttundeb,&c.
yn cael ei ddileu er tynu y cydseiniaid dyblyg o honynt;
ond byddent yn ilaw T n mor ddyalladwy, ac yn Ilawer
rhwyddach i ysgrifenydd ac argraffydd. Yn ol sefj'llfa
bresenol pethau, nid oes gan nemawr awdwr un trefniant
cywir i fyned wrtho, ond y mae weithiau yn dyblu, ac
•weithiau yn peidio, a hyny efallai, yn yr un tu dalen.
Nid oes gan yr awdwr, yn bresenol, wrth derfynu,
ond gadael y pethau hyn i sylw a hynawsedd y dysg-
edig; pob camgymeriadau sydd yn y gw^aith taner
mantell cariad drostynt.
Dymuna ddychwelyd ei ddiolc*hgarwch gwresocaf,
i'w gynorthwywyr haelfrydig yn y Gogledd a'r Deheu-
fearth, am eu hymdrech o blaid cyhoeddiad y ' Drych
Barddonol.' Dan ddymuno eu Uwydd, y gorphwys,
Eu hufyddaf wasanaethydd,
W. WILLIAMS.
Caerynarfon, Medi, 1839.
|
|
|
|
|
(delwedd B5746) (tudalen vii)
|
CYNHWYSIAD.
NATUR BARDDONIAETH.
Tl
r DAL,
Pryclyddiaeth Fugeiliol .
5
Prydyddiaeth Delynol
it
Prydyddiaeth Hanesol
6
Prydyddiaeth Hyfforddiadol
7
Prydyddiaeth Alarnadol
8
Prydyddiaeth Ddarluniadol
9
Prydyddiaeth Arwrol
12
Prydyddiaeth Ddychanol
13
Prydyddiaeth Englynol
14
BARDDONIAETH YR YSGRYTHYRAU.
Cyffelybiaeth wedi ei chymeryd oddiwrth Wrthrychau naturiol 17
Arferion, Celfyddydau, ac Amgylchiaclau Bywyd cyffredin . 22
Y CyfTelybiaethau a gymerid oddiwrth Bethau Santaidd . 24
Y GYNGHANEDD GYMREIG.
53
AM Y PEDWAR MESUR AR UGAIN.
HyfTorddiadau i gyfansoddi yn mhob im o honynt .
73
|
|
|
|
|
(delwedd B5747) (tudalen 000)
|
Xvi
CYNHWYSIAD.
EMYNAU.
TU DAL.
Cyfansodddwyr Emynau . . . .99
Y BRYDDEST NEU Y GAN RYDD.
Sylwadau ami . . . . 103
GWALLAU Y SYRTHIR IDDYNT.
Mewn Ffurgrau Ymadrodd . . . .107
Camarferiad Geiriau . . . . 110
Yr irferiad gormodol o Ansoddeiriau . . .118
Cynghaneddion heb Weithredeiriau neu Berwyddiaid ynddynt 1 20
Mewn Chwaeth . . , . 121
Y Chwyddiaeth . . . . .124
Y BEIRDD CYMREIG.
Anfanteision Beirdd cymreig
Testy nau i farddoni arnynt
Pa beth y w Awen
Y Bardd gynt
Eisteddfodau
AWDL AR DDRYLLIAD Y ROTHSAY CASTLE,
Criticism
Beirniadaeth . . . .
YrAwdl
AWENYDD .....
127
•132
133
135
137
BEIRNIADAETH.
Eisteddfod Llanerchymedd . . . .139
Cyngan Llwydiarth . . . 145
Eisteddfod Lle'rpwli . . . .154
169
171
173
191
|
|
|
|
|
(delwedd B5748) (tudalen 001)
|
TRAETHAWD
AR FARDDONIAETH,
&c. &c.
NATUR BARDDONIAETH.
Cytunir, yn gyffredin, mai iaith y nwydau, neu y
dychymyg, wedi ei fywiogi, a bono wedi ei ffurfio yn
fynychaf mewn mesur penodol yw barddooiaeth. Metha
yr athronwyr a pbenderfynu yn mba le i osod y llinell
rhwng prydyddiaeth a rhyddiaeth, neu, draethawd.
Celfyddyd greadigol yw prydyddiaeth, a'i dyben yw
difyru y serch, a cbynhyrfu y teimladau gyda nerth ac
egni. Golygid prydyddiaeth, a byny, efallai, yn bri-
odol, y fwyaf dwyfol o'r holl gelfyddydau; oblegyd
anadliad, neu amlygiad, o'r egwyddor bono sy ddyfnaf
a gorucbelaf yn y natur ddynol ydy w, — mewn geiriau
ereill, egwyddor y chwenycbiad neu yrymgeisiad hwnw,
nad oes un meddwl dynol ynddyeithr iddo, am rywbeth
cryfach, ucbelach, a mwy treiddiol, nag a all bywyd
cyffredin ei roddi. Nid oes un athrawiaeth yn fwy
hysbys yn mblith Cristionogion nag anfarwoldeb dyn;
ond nid ydyw byny mor ddyalladwy i lawer, fod egin,
neu egwyddorion, bywyd dyfodol y credadyn, yn awr,
wedi eu hamdoi yn ei en aid, fel y raae egwyddorion y
planhigyn yn yr hedyn. Fel canlyniad anocheladwy i'r
cyfansoddiad hwn, y mae yr enaid, wrth gael ei fedd-
ianu a'i gynbyrfu gan y galluoedd nerthol hyn, yn.
B
|
|
|
|
|
(delwedd B5749) (tudalen 002)
|
2
TRAETHAWD AR
ymestyn beunydd tu draw i'r hyn sy'n bresenol ac yn
weladwy, gan ymdrechu yn erbyn rhwymau ei gar-
chardy daiarol, a cheisio gwaredigaeth a llawenydd
mewn pethau anweladwy. Yn debyg i hyn y mae ys-
bryd prydyddol yn meddwl dyn; nid yw y bardd yn
foddlawn ar bethau gweladwy yn ei ymyl, ond y mae
yn ymestyn at bethau anweladwy a dychymygol: y mae
hyn yn ein clndo at wir ffynhonell darddiol prydyddiaeth.
Y mae yr hwn nad all ddeongli, drwy ei wybodaeth ei
hun, yr hyn a ddywedwyd, yn awr, heb feddu y gwir
agoriad i weithion o athrylith. Nid ydyvv efe wedi
treiddio i ddirgelfaoedd cysegredig yr enaid, lle y genir
ac y megir prydyddiaeth, ag sy'n tynu i fewn nerth
anfarwol, gan barotoi ei hadenydd iV ehediad nefol.
Prydyddiaeth yw un o'r moddion penaf i goethi a dyr-
chafu cymdeithas Y mae yn codi y meddwl uwchlaw
bywyd cyffredin, rhydd iddo seibiant oddiwrth ofalon
trwrafrydig. Y mae yn tneddu, pan fo yn gweithredu
yn briodol, fel Cnstionogaeth, i ysbrydoli ein natur. Y
mae yn wir fod prydyddiaeth wedi cael ei gwneuthur
yn offeryn o ddrygioni, &c, ond pan y mae yn ym-
ostwng fel hyn y mae yn tywyllu ei than, ac yn colli
llawer o'i grym. Y mae prydyddiaeth yn perthyn yn
agos i'n serchiadau goreu. Y mae yn ymhyfrydu yn
nhlysni a gorucheledd natur yn allanol, ac yn yr enaid.
Ei dyben mawr hi yw cludo y meddwl tu draw, ac
uwchlaw llwybrau sathredig, llycblyd, a blinderus
bywyd cyffredin, a'i ddyrchafu i elfen burach. Y mae
y gair poet, yn ei ystyr wreiddiol yn arwyddo crewr: y
mae y gair prydydd yn arwyddo un yn darlunio, neu
yn dangos; ffurfiwr neu gyfansoddwr; darluniwr yr hyn
sy brydferth. Y mae prydydd yn darlunio gwrth-
rychau i'r meddwl, yn debyg fel y mae y paentiwr yn
eu gosod o ilaen y llygaid; a gofynol ydyw i'r darlun-
iadau fod yn naturiol. Anerch y nwyd a'r dychymyg
vw gwaith y bardd, er eu cyfifroi a'u tanio; ail bethau
yw addysgu a hyfforddi yn ei gelfyddyd ef. Gwisgir
gwir brydyddiaeth a'r iaith mwyaf dillyn, bywiog, a
|
|
|
|
|
(delwedd B5750) (tudalen 003)
|
FARDDONIAETH.
3
thanllyd; iaith uwchlaw iaith y cyffredin yw iaith
brydydclol; nid ydy w y prydydd, yn edrych af bethau
cyffredin, a llygad cyffredin, megys dynion ereill. — Y
inae prydydd iaeth yn henach na thraethawdyddiaeth.
Yr oedd achlysuron ar ba rai y cyfarfyddai dynion yn
nechreuad cymdeithas, pan fyddai peroriaeth, dawns, a
chaniadau yn brif ddifyrwch ganddynt. Y mae can-
iadau yn mhlith henafiaethau pob gwlad; a chyfeir-
iant, yn gyffredin, at bob amgylchiadau mewn bywyd.
Dysgir hwy i'r plant yn fore. Ceir ynddynt orchestion
y dawiau yn mysg y paganiaid, a champwri eu harwyr
a'u gwrolion, achenirhwy, ar amgylchiadau cyhoeddus,
,gyda brwdfrydedd a bloddest; y mae eu caniadau tra-
ddodiadol yn cael eu hystyried yn awdurdod ddigonavvl
i derfynu dadleuon a ddichon gyfodi yn eu mysg: ac y
mae eu dygwyddiadau hanesiol, gan mwyaf, yn cael eu
cadw drwy y caneuon hyn; a mawr y w yr effaith a
gant arnynt. Nid oes nemawr ddyn inor ddideimlad
na eileithia barddoniaeth arno. Teimlai eiu cenedl
ni gynt fawr effeithiau barddoniaeth eu gwlad er eu
gwroli yn wyneb ymosodiadau eu gelynion, ac er eu
Ueddfu, a'u tawelu ar ol brwydrau gwaedlyd a din-
ystriol. Gvvelir effeithiau yn dilyn prydyddiaeth sant-
aidd yn ein haddoliadau Cristionogol. Rhan arbenip-
o wasanaeth Duw yw canu. Dylai dirmygwyr y ddawn
brydyddol, od oes y cyfryw i'vv cael, gofio nad oes fodd
iddynt ei dirmygu heb ddirmygu un o osodiadau Duw
yn ei eglwys. Cynulleidfa ryfedd yr ystyrid cyn»
ulleidfa Gristionogol heb ganu mawl. Er nad oes
genym hanes am gantorion yn yr eglwys dan yr oruch-
wyliaeth efengylaidd, yn debyg i'r hyn oedd ynnyddiau
Solomon, eto, y mae genym ninau ein " Salmau a'n
hymnau, a'n hodlau ysprydol."
Maethlawn i dueddiadau prydyddol yw y blodau, — y
gwlith a'r dwfr gloew, — awyr esmwyth a swn, — wybr
ddysglaer, — neilldueddygoedwig, — dystawrwydd y nos,
- — y deildai yn ngolau y lloer,- — cysgod yr ywen, — ^
clogwyni garw,— y moelydd yn gwisgo eu moledau a'u
|
|
|
|
|
(delwedd B5751) (tudalen 004)
|
4
TRAETHAWD AR
gwddfdyrch,— y caddug llwyd yn wisg laes dros eu
hysgwyddau anghydffurf, — yr afon ddolenog yn sio
with ymddirwyn ar lawr y ddol, — y rhaiadr, — y don yn
ymryson a'r clogwyn, ac yis ynidori ar draws ei ddanedd
yn fil o ddarnau. — Gwrthrychau a effeithiant ar y dych-
ymyg barddonawl hefyd yw y storm, — y mellt a'r tar-
anau, — golygfa ar faes rhyfel, lle y penderfynwyd
tynged ymerodraeth,- — tyrau duwawr, ydynt ymwy-
bodol o weithredoedd o erchyllder, — Uysoedd adfeiliedig,
fuont unwaith yn fawrion a theg, — trefydd wedi eu
gadael yn garneddi, a fuont unwaith yn faethleoedd i'r
celfyddydau, — y gantorgell wedi ei didoi, a'rmynachdy
wedi ei adael i falurio: dyma faesydd eang i'rbardd;
ond ni wel dyn cyffredin ddim yn yr holl olygfaoedd
rhyfeddol hyn; y mae efe fei pe byddai heb deimladau
yn perthyn iddo; a dyna un actios paham y mae cymaint
o sothach dan enw prydyddiaeth yn cael ei ddanfon allan
i'r byd; sef, dynion, beb feddu teimladau na syniadau
beirdd, yn cruglwytho geiriau, ac os cant hwy i ateb i
fesur, tybiant mai prydyddiaeth fydd. Y mae rhyw
wrthrychau i dynu sylw y bardd yn mhob gwlad; ac
un o'r profion goreu o fod un yn fardd natur yw ei fod
ef yn sylwi ar y gwrthrychau mwyaf nodedig fyddant
yn ei amgylchu. Chwith yw gweled y prydydd yn ddy-
eithr i'r pethau mwyaf hynod yn ei wlad ei hun: dylai
nid yn unig fod yn gydnabyddus a'r rhai hyny, ond
hefyd yn hysbys o bob peth sy fawreddog yn mhob
gwlad arall; mwyaf eang fyddo ei wybodaeth mewn
natur? mewn celfyddyd, ac mewn hanesiaeth, mwyaf
fydd ei gymhwysderau fel cyfansoddwr. Nid anmhri-
odol yw darluniad y Trioedd o wir fardd; y maent yn ei
osod allan fel un yn meddu " Llygad yn gw r eled anian,
calon yn teimlo anian, a glewdei a faidd gydfyned ag
anian." Y mae dadl fwy wedi bod, acyn bed i raddau,
yn mysg y Cymry, mewn perthynas i'r dull o farddoni,
nac mewn perthynas i farddoniaeth ei hun; myn rhai
nad oes dim yn deilwng o'r enw barddpniaeth os na fydd
wedi ei gyfansoddi yn pi rheolau caethion y gyflg-
|
|
|
|
|
(delwedd B5752) (tudalen 005)
|
FARDD0NI4STH.
hanedd; ac ereill a edrychant ar bob cyfansoddiad
cynghaneddol yn farbaraidd, ac yn amddifad hollol o
ysbryd y gan, gan honi ndd^tes ond caneuon rhydd yn
farddoniaeth deilwng; ondpdebygid, gydag ychydig
ymbwyll, na fyddai \\r} annawsder i brofi fod bardd-
oniaeth gampus i'w chael, yn y Gymraeg, yn y ddau
ddull uchod.
Gellir dosbarthu prydyddiaeth, yn gyffredin^i'r gwa-
hanol fathau a ganlyn, Bugeiliol, Telynol, Hanesiol,
Hyfforddiadol, Galarnadol, Darluniadol, Arwrol, Dych-
anol, ac Englynol.
I.— PRYDYDDIAETH FUGEILIOL.
Bernir mai y cerddi bugeiliol, neu fugail-gerddi, oedd
y caneuon boreuaf; oblegid yr oedd anifeiliaid rnewn
bod, a dynion mewn bod i'w bugeilio cyn ffurfio
trefydd na bod gan y cyfryw ond ychydig wybodaeth
am y celfyddydau; a difyrai oeswyr bore y byd eu
hunain a chaniadau yn eu neillduedd, wrth olygu dros
eu praidd. Tynid eu sylw, yn eu sefyllfa ddiniwed,
heddychol, a rhinweddol, at y golygfaoedd hyfryd, a
tharawiadol, oedd yn eu cylchynu; sef, yr afonydd, y
mynyddoedd, y dyffrynoedd, a'r bryniau, y creigiau f
&c, a gosodent alian gynyrch eu myfyrdodau yn eu
caneuon difyrus. Cynhwysai y caniadau hynsyniadau
amlwg, dirodres, a naturiol; y galon yn ymdywallt
mewn diniweidrwydd teilwg o ddynion yn y fath sef-
yllfaoedd. Ychydig, mewn cymhariaeth, sy genym o'r
cerddi hynyn ein hiaith. — Cyfansoddwyd rhai gan Mr.
Richards, Ystrad Meurig, &c.
II.— PRYDYDDIAETH DELYNOL,
Y Caniadau telynol (lyric poems) neu awdlau, oedd-
ynt y rhai a ddadgenid gyda rhyw offeryn; byddai y
|
|
|
|
|
(delwedd B5753) (tudalen 006)
|
b
TRAETHAWD AR
beirdd boreuaf yn canu eu penillion eu hunain, gan
chware yr offerynau ar yr un pryd. Galwai Elizeus
am gerddor cyn dechreu nrofFwydo, 2 Bren. iii. 15.
Neillduodd Dafydd ganto^Dn, " Y rhai a broffwydent
a thelynau, ac a nablau, ac a symbalau," (1 Cron. xxv.
1.) Hyny ydyw, canent eu cerddi, ac adroddent eu
gweddi'au ar y pryd y chwareuid yr offerynau uchod.
Dadgenid amryw o'r Salmau gyda r offeryn cerdd a
elwid Neginoth; math o delyn wythdant; ac y mae yn
debygol mai oddiyma y tarddodd yr arferiad o ganu
gwda'r delyn, am yr hyn y mae y Cymry mor nodedig.
Gellir dosbarthu y caniadau telynol {lyric poems) fel y
canlyn: — 1. Englynion, neu Salmau, yn y rhai y cenir
mawl i'r Goruchaf, ac y gosodir allan deimladau a phrof-
iadau y saint. 2. Awdlau, neu gerddi arwraidd, yn y
rhai y coffeir am arwyr (heroes), ac am weithredoedd
nerthol a phenig*amp cenedl, neu wlad. 3. Caniadau
moesol, ac athronyddol, yn y rhai y gosodir allan rin-
wedd, cyfeillgarwch, a dyngarvvch; megys y gwelir yn
amryw o ganiadau moesol D. Ddu, Eryri. 4 Can-
euon, neu awdlau, o lawenydd a dyddanwch, y rhai a
gyfansoddir, megys o groesawiad, ar ddyfodiad etifedd
i'woed; neu ryw amgylchiadau gorfoleddus cyffelyb.
III.— PRYDYDDIAETH HANESIOL=
Caniadau hanesiol ydynt y cyfryw a osodant allan
hanesion, achau, personau, amgylchiadau, gwledydd,
teyrnasoedd, &c. Dy lai cyfansoddiadau o'r natur yma
fod wedi eu sylfaenu ar ffeithiau diymwad; fel ygwein-
yddout fel math o gofiyfrau, ac y byddont yn brofion i
gyfeirio atynt: ond o bob caneuon, dyma y rhai sychaf
a mwyaf diflas, os na fydd ynddynt ambell wreichionen
awenyddol. Y mae gwahaniaeth dirfawr rhwng awdl-
draethawd hanesiol, ag awdl wedi ei chyfansoddi oddi-
wrth hanes; dylai cynhygwyr testynau fod yn ofalus
i fynegu, wrth roddi testynau hanesiol i gyfansoddi
|
|
|
|
|
(delwedd B5754) (tudalen 007)
|
FARDDONIAETH.
7
arnynt, pa un ai awdl yn traethu yr banes yn gywir, a
phob dygwyddiad, a dyddiad, perthynol iddo; ynte
awdl o adeiladaeth gywrain, ac ehediadol, wedi ei chyf-
ansoddi oddi with yr hanes fyddant yn ddisgwyl. CoII-
odd amryw feirdd y gamp, oblegid na ddyallasant y
gwahaniaeth hwn; canys pan gwrddent a thestyn
a fyddai yn cyfranogi o ansawdd hanesiol, cyfyng-
ent eu hunain yn hollol at yr hanes; a gallai, y cry-
bwyllent bob peth yn yr hanes yn ddigon cywir; ond
dygwyddai i ryw un arail, gyfansoddi ar yr un testy n,
heb olyg'u yr hanes ond megys y canllaw i fyned wrtho,
er ysgatfydd, y crybwyllai yntau bob peth fyddai yn yr
hanes mor gywir a'r Hall; ond cymerai ef ei ryddid, a
dygai ei addurniadau, ei iiodau, a'i dan awenyddol i
fewn, yr hyn a wnai i'wgan ragori yn ddirfawr ar eiddo
ei gydymgeisydd. Fel cyfansoddiadau hanesiol gellir
dynodi y rliai hyn, Hanes Owen Giyndyfrdwy, gan
Bardd Nantglyn; Dymchweliad yr Aifftiaid yn y mor
coch, gan Pedr Fardd; Awdl y Jubili, gan Gutyn
Peris; Coffadwriaeth am hynafiaid y Cymry, gan
Gwyndaf, a G. Morganwg; Dyfodiad teulu Tudur i
orsedd Prydain, gan Padarn; ac Awdl ar Dderwyddon
Ynys Prydain, gan Taliesin, ab lolo.
IV.— PRYDYDDIAETH HYFFORDDIADOL.
Dybent caniadau hyfforddiadol, neu egwyddorol, (di-
datic,) yw cyfleu addysg, gwybodaeth, a chyfarwyddyd.
Gall y bardd, mewn prydyddiaeth o'rnatur hyn, ymosod
yn erbyn rhyw feiau, neu gyfansoddi math o ' draethawd
prydyddawl ar ryw destyn pwysig; golygir mai cyfan-
soddiadau o'r natur ddiweddaf yw y rhai penaf yn y dos-
barth hwn, megys yr Essay on Criticism, gan Pope;
the Pleasures of Imagination,- gan Akenside; Arm-
strong, on Health, &c. Coiled fawr i'r Cymro un~
iaith yw na byddai rhywbeth tebyg i'r rhai hyn yn
Gymraeg. Mewn caniadau o'r faih yroa, addysg yw y
|
|
|
|
|
(delwedd B5755) (tudalen 008)
|
TRAETHAWD
AR
dyben proffesedig. Dymunol ar yr un pryd yw i'r
bardd fywiogi ei wersi drwy ffugrau a blodau awen-
yddol. Y mae yn ofynol fod cysylltiad hefyd rhwng y
meddylddrychau; fel y byddo y cyfansoddiad yn ffurfio
un cyfanwaith.
V.— PRYDYDDIAETH ALARNADOL.
Gellir cyfleu caneuon galarnadol (elegiac) i ddau
ddosbarth; sef, galarnadau o berwydd adfyd a thrych-
ineb, a gyferfydd dynion oddiwrth wahanol amgylch-
iadau, a siomedigaethau; a galarnadau ar ol y meirw.
Y mae caneuon o'r natur yma, i'w cael yn ami, yn y
byd trallodus a chyfnewidiol hwn, fel nad oes gymaint
o angen eu nodi pa fath ydynt; ond, efallai, mai
nid anfuddiol fyddai rhoddi awgrym fod beirdd yn
dilyn gormod ar lwybr eu gilydd yn hyn, ac heb dori
ond ychydig iawn o dir newydd,; rhaid addef mai lled
anhawdd ydyw hyny, pan y mae galarnadau, yn en-
wedig am y meirw, wedi myned mor gyffredin; y mae
hyd yn nod y mwyaf anwybodus mewn cymydogaeth
yn barod i dybio ei hun yn alluog i ddyfod i ben a'r
gorchwyl hwn; ac mor gynted ag y cly wir fod yr anadl
wedi dianc, ac fod y cymydog wedi gwynebu byd arall,
eir ati i gyfansoddi marwnad iddo; a cheir ei chlywed,
ond odid, yn cael ei chanu ar hyd yr heolydd yn ddioed.
Coffadwriaeth pa sawl un o'n henwogion a geisiwyd
lychwino gan y cerdd-fasnachwyr hyn? Khaid addef
fod llawer o fusgrellni a diffyg* chwaeth yn ngalarnadau
amryw o'n beirdd. Ni chynhwysa y rhan fwyaf o
honynt ond ebychiadau; ychydig iawn a roddir o ddar-
luniadau o'r gwrthrychau y galerir ar eu hoi: beio ar
angau y byddir; a'i holi paham y bu mor greulawn;
rhydd ambell un gofrestr o'r enwogion a laddwyd gan
angau; efallai, y dechreua efe mor fore ag Abel: y
mae hyn yn ormod mewn un gan. Y mae cly wed y
bardd yn ebychu llawer ei hunan, yn hytrach nag yn
|
|
|
|
|
(delwedd B5756) (tudalen 009)
|
FARDDONIAETO.
9
gosod allan rinweddau, a rhagoriaethau, y trengedig,
fel y gweithier y darllenydd i deimlad, yn beth rhy
debyg i'r cri gwyddelig (Irish cry); dyfod at einteim-
ladau ni yw ei ddyledswydd ef; ac nid cymeryd arno
drafferth fawr i gyfansoddi galarnad, er dangos mor
fedrus yw efe yn y geifyddyd o alaru ar oi y rnarw.
Dylai pob galareb fod yn ddarluniad cywir o'i gwrth-
rych, nes y gweinyddo, pe byddai raid, yn goffadwriaeth
o hono i'r oes a ddel; eithr ychydig iawn a geir yn ateb
i'r dariun hwn; ond rhaid addef fod marwolaeth llawer
un wedi cael ei roddi yn destyn i alaru ar ei ol nad
oedd un math o ragoriaeth ynddo; gwelwyd marwnadau
ar ol personau, na wybu neb ag oeddynt yn byw o fewn
ugain milldir iddynt, eu bod hwy erioed wedi eu geni,
hyd nes y clywsant am eu marwolaeth; y mae yn an
hawdd, yn ddiameu, cyfansoddi dim o werth ar ol rhai
mor anhynod. Ystyrir y galarebau canlynol yn gampus,
ac yn ymrestru yn mhlith pigion ein gwiad; sef, Awdl
Goronwy Ddu, i Liywelyn Ddu; Awdl Gwallter Mecb-
ain, i Syr T. Picton; Awdl Bardd Nantgiyn? i Sior III;
Awdl R. ab G. Ddu, i Mr. J. Jones, Ramoth; a
Cherdd Blackwell, i Esgob Heber, yr hon na dd^eth
neb i fyny a hi eto, er maint a efelychwyd arni.
VI.— PRYDYDDIAETH DDARLUNIADOL.
Er y dengysy bardd, bobamser,ei fedrusrwydd yn mha
ddullwedd (s^Ze)bynag ycyfansoddo; eto, drwy ydull
darluniadol (descriptive )y daw mwyaf o deithi (quality)
yr awen i'r golwg. Dymar prawf o nerth ei ddychym-
yg. Dengys hyn y gwahaniaeth dirfawr sy rhwng
awen o'r radd uwchaf a'r un ganolradd; rhw T ng esgyn-
iad mawreddog yr eryr cryfadeiniog, ag ehediad byr-
neidiolydryw; rhwng oslefyr eos,agoernad yddylluan.
Nid ydy w yr ysgrifenydd canolig a chyffredin yn canfod
dim newydd, na hynod yn y gwrthrychau a geisia eu
darluaio; y mae efe fal y dyn mynyddig, yn myned
b 2
|
|
|
|
|
(delwedd B5757) (tudalen 010)
|
10
TRAETHAWD AR
i*r brifddinas, yn methu a gweled yn mha beth y mae
ei rhagoroldeb ar ryw drefydd a dinasoedd cyffredin yn
yn gy nhwysedig: y mae pob peth ynddi yn ymddangos
iddo ef ynyr un goleuni. Llac, ansafadwy? a gwanllyd
liefyd, yw yr ysgrifenydd canolig, a chyffredm, o ranei
syniadau; tra o'r ochr arall, y mae y bardd penigamp
yn graffus, ac yn dreiddiol; yn afaelus, ac yn myned
o'i lwybr cyffredin wrth drin ei destyn; ni foddlonir ef
a syniadau isel; gesyd y gwrthrych a baentia o flaen y
llygad yn ei boll harddwch a'i oleuni. Y mae yn wir
fod rhyw fath o flodau i'w cael yn ddamweiniol yn
ngweithiau y canolradd; ond y maent yn ymddifad o
fywyd ac arogl, yn debyg i'r blodau a wneir o gotwm a
sidan; ymddengys y rhai hyny yn deg, ond pan arogl-
ocb bwynt y maent yn bollol ddiwerth; y mae blodau
rbai ereill mal pe byddent wedi eu rboi ar draws eu
gilydd mewn eawell. Y mae modd dyn wared prydydd-
iaeth; ond nid oes ond y gwir fardd a all roi bywyd yn
ei waith, a'i osod allan mor naturiol, a cbelfydd nes y
gallo y paentiwr dynu darlun o'i feddylddrychan. Dylid
astudio natur yn fanwl cyn y gellir ei darlunio i ereill.
Os darlunio gwrthrych a mawredd yn perthyn iddo y
byddir, dylid gofalu am beidio ag arferu dim a fyddo
yn tueddu i'w leihau; rliag bod yn debyg i wr yn ceisio
darlunio maint y mor, drwy ei gymharu i lyn Tegid.
Ac os prydferthwcli fyddir yn ei baentio, dylid ymgadw
oddiwrth bob petli fyddo yn tueddu i hacru y darlun:
hacrwch fyddai brycbau ar focb angyles o baentiad
Angelo. Dylai pob meddylddrycb mewn prydyddiaeth
ddarluniadol, ychwanegu at brydferthwch y darlun, ac
nid tynu oddiwrtho. A gofynol yw befyd i'r bardd
graffu a mynu cael allan y prif bethau yn mnob gwrth-
rych, a'u darlunio yn eu gwir liwiau. Pe byddai dyno
aliuoedd cyffredin yn darlunio llongddry Iliad, ni byddai
dim yn ei waith a gyffroai un gradd ar y nwyd, nac a
effeithiai ddim ar y teimlad; ond odid, naddywedai efe
fod y gwynt yn chwythu yn gryf; a'r llestr yn ysgwyd;
a'r bobl wedi dychryn yn fawr cyn iddi daro yn erbyn
|
|
|
|
|
(delwedd B5758) (tudalen 011)
|
FARDDONIAETH.
] 1
y graig; ysgatfydd, y gofalai ef hefyd am ddywedyd pa
sawl un oedd ar y bwrdd; a pha ddydd o'r mis, ac yn
mha flwyddyn y dygwyddai y trycliineb; a beth oedd
enw y cadben; a pba bryd y cych wynasant i'w mordaith;
ni chlywech ddim ganddo ef am yr Arglwydd yn dwyn y
gwynt allan o'i drysorau; y nen yn duo gan gymyiau;
y tonau yn ymgodi, ac yn ymrolio yn fynyddau mawr-
ion; y llong yn esgyn i'r nefoedd ac yn disgyn i'r dyfn-
der; y morynau (breakers) yn golclii y cwbl dros y
bwrdd; angau safnrwth yn tremio yn ngwynebau y
mordeithwyr; tywylliad goleoadau y wybrenau; yr
ergyd dinystriol yn erbyn y graig; ymollyngiad y llestr
oddiwrth eti gilydd; y tonau cynddeiriog fel myrdd o
lewod ffyrnig yn ymryson am y llwyth; natur wedi
pruddhau; pob gobaitli am fywyd wedidiflanu, &c. &c.
na, elai ef heibio i'r pethau hyn yn ddisylw. — Gwel y
Skipivreck gan Falconer; darluniad o longddrylliad yn
ngweithion Byron, ac yn Winter Thomson.
Yn ei ddarluniad o ddinystr dinas gan elynion, y mae
yn debyg y paentiai y bardd ei chaerydd, a'i phyrth; ei
heolydd, a'i phetrualau {squares); ei muriau, a'i pbin-
oglau; ei masnachdai, a'i llysoedd; ei synagogau, a'i
themlau; ei gerddi a'i dyffrynoedd; ei ffynhonau, a'i
hafonydd; ei mawredd, a'i chyfoeth; doethineb, ac
enwogrwydd ei llywodraethwyr; glendid a harddwch
ei rhi'anod, yn y lliwiau cryfaf a mwyaf dymunol, a
dangosai hi yn ei hollogoniant, cyn darlunio un cwmwl
cucbiog yn hongian wrth ei phen; nac un arwydd o
ddialedd dwyfol ar gael ei dywallt ami; ac yna, gosodai
allan, a boll nerth, a medrusrwydd, awen wedi ei chyn-
hyrfugan brydferthwch y golygfaoedd a ddynodwyd, y
cadfridogion byddinog yn dynesu; y banerau yn chwyfio;
yr offerynau cerdd yn chware; gweryriad y meirch;
tinciadau yr eirf dinystriol; mellt, a tharanau y cyfleg-
rau; y daiargryn a deimlid gan bwysau y muriau yn
cwympo; adwyau mawrion yn y caerau; yr aneddau
ar dan, y mwg yn esgyn yn dyrch hyd y wybr; gwaedd-
|
|
|
|
|
(delwedd B5759) (tudalen 012)
|
12
TRAETHAWD AR
iadau yr archolledigion; cyflwr tost gwragedd aphlant;
y newyn; yr haint; cyrff y lladdedigion yn bentyrau;
y cwbl yn adfeilion llosgedig; sawyr y tanar y murdd-
ynod. Dangosai darlun o'i gogoniant a: i huchder cyn
ei cliwymp, ddyfnder y trueni a'i goddiweddai yn llawer
mwy; cai y darllenydd gyfle i edrych ami yn y ddau
olygiad; ac i gymharu ei chyflwr presenol; pan y mae
yn garnedd adfeiliedig, a'r hyn fuasai; pan oeddyndeg-
wch y fro, ac yn llawenydd yr holl genhedloedd o'i
hamgylch. Y mae darluniadau penigamp o wahanol
wrthrychau yn Awdlau Dewi Wyn, ar Elusengarwch,
ar Amaethyddiaeth, ac i ynys Prydain; Marwnad Pic-
ton, gan Gwallter Mechain; Gwledd Belshazar, gan
leuan Glan Geirionydd; Rhaglywiaeth Sior IV., gan
Cawrdaf; a dinystr Jerusalem, gan E.Thomas; ond
yn hyn y mae y beirdd Cymreig yn syrthio iselaf yn
gyffredin; cyfansodda llawer o honynt emynau a chan-
iadau moesol a difyrol'yn lled ganolig; a cherddi ac
awdlau ar wahanol bethau, yn lled wych; ond pan y
dygir hwy i sengyd y tir hwn, y maent yn debyg i
Dafydd yn llurig a botasau Saul. Y mae eu hanadl yn
diffygio. Y mae llawer un yn fardd da am gyfansoddi
rhyw ddernyn byr: bydd hwnw yn dlws iawn; ond
bydd yn fyr iawn: y mae yn gofyn galluoedd bardd-
onol cryf, a llygad craff i dynu darlun a maintynddo.
VII.— PRYDYDDIAETH ARWROL.
Y dull nesaf o farddoni y sylwn ai*no yw y dull arwrol
(epic); barddoniaeth hanesiol yw yr arwrol, wedi ei
ffurfio ar ystori, mewn rhan yn wirioneddol, ac mewn
rhan ynffugiol; gan osod allan mewn dullwedd (style)
oruchel (sublime) ryw weithred nodedig a ffodus, wedi
ei hynodi drwy amryw o addysgiadau mawr a phwysig,
er ffurfio y cymhwysiad, ac effeithio ar y meddwl i'w
dueddu i garu rhinwedd arwrol. Hefyd llunio ystori
|
|
|
|
|
(delwedd B5760) (tudalen 013)
|
FARDDONIAETH.
13
ddifyrus, bwysig, ac addysgiadol; adethol rhyw berson
i fod yn arwr y gan, a chynal ei gymeriad drwyddi. Y
pethau a ddylai arvvrgerdd osod o flaen y meddwl yw
dewrder, gwirionedd, cyfiawnder, ffyddlondeb, cyfeill-
garwch, duwioldeb, a mawrfrydigrwydd. Y mae ein
cenedl ni yn ddyeithr iawn i'r dull hwn o gyfansoddi.
Er mwyn cael cip-drem ar natur ansoddau, a theithi y
gan arwrol, cyngborem y darllenydd i astudio dull Coll
Gwynfa, ac Iliad Homer; oblegyd efe oedd tad yr
arwrgerdd, yn ei gan ryfeddol ar ryfel Caerdroia. Un
o'r cyfansoddiadau tebycaf yn yr oes hon i arwrgerdd,
yn y Cymraeg, yw yr awdl fuddugol yn eisteddfod
Le'rpwll, lS39,o gyfansoddiad Mr. T. Pierce.
VIII.— PRYDYDDIAETH DDYCHANOL.
Bu y Cymry yn nodedig am ganeuon dychanol (sa-
tirical), sef, gogan-gerddi. Teithi y rhai hyn yw
ffraeth-lymder, a ger winder, yn erbyn pechodau, a
moesau drwg; ond byddai yr hen feirdd yn chwanog i
arferyd y dull hwn i senu, ac i boeni eu cymydogion:
yr oedd T. Edwards, o'r Nant, a H. Morris, yn nodedig
am ganeuon dychanol; teimlai y werinos ugain, neu
ddeg ar hugain o flynyddau yn ol, gymaint o arswyd y
dychangerddi, ag a deimlent o ofn melldithion ffynon
Eilian! Cyfansoddai J. Jones, Glanygors, lawer o
ddychangerddi digrif, yn erbyn amryw bethau ffol oedd
yn mhlith y Cymry; ac yn erbyn twyll a drwg arfer-
ion; ond yr oedd ei ddychanwaith ef o rywogaeth wa-
hanol i ddychangerddi yr hen brydyddion; yr oedd yn
fwy esmwyth, gwawdus, a digrifol; yr oedd efe am
ynill ei gydgenedl oddiwrth eu harferion ffol, drw)^
wawdio yr arferion; ond yr oedd tuedd y lleill i archolli
y teimladau a'u gwaedu; yr oeddynt yn llawnach o
fustl, a mwy o ymadroddion brwnt, ac anoddefol, i oes
wareiddiedig, raewn llawer o honynt.
|
|
|
|
|
(delwedd B5761) (tudalen 014)
|
14
TRAETHAWD AR
IX. —PIT* DYDDIAETH ENGLYNOL.
Y dull englynol {epigrammatic) sydd led adna-
byddus yn Nghymru; y rhagoroldeb a berthyn i eng-
lyn yvv byrder, tlysni, a diweddiad ffraethlym. Cryn-
hoir cryn lawer o synwyr, weithiau, mewn englyn; y
mae lluaws o feirdd da, a cbampus, nad ellir eu golygu
yn englynwyr da. Dylai englyn fod yn ddyalladwy
iawn o ran ei syniadau a'i iaith; ac onide, ni fydd dim
prydferthwch ynddo. Y mae arfer geiriau ansathredig
mewn englyn, yn brawf naill ai o ddiofahvch, neu o
chwaeth isel. Peth i ddifyru y gymdeithas am y
munud ydyw; ac os bydd raid cbwilio y geirlyfr am ys-
tyr ei eiriau, a gofyn i'r adroddwr beth mae yn feddwl,
bydd y difyrwch wedi colli; bydd yr ergyd wedi ei
gollwngheb wneud dim o'i hoi. Dylai englyn fod mor
hawdd ei adrodd a diareb.
Y mae englyn yn un o'r mesarau mwyaf cyffredin y
cyfansoddir arno; ac y mae cyfansoddwyr yn llwyddo
yn anamlach i wneud englyn da na chywydd da, &c.
Bydd y rban fwyaf o'r englynion sydd ar gerig beddau
yn warth mewn oesau dyfodol. Y mae lluaws o rai da
wedi eu cam gerfiaw, a chanoedd o rai gwael, ac an-
nheilwng wedi eu gosod ar feddau, yr hyn sydd yn
ddiameu, yn fwy o sarhad i goffadwriaeth y treng-
iedisrion na^ o barch.
|
|
|
|
|
(delwedd B5762) (tudalen 015)
|
FARDDONIAETH.
15
BARDDONIAETH YR YSGRYTHYRAU,
Y mae pawb ag ydynt wedi talu sylw i'w Biblau yn
g-ofidio fod dawn mor ragorol a*r ddawn brydyddol wedi
ei hiselu gymaint drwy lygredigaeth. Yn y Nef y
mae ffynon y ddawn hon; ond y mae wedi ei defnyddio,
ysywaeth, gan ddynion halogedig, i ddybenion annhei-
Iwng iawn. Y mae rhai Cristionogion gweiniaid, o her-
wydd y camddefnydd a wnaed o honi, wedi bod mor ffol
a thybio fod prydyddiaeth a phechod yn berthynasau
agos i'w gilydd; ac nad oes fodd bod yn brydydd mawr,
fel y dywedir, lieb fod yn bechadur mawr befyd; ac
mai pechod, yn ddiamheuol, yw ymyraeth dim a'r fath
beth; ond y mae yn resyn fod neb sydd a Bibl yn ei
law mor gamsyniol a hyn, ac mor dywyll, am un o
ddoniau, ac addurniadau, penaf yr eglwys yn mhob
oes. Y mae canoedd yn ein gwlad wedi darllen rhanau
o'u Biblau, ac erioed heb ddyall mai prydyddiaeth oedd-
ynt yn ddarllen; er, y mae yn wir, nad ydyw y rhanau
hyny yn eu gwisg farddonawl yn y Gymraeg; ond y
mae y syniadau yn hollol farddonawl. Y gan henaf a
ddygodd hanesiaeth i'n clustiau yw can Moses, yr hon
a geir yn Exodus, (pen. xv.), ar ol gwaredigaeth Israel
o'r Aifft. Maethwyd y gelfyddyd santaidd hon yn yr
eglwys, drwy yr oesau dilynol; a defnyddiwyd hi gan
frenhinoedd, a pbroffwydi; gan Dafydd, Solomon, ac
Esaiah, i ddarlunio natur a gogoniant Duw. Trwy y
ddawn hon dygasant gymaint o'r nefoedd i'r ddaiar ag
a ganiatai tywyllwch yr oruchwyliaeth hono; ac yn
awr a phryd arall codai perlewyg prydyddawl {poetic
rapture) eu heneidiau *yn mhell uwchlaw y cysgodau,
gan eu cludo i ardaloedd goleuach a mwy ysplenydd;
a rhoddi iddynt gip olwg ar ddydd yr efengyl. Y mae
|
|
|
|
|
(delwedd B5763) (tudalen 016)
|
16
TRAETHAWD AR
dadl wedi bod rhwng rhai o'r dysgedigion penaf, mewn
perthynas i'r farddoniaeth Hebreaidd; sef, pa im a
oedd iddi fesurau penodol ac odliadau ai peidio; rhai
yn dyweyd fod, ac ereill yn gwadu hyny; ond cynwys
y nodiadau canlynol sylw ar bethau, yn y farddoniaeth
Hebreaidd, y cytunir arnynt gan y rhai enwocaf sj r dd
wedi ysgrifenu ar hyn. Wrth graiifu ar natur y fardd-
oniaeth a'i theithi, ni fydd hyny yn tueddu mewn un
modd i geisio lleihau dwyfol ysbrydoliaeth y gwirion-
edd; oblegid golygir mai y materion a osodai y proff-
wydi a'r apostolion allan oedd yn ddivyfol ysbrydoledig,'
ac nid y dull; yr oedd pob un, pa un bynag ai profF-
wyd ai apostol, yn gosod y gwirionedd allan yn ei
ddawn ei hun; ac y mae rhagor mawr i'w ganfod
rhwng eu gwahanol ddoniau, o ran eu dull. Yr oedd
yr athrawiaeth a draddodent goruwch naturiol; ond eu
dawn eu hunain a arferent i'w thraddodi. Yr oedd
ysgol i'r proffwydi wedi ei sefydlu gan Samuel; ond
byddai yn anmhriodol i ni feddwl mai dysgu i'r gwyr
ieuainc br off toy do yr oeddid. Ond dygid hwy i fyny
mewn gwybodaeth grefyddol. Yr oedd rhai o honynt
yn cael eu dysgu mewn peroriaeth, ac ereill, yn ddiau,
mewn barddoniaeth, &c. Er fod yr holl broffwydi, i
raddau mwy neu lai, yn ysgrifenwyr ffugrol, y mae
amryw o honynt yn mhell o gyraedd yr hyn a ellir ei
olygu yn radd farddonol, yr hyn ar unwaith a'n hetyl
rhag cymysgu yr a wen brydyddol a'r ysbryd proffwydol
a roddwyd iddynt. Gan hyny sylwn ar natur y fardd-
oniaeth cyn belled ag yr oedd a wnelai eu dawn a'u
galluoedd hwy fel beirdd a hi: ac mewn trefn i gael
allan wir natur eu barddoniaeth, y mae yn rheidiol i ni
sylwi ar yr arluniaeth (imagery), neu y gyffelybiaeth
farddonawl a arferai yr ysgrifenwyr santaidd. Y mae
y dysgedig Esgob Lowth yn rhanu hon yn bed war dos-
barth; a dywed ei bod yn cael ei chymeryd, (1.) Oddi-
wrth wrthrychau naturiol. (2.) Oddiwrth arferion,
celfyddydau, ac amgylchiadau bywyd cylfredin. (3.)
Oddiwrth bethau santaidd. Ac, (4.) Oddiwrth y ffeith-
|
|
|
|
|
(delwedd B5764) (tudalen 017)
|
FARDDONIAETH.
17
iau mwyaf hynod sydd wedi eu cofrestru yn yr banes-
iaeth santaidd.
I.— CYFFELYBIAETH WEDI EI CHYMERYD ODDIWRTH
WRTHRYCHAU NATURIOL.
Wrth gymeryd cyffelybiaeth o wrthrychau naturiol,
byddai y beirdd Hebreaidd yn dethol y cyfryw ag oedd
yn hollol adnabyddus a chynefin i'w gwrandawyr
a'u darllenwyr. Gwelir, mai ar hyn, mewn gwirionedd,
y mae eglurder iaith ffugrol yn dibynu i fesur helaeth:
oblegyd prif ddefnydd arferiad cymhariaethau y w egluro
y mater; eithr os yn lle meddylddrychau cynefin y
bydd i awdwr ddefnyddio rhai newydd, nad ydynt yn
hollol ddeailadwy; os bydd iddo geisio eglurhau yr hyn
sydd hollol amlwg drwy yr hyn sy ddirgel, yn He
gwneud path yn eglurach, y mae yn ei wneuthur yn
fwy dyryslyd ac anhawdd. Oni b'ai cywirdeb anghy-
ffredin yr ysgrifenwyr santaidd yn hyn, ni buasem ni,
braidd, yn alluog i amgyffred gair o'u cyfansoddiadau.
Yn y lle nesaf, sylwir, fod yr Hebreaid, nid yn unig
yn tynu eu cyffelybiaethau oddiwrth wrthrychau eithaf
adnabyddus, ond cadwasant un llwybr a modd yn y
defnyddiad o honynt a'u cymhwysiad at eu gwrth-
rychau. Gellir golygu, mae yn wir, y ddullwedd
ddamhegol yn un neillduol, yn yr hon y mae pethau
moesol, gwladyddol, a dwyfol, yn cael eu hynodi, a'u
gosod allan drwy gymhariaethau arwyddedig, neu hys-
bysedig; ac wedi eu mabwysiadu oddiwrth wrthrychau
teimladol. Megys y mae mewn iaith eglur, gan hyny,
ryw eiriau penodol yn gwasanaethu yn arwyddion
meddylddrychau penodol; felly, gan mwyaf, yn y ddull-
wedd ddamhegol, y mae math o gyffelybiaethau naturiol
yn gwasanaethu i egluro rhyw fath o feddylddrychau ag
ydynt fwy anamlwg. Nid ydyw yr honiad hwn, mae'n
wir, i'w ddyall, yn hollol heb eithriad; ond mor belled
a hyn, beth bynag, gallwn gadarnhau fod y beirdd
santaidd, wrth egluro yr un gwrthrych, yn defuyddio
yr un cymhariaethau yn amlach na neb prydyddion
|
|
|
|
|
(delwedd B5765) (tudalen 018)
|
! §
TRAETHAWD AR
ereill; ac y mae yr arferiad hon yn effeitliiol iawn i
gadw eglurdeb.
Rhaid sylwi, yn y lle diweddaf, fad yr Hebreaid yn
defnyddio, y gyffelybiaeth hono yn neillduol, yr hon a
fenthycwyd oddiwrth y gwrthrychau mwyaf amlwg a
chynefin, yn fwy rhydd, ac fod effaith ffugrol y cyfryw
wedi ei sefydlu a'i hysbysu drwy arferiad gyffredinol a
pharhaus. Hon, megys y mae yn gwneud cyfansodd-
iad yn eglur ac yn oleu, hyd yn oed yn y man lle y
mae mwyaf o berygl o dywyllwch, a amddiffyna y
beirdd santaidd rhag y cyliuddiad o ormoddiaeth, ger-
winder a chwyddiaeth.
Gellir cadarnhau y nodiadau byn a'u hegluro drwy
ddwy engraff neu dair. Y mae y cyffelybiaethau o
oleuni a thywyllwch yn cael eu harferu yn gyffredin
yn mhob iaith i osod allan, neu ddynodi, hawddfyd ac
adfyd, yn unol a'r synwyr cyffredin a'r dirnadaeth a
fedd pawb o'r gwrthrychau eu hunain. Ond y mae
yr Hebreaid yn defnyddio y cymhariaethau hyn yn
amlach a chyda llai o amrywiaeth na phobl ereill.
Pan fydd y bardd santaidd yn addaw i'r bobl adne-
wyddiad o ifafr ddwyfol, ac ail gychwyniad llwyddiant
cyffredinol, gyda'r fath liwiau ardderchawg y darlunia
efe hyny! y fath nad all un cyfieithiad ei osod allan:
A bydd llewyrch y lleuad fel llewyrch yr haul,
A llewyrch yr haul fydd saith rawy. — Esatah xxx. 26.
Ond nid ydyw hyd yn oed hyn yn ddigon:
Ni bydd yr haul it' mwyach yn oleuni'r dydd:
A'r lleuad ui oleua yn llewyrch i ti:
[Ac yn y nos ni oleuir di a dysgleirdeb y lloer:]
Eithr yr Arglwydd.[Jehofah] fydd iti yn oleuni tragywyddol,
A'th I3duw yn ogoniant it.
Ni fachluda dy haul mwyach;
[ni dderfydd dy haul].
A'th leu ad ni phalla; [ni threulia];
O herwydd yr Arglwydd [Jehofah] fydd iti yn oleuni tragywyddol;
A dyddiau dy alar a ddarfyddant.— Es." lx. 19, 20. **
* Y geiriau rhwng ymsangau [ ] a ddangosant fel y goddefai y
geiriau eu cyfieithu.
|
|
|
|
|
(delwedd B5766) (tudalen 019)
|
FARDDONIAETH.
19
Ac ar y Haw arall pan y cyhoeddir dinystr yn erbyn
brenhin balch yr Aipht, dywed Ezeciel:
Ie, cuddiaf y Nefoedd wrth dy ddifFoddi,
A thywyllaf eu ser hwynt,
Yr haul a guddiaf [a oblygaf] a ch»vmwl,
A'r lleuad ni waa i'w goleuui oleuo.
Tywyllaf arnat holllewyrch goleuadau'r Nefoedd,
[Holl oleuui goleuadau y nefoedd a dywyllaf uwch dy ben].
A rhoddaf dywyllwch ar dy dir, medd yr Arghvydd Dduw.
Ez. xxxii. 7, 8.
Y mae yr ymadroddion hyn yn hyf ac yn eon; ond
y mae y gymhariaeth yn ddigon adnabyddus, y mae'r
arferiad o honi yn gyffredin, a'r ystyr yn ddyalladwy;
gan byny, y maent yn eglur, yn olea, ac yn fawreddog.
Defnyddid cyffelybiaethau hefyd o afonydd a ffyn-
honau, a'r ddaiar yn cael ei hadnewyddu a gwlaw; y
raae'n wir yr arferir y rhai hyn gan feirdd ereill; ond
fe'u harferir yn fynychach gan y dwyreinwyr, lle yr
oedd y gwlaw mor dderbyniol. Os parha gwynt
y dwyrain i chwythu am ychydig ddyddiau, yn y
gwanwyn, neu yn yr haf, bydd y maesydd wedi eu
deifio yn gymaint fel na bydd yno prin laswelltyn
wedi ei adael; bydd yr afonydd a'r ffrydiau yn sychu
fyny, ac ereill yn ymddangos yn heliaidd, a natur fel
yn ymyl ymddatodiad. Ar ol cawodydd trymion, pa
fodd bynag, bydd y maesydd yn adnewyddu tu hwnt i
ddysgwyliad neb, yr afonydd yn ail redeg, a'r ffyn-
honau yn tywallt allan ddyfroedd mwy hyfryd; bydd
holl wyneb natur wedi newid; yr hyn a ddyg feddyl-
ddrychau mwy uchel am adnewyddiad a hyfrydwch nag
a ddichon amgylchiadau o'r fath ddangos ini. Oddi-
wrth hyny mae cynifer o gyfeiriadau yn cael eu gvvneud
at dir eras a sychedig, heb ddwfr, i osod allan wasgfa; —
ac i ddarlunio cyfnewidiad o wasgfa i lwyddiant, syl-
faenir eu cymhariaethau ar ddisgyniad cawodydd, a
thoriad allan ffynhonau yn y diffaethweh.
Dywed y proffwyd fel hyn:
Yr anialwch a'r anghyfaneddle a lawenychant,
A'r fliffaethweh hefyd a orfoledda ac a flodeua fel rhosyn.
|
|
|
|
|
(delwedd B5767) (tudalen 020)
|
20
TRAETHAWD AR
Canys dyfroedd a dyr allan yn yr anialwch
Ac afonydcl [ffrydlifoedd] yn y diffaethwch:
Y crasdir hefyd [a'r tywod poeth] a fydd yn Ilyn>
A'r tir sychedig yn ffynhonau dyfroedd [tarddiol]:
Ac yn nghrigfa dreigiau a'u gorwecldfa y bydd cyfle corsenau
a brwyn. [Y tyfa porfa gyda'r corsenau a'r brwyn].
Es.xxxv. 1. C, 7.
Y mae yn y profFwyd hwn lawer o gyfeiriadau
cyfFelyb, y mae cyflwr ffafriol, neu anflFafriol, y genedl
wedi cael ei osod allan drwy yr un gyfFelybiaeth yn
fynych, yr hyn y mae llawer o esponwyr wedi ceisio ei
egluro gyda mwy o fanylrwydd nag a oddefa meddyl-
ddrych barddonawl. Y maent wedi cymeryd, weithiau,
yr hyn oedd y profFwyd yn feddwl yn fFugrol, inewn
ystyr lythyrenol; a phrydiau ereill esponient bob peth
mewn ystyr gyfrinol (mystical), ac wedi ceisio dyweyd
pa beth a feddylir wrth y dwfr, pwy y w y rhai hyny sydd
yn sychedig &c.; gan gymysgu llawer o adfyfyriadau
duwiol, ond eithaf dyeithr i'r testyn, ac yn gyfryw ag
na feddyliodd y profFwyd erioed am danynt. Oblegyd
y mae yn ddiamheuol mai nid ei fwriad ef oedd ysgrif-
enu damhegion, ond eglaro ac addurno yflfugr prydfeth
a osodai allan.
Y mae yn rhaid fod y ffugrau ami a dynai yr ysgrif-
enwyr santaidd oddiwrth fynyddoedd Palestina, yn
adnabyddus i bob darllenydd y Bibl. Libanus a Car-
mel, un yn nodedig yn gy stal am ei uchder ac am ei
oed, maint, ac amlder, y cedrwydd a addurnai ei ben,
gan osod allan ymddangosiad cadarn a tharawiadol, o
nerth a mawredd; y Hall, yn gyfoethog ac yn fFrwyth-
lawn, yn llawn gwinwydd, olewydd, a fFrwythau dan-
teithiol, yn y sefyllfa mvv^yaf biodeuog, wrth natur a
thrwy ddiwylliad, ac yn meddu ymddangosiad hyfryd o
ffrwythlonrwydd, harddwch, a thlysni; — y ddau fynydd
hyn ydynt y rhai mwyaf nodedig yn y farddoniaeth
santaidd, ac ydynt yn rhoddi y cymhariaethau goreu a'r
fFugrau mwyaf tlws. Gwel Can. v. 15. vii. 5.; Esaiah
xxxii. 9. xxxv. 2. xxxvii. 24; Jer. xxii. 6. 23; Zech,
xi. 1; Esaiah x. 34. xi. 13; Jer. iv. 26; Mic. vii. 14.
|
|
|
|
|
(delwedd B5768) (tudalen 021)
|
FARDDONIAETH.
21
Yn eu cyffelybiaethau o'r arswydus a'r dychrynllyd, y
rhai a gyfarfyddir yn ami yn y prydyddion santaidd, y
mae yn amlwg eu bod hwy wedi tynu eu darluniadau
oddiwrth ffyrnigrwydd yr elfenau, a chynhyrfiadau an-
ian, y rhai yr oeddynt drwy natur eu hinsawdd, mor
gynefin a hwynt. Nid oedd daeargrynfaau yn bethau
dyeithr; a dilynid hwy weithiau a, Uithriad tir, drwy y
rhai y byddai darnau o dir, a fyddent ar leoedd ochrog,
yn cael eu symud. At hyn y cyfeiria y Salmydd pan
y sonia am "dreigliad y mynyddoedd i ganol y mor,"
(Salm. xlvi.); am danynt yn " neidio fel hyrddod a'r
bryniau fel wyn defaid;" (cxiv. 4. 6.); ac y mae y pro-
ffwyd Esaiah yn darlunio golygfa fel hyn gyda chryn
fawredd,
Y ddaiar gan symud a ymsymudodd [yn ol ac yn mlaen] fel meddwyn;
ac a ymsigla megis bwth. [Ac a symud y ffordd yma a'r ffordd
acw, fel llety dros uoswaith]. — Esaiah xxiv. 20.
Yr oedd corwyntoedd, a thywyllwch, mellt, a gwlaw,
neu genllypg yn ystod y gauaf a'r tymor oer oedd
yn Judea ac Arabia, yn rnhell tu hwnt i ddim sydd yn
ein gwlad ni. Y mae yr ysgrifenwyr santaidd wedi
benthyca llawer o ffugrau nerthol oddiwrth y pethau
dyeithr hyn. Dywed Mr. Morier, wrth ddarlunio cor-
wyntoedd Persia, eu bod hwy yn ysgubo ar hyd y wlad
mewn amrywiol nyrdd, a hyny yn ddychrynllyd iawn.
■• Cludent ymaith dywod,
canghenau, a soft y maesydd,
ac ymddangosent fel pe buasent, mewn gwirionedd, yn
ffurfio trosglwyddiad rhwng y ddaiar a'r cymylau. Y
mae cywirdeb y gyffelybiaeth a arferir gan Esaiah, pan
y cyfeiria at y peth rhyfeddol hwn, yn darawiadol
hynod: 'A chorwynt a'u dwg hwynt ymaith fel sofiV
(Es. xl. 24); 'A eiiidir fel peiswyn mynydd o flaen y
gwynt, ac fel peth yn treiglo yn mlaen corwynt.' (Es.
xvii. 13). Yn y Salm (Ixxxiii. 13) darllenwn, ^Gosod
hwynt, O fy Nuw, fel olwyn; fel sofl o flaen y gwynt;'
yr hyn a eglurir yn rhagorawl drwy gylchdroad y cor-
wynt, yr hwn sydd yn mynych yru y sofl dros yr
anialwch, yn debyg i olwyn wedi ei rhoddi ar chwyrn
|
|
|
|
|
(delwedd B5769) (tudalen 022)
|
22
TRAETHAWD AR
dro." Ac yn yr amgylchiadau dychrynllyd hyny y
darlunir ymddangosiad yr Hollalluog, yn Salm xviii,
pan " Wnaeth efe dywyllwch yn ddirgelfa iddo; a'i
babell o'i amgylch oedd dywyllwch dyfroedd a thew
gymylau yr awyr; pan oedd ei lef yn genllysg ac yn
farwor tanllyd; a phan wrth ei gerydd y dynoethwyd
gwaelodion y dyfroedd, ac y gwelwyd seiliau y bryn-
iau;" er y gallai fod yma ryw gyfeiriad at ddisgyniad
Duw ar fynydd Sinai, eto ymddengys fod y ffugrau
wedi en cymeryd yn uniongyrchol oddiwrth gynhyrf-
iadau natur, a'r rbai yr oedd yr awdwr mor gydna-
byddus,
Gallwn benderfynu fod pob prydyddiaeth, ac yn
enwedig, prydyddiaeth yr Hebreaid yn tynu ei holl
addurniadau, neu eu cyffelybiaethau oddiwrth wrth-
rychau naturiol: gan hyny, dyledswydd gyntaf y
beirniad yw craffu, cyn belled ag y gall, ar sefyllfa ac
arferion yr awdwr, hanesiaeth anianyddol ei wlad, a
golygfa y farddoneg. Os na thelir sylw nelllduol i hyn
ni fyddwn, prin, yn alluog i farnu, gydag un gradd o
sicrwydd, am ddillynder neu briodoldeb ymadroddion:
dianga y mwyaf amlwg heibio ein sylw; a bydd y
prydferthwch a'r rhagoriaethau yn hollol o'r golwg.
II.— ARFERION, CELFYDDYDAU. AC AMGYLCHIADAU
BYWYD CYFFREDIN.
Wrth sylwi ar yr ail ifynhonell o'r hon yr ydoedd y
cyffelybiaethau prydyddol yn cael eu tynu, rhaid cofio
fod holl ystod a threfn bywyd cyffredin yn mhlith yr
Hebreaid, yn yr amseroedd boreuaf, yn ddirodres ac yn
unffurf i'r eithaf. Nid oedd yn eu plith yr amrywiaeth
o astudio ac olrhain y celfyddydau, amgylchiadau, a
galwedigaethau ag a allasid weled yn mysg cenhedloedd
ereill, y rhai a ymffrostient eu bod yn meddu ar radd
uwch o wareiddiad; a hawdd y gallasent fostio hyny,
yn wir? os gloddest, ysmaldod, a bdehder, yw y prof-
iedydd. Yr oedd pawb yn eu plith hwy yn mwynhau
|
|
|
|
|
(delwedd B5770) (tudalen 023)
|
FARDDONIAETH.
23
rhyddid cyfartal; yr oepldynt oil, drwy eu bod wedi
hanu o'r un boncyff, yn ymffrostio mewn cyfartaledd
achyddol a gradd; nid oedd yn eu plith ddim teitlau
o-wag, nac arwyddion o au-ogoniant; dim gwahaniaeth
nac uwchafiaeth, ond yr hyn a ddeilliai oddiwrth
rinwedd neu ymarweddiad yn rhagori; oddiwrth urdd-
ddiant a phrofiad oedran; neu oddiwrth wasanaeth a
wnelid i'r wlad. Yr oeddynt drwy fod wedi eu didoli
oddiwrth ereill o'r hil ddynol, ar gyfrif eu crefydd a'u
cyfreithiau, ac heb fod yn ymlynol wrth drafnidiaeth?
yn foddlawn gyda'r celfyddydau hyny oedd yn rheidiol
i gynai bywyd syml ac anniwylliedig, neu, yn hytrach
anllygredig. Eu prif orchwylion oedd trin y ddaiar a
gofalu am y praidd; yr oeddynt yn genedl o amaeth-
wyr a bugeiliaid. Yr oedd y tiroedd wedi en dosbarthu
i'r amrywiol deuluoedd; ac nid ellid yn ol cyfraith y
wlad werthu yr etifeddiaethau, ac o ganlyniad byddent
yn dyfod i'w hil heb leihad. Ffrwyth y ddaiar, cy-
nyrch ei dir a'i lafur, oedd yn gwneud i fynu gyfoeth
pob un. Nid oedd hyd yn oed y mwyaf yn eu plith yn
ei hystyried yn anmharch, nac yn iselhad ymaflyd yn
y swydd iselaf o lafur gwladol. Yr ydym yn darllen,
yn yr hanesiaeth ysgrythyrol, am ddynion enwog yn
cael eu galw i'r swyddau mwyaf uchel a santaidd—
arvvyr, brenhinoedd, a pbroffwydi, oddiwrth yr aradr,
a'r gorlan. Samgar mab Anath, yn tarawo chwe chanwr
o'r Philistiaid ag irai ychain, ac yn gwaredu Israel
(Barn. iii. 31); Gedeon yn cael ei alw pan oedd efe
yn dyrnu gwenith (pen. vi. 11); Saul yn cael ei alw
yn frenin wrth chwilio am asenod ei dad (1 Sam. ix. 3);
Dafydd yn cael ei alw o'r gorlan i'r orsedd (2 Sam n
vii. 8; Salm lxxviii. 72, 73); Eliseus yn cael ei alw
i broffvvydo, pan oedd yn aredig yn y maes (1 Bren.
xix. 19,20); Amos yn cael ei alw o blith bugeiliaid
Tecoa, (Amos i. 1.; vii. 14. 15). Gan mai dyma oedd
amgylchiadau pethau, nid allwn ryfeddu wrth weled yr
ysgrifenwyr Hebreaidd, yn tynu eu ffugrau oddiwrth y
celfyddydau hyny yr oeddynt wedi eu dwyn i fynu o'u
mebyd ynddynt,
|
|
|
|
|
(delwedd B5771) (tudalen 024)
|
24
TRAETKAWD AR
Yn Habacuc iii. 12; darlunir y Jehofa yn cerdded y
ddaiar mewn Hid ac yn dyrnu y cenhedloedd mewn
digter. Yn Micah iv. 13. dywedir y gwneir corn
merch Sion yn haiarn, a'i charnau yn bres; ac y
byddai iddi ddryllio pobloedd lawer. Ac yn y Salm
Ixxxiii, 14, 15, sonir am i'r gelynion gael eu herlid a'r
dymestl, a'u dychrynu a'r corwynt.
Gyda'r fath fawredd a nerth y mae y digofaint
dwyfol yn cael ei osod allan drwy gyffelybiaeth o win-
wryf; dyma gyffelybiaeth a gyfarfyddir yn ami yn y
beirdd santaidd, ond ni chafodd ei harfer gan neb ereill.
Ond yn mha le y cyfarfyddwn ag ymadroddion o ar-
dderchawgrwydd cyffelyb i'r gwreiddiol yn un o'r
ieithoedd diweddar? Trwy ba gywreinrwydd yn
nghyraedd y pwyntel {pencil) y gallwn ddangos
cymaint a chysged o'r darluniad a rydd Esaiah o'r
Messiah yn y dial ar ei elynion?
Pwy yw hwn yn dyfocl o Edom?
Yn goch ei dclillad o Bozrah?
[Gyda gwisg wedi ei lliwio yn ddwfn o Bozrah?]
Hwn sydd hardd yn ei wisg?
Yn j-mdaith [yn mlaen] yn amlder ei rym?
Myfi, yr hwn a lefaraf mewn [neu wyf yn cyhoeddi] cyfiawnder, ac
wyf gadarn i iachau.
Paham yr wyt yn goch dy ddillad, a'th wisgoedd fel yr hwn a sathrai
mewn gwinwryf?
Sethrais y gwinwryf fy hunan;
Ac o'r bobl nid oedd un [nid oedd dyn] gyda mi;
Canys mi a'u sathraf [sethrais] hwynt yn fy nig;
Ac a'u mathraf [methrais] hwynt yn fy llidiawgrwydd;
A'u gwaed hwynt a daenellir [daenellwyd] ar fy nillad;
A'm boll wisgoedd a lychwinaf [lychwinais]. — Esaiah Ixiii. 1 — 3.
Ond y mae'r engraffau o ddefnyddio cyffelybiaethau
oddiwrth arferion a dulliau yr Hebreaid yn afrifadwy.
III.— Y CYFFELYBIAETHAU A GYMERID ODDIWRTH
BETHAU SANTAIDD.
Yr oedd crefydd yr Hebreaid yn cynwys cylch helaeth
iawn o drefniadau dwyfol a dynol. Nid yn unig yr
oedd yn cynwys y cwbl a berthynai i wasanaeth ac
|
|
|
|
|
(delwedd B5772) (tudalen 025)
|
FARDDONIAETH.
25
addoliad" Duw; ond yr oedd hefyd yn cyraedd at reol-
eiddiad pethau gwladwriaethol, cadarnhad y cyfreithiau,
ffurfiau a gweinyddiadau cyfiawnder, a phob peth, agos,
perthynol i fywyd gwladol a theuluol. Gyda hwynt
yr oedd pob amgylchiad mewn bywyd yn gysylltedig a
chrefydd, naill ai yn uniongyrchol, neu yn anunion-
gyrehol. Oblegyd hyn, yn un peth, y mae cynifer o
gyffelybiaethau yn y farddoniaeth Hebreaidd wedi eu
tynu oddiwrth bethau santaidd; ac y mae perygl i
ninau golli golwg ar hyn, rhag ini edrych ar beth sydd
yn ei natur yn ddwyfol, yn gyffredin ac yn isel.
Gallwn gael golwg ar y mater yma drwy ychydig o
engraffau. Pan byddai arnynt eisiau dangos llygredig-
aeth cyffredinol meibion dynion, cymharent ef i beth
aflan, a'u holl gyfiawnderau i fratiau budron, a'u bod
oil wedi syrthio fel deilen, a'u hanwireddau fel gwynt
wedi eu dwyn ymaith (Esaiah xiv. 6). Pan edliwid
i*r genedl eu harferion halogedig, cymharent hi i un yn
dangos ei noethni, a'i haflendid yn ei godre, &c.
(Galar. i. 8, 9. 17). Buasai y cyffelybiaethau hyn, heb
eu hystyried yn cyfeirio at aflendid seremoniaidd y genedl
yn ymddangos yn annillyn, ac i raddau yn wrthwynebus;
ond os olrheiniwn hwynt i'w ffynhonell eu hunain, sef,
at ddefodau yr Hebreaid, ymddangosant yn oddefol.
Pethau tebyg yw yr amlygiadau o boen a gofid a rydd
y proffwyd brenhinol; yn enwedig, pan y cwyna nad
oes iecliyd yn ei gnawd, fod ei gleisiau wedi pydru, ei
fod ef wediei ddarostwng yn ddirfawr gan ei bechpdau,
a'i Iwynau wedi eu llenwi a ffieiddglwyf.* (Salm
xxxviii.) Wrth ddarllen y rhanau hyn, y mae rhai
esponwyr, ag oeddynt yn ddyeithr i awen y brydydd-
* Y mae dynion o chwaeth isel ac anniwylledig, yn hoff iawn o
drin cyffelybiaethau fel yr un uchod; ond gwnant hyny yn lled-
chwith (clumsy) ryfeddol: a gyda gwresawgrwydd, a hwyl anarferol,
y pregethant oddiar adnodau fel hyn, " Y ci a ymchwelodd at ei
chwydiad ei hun, a'r hwch wedi ei golchi i'w hymdreiglfa yn y dom."
— •" Mi a'th chwydaf di allan o'm genau," &c, &c. — ni raid
hysbysu
y darllenydd, y teimladau a feddiana y gynulleidfa wrth wrando ar
ddyn garw yn pregethu oddi wrth destynau o'r natur yma.
C
|
|
|
|
|
(delwedd B5773) (tudalen 026)
|
26
TKAETHAWD Aft
iaeth Hebreaidd, ac yn anwybodus am natur ycyfielvb-
iaethau a arferid gan y beirdd ysbrydoledig, wedi bod
nior ffol a cbeisio chwilio i natur yr afiechyd hwn y cwyna
y proffwydgymaint rhagddo; ond buasai ynllawn cystal
i , r cyfryw chwilio allan yn mha afon yr oedd efe pan
lifodd y dwfr dros ei enaid. Aethai dros ein henaid
ddyfroedd chwyddedig" (Salm, cxxiv. 5). " Achwb fi,
O Dduw; canys y dyfroedd a ddaethant i mewn hyd
at fy enaid. Soddais mewn torn dwfn, lle nid oes
sefyllfa: daethum i ddyfnder dyfroedd, a'r ffrwd a lifodd
drosof" (Salm. Ixix. 2? 3). Y mae llawer o gymhar-
iaethau yr Hebreaid wedi en tynu hefyd oddiwrth bethau
hardd oedd yn eu plith, megys gwisgoedd cysegredigyr
archoffeiriad. Y mae amryw gyfeiriadau at y rbai hyn
yn yr ysgrifeniadau santaidd, pan fydd eisiau darlunio
tlysni a hawddgarwch anghyffredin. Pan y dengys
Esaiah orfoleddiad a gogoniant yr eglwys, darlunia hi
fel un wedi ei gwisgo " a gwisgoedd iechydwriaeth, ac
a manteil cyfiawnder; fel y priodfab wedi ymwisgo a
harddwisg," yr hon a gyfeiria, yn ddiau, at wisg yr
offeiriaid. " ac fel yr ymdrwsia y briodferch a'i thlysau"
(Esaiah lxi. 10). Nid oedd gan yr ysgrifenwyr Heb-
reaidd un gyffelybiaeth gyfartal i hon i osod allan fawr-
hydi annherfynol Duw. Yn Salm xciii. 1, darlunir y
Jehofah wedi ei wisgo ag ardderchawgrwydd ac a nerth.
" Yr Arglwydd sydd yn teyrnasu, efe a wisgodd ar-
dderchawgrwydd; gwisgodd yr Arglwydd nerth, ac
ymwregysodd." Cyfeiria hyn, mae yn amlwg, at wisg
ac addurniadan yr offeiriaid, Dylid sylwi fod agos yn
annichonadwy, drwy gyfieithiad, ddangos tlysniarhag-
oroldeb eu cyffelybiaethau. Pe buasem yn fwy hysbys
o'u harferion buasai y ffugrau a ddefnyddir yn ym-
ddangos yn llawer eryfach.
iy.—Y CYFFELYBIAETHAU A DDEFNYDDIASANT ODDI
WRTH YR HANESIAETH SANTAIDD.
Gallwn ni weled prydferthwch y cyffelybiaethau hyn
i raddau; ond nid yn agos gymaint ag y gallent hwy;
|
|
|
|
|
(delwedd B5774) (tudalen 027)
|
FARDDONIAETH.
27
oblegyd yr oedd y lleoedd y cyfeirir atynt mewn llawer
o honynt, wedi eu gweied ganddynt hwy. Cyfeirir yn
fynych iawn, gan y prydydrlion santaidd at y cymysgedd
(chaos) mawr, y sonir am dano yn nhu dalenau cyntaf
yr hanesiaeth santaidd. Pan fydd eisiau gosod allan
unrhyw gyfnewidiad nodedig; megys, dymchweliad
teyrnasoedd; distrywiad yr ymerodraeth luddewig, gan
y Caldeaid; neu, fygythiad cryf o ddinystr yn erbyn
gelynion Israel, fe'i clarlunir yn yr un lliwiau a phe
byddai natur ar ymollwng iV chymysgedd cyntefig\
Darlunia Jeremiah, trwy weledigaeth uwchlaw bardd-
onawl, yr angbyfanedd-dra oedd ar oddiweddyd Judea:
Mi a edrychais ar y ddaiar ac wele aflunaidd a gwag oedd;
Ac ar y nefoedd, a goleuni nid oedd gandynt. —
Mi a edrychais ar y mynyddoedd, ac wele yr oeddynt yn crynu;
A'r holl fryniau a ymysgydwent.
Mi a edrychais, ac wele nid oedd dyn;
A holl adar y nefoedd a giliasent.
Mi a edrychais, ac wele y doldir [oedd wedi dyfod] ynanialwch;
A'i holl ddinasoedd a ddistrywiasid,
O flaen yr Arglwydd, [o fiaen presenoldeb Jehofah]
Gan lidiawgrwydd ei ddigter ef. — Jer. iv. 23 — 26.
Ac ar destyn cyffelyb dy wed Esaiah,
Ac efe a estyn ami linyn annhrefn,
A meini gwagedd. — Esaiah xxxiv. 11.
Yr oedd nid yn unig y cymysgedd cyntefig yn meddwl
y proffwydi, ond arferent hefyd eiriau yr hanesydd dwy-
fol. Y mae yr un testynau yn cael helaethu arnynt a'u
haddurno drwy bethau ychwanegol yn y darnau can-
lynol:
Yr hanl a'r lloer a dywyllant,
A'r ser a ataliant [a dyn ant yn ol] eu llewyrch.
A'r Arglwydd a rua [a darana] o Siou,
Ac a rydd ei lef o Jerusalem:
A'r nefoedd hefyd a'r ddaiar a grynant. — Joel iii. 15, 16.
Holl lu y nefoedd hefyd a ddatodir, [a dreuliant ymaith]:
A'r nefoedd a blygir fel llyfr; [memrwn neu rol-lyfr];
A'i holl lu a syrth [a wywa];
Fel y syrthiai deilen o'r winwydden,
Ac fel ffigysen [ddeifiedig] yn syrthio oddiar y pren.
Esaiah xxxiv. 4.
|
|
|
|
|
(delwedd B5775) (tudalen 028)
|
28
TRAETHAWD AR
Pan y sonia am adferiad Israel dywed:
Eithr myfi yw yr Arglwydd [Jehofah] dy Dduw;
Yr hwn a barthodd y mor [a lonyddodd y mor ar unwaith]
Pan ruodd ei donau [er rhuo];
Ei euw yw Arglwydd y lluoedd [Jehofah, Duw y lluoedd yw
ei enw].
Gosodais hefyd fy ngeiriau yn dy enau;
Ac yn nghysgod fy Haw y'th doais:
[ ac a, chysgod fy llaw y'th doais]
Fel y planwn y nefoedd [y lledwn y nefoedd], ac y seiliwn y
ddaiar;
Ac y dywedwn wrth Sion fy mhobl ydwyt. — Esaiah Ii. 15, 16.
Megys ag y gosodir allan angliyfanedd-dra y tir
santafdd drwy ddychweliad y cymysgedd cyntefig. felly,
darlunir yr unrhyw amgylehiad a ffugrau a geir oddi-
wrth y dylif:
Wele yr Arglwydd [Jehofah] yn gwneiithur y ddaiar jn wag,
ac yn ei difwyno hi;
Canys efe a ddadymchwel ei hwyneb hi, ac a wasgar ei thrigolion,
O henvydd [y] ffenestri o'r uchelder a agorwyd;
A seiliau y ddaear sydd yn crynu.
Gan ddryllio yr ymddrylliodd y ddaiar
[Y ddaiar a ysgydwir yn drwm];
Gan rwygo yr ymrwygodd y ddaiar,
[Y ddaiar a hollol rwygwyd yn ddamau];
Gan symud yr ymsymudodd y ddaiar,
[Y mae y ddaiar wedi ei symud yn orthrechol o'i lie];
Y ddaiar gan symud yr ymsymudodd fel meddwyn;
[Y ddaiar a symudodd yn ol ac yn mlaen fel meddwyn]:
Ac a ymsigla fel bwth; [ac a symud y ffordd hyn a'r ffordd acw
fel llety dros noswaith].— Esaiah xxiv. 1. 18—20.
Y mae y rhai hyn yn feddylddrychau mawr, yn ddi-
ameu; nid all creadur dynol, yn hawdd, arferu rhai
mwy. Y mae gwaredigaeth Israel o'r Aifft, yn rhoddi
defnydd darluniadol ardderchog, o amgylchiadau cyfF-
elyb. Os bydd Duw yn addaw rhyddid, cynorthvvy,
diogelwch, a ffafr i'w bobl, daw yr exodus yn union i
feddwl y bardd; yr oedd rhaniad y mor, dinystr y gelyn,
yr anialwch yr hwn a deithiwyd yn ddiogel, a'r ffrydiau
yn pistyllio o'r graig, yn bethau mor ardderchog nes
yr oeddynt yn ei orlenwi.
|
|
|
|
|
(delwedd B5776) (tudalen 029)
|
FARDDONIAETH.
29
Fel hyn y dywed yr Arglwydd; [Jehofah];
Yr hwn a wna [wnaeth] ffordd yn y mor,
A Ilwybr yn y dyfroedd cryfion;
Yr hwn a ddwg allan y cerbyd a'r march,
• [Y marchogwr], y llu a'r oryfder; [a'r arwr];
Cydorweddant, ni chodant; [mwy];
Darfuant, diffoddasant fel llin;
Na chofiwch y pethau o'r blaen,
Ac nac ystyriwch y pethau gynt:
Wele, fi yn gwneuthur peth newydd;
Yr awrhon y dechreu, oni chewch ei wybod?
Gwnaf ffordd yn yr anialwch;
Ac afonydd yn y diffaethwch. — Esaiah xliii 16—19.
Pan y mae yr Hollalhiog yn cael ei ddarlunio yn
dyfod i dywallt ei farn, i wared y duwiol, ac i ddis-
trywio ei elynion, neu, i ddangos ei allu dwyfol mewn
rhyw fodd ar y ddaiar, addurnir y darluniad oddhvrth yr
olygfa ddychrynllyd ar fynydd Sinai; nid oes nemawr
gyffely biaeth a ddefnyddir yn amlach na hon, na nemawr
yn fwy goruchel (sublime).
Ganys wele yr Arglwydd yn dyfod o'i le;
Efe hefyd a ddisgyn, ac a sathr ar uchelderau y ddaiar,
A'r mynyddoedd a doddant dano ef.
A J r glynoedd [dyffrynoedd] a ymholltant, [ar wahan]
Fel cwyr o flaen y tan,
Ac fel dyfroedd a dywelltir ar y gorwaered. — Michah i. 3, 4,
Yna y siglodd ac y crynodd [dychrynodd] y ddaiar,
A seiliau y mynyddoedd a gynhyrfodd ac a siglodd
[a siglodd gan ofn],
Am iddo ef ddigio [am fod digofaint Jehofah yn angerddoi yn
eu herbyn].
Dyrchafodd mwg o'i ffroenau [o flaen ei wyneb dyrchafodd mwg];
A than a ysodd o'i enau [a fflam a ysodd o flaen ei bresenoldebj;
Glo a enynasant ganddo [tanau llosgedig a gyneuwyd ganddo j;
Efe hefyd a ostyngodd y nefoedd ac a ddisgynodd,
A thywyllwch oedd dan ei draed [a chymylau tywyll]:
Marchogodd hefyd ar y cerub far esgyll y cerubj,
le, efe a ehedodd ar adenydd y gwynt.
Efe a wnaeth dywyllwch yn ddirgelfa iddo
[cuddiodd ei hun mewn gorchudd o dywyllwch];
A'i babell o'i amgylch oedd dywyllwch dyfroedd, a thew gymylau
yr awyr.
[Yr oedd pabell o'i amgylch o ddwfr du, a thew gymylau o awyr].
Salm. xviii. 7 — 11.
|
|
|
|
|
(delwedd B5777) (tudalen 030)
|
30
TRAETHAWD AR
Dengys yr engraffau hyn, er eu bod yn ymddifad o
sain gynghaneddoi, rym, ardderchawgrwydd, a goruch-
eledd y cyffelybiaethau hyny a ddefnyddid g*an y beirdd
santaidd; yr hyn nad allodd neb o'r beirdd cenhedlig eu
cyrhaeddyd erioed.
Pan y mae Deborah yn canu mawl i Dduw Israel,
tra y cerddai o faes Edom, gosoday ddaiar i grynu, "a'r
nefoedd a ddiferasant, y mynyddoedd a doddasant o flaen
yr Arglwydd— o'r nefoedd yr ymladdasant; y ser yn eu
graddau a ymladdodd yn erbyn Sisera. Afon Cison a'u
hysgubodd hwynt; yr hen afon, yr afon Cison; fy
enaid ti a sethraist gadernid." (Barn, v.) Pan y mae
Eliphaz, yn llyfr Job, yn mynegi ei deimlad o sant-
eiddrwydd Duw, rhydd y darluniad canlynol: " Ofn a
ddaeth arnaf, a dychryn, ac a wnaeth i'm holl esgyrn
grynu. Yna, ysbryd a aeth heibio o flaen fy wyneb;
ac a wnaeth i flew fy nghnawd sefyll. Efe a safodd ac
nid adwaenwn ei agwedd ef; drychiolaeth oedd o flaen
fy Uygaid, bu dystawrwydd, a mi a glywais lef yn
dywedyd, A fydd dyn marwol yn gyfiawnach na Duw?"
&c. (Job iv.) Yn holl brydyddiaeth y byd nid oes dim
yn rhagoriar weledigaeth Eliphaz; y mae dystawrwydd
y nos, yr ymwelydd dirgel, y ddelw ac heb ddelw, y
llais dystaw main, a'r genadwri ddychrynllyd, yn ffurfio
y fath gydgyfarddiad o amgylchiadau ag sydd yn ei
wneud yn wir oruchel (sublime). Pan y darlunia efe
ddiogelwch y duwiol, y mae yn ei guddio ef rhag
ffrewyll y tafod; gwna iddo chwerthin am ben dinystr
a newyn; y mae efe yn dwyn cerig y maes i gyngrair
ag ef; ac yn gwneud i'r bwystfilod fyned i gyfamod ag
ef (Job v. 21 — 23). Pan y sonia Job am y bedd, mor
drwm y w yr olygfa a daena efe drosto; ardal ydyw lle
gorfydd i ni fyned yn fuan, ac o honi ni ddychwelir;
tir tywyllwch ydyw, ty wyllwch ei hun ydyw; tir cysgod
angau; y cwbl yn ddyryslyd, ac heb drefn; He y maey
goleuni fel tywyllwch. Dyma fy nhy; yno y cyweiriais
fy ngwely. " Gehvais ar y pwll, tydi yw fy nhad: ar
y pryf, fy mam a'm chwaer wyt" (Job x. 21. a'r xvii.
|
|
|
|
|
(delwedd B5778) (tudalen 031)
|
FARDDONIAhi'H.
31
13). Pan y mae efe yn ymostwng g-er bron holl-
alluawgrwydd Daw, y fath gyffelybiaethau isel y mae
yn ddefnyddio am dano ei him, " A ddrylli di ddeilen
ysgwydedig? A ymlidi di soflyn sych?" Yr wyf yn
darfod "fel dilledyn a ysa gwyfyn" (Job xiii. 25).
A all neb ddyfeisio meddylddrychau mwy dirmygus i
osod allan y lintai gas, na'r rhai a ddefnyddiwyd gan
Job, "ondyn awr y rhai sydd ieuengach na mi sydd
yn fy ngwatwar, y rhai y diystyraswn eu tadau i'w
gosod gyda chwnfy nefaid.— Gan angetti a newyn, unig
oeddynt: yn ffoi i'r anialwch gynt, yn ddilfaeth ac yn
wyllt: y rhai a dorent yr hocys mewn brysglwyni, a
gwraidd meryw yn fwyd iddynt. Hwy a yrid ymaith o
fysg dynion (gwaeddent ar eu hoi hwy, fel ar oi lleidr),
i drigo mewn holltau afonydd, mewn tyllau y ddaiar, ac
yn y creigiau, Hwy a ruent yn mhlith y perthi: hwy
a ymgasglent dan ddanadl. Meibion yr ynfyd, a meibion
rhai anenwog oeddynt; gwaelach na'r ddaiar oeddynt.
Ac yn awr eu can hwy ydwyf n\" (Job xxx.) Mor
alarus a digalon yw iaith ei ofidiau ei hun! Y mae
dychryniadau yn t*oi arno, ac yn erlid ei enaid fel
gwynt, a'i iachawdwriaeth yn myned heibio fel cwmwl;
y mae ei esgyrn yn cael eu tyllu oddifewn, a'i enaid a
dywelltir allan; y mae efe yn cerdded yn alarus heb yr
haul; yn frawd i'r dreigiau, ac yn gyfaill i gywion yr
estrys; tra y mae ei delyn a'i organ wedi eu troi yn
llais y rhai sy'n wylo. — Pan y sonia y bsirdd santaidd
am le preswylfod Duw, dywedant, " Yr hwn a breswylia
dragwyddoldeb, aeisteddar orseddfaei santeiddrwydd."
(Esaiahlvii. Salm. xlvii.) — Pan grybwyllir am ei sant-
eiddrwydd, u Y nefoedd nid ydynt Ian yn ei olwg ef "
(Job xv. 15). — -Pan sonir am ei nerth, y mae efe " Yn
alluog o nerth; yr hwn sydd yn symud mynyddoedd ac
heb wybod iddynt; yr hwn sydd yn eu dymchwelyd yn
ei ddigofaint. Yr hwn sydd yn cynhyrfu y ddaiar allan
o'i He, fel y cryno ei cholofnau hi. Yr hwn a ddywed
wrth yr haul ac ni chyfyd, ac efe a selia ar y ser. Yr
hwn yn unig sydd yn taenu y nefoedd, ac yn sathru ar
|
|
|
|
|
(delwedd B5779) (tudalen 032)
|
32 /
TRAETHAWD AR
donau y mor." (Job ix.) Ac wedi'r cwbl nid ydyw hyn
ond " Rhanau o'i ffyrdd ef. Pwy a ddyall daranau ei
gadernid ef?" Y mae ei benarglwyddiaeth, ei wy-
bodaeth, a'i ddoethineb yn cael eu dadguddio i ni mewn
iaith yn mbell uwchlaw boll banesiaeth prydyddol
duwiaii cenhedloedd y byd. — Y mae efe yn gorcbymyn
i'r nefoedd ddefnynu oddi uchod, ac i'r wybrenau
dywallt cyfiawnder. (Esaiab xlv.) Y mae efe yn galw y
y ser wrth eu benwau. Y mae efe yn eistedd ar am-
gylchoedd y ddaiar a'i thrigolion sy fel locustiaid; y
cenhedloedd agyfrifwyd fel defnyn ogelwrn, ac fel man
lwch y clorianau ger ei fron ef. (Esaiab xl.) I ba un
o holl dduwiau y cenhedloedd y cyffelybwn Dduw y
nefoedd? — Ac i ba un o'r boll brydyddion paganaidd y
cyffelybwn yr areithydd gogoneddus, a'r darluniwr
santaidd bvvn, o'r Duwdod? Nid ydyw holl areithwyr
y byd ond megys dyddim ger ei fron; ac nid y w eu
geiriau ond oferedd a gwagedd. — Trown ein golygon,
yn awr, i'r ysgrifeniadau santaidd lle y sonir fod Duw
yn creu y byd; a gwelwn mor wael.ac isel y mae'r
cenhedloedd yn son am y peth mawr hwn, pan ddygir
hwy i ymyl Moses, " A Duw a ddywedodd, bydded
goleuni, a goleuni a fu." Dywedodd bydded cymylau,
a moroedd, haul a ser, planbigion ac anifeiliaid, ac wele
daethant i fod. Dyma weithio fel Duw, gyda hawsder
anfeidrol, a hollalluog. — Pe buasai Homer neu Pindar
yn myned i barotoi cerbyd i un o'r duwiau ddisgyn,
efallai, y buasent yn defnyddio y daran a'r fellten, a
chymylau a than, i fyned i'r rhyfel; ond ni feddyliasent
hwy byth am roi cerubiaid yn lle eu meirch tanllyd;
nac am ei osod yn ngherbydau yr iechydwriaeth i Y
mae Dafydd yn gweled y Jebofah, yn marchogaeth
ar nef y nefoedd a'i enw yn J ah, ehedodd ar aden-
ydd y gwynt. (Salm xviii.) Y mae Habacuc yn
anfon yr haint alian o'i flaen ef a manvor tanllyd
allan wrth ei draed ef. Y mae Homer yn gwneud cryn
gynhwrf gyda ei vs^eXrjyspsrg, Zsvq, a Hesiod gyda ei
Zsvg v^ifipe/jLeTrjQ: Iau, yr hwn sydd yn cyfodi y cymylau i
|
|
|
|
|
(delwedd B5780) (tudalen 033)
|
FARDDONIAETH.
33
fyny, ac sydd yn gwneud trwst, ac yn taranu yn yr
uchelder. Ond bardd dwyfol a " wna y cymylau yn
llwch ei draed;" a phan rydd y Goruchaf ei lef, fod
cenllysg a marwor tanllyd yn dilyn! (Salm xviii.) Y
mae y bardd dwyfol yn dwyn gwaelodion y dyfroedd i'r
golwg*, ac yn dangos seiliau natur yn agored, pan ddaeth
Duw o " Teman, a'r santaidd o fynydd Paran, Ei
ogoniant adodd y nefoedd: safodda mesurodd y ddaiar;
edrychodd, a gwasgarodd y cenhedloedd; y mynyddoedd
tragwyddol hefyd a ddrylliwyd, a'r bryniau oesol a
grynasant: llwybrau tragwyddol sydd iddo:" ac yna
gwelai y proffwyd wersyllau Cuwsan dan gystudd, a
lleni tir Midian yn crynu. (Hab. iii.) Ni waharddodd
yr Ysbryd Glan, yr hwn a gynhyrfodd y dynion sant-
aidd, iddynt yr arferiad o weledigaethau a breuddwyd-
ion, agoriad golygfaoedd dychrynllyd a hyfrydol. Y
mae y drwydded ddwyfol yn hyn yn rhagorol ac yn
rhyfeddol, ac y mae y cyffelybiaethau yn ami yn rhy
gryfion, a pheryglas i ysgrifenwyr anysbrydoledig eu
Lefelychu.
Y mae rhai llyfrau o'r Hen Destament, yn ddiddadl,
yn brydyddol; megys y Salmau, Diarliebion, Galarnad,
Caniadau, Pregethwr, a llyfr Job, gyda'r eithrad o'r
bennod gyntaf a'r ail ynddo. Y mae ychydig o wahan-
iaeth barn wedi bod yn mysg dysgedigion, gyda golwg
ar y proffwydi, sef, pa un ai areithwyr ai prydyddion y
dylid eu golygu. Nis gellir, y mae yn ddiameu,
gv)lygu holl gorff y proffwydoliaethau yn farddonawl f
oblegyd nid ydyw rhai rhanau o honynt ond adroddiadol.
Ac y mae mor ddiamheuol a hyny fod rhai o'r proffwydi
yn llefaru wrthym gyda gwir enaid prydyddiaeth; a
byddai, fel y crybwyllwyd, Uefariad proffwydol yn cael
ei gy north wyo ag offerynau cerddorol. Y mae y rhan
fwyaf o'r beirniaid goreu yn cyfrif i'r proffwydi ddull-
wedd (style) nad ellir ei chymodi ynhaw r dd a'r meddyl-
ddrych o iaith rydd, a gallwm, a chymeryd golwg gyff-
redinol, ystyried yr ysgrifenwyr prydyddol yn feirdd.
Y mae holl lyfrau yr Hen Destament sydd wedi eu
c2
|
|
|
|
|
(delwedd B5781) (tudalen 034)
|
34
TRAETHAWD AR
cyfleu at hanesiaeth, adroddiad, a mynegiad am ddeddfati
a seremoniau mewn iaith rydd, gyda'r eithrad, fod hyd
yn oed yn y llyfrau hyny, pa bryd by nag y dygir i
fewn broffwydoiiaethau, bendithion, neu ganiadau o
fawl, y ddullwedd yn dyfod yn union yn un farddonol.
Y mae Campbell yn dosbarthu y proffwydi fel y canlyn,
o ran trefn amser, Jonah, Amos, Hosea, Michah, ac
Esaiah, yn llenwi yr amser o deyrnasiad Uzziah ar Juda,
a Jeroboam yr ail ar Israel, hyd deyrnasiad Hezekiah
ar Juda. Wedi hyny Nahum, Joel, a Habacuc; yin-
ddengys i'r cyntaf broffwydo yn fuan ar ol caethiwed y
deg llwyth, y mae yn debygol yn mlynyddau diweddaf
Hezekiah. Gellir golygu fod Joel yn nheyrnasiad
Manaseh, pan oedd y cymylau o beryglon yn tewhau
uwch ben Jerusalem; ac megysy mae Habacuc yn son
am y Caldeaid, gallai ei fod ef yn proffwydo ar ol godd-
iweddiad Nineveh, pan oedd ystorm ddinystriol Judah
yn dynesu.
Yr oedd Obadiah, Zephaniah, a Jeremiah, agos yn
gyd-dystion o ddinystr Jerusalem — cyfansoddodd y
diweddaf ei alamadau yn nghanol ei hadfeilion. Tra-
ddododd Ezeciel ei oraclau mewn neiilduedd ar draeth y
Chaboras; a dygwyd Daniel i fyny yn llys y Caldeaid.
Y mae Haggai, Zechariah, a Malachi, yn dal perthynas
ag amser diweddaf y Uenoriaeth Hebreaidd, wedi dych-
weliad yr luddewon o gaethiwed Babilon.
Adroddiad mewn iaith rydd hollo! yw llyfr Jonah,
oddigerth rhyw ychydig o adnodau o weddi yn yr ail
bennod.
Y mae Amos syml yn cyfhwrdd a'r galon, drwy ei
gydymdeimlad a'r tlawd a'r gorthrymedig, a'i wrth-
wynebiad i olud wedi ei enill drwy greulondeb a thrais;
tra ar yr un pryd y mae yn boddhau y dychymyg, drwy
wylltineb gwledig ei gyifelybiaeth, ac yn argraffu ar y
cof drwy fanylder amgylchiadol yn ei darawiadau eff-
eithiol. Bugail oedd efe yn Judah, yr hwn, a anturiodd
yn hyf i Israel, er ei fod heb dderbyn un addysg mewn
athrofa broffwydol, ac a geryddodd lygredigaethau y
( // f 7T >"*
$■ *
|
|
|
|
|
(delwedd B5782) (tudalen 035)
|
FARDDONIAETH.
35
wladwriaeth o dan deyrnasiad balch Jeroboam yr ail.
Nid oedd ei wirioneddau jn gymeradwy gan yr arch-
offeiriad yn Bethel, gan hyny costiodd iddo fyned yn ei
ol i'w wlad. Y mae y gwladgarol Hosea yn nodedig
am gyfyngu ei ragddywediadau at yr Hebreaid, heb
ymyraeth dim a llywod-ddysg cenhedloedd ereill. Y
mae ei ddull ef yn gryno, ond yn fyrbwyll; ac y mae
efe yn dywyll yn nhrefniad y bendithion, a'r blinderau
a ddarlunia. Y mae yn beth arferol i broffwydoiiaeth
Hebreaidd agor gyda bygythion, myned yn mlaen i
addewidion, a diweddu gyda blaen-brofiadau o fuddug-
oliaeth i bobl Dduw. Yn y radd esgyniaeth (climax)
hon y mae Michah yn ardderchog ac yn hardd. Y mae
efe yn galw ar drigolion y ddaiar — y mae efe yn apelio
at Dduw ei him i ddyfod yn dyst yn eu herbyn. Y mae
efe yn ymwisgo a bygythiad yn erbyn Israel — y mae yn
ysgafnhau y tywyllwch drwy ddarluniad o ddymchvveliad
eu gelynion — ac y mae yn ei chwalu drwy weddi ddwys
at Hollalluawgrwydd (Michah vii. 18, 19).
Edrychid ar Esaiah bob amser fel un o'r beirdd penaf
yn mysg yr Hebreaid; nid am ei fod ef yn rhagori ar y
lleill mewn rhyw ranau neillduol; ond yn ei lawnder,
nerth, mawreddogrwydd, a'i briodoldeb; y mae efe yn
cynwys mwy o ragoriaethau y cymeriad prydyddol nag
un o'r lleill. Y mae Esgob Lowth wedi dethol y 34 a'r
35 fel engraffau o dduliwedd y proffwyd, ac y mae
wedi egluro yn rhagorol yr amryw geinion (beauties)
sydd yn hynodi y gan syml, reolaidd, a pherffaith a
gynhwysir yn y dosbarth. Ond y 14 bennod o bro^
ffwydoliaeth Esaiah sydd yn rhoddi yr engraff oreu o'i
alluoedd barddonawl, y mae hon yn un o'r awdlau gor-
uchaf yn y Bibl, wedi ei hynodi a'r dynsodiant (per-
sonification) mwyaf eon yn holl restr prydyddiaeth.
Gellir dywedyd fod Joel yn rhagori arno mewn cryn-
odeb; ac y mae Joel a Habacuc yn fwy goruchel nag
ef ar droiau. Ond y mae eu cyfansoddiadau hwy yn
llawer byrach na'r eiddo ef. Y mae a wen Esaiah yn
myned yn mhellach ar aden wastad, ac yn llosgi yn
hwy a th'^ diysgog,
|
|
|
|
|
(delwedd B5783) (tudalen 036)
|
36
TRAETHAWD AR
Y mae llyfr Nahum yn agor gyda darluniad goruchel
o allu a daioni, cyfiawnder a thosturi Duw. Y maeefe
yn dangos y "corwynt a'r rhyferthwy " o'i amgylch;
a'r "cymylau " wedi eu gwasgaru fel "Uwch ei draed;"
y moryn ymgilio, a'r afonydd yn sychu wrth ei gerydd.
Yna y mae yr ystorm yn dystewi; a phob arwydd o
ddychryn yn cael ei roddi o'r neilldu, fel y mae efe yn
troi at ei bobl; ac y mae ei boll fawrbydi a'i allu yn
cael cydymfyddino er diogelwch y rbai a ymddiriedont
ynddo. Y mae yr ychydig ddarnau gwerthfawr sydd
yn mhroffwydoliaethau Joel yn dra gorphenol ac yn
arddercbog dros ben. Nid oes un darluniad tebyg i'r
eiddo ef o'r locustiaid, a thywalltiad yr Ysbryd Glan.
Y mae llawer o ddarluniadau tebyg yn llyfr y Dad-
guddiad yn y manau y sonir am locustiaid, distryw y
gwingafn, a'r cryman yn cael ei roddi at y dwysen lawn,
a thywylliad yr haul, a'r ser, &c.
Pvvy bynag a ddarlleno broffwydoliaethau Habacuc, nid
all lai na chael ei daraw gan arddercbawgrwydd ei arlun-
iaeth (imagery), a gorucbeledd eiddull, yn enwedig yn
y drydedd bennod, yr bon a olygirgan Esgob Lowth fel
yr engraff benaf o brydyddiaeth orucbel. Y mae ei ry-
buddion bygy thiol fel swn clocb alaeth yn nghanol nos,
eto, nid ydyw efe heb obaith ac ymddiriedaeth dduwiol.
Y mae dull Jeremiah yn dlws, ac yn dyner, i raddau
uchel, yn enwedig pan fydd ganddo achos i gynhyrfu
teimladau tyneraf gofid a thrueni, yr hyn ni ddygwydd
yn fynych yn nechreuad ei brydyddiaeth ef. Y mae
hefyd yn ddillyn iawn, ac yn oruchel, yn enwedig, tu
a'r diwedd, pen. xlvi. 6, yn yr hon y mae efe yn dynesu
yn agos at ddull Esaiah. Pan gymerodd Nebuch-
adnezzar Jerusalem parchodd nodweddiad santaidd Je-
remiah; a phan oedd yn trefnu lleoedd deoliad i ereill,
caniatai i Jeremiah gael aros yn y lle y mynai.
Gallasai gael anrhydedd ac elw yn Babilon; ond yr
oedd lludw Jerusalem yn anwylach ganddo na holl
fawredd llys gorchfygawl, gwell oedd ganddo aros yn
mysg adfeilion ei wlad.
|
|
|
|
|
(delwedd B5784) (tudalen 037)
|
FARDDONIAETH.
37
Gorthym derail newydd a'i hysbeiliodd o'r diwedd o'r
cysur torcalonus hwnw; a gorfu iddo ffoi i'r Aifft, He,
y mae yn debyg, y diweddodd ei ddyddiau.
O'r pryd hwn y dechreuodd darfodedigaeth yr iaith
Hebraeg, a'i chymysgedd a'r Galdaeg. Ni feddwn ar
ol hyn un bardd enwog, ond Ezeciel, ac nid yw ei ar-
dderchawgrwydd ef, ebai Campbell, o'r nodweddiad
symlaf a phuraf; ond dywed y Di\ Lowth nad ydyw
Esaiah ei hun ddim yn rhagori ar Ezeciel mewn gor-
ucheledd. Mewn llawer o bethau gallai fod y proffwydi
ereill yn rhagori arno; ond yn y fath hwnw o brydydd-
iaeth, yr oedd efe wedi ei gy mhwyso gan natur i'w
gyfansoddi, sef, y grymus, angerddol, y'mawr a'r dif-
rifol, nid oes un o'r ysgrifenwyr santaidd yn rhagori
arno.
Dywed Esgob Lowth mai Haggai yw y ty wyllaf o'r
proffwydi. Gellir ystyried ei waith, yn gyffredin, wedi
ei gyfansoddi mewn iaith rydd, ond y mae ynddo rai
darnau llawn o orucheledd a theimlad.
Y mae prydyddiaeth Zechariah i'w gael oddeutu di-
wedd ei broffwydoliaethau, yr hwn a gynwys lawer o
ddarnau ysplenydd. Y mae ei ddull mor debyg i
Jeremiah fel y byddai yr Iuddewon yn arfer a dyweyd
fod ysbryd y proffwyd hwnw wedi myned iddo ef.
Nid ydyw dull Daniel mor nodedig am fFugrau
barddonawl, ag yw y proffwydi ereill; ond y mae yn
cynwys mwy o esmwythder a symlrwydd hanesiaeth;
er fod y gweledigaethau, y mae efe yn goffau, yn dra
ffugrol, ac arwyddluniol. Y mae efe, o herwydd cael
ei ddwyn i fyny mewn hinsawdd estronol, a thrwy ei
fod yn ysgrifenu, mewn rhan, yn y Galdaeg, yn cilio
yn mhellach oddiwrth y chwaeth Hebreaidd.
Malachi oedd y diweddaf a gysurodd yr Iuddewon ar
ol dyfod o'r caethiwed. Y mae yn amlwg fod ysbryd
barddonawl yn darfod yn ei ddyddiau ef, fel yr oedd oes
y broffwydoliaeth yn darfod.
Y mathau gwahanol o brydyddiaeth yn yr ysgry-
thyrau yw yr hyfforddiadol, neu'r egwyddorol, y fugeil-
|
|
|
|
|
(delwedd B5785) (tudalen 038)
|
38
TRAETHAWB AR
iol, a'r delynol. Y mae llyfr y Diarhebion yn pertliyn
i'r hyfforddiadol. Ymae engraff ragorol o'r dull marw-
nadol yn ngalarnad Dafydd am Jonathan. Y mae can
y caniadau yn ddarluniad o gan fugeiliol; ac y mae yr
Hen Destament yn llawn o farddoniaeth delynol.
Gyda golwg ar ddull y cyfansoddwyr ysbrydoledig,
y mae yn amlwg fod gwahaniaeth rhyngddynt. Y
mwyaf enwog yn mhob peth yw llyfrau Job, Dafydd,
ac Esaiah, Y mae yn nghyfansoddiadau Dafydd am-
ryw fath o ddull. Yn yr esmwyth a'r tyner y mae
efe yn rhagori; ac y mae rhai darnau uchel yn y
Salmau. Ond mewn cadernid darluniad y mae efe yn
gildio i Job, ac mewn gomcheledd y mae efe islaw
Esaiah. Yr ysgrifenwr mwyaf goruchel o bawb yw
Esaiah heb eithrad.
Llawer yn ychwaneg a allesid ddynodi o engraffau o
farddoniaeth santaidd, ond hyderir y gwginydda y rhai
a nodwyd i ddangos natur y cyfansoddiadau a'u gor-
ucheledd. Peth rhyfedd i'r ddawn farddonawl ddarfod
cymaint fel y sylwyd, gyda'r oes broffwydol. Y mae
yn rhyfedd hefyd na byddai y Salmau mewn mwy o
arferiad yn ein cynulleidfaoedd; canys, yn ddiameu, y
mae y rhai'n yn farddoniaeth gywir; y maent wedi
derbyn cymeradwyaeth yr lachawdwr ei hun: gellir
dyweyd fod llawer o'n hemynau Cristionogol yn fardd-
onawl hefyd, ond nid oes un o'r rhai hyny wedi eu
cyfansoddi dan ddwyfol ysbrydoliaeth fel llyfr y Salmau.
|
|
|
|
|
(delwedd B5786) (tudalen 039)
|
FARDDONIAETH.
39
Y GYNGHANEDD GYMREIG.
Cyn sylwi, yn neillduol, ar y mesurau, buddiol, er
mwyn y dysgawdwr ieuanc, fydd egluro rhai pethau a
ymddangosant yn dywyll o berthynas i'r gair gynghan-
edd; vvrth gynghanedd y dyeUir cydatebiad y cydsein-
iaid mewn braich, neu linell farddonol; ond sylwer, nid
ydyw y llafariaid, neu y bogeiliaid, i gydateb; dim ond
y cydseiniaid yn unig: yr enw sydd ar hyd Uinell
farddonol yw cyhydedd; y mae saitli bath o'r rhai hyn;
hyny ydyw, y mae saith hyd gwahanol yn perthyn i
linellau barddonol neu gynghaneddion:
Y mae un gyhydedd, yr hon a elwir cyhydedd fer,
nad oes ynddi, ond pedwar sill; megys,
Gwaeledd gelyn.
Y mae pum sill mewn cyhydedd arall, sef, y nesaf
ati, yr hon a elwir cyhydedd wen; megys,
Lion j modd llawn maeth.
Y trydydd hyd yw y gyhydedd las, ac y mae yn
hono chwe sill; megys,
Heb wiwdeg wybodaeth,
Y bedwaredd gyhydedd yw yr un a elwir y gyhydedd
gaeth, yr hon a gynwys saith sill; megys,
Mai cerub yn mol corwynt.
Y burned yw y gyhydedd draws, yr hon a gynwys wyth
sill; megys.
Naf a erys yn ei fawredcL
Y chwechfed yw yr hon a elwir y gyhydedd drosgl, ag
ynddi nawsill; megis,
Lleuer haul awyr, lloer oleuwen,
Y seithfed yw y gyhydedd hir, yr hon a gynhwysa ddeg
sill; megys,
Canpwyth cywreiniawl cuapwaith coronog =
|
|
|
|
|
(delwedd B5787) (tudalen 040)
|
40
TRAETHAWD AR
Bydd rhai yn arfer unsillarddeg a deuddeg, er mai deg
sill yw yr hyd sefydledig. Ffurfir yr holl freichiau,
neu y llinellau a gyfansoddant awdl ar y pedwar mesur
ar hugaino fewn y terfynau uchod. Yn bresenol, ym-
drechir dangos natur cyfansoddiad cynghanedd; ac Fr
dyben hwnw defnyddiwn y llinell deg sill; sef,
Canpwyth cywreiniawl cnapwaith coronog.
Haner y llinsll hon yw pum sill; sef,
Canpwyth cywreiniawL
Yr haner arall yw,
Cnapwaith coronog.
Yn awr, er gweled y gynghanedd, tyner y Uafariaid o'r
ddauddarn; megys,
cnpthcrnl
cnpthcrng
gwelir erbyn hyn fod c, n, p, th, yn y gair cnap-
waith, i ateb i'r c, n, p, th, yn y gair canpwyth;
c, r, 7z, yn y gair coronog i ateb i c r n yn y gair
cywreiniawl; dalier sylw, pe buasai Z, yn niwedd y
gair coronog yn lle g buasai hyny yn feius; neu pe bu-
asai g yn niwedd y gair cyioreiniawl buasai hyny yn
feius hefyd; ni waeth pa gydsain fyddo yn diweddu yr
haner cyntaf o'r fraich, na'r haner diweddaf, ond iddynt
beidio bod yr un peth; gwnaethai y llinell y trs hefyd,
pe buasai llafariad yn niwedd yr haner cyntaf, os na
buasai llafariad yn niwedd yr haner diweddaf; fel
hyn;
Canpwyth ceir yno cnapwaith coronawg.
neu fel hyn,
Canpwyth cywreiniawl cnapwaith ceir yno.
Ond ni wnaethai y tro o ran synwyr fel yna; ond dengys
hyn natur cyfansoddiad y gynghanedd a elwir y gyng-
hanedd groes; ac etyb y cydseiniaid eu gilydd yn
rnhob cyhydedd ar y gynghanedd groes. Er eglurhad
pelJach sylwer ar y pethau canlynol:
Dwy brif orynghanedd sydd; sef, cynghanedd groes
achynghanedd sain; ac o'r rhain y deillia cynghanedd-
|
|
|
|
|
(delwedd B5788) (tudalen 041)
|
FARDDONIAETH.
41
ion ereill; megys y deillia amryw ranau ymadroddion
o Enw a Berf.
Ymddibyna y gynghanedd groes yn benaf ar y cyd-
seiniaid, ac y mae tairrhyw o honi, sef, croes rywiog,
croes o gyswllt, a chroes ddisgynedig.
J . Croes rywiog a genir wyneb a gwrthwyneb, a hi
ydyw'r orau o'r cynghaneddion, oblegyd y mae'r hoil
gydseiniaid sydd ynddi yn gyd-atebol; fel hyn,
Cydradd a mi cedrwydd Mon, wyneb
Cedrwydd Mon, cydradd a mi, gwrthwyneb.
Neu yn gyfan fel hyn,
Cydradd a mi cedrwydd Mon,
Du Eryri, dewr wron.
Cedrwydd Mon cydradd a mi
Dewr wron du Eryri.
2 Croes o gyswllt y gelwir braich ag y bo y gydsain
olaf yn y brif orphwysfa (h. y. y gydsain olaf yn haner
y llinell, yr hyn a ddygwydd yn y drydydd neu y bed-
werydd sill) yn ateb i'r gyntafyny fraich; cyfan gys-
wllt, fel hyn,
H/iwyddai serch y dduwies hon. ch — ch.
Dw'r a thud awyr a than. d — d.
Croes haner cyswlit y w bod haner grym c, p, neu t, yn
y brif orphwysfa yn ateb i g, b, neu d, yn nechreu y
fraich fel hyn,
Gwr ieuanc yw rhy ehud.
Bun orwemp wen iraidd.
Dyn a welaist yn wylo.
Croes o gyswllt ewinog yw bod dwy gydsain feddal yn
ateb un galed; neu yr ebychnod h yn cymhorth g, d, b,
i ateb c, fc, p, fel hyn,
Eu £ra hynod dirionwch,
Cywir enwog gkr ini.
Tan eiliari Awn a welir.
Croes o ddwbl gyswllt, fel hyn,
Gwneud digon o ategau.
Croes o gyswllt ddisgynedig, fel hyn,
Dyn a'i ndd yn enwedig.
|
|
|
|
|
(delwedd B5789) (tudalen 042)
|
42
TRAETHAWD AR
3. Croes ddisgynedig yw bod yr orphwysfa, yr hoii
a fydd bob amser yn un sill yn cynghaneddu a'r sill
nesaf i'r brifodl, fel hyn,
Isel fan i'w sail-feini fan afeini.
Croes ddwbl ddisgynedig yw bod gair yr orphwysfa yn
disgyn ar ychwaneg nag un gydsain yn y gair prifodl-
awg, fel hyn,
A dwyn gafr dan y gyfraith.
Y mor dwfn niae rhaid ofni.
Gyda llafariad, fel hyn,
A hwn ddoe a wnae ddewis.
Deillia cynghanedd draws, neu groes ganolgoll o'r
gynghanedd groes; sef, y rhai y gadewid cydseiniaid yn
eii canol beb ddim yn ateb iddynt, gan fyned drostynt i
gyrchu cynghanedd.
Traws gyferbyn, fel hyn,
Tyred (fyfyrdod) tirion,
Traws anghydbwys, fel hyn,
Gwiw ednaint (ar wydd) gwydmon.
Bro hardd (arogl) ber yw hi.
Trengaf (cyn y) tyr angen.
Traws o gyswllt ewinog, fel hyn,
Tiriawdd (y gwilliaid) dewrion.
Traws gyfnewid, fel hyn,
Awen (mor ber a'r) eos.
Traws ddisgynedig, fel hyn,
Da y twrn (gwedi) teirnos.
Ar 61 (eu herydr) eilwaith.
Traws fantach, fel hyn.
Teg yw'r peth a wnaethost ti.
Gelwir hon yn draws fantach o herwydd ei bod mor
wag o gloau, neu blethiadau o'r dechreu i'r diwedd.
|
|
|
|
|
(delwedd B5790) (tudalen 043)
|
FARDDONIAETH.
43
II.— AM GYNGHANEDD SAIN.
Cynghanedd sain yw cydodliad y gorphwysfaau o
ddechreu y.braich; neu y llinell i'r diwedd.
Sain unodl, fal hyn,
Tragwyddauj/ anfarwatcZ Fod,
Yr orphwysfa gyntaf yn y llinell hon sydd yn niwedd
y gair tragwyddawl, sef, awl; yr ail orphwysfa sydd
yn niwedd y gair anfarwawl, sef awl; gan hyny y mae
y ddau awl yn cydodli fel hyn awl, awl; h. y. mae yr
un sain yn niwedd y ddau air: ac y mae yvfyn y gair
anfarwawl yn gafael yn yr f yn y g^ir fod; fel hyn,
anfarwawl F od; ondpe buasai I yn niwedd y gair /be/,
buasai hyny yn feius.
Sain unodl o gyswllt, fel hyn,
Yn ei far rheibia rywbeth.
Far yw yr orphwysfa gyntaf yn hon, a chyrchir yr r
o ddechreu y gair rywbeth at yr a yn niwedd y gair
reibia er cael sain; ac yna y mae y gair reibia yn seinio
fel hyn reibiar; ac o herwydd hyny fe'i gelwir yn sain
unodl o gyswllt.
Sain lefn, fel hyn,
Mawredd bro Wynedd bur iach.
Diwedd y gair maivredd, sef, edd yw yr orphwysfa
gyntaf yn hon; a'r edd yn Wynedd yw yr ail; heblaw
y cydodliad hwn y mae y cydseiniaid yn bro a bur yn
ateb eu gilydd.
Sain gadwynog, fel hyn,
Dyn y sydd yn adyn sal.
Y mae hon yn cyfranogi o ansawdd cynghanedd groes
a chynghanedd sain; y mae sydd a sal yn ateb i'w
gilydd; ac y mae dyn ac adyn o'r un sain gydodlawg,
aj nid oes ond yr n yn yr arddodyn yn yn rhwystro iddi
fod yn groes gyflawn.
|
|
|
|
|
(delwedd B5791) (tudalen 044)
|
44
TRAETHAWD AR
Sain groes fel hyn,
lor yn wiw Bor ini bydd.
Y mae lor a Bor yn cydodli; ac y mae yr r yn lor yn
ateb i'r r yn Bor; a'r n yn yr arddodyn yn yn ateb i'r
n yn ini; a Iter yn ateb i bydd.
Sain wyrdro, fel hyn,
Da ddyn doeth, gyfoeth gwiwfawi*.
Sain ddisgynedig, fel hyn,
Anwybodaeth gaeth gethin.
Y mae caeth yn cydodli ag aeth yn y gair anwybodaeth;
ac y mae yn disgyn ar geth, yn gethin.
Sain bendroch, fel hyn,
Y ffrwythlon, wyrddion erddi.
Ystyr y gair sain bendroch yw sain yn diweddu yn
ddrylliog neu yn agored; megys uchod.
Sain ddyblyg, fel hyn,
Tad mad, rad rydd, sydd, fydd, fwyn.
Y mae yma dri ad yn cydodli, a thri ydd, ac ym&e fydd
yn gafael yn fivyn.
Sain gudd, fel hyn,
Daioni'r tir a fsvytewch.
Y mae yr r ar ol daioni yn cydodli ag ir yn y gair tir;
y mae yn swnio fel pe darllenid hi fel hyn daionir.
Rhywbeth debyg yw hon i sain unodl o gyswllt.
O'r gynghanedd sain y deillia cynghanedd lusg;
h. y. pan ddodir rhyw sill o'r braich i gydodli a'r sill
nesaf i'r brifodl.
Llusg lefn, fel hyn,
A'i wddf an war fal ta?'an.
Yma gwelir ar yn y gair anwar yn cydoli a'r ar yn y
gair tar an.
Llusg o gyswllt, fel hyn,
Gellir crybwyll am Samson.
Y mae yr S yn nechreu y gair Samson yn cydio yn yr
m yn am, fel hyn, ams, a'r ams hwn yn cydodli a'r ams
yn Samson.
|
|
|
|
|
(delwedd B5792) (tudalen 045)
|
FARDDONIAETH.
45
Llusg o ddwbl gyswllt, fel hyn,
Mae llwybr fry yn y wybrfraith.
Y br yn llwybr yn cydio ynfr yn fry fel hyn llwybrfr y
a'r rhei'ny yn Uusgo at y gair wybrfraith.
Llusg wyrdro, fel hyn,
Clywed dy lais a geisiaf.
Y mae ais yn lais yn gwnecd y tro i gydoli a geis yn
g eisiaf.
Llusg gysylltgudd, fel hyn,
Gwr a gwraig sy'n ddan agos.
Yr a o flaen gwraig yn gwneud sain ag, a hwnw yn
cydodli ag ag yn y gair «£/os.
D. S. Dylid gochel rhag rhoddi cynghanedd lusg ar
y fraich ddiweddaf o unrhyw benill, nac ychwaith ar
ddwy fraich nesaf i'w gilydd. Ac ni chymeradwyir
cynghanedd lusg fel hyn, " Rhai o'r bz/d sy'n ynfyd-
ion," fel un berffaith, oblegid rhoddi yr y yn ei sain
dywyll i ateb i sain eglur.
AM GYNGHANEDD GYMYSGEDIG.
Cynghanedd gymysgedig yw plethiad o amryw gy-
nghaneddion yn yr un braich.
Cynghanedd seingroes rywiog, fel hyn,
Gwr sy'n dwr, a gras a'n deil.
Seingroes o gyswllt, fel hyn,
Dawn hynod iawn yw hono,
Seingroes gad wy nog, fel hyn,
lawn oxwydd dawn hyrwydd deg.
Seindraws, fel hyn,
Na gwr un gyflwr ag ef.
Seingroes o gyswllt ddisgynedig, fel hyn,
Llawn faith gell iawn fwth gwylliaid,
Trawsgroes o gyswllt ddisgynedig, fel hyn,
Vn o'r bru'n. rhyw ber eos.
|
|
|
|
|
(delwedd B5793) (tudalen 046)
|
46
TRAETHAWD AR
Cynghanedd drawslusg, fel hyn,
Dilys, ni wel dawelwch.
Croes o gyswllt a sainlefn, fel hyn,
Iaith gu'n ei gwaith gan y gwr.
AM Y CYMERIADAU.
Cymeriad yw gosod cydatebolrwydd yn nechreu pob
braich i'w giiydd.
Tri math o gymeriad sydd; sef, 1 . Cymeriad llyth-
yrenol, yn yr bon y cedwir yr un gydsain i ddechreu
y breichiau, fel hyn,
Ciwed a sarug gywion
Cant ami gwys a phwys ei ffon.
Hefyd cymeriad llythyrenol y gelwir llafariaid a fydd-
ont yn dechreu'r breichiau, er na fyddont o'r unrhyw,
megys,
O'r man y gwelir Menai,
Yn ei threfn o lanw a thrai.
E rydd hon i wr o ddysg
Arwyddion cywir addysg.
2. Cymeriad eynghaneddol cyfochrog, sef bod geir-
iau dechreuol y breichiau yn cydgynghaneddu, fel hyn,
Mawriraufe ei rwysg mor uthr yw
hleithwaith di-a&waith ydyw.
3. Cymeriad synhwyrol, sef, pan gyflawnir synwyr
y fraich gyntaf yn yr ail, &c. fel hyn,
A rail,
Gwyrdd lysiau a gardd laswair,
A ysent, — llyfent y llawr.
Truenus, gwydus, a gwywedig — ddyn,
Ni ddeil ond ychydig,
O wen ei Dduw Ion, na'i ddig? —
Greadur gwan, llygredig.
|
|
|
|
|
(delwedd B5794) (tudalen 047)
|
FAKDDONIAETH,
47
AM GANIATAD GODDEFOL YN Y CYNGHANEDDION.
Y gydsain n a oddefir yn nechreu braich o gynghanedd
groes, nea draws, heb yr un n i'w hateb, ond nid rnewn
un arall o'r fraich, ac fe'i geiwir yn n wreiddgoll, fel
hyn,
N&'i dirionach drwy einioes.
Neu ar ol llafariaid, fel hyn,
Ein Duw haelionus, byd eleni.
Ond ni oddefir yr on gydsain arall heb ^un iV hateb
oddieithr h 7 yr hon ni ystyrir yn berffaith gydsain, ond
a elwir yn gyffredin yn ebychnod, o herwydd paham
geliir ei goddef hi heb yr un i'w hateb; megys yn y
llinell ganlynol,
Hyd wyliau cami'r delyn,
Goddefir hefyd dwy gydsain i ateb un, fel hyn,
Er cof fjth o'r cyfieithwyr.
Hefyd g i ateb c yn y cysylltiad ac, fel hyn,
Ac yn ei fedd gwyn ei fyd.
Hefyd goddefir i b, d, dd, f, g, 1, lechu yn nghysgod p,
t, th, if, c, ac 11, a hyny yn ddifeius, o herwydd fod
grym y p, t, &c. yn gorchfygu sain y lleill, fel hyn,
Gwynefr pres a'i ginio prin.
Mab penaeth gorwymp hynod,
jfueddes graig at doddi.
Y fu.th detrain, a feit/irinir.
Ei phri/'-^yrdd drwy'r Dophrajfeld,
Yr hawg cenir rhai canoedd.
Llythyreg ga.ll fothrig goeth,
Hefyd egnia cydsain rymus un feddal weithiau, fel
hyn,
Pwy a wel osfwng eich palasa'ai,
Hefyd dywedir y cyll w ei grym ar ol pob llythyren
dawdd, megys yn y llinell hon,
Difeth rwygodd y plei/ityrych,
Hefyd ni ystyrir y geiriau hyn ond un silliaid, sef
|
|
|
|
|
(delwedd B5795) (tudalen 048)
|
43
TRAETHAWD AR
twrw, croyw, galw, meddw, hoyw,cadtu, tusw, gwehv,
&c, megys,
Y mae'n cadw twrw fal taran.
ond fe y'u harferir weithiau yn ddausilliaid, megys
Marw wna'r carw'n y coed.
Caniateir arfer odl gi*dd hefyd mewn braich, sef, trwy
gysylltu'r brifodl a'r llythyren nesaf ati, pa un bynag
ai mewn gair cyrcb, unodl union, ai mewn breichiau
ereill, megys,
Hir adeg bum yn rhodio — drwy Wynedd
Dirionwych a hyglod.
Arall mewn Deuair hirion, fel hyn,
Gwerthfawrocach harddach hi
Na da olud am* dilin.
BEIAU GWAHARDDEDIG CERDD DAFOD.
1. Twyll awdl, sef, bod anmherthynas rhwng yr
odlau; fel hyn,
Rhyw warthus dro pur wrthtm, u
Hynod yw llysenwi da/n. y
u yn ateb i y yn niwedd y llinellau.
Neu,
Bro sy'n oruchel ei brig ig
Yw'n hanwyl fro gynhenid id
ig yn ateb i id.
2. Twyll cynghanedd;
Twyll gwreiddgoll yw bod cydsain yn nechreuV
fraich heb yr un yn ,ateb iddi; fel hyn,
OV ddrycin gynddeiriocaf.
Twyll yn y sain yw dodi u i ateb y, neu ai i ateb ae,
&c, fel hyn,
Mae'n amserdrwd enbi/d iawn, u ac y
Gwaith Cain ar faeu o fynor. ai ac ae
|
|
|
|
|
(delwedd B5796) (tudalen 049)
|
FARDDONIAETH,
49
Twyli yn y sain o fath arall fel hyn,
Un am gynal dadl yw'r dyn.
Twyll pengoll y w bod y gair nesaf i'r gair prifodlawg
yn ol o gydsain neu ddwy, fel hyn,
Er ffrost a bost y bwystfil.
Nid oes yr unjfar ol bost; fel hyn gwnaethai y tro,
bwystfil bostfawr.
Twyll o eisiau llythyren fel hyn,
Dwyn wrcai gwraig dan ei gwregys.
y mae yr n yn y gair wnai heb un i ateb iddi.
Dywedir mai nid twyll yw dodi ng i ateb n ac g,
fel hyn,
Anglod arall mewn gwladwriaeth .
3. Gormod odlau, sef pan fyddo gair un o'r gor-
phwysfaau yn cydodli a'r brifodl fel hyn,
Dawn enwog serchog lwys, iawn.
yma y mae dawn a iawn yn cydodli.
Dywed rhai mai goddefol yw dodi un sill weithiau
mewn braich er iddo gydodli a'r brifodl; fel hyn,
I un eiddil i'w noddi
/ allu son ei lies hi.
4. Proest i'r awdl, sef, pan fo'r brif orphwysfa a'r
brifodl yn proestio a'u gilydd fel hyn,
Un yw a bai/i yn y hjd baid, byd.
Gwirionedd gwr o Wynedd. odd, edd.
Proest llafarog, fel hyn,
Un bai ni welodd na bu. bai, bu:
ond dadleua rhai fod yr n yn nechreu ni yn gwneud
hon yn oddefol.
D
|
|
|
|
|
(delwedd B5797) (tudalen 050)
|
50
TRAETHAWD AR
Haner proest, fel hyn,
Un ydwyi heb newidiad. wyt a iad*.
5. Dybryd sain, fel hyn,
A chlywed hyfeci ei hakL ed, ed> aid.
6. Camosodiad, h. y. y cydseiniaid, er bod o honynt
un am bob un yn y braich, eto, y niaent, wedi eu cam-
osod, fel hyn,
Cywir un yw canwr iawn.
Rhaner y llinell uchod fel hyn heb y llafariaid,
c r n c n r.
7. Gwest awdl, sef, bod yr un gair ddwywaith yn
anghyfansawdd yn mhrifodl yr un englyn, fel hyn,
Cywrain wr sy'n caru ein iaiih — yw'r gwr
^•ta^oro! dilediaith;
tjwr enwog am gywreiniaith.
- Drwy ei oes, — paladr y iaiih.
laith yn y dechreu a iaith yn y diwedd heb fod yn
gysylitedig a gair arall.
8. Trwm ac ysgafn, sef, bod geiriau yn y brifodl yn
anghydbwys megys, tan, glan; man, man; gwar, gwar*
&c, fel hyn,
A siriol wedd daeth Israel Ian — rai cu
Drwy'r Mor Coch i Ganan,
A'r rhyflwng Pharo afian,
Uthr ei lid ni ddaeth i'r Ian. gldn a glan.
9. Lleddf a thalgron, fel hyn^
Hyfryd clywed 5 gweled gwyr, wyr.
A soniant am werth synwyr. wyr.
Arall mewn sain, fel hyn,
"Byrbwyll yw'r ijwyll wr tost. yzvyll a gwyll.
|
|
|
|
|
(delwedd B5798) (tudalen 051)
|
FARDDONIAETH.
51
10. Crych a llyfn, sef camosodiad y cydseiniaid yn y
brif-orphwysfa i ateb y brifodl, fel hyn,
Gwr ofri'n agor eifarn.
11. Ymsathr odlau, sef, pan fydd rhan o sill yr
orphwysfa yn sathu ar sill y brifodl, fel hyn,
Diau gwe/ nad yw ond gwaeZ. el, ael.
12. Garllaes, sef, pan fydd dwy brifodl yn lliaws-
sill yn lle bod un yn un sill, fel hyn,
Anenwog yw dyn annoeth,
Er gafael mewn mawr gyfoeth,
13. Tin ab, sef, pan fydd dwy brifodl yn un sill yn
lie bod un yn lliaws-sill, fel hyn,
Trwy y byd i isder hedd
Awn i gyd yn wael ein gwedd*
14. Rhy debyg, sef, pan. fydd yr orphwysfa a'r gair
prifodlawg yn yr un acen, ac mor debyg i'w gilydd fel
na bydd efallai on id un lythyren yn eu hatal i gydodli
yn gwbl, fel hyn, mewn cynghanedd sain,
Hyfryd i droi byd y bydd.
Arall mewn cynghanedd draws,
Tiriodd fy nghyfaill tirion.
15. Tor mesur, sef, pan fydd mwy neu lai o sillau
nag sydd yn ofynol yn ol y rheolau mewn braich,
fel hyn,
Y dyn a fo'n meddu doniau 8 sill.
E gaiff hwn ei goffau. 5 sill.
Nid yw yn dor mesur dodi cydsain neu lafariad i
lechu yn nghysgod llafariad arall, fel hyn,
Mawrion gyrff drwy'r myr yn gwau>
Arall a llafariad ynddi,
Mewn llawn hedd mae'zt hanedd hwy.
|
|
|
|
|
(delwedd B5799) (tudalen 052)
|
52
TRAETHAWD AR
BEIAU MEWN SYNWYR CERDD DAFOD,
1. Unig a lluosog yn nghyd, fel hyn,
Owyr glew gaiffragor o glod.
2. Gwydd ac absen yn nghyd, fel hyn,
Gwelaf y dyn o'r golwg.
3. Gwrrywaidd a benywaidd yn nghyd, fel hyn,
Cu rodd yw cafFael gwraig cryf.
4. Clod a gogan yn nghyd, fel hyn,
Rhywiog wr yw'r pry 3 garw.
5. Drwg ystyr, sef, canu moliant anmherthynasol?
fel hyn,
Llewpart guaraidd, blaidd heb lid.
6. Cam amser, fel hyn,
Wvf yma yu ol f'amod,
Drenydd, a beunydd, yn bod.
7. Ithy ac eisiau, sef gormod o eiriau cyffelyb o ran
eu harwyddocad, heb ynddynt ond ychydig synwyr,
megys,
"Dhcaf wr an war gor wytlt."
|
|
|
|
|
(delwedd B5800) (tudalen 053)
|
FARDDONIAETH.
ENGRAFFAU
FARDDONIAETH GYNGHANEDDOL.
Y mae gormod o sylw wedi bod yn cael ei dalu iV gy-
nghanedd ar draul synwyr; boddlonid 11a wer un yn lled
dcla os gallai gyfansoddi cynghanedd dlws a champus,
pe na buasai ynddi un sill o feddylddrycb; pa beth y w
y gynghanedd wedi y cwbl, ond y wisg, i'r syniadau;
a pbeth ffol i'w talu mvvy o sylw i'r wisg nag i'r peth a
wisgir: dihatrer llawer llinell o gloau a dirgelwch y
gynghanedd, ac ni fydd, yn ng wed dill, ond y trueni a'r
gwaeledd mwyaf . Y mae amryw o'r cynghaneddion a
nodwyd y byddai yn beth nesaf.,i wallgofrwydd gweled
dyn yn ymdrafferthu, ac yn ymdrechu i gyfansoddi
arnynt: y maent yn eithaf pethau i ddang-os givag
gywreinrwydd; ni welir un o'n prif-feirdd yn ym-
drafferthu gyda y rhai caethaf o honynt; os deuant yn
yn eu ffordd, ni wrthodant hwynt; y cynghaneddion
mwyaf cyffredin a ddefnyddir gan ein beirdd goreu yw
y sain, y groes, y draws, a'r lusg; y mae rhai o'r rhai'a
yn brydferth ac yn nerthol. Er mor ragorol yw y
gynghanedd pan ddaw o law campwr, eto, y mae yn
ddiamheuol, oni buasai hi, na welasid cynifer o wehilion
beirdd ag sydd i'w cael yn y dywysogaeth yn awr; y
mae rhyw swyn yn nghynghaneddiad y cydseiniaid ag
sy ddigon a thwyllo llawer o ddynion i feddwl fod
rhywbeth yn eu gweithion, pan mewn gwirionedd na
fydd ynddynt ddim ond crag o ifolineb. Y mae llawer
dyn na allasai osod deuddeg meddylddrych wrth eu
gilydd mewn iaith rydd, wedi troi allan fel bardd, ac
am- i bawb ei gydnabod felly; dyg^wyddai gael gan
rywun symud y lleni i raddau oddiar y rheolau, a
|
|
|
|
|
(delwedd B5801) (tudalen 054)
|
54
TRAETHAWD AR
dysgai y rhei'ny yn lled ganolig; ac yna crynhoai
ychydig eiriau o'r geirlyfr yn nghyd, mewn mesur eng-
lyn, neu gywydd, a chafodd g*an rywun a ddygwyddai
fod yn oracl y pentref y pryd hwnw, ddyweyd mai
barddoniaeth oedd y peth; a'i fod ef, yn sicr, yn fedd-
ianol ar alluoedd cryfion fel cyfansoddwr; ac ar y sail
yma, aeth y dyn yn mlaen, am flyneddau, gan osod ei
arswyd, fel bardd, ar holl drigolion y gyniydogaeth;
drwy fwrw Hinellau cynghaneddol i gloi pob chwedl, a
bod yn arglwydd y tafarndy; ac yn gadeirydd yn
nghymdeithas dynion, na feddyliasant erioed am roi
mynyd o'u hamser gymaint ag i geisio gvvybod pa beth
yw barddoniaeth; ac na chwynent byth pe byddent heb
glywed llinell farddonawl yn eu hoes; ond llanwyd ef?
hyd at yr ymylau, a meddyliau mawr am dano ei hun y
a gwae y dyn hwnw a feiddia ameu ei alluoedd a'i
gymhwysderau barddonawl. Dynion o'r fath yma sydd
yn darostWDg barddoniaeth, ac wedi bod yn foddion i
gadw chwaeth y genedl mor isel yn ei chylch.
Rhoddaf, yn awr, rai engraffau o farddoniaeth heb
ymgais at ddim ond cynghanedd ynddynt; a bono heb
fod yn gywir.
I GLOCHDY GWRECSAM.
"Cymry tirion cym'rant eiriau
Mad, dilysion am dy dlysau,
Ddogn benau, ddigon boned d,
Del i'th arswyd dylwyth Horsa?
Gof o'n herddir gyfan hardda
Ewrobia wiw arabedd."
" Pelan a'i saflan a syflodd, — pwl sail.
Pa les fu pan suddodd?
Praffiawn cry no pryrTwn crynodd
Palas aelaw, p'le iselodd?
Pabell iawnfain pa bill unfodd?
Prain eith grymus praw ni'th grynodd
Parchus a dilus daliodd — dichwain dwr£
Pobl dirfiai, pabl darfodd."
|
|
|
|
|
(delwedd B5802) (tudalen 055)
|
FARDD0N1AETH.
55
Eto, i anerch bardd ac offeiriad, fel y dyellir wrth y
rhagfynegiad. Y mae y rhai hyn yn lled ddifai o ran
y gynghanedd.
" Ceni cis ncdi cysonedig,
Cerddi cu doedi cauadedig,
Cani cain eili acen elwig
Clymi can didicunodedig,
Cerioau'r ddyri cyrddorig,--- cyrchi
Cwli ceryddi ceuwyr eiddig."
"Dy fyd afiaith dof a difyr
Dewr od eryr dwyre dirion,
Cwyn nod Einion dineu dynwyr
Dwr i daerwyr deriaid wirion. 5 '
"Onid nodded i'n d'aneddi
Etifeddi y twf foddion,
Waneg codded an nac heddi
lawn hyweddi yn hawyddion,
Ar dy wleddi edrybeddi
Aur a feddi i'r ufuddion
Wyrth fucheddi it poed gleddi
Yw prid weddi y prydyddion."
Y mae yn anhawdd i un dewin ddyfalu pa beth a fedd-
ylir yn y darnau uchod; pe mynegasid wrthym am y
fath gyfansoddiadau, ac heb ini gael cyfle i'w gweled,
prin y credasem y gallasai undyn, yn meddu synwyr
cyffredin, garneddu geiriau ar eu gilydd i ateb mor
Ueied o ddyben. Wele yn canlyn hefyd engraffo waith
go debygi'r un ucbod; eithr y mae y geiriau ychy dig
yn eglurach, ond y mae y meddwl yn eithaf tywylh
" O, ein Duw Ddofydd! hen yw dy ddwyfawl
Ddigyffelyb, wir ethryb aruthrawl,
O, dyma f6r i'r enaid myfyriawl
I'w nofio — nodded dod yn feunyddiawl,
Pura dy fyllt par dy fawl; — par ddoniau
Iunig enau sydd annigonawl."
Wedi i'r darllenydd cyffredin ddyall ystyron y geiriau
Ddofydd, ethryb, aruthrawl, fyllt, nid all lai na rhy-
feddu at waeledd y penill. Ystyr Dofydd yw Arglwydd;
Mkryh, y w cause, occasion; hyny ydyw? achos, her-
|
|
|
|
|
(delwedd B5803) (tudalen 056)
|
56
TRAETHAWD AR
wydd: megys, o achos, o herwydd: aruthrawl, yw tra
rhyfedd: fyllt, sy luosog o bollt, bollt yw dart, bolt;
hyny ydyw picell, tryfer: gyda'r ystyron uchod ym-
ddengys ypenill fel hyn; —
" O, ein Duw yr Arglwydd, hen y w dy ddwyfawl ddigyffelyb, wir
herwydd, neu achos tra rhyfedd. O dyraa for i'r euaid myfyriawl i'w
nofio. (Pabeth yw y mor?) Pura dy bicellau, par dy fawl."
Dalier sylw ni chymerir y rhyddid hwn gyda'r Ilinellau
uchod, heb ystyried y goddefai y brydyddiaeth oreu, a
mwyaf penigamp, wrth dynu y geiriau o'u lleoedd pri-
odol; yn debyg fel pe tynid ceryg nadd o fur adeiiad;
ni edrychai y rhai hyny mor hardd yn wasgaredig ar
wyneb y maes; ond er y collid y ffraethlymder a'r tlysni
barddonawl o brydyddiaeth dda, i raddau, wrth ei di«
fynu, eto, byddai yno synwyr yn ganfyddadwy, er ei
gosod mewn geiriau cyffredin, diaddurn ac anfarddon-
awl; ond ni ddaw ond hacrwch, gwaeledd, ac anmher-
fifeithrwydd gweithion fel hyn i'r golwg, os cyfhyrdd-
wch ag un gareg yn eu mur. Hawdd fyddai dwyn
lliaws o engraifau o'r fath? ond gwasanaethed hyn yna
yn bresenoi.
Dylid cadw tri pheth mewn golwg wrth gyfansoddi,
sef, syniadau addas a barddonawl; iaith ddillyn a di-
rodres; a chyng^hanedd reolaidd; ond yn gy fired in iawn
bydd y bardd egwan yn fwy ar ol gyda'i syniadau na
dim arall; bydd yr iaith, efallai, yn ddifrychau; a'r
gynghanedd yn gref; ond y syniadau yn isel, ac anfar-
ddonawl. Os byddy meddylddrychau yn oruchel (sub-
lime) a'r iaith yn fratiog, bydd hyn yn debyg i wisgo
tywysog mewn carpiau; ac os bydd yr iaith yn ddifeius,
a'r gynghanedd yn gref, a'r syniadau yn wael, bydd hyn
yn debyg i wisgo gwr gwellt mewn sidanau, a: i add-
urno a blodau a thlysau.
Nid ydis wrth wneud y sylwadau hyn yn meddwl
collfarnu y gynghanedd; pell fyddohyny oddiwrthym;
oblegyd y mae tlysni a chywreinrwydd yn perthyn iddi, .
pan fydd dan law y medrus; y mae genym lawer o
ddarnau wedi eu gosod allan yn gynghaneddol, y buasai
|
|
|
|
|
(delwedd B5804) (tudalen 057)
|
FARDDONIAETH.
57
yn annichonadwy ea cyfleu yn gryfach, mewn iaith
rydd; os gallesid dyfod i fyny a'r iaith gynghaneddol
buasai hynyyn gamp gofawr; dyfynwn yn bresenol,
rai darnau cynghaneddol o waith amryw o'n prif-feirdd,
fel y gweler gyda pha ystwythder a nerth, y gallant
■drin
y gynghanedd.
MARWNAD LL. DDU.
Mesurau, gwyddai bob agweddion,
Llun daiar ogylch, llanw dwr eigion;
Amgylchoedd moroedd mawrion, — a'u cymlawdd
lawn y dangosawdd, nid anghyson,
Daiar a chwiliodd drwy ei cbalon,
Cbwalai a chloddiai ei choruddion,
A'i dewis wythi, meini minion,
A thew res euraid ei thrysorion,
A'i manylaf ddymunolion — bethan,
Deuai i'r golau ei dirgelion.
Olrheiniodd chwiliodd yr uchelion,
Llwybrau'r taranau a'r terwynion,
Fflamawg fellt llamawg folltau llymion,
Is awyr ganaid, a ser gwynion,
Nodau'r lloer, a'i newidion — bynt cwmwl
O fro y nifwl i for Neifion.
****** G. OWAINb
O'R CYWYDD GORYMBIL AM HEDDWCH,
Cawn ddirwyllt fab cynddaredd,
Hyd ein gwlad, yn dwyn ei giedd;'
Myfyria'n flin ei drin draw,
Yn agwrdd raae'n ffyrnigaw:
Car ef oddeithio trefi, —
Am waith broch mae'n groch ei gri;
Och ei waedd! gan ymehwyddaw,
A'i lid fel mellten o'i law;
A'i ddefawd, iddo'n ddifyr,
Bod dros ei draed mewn gwaed gwyr:
D 2
|
|
|
|
|
(delwedd B5805) (tudalen 058)
|
58
TRAETHAWD AR
Lladd oil fo'n lluddio'i 5 wyllys
Ei gais ef, i'w lef, o'i lys;
Hyll olwg! a'i holl elwch,
Yw gruddfan y truan trwch.
Iolo Morgan aws,
AWDL AR ARDDWRIAETH.
Boed helaeth toraeth ein tud,
A llawnder drwy holl Wyndud:
Llesad ein anwylwlad ni
Droi'r aradr drwy Eryri;
Ymerodres mawrhydri
Bob gauaf a haf yw hi;
Nid iachach, haiach, na hon,
Bro Carmel na brig Hermon,
* * 9 *
Dygymydd yd a gwymon
A fwrir ar dir o'r don;
Da tywod glas, detyd gio
Daiar cyn ei blodeuo:
Gweddillion sebon y sydd
A thail o ffrwyth heolydd:
Lleisw, huddygl, arlloesion
Maeth i'r ddaiar hyar hon;
Lludw mawn a llaid y mor
I'r ydfaes o ruadfor;
Llesol yw pob arlloesion
O halltrwydd, dyfnchwydd y don;
Rhinweddol yw'r anoddyn,
A'r Hi' a'i stor er lies dyn:
Pthyfedd, goris tuedd ton
Yw man wigoedd mewn eigion:
Ami berllan o dan y dwr,
A man erddi mewn oerddwi*:
Daw wellwell wedd diwyllwaith
Ar y morlan 11yd an llaith.
Tirion nwch ymylon mor
Arddwriaeth y werdd oror.
Claddu marl, cywilydd Mon?
O'r golwg mewn dirge lion;
Allan yn gyfan ag e,
O'r geulan i'r tir gole;
Ac o F6n cyfion yw cael
Mynorau,— MEim URAEL t
|
|
|
|
|
(delwedd B5806) (tudalen 059)
|
FARDDONIAETH,
Dieiddil weithred addas
Yw tori croen y tir eras;
Troi a thrin ys eithin sydd
Y tir gwyllt, — torau gelltydd;
Agor fibs, o gwr ei phen,
I dynu dwr o donen:
Mynu agor mawnogydd,
Yn dir anmhur, segur sydd;
Tynu'n glir o dyndir du
Grngwellt, a digaregu:
Diwreiddio, mewn byrdro bach>,
Danadl, a phob rhedynach:
Tra Uesol, fuddiol i faes
Yru tafol o'r tewfaes;
Dryllio, gwyro'r droellgoryn;
Dyfrhau'r tir, nid afraid hyn;
Daw irddail lle rhed oerddwr,
Rhad a dail lle rheda dwr;
Owaith teg ydyw gwthio tir,
Afrywiog, welltog wyllt-dir;
Danfon calcb i redynfaes,
I freuo, cymhwyso maes;
Llosgi, nid lle i ysgall,
Dew groen nid yw hagr wall;
Palu ac aru gorallt,
Tir yd a fyddo to'r allt;
* * * ^ *
Pob glyn, pob penrhyn, pob pant
A gwynant yn dwyn gwenith.
Holl Ferwyn, os llafurir,
Tirionach, tecach y tir;
Hiraethog neilldu Rhuthyn,
Dan wlith yn dwyn gwenith gwyn,
******
Wele dirfiogwlad Arfon,
Lie llawn lies, cymhares Mon;
Tirion pob goleufron glau,
Ei llynoedd a'i pherllanau:
Ei goror, a'i theg irwydd,
Yn hyfryd, is haulfyd sydd.
Mwn addas ein mynyddau,
ParhaVn hir heb brinhau;
Boed creigiau'n mynyddau'n aw*$
Meini'n cynyrchu manawr.
Bellach, dedwyddach y don,
Esmwythach, oes Amaethon:
|
|
|
|
|
(delwedd B5807) (tudalen 060)
|
60
TRAETHAWD AH
Gwerthir o'r sir, mawr y son,
Dorfcedd o ddefaid Arfon;
Rhif odiaeth, anmhrofadwy,
Ychain a moch, dri chan mwy
Y DYLIF.
D. Ddu, Eryri
Od eiv i barthau'r Dwyrain,
Neu'r Gogledd; — rhyfedd drwy rbai'n.
Miloedd sydd o gymylau
Tew ion yn hyllion aralhau;
Du y wybren a dybryd,
Tywyll ac erchyll i gyd!
Golau ronyn nis gwelant
Ond cochion fellt gwynion gant;
Tavanau trwy y wivvnef,
Cefnlli o ffenestri Nef.
Rheieidr fyrddiynau'n rhuaw
Yn fFrydiawg o iidiawg wlaw.
Gan amlder, llawnder a Hid
Y gwlaw, jn syn e glywid
Ar gyboedd, drwy gymoedd gant
Arw hyli fevw y llifeiriant.
Afonydd a'u hollrydd hynt,
A chynhwrf mawr, wreichionynt;
A'r awyr yn adrnaw,
A mawr drwst gan y mor draw:
Ymwriaw mae'r mor mawrwyllt
Mewn bar yn ei garehar gwyllfc,
Drwy ewynawg daranu
O'r llynclyn diderfyn du.
Rhai ynfydion, gwylltion, gau,
Am nawdd fFo'nt i'r mynyddau;
Rhedai'r mor mawr rhuadwy
Ar fyrder i 5 w hucbder hwy.
P'le'r ant, p'le safant, p'le sydd,
Rhag ei waeau tragywydj?
Cydwybod dyst parod, pur,
Gwedi bod yn gysgadur
Yn fud yn mhlithynfydion,
Mae bywyd o byd yn hon.
*.*.*- »': * D, IOKAWR.
|
|
|
|
|
(delwedd B5808) (tudalen 061)
|
FARDDONIAETH.
61
ANERCH GWILYM PERIS.
Cyd dynem nythod bodau,
Yn y castell, o gell gau;
Dringem, cyd dynem, ein dau,
Nythod y cogfrain hwythau,
Ymdeithiem i Gwmclwythwch,
I fyny hyd afon Hwch;
l'r bad, ar Lyn twythiad hon,
O dda eigiau caem ddigon.
Dynares o'n lies a'n lhvydd
Yn oedran diniweidrwydd
* * * *
Dysgwyd nimewn dewisgerdcl,
Rheol iaith a gwaith y gerdd.
Prydem ddiddan gan mewa gwig,
Cydwau mewn Uawer coedwig.
Difyr fugeilio defaid
Yn y cwm, weithiau y'n caid.
Y tai dail yn nghoed Ty du
Oedd hynod i'n diddanu ,
Lle'r oedd adar gwar mewn gwydd,
Yn cydwau yn y coedwydd.
Llwyni heirdd, i'n llawenhau,
Caid ogylch y coedwigau.
Lleihau haner y llwyni
A wnaed yn ein dyddiau ni.
Peidiodd caeadlwyn Padarn;
O'i lwyn eirioes nid oes darn:
Llebumwyn ganu mewn gwydd;
Ar fiuion yr afonydd:
Yr afon Goch ar fin geiilt:
A cheirniach ar y cbwyrneillt,
A'i rhaiadr mawr yn rhuaw,
Canu ei glych cyn y gwlaw.
Gutyn Peris,
|
|
|
|
|
(delwedd B5809) (tudalen 062)
|
ENGLYNION
I HENAINT.
Aeth blodau dyddiau dedwyddion 3 —drosodd 5
D'ryswyd fy ngbysuron,—
Mae pob lle o'm pabell hon
Ar waeth o lawer weithion,
m TRAETHAWD AR
Boreu o haf byr ei hynt— fu nyddiau 5
Fwyneiddied eu helynt;
Heinif bob dydd o honynt
Y down ac awn fel dyn gynt.
Dirwynodd oed ar waneg-^-hyd ugain
A'i degwch ireidd-deg,
Taer redodd uwchlaw trideg,
A chwai y daeth i chwe' deg.
Pan fa wiwlanc penfelyn, — ireiddiol,
A'i ruddiau fel rhosyn;
Hwn heddyw, — oedd ddoe'n hoewddyn,
A gwedd dost, gwywodd y dyn!
Llawn dri ugain gywrain eu gwarant— heb ludd
O'm blwyddau hedasant;
Fel y niwl o afael nant
Y dison ymadawsant.
O bu'n wan faban unwaith, — y gw'chaf
Wrth gychwyn i ymdaith,
E dry'r dyn, draw av y daith,
I boen wael maban eilwaith.
Ymredodd fy moreudeg— amseroedd
Mesurwyd en hadeg;
Yn iach gan fyth ychwaneg,
Neu gyraedd dawn, na grudd deg.
Gorddwys yw'r hen pan gerddo, — a'i weinion
Ewynau'n diffygio;
Gormod y bennod tra bo
Lie rhedodd, allu rhodio.
Er mwynbau rhadau rheidiol, — a meddu
Pob moddion tymhorol;
Ni werthir yn ei wrthol
Ddoe i neb,— ni ddaw yn ol.
Ag i'r fEbn yr ymfoddlonwyf- -bellach?
A chan bwyll yr elwy f;
Blino wrth rodio'r ydwyf
Llusgo ar ol,«-llesgau'r wyf.
Y clyw'n wan drwstan a drydd, — a'r golwg
O'r gwaelu maent beunydd;
Mawr roddion fy moreu-ddydd;
Pa les son? yn pylu sydd.
|
|
|
|
|
(delwedd B5810) (tudalen 063)
|
FARDDONIAETH.
63
Hyil weled y Haw eilwaith, — yn crynu
Ceir hon yn anmherffaith;
Y dda gan ni ddwg unwaith
Neu bin du i ben y daith,
Ugeiniau yn mro Gwynedd,—- mae cofion
O'm cyfoed sy'n gorwedd;
A ddodwyd yn dcliadwedd
Druain bach, draw yn y bedd,
Myned sy raid i minau, — drwy wendid
I'r undaith a'm tadan;
Mae mliuion, hwyrion oriau
Am hos hir yn ymnesau-
Henrtych wlad! i rad ro-dio, — a mwynaf
Man i gael gorphwyso;
Blinder, gorthrymder, na thro
Ni bydd un na beddyno.
R, ab G. Ddu. Fifiorii
MARWOLAETH SIR T. PICTON,
Gwener * daeth a'i gynwr dig,
Ymlenwai'r maes mileinig
O arfogion rif heigiau,
Rif y gwellt yn arfog wan:
Bu'r ail dydd a chynydd chwant,
Bn y Sabbath f heb seibiant!
Daeth yr anferth ryferthwy,
Diluw maes— er dial mwy!
A'r angeu, arwa' ringyll,
Ar goch farch, dihafarch, hyil,
O wg angerdd rhygyngai,
O rlloedd, lluoedd wnai'n llai.
Cyrau y lomwaen chwai carlamodd,
A thrwy'r ydau, uthr yr ehedodd,
Cyn ncher— O I'r nifer anafodd,
A'u gwyar y ddaiar a dduodd!
Taerion bawb — terwyna' byllt,
Hedai myrdd fel heidian mellt;
* June 16, 1315. f June 18, I815d
|
|
|
|
|
(delwedd B5811) (tudalen 064)
|
84
TRAETHAWD AR
Nifwl a gwawr ufel gwyilt,
Gerwin ddydd! a gwyr yn ddellt!
Briw calonau, ccheneidiau
A llesmeiriau lliaws meirwon;
Bravv! wel'd briwiau, darnau breichiau,
A'u hesgeiriau yn ysgyrion!
Er cael helaeth oruchafiaeth,
Buddugoliaeih— b&eddu gelyn;
Drud y prynwyd, pan ganfuwyd
Rif a laddwyd--oer fael iddyn.'
Gorfoleddu a galaru,
Llawenychu---llu yn ochain;
Caniad clychau, egraidd ddagrau
A geirw lefau gwir wylofain!
Cymysgiadau lion ganiadau
A marwnadau mirain awdwyr;
Pob gwladwriaeth mewn trwm hiraeth,
Mwya' alaeth, am ei milwyr:
Prudd liver ddon, a Cheiyddon,*
Am eu dynion mwya'u doniau;
Cymru dirion, am ei Phicton,
Wylai heilltion, ddyfnion ddafnauJ
Erliadai, a gyrai, y rhai geirwon
I'w braw, a'u brys, a'u chwys ar achosiom
Tra'n feirw filoedd trwy nifer ofalon
Trwy nentydd, a bronydd, y Barwynion $
Nes yfed o Fidos || afon — ei ran,
Ac ary Ian curai ei elynion.
Picton, ceir cwynion cur cant
Lladdwyd yn mreichiau Uwyddiant!
Er enill dydd, a'r un Haw y dorch
Prydain a gwyn ar erchwyn ei Arch,
Ei gawr aeth fel saeth— ufed o serch,
A llefawd ei gwaedd hollfyd a gyrch.
Scotland. j The Pyrenees. || Bidouze, a river of France, &e
|
|
|
|
|
(delwedd B5812) (tudalen 065)
|
FARDDONIAETH.
65
Nis llewyrchaist — o ynys y Llachar!
Mai yn y dyddiau milein diweddar,
O eitha' nwyfiant, hi aeth yn afar,
Dy Haul o'r entyrch, a'i hoewgyrch hygar,
])uodd pan roed mewn daiar--dy Gyraro, •
Ymro' di i wylo— mawr yw d'alar!
*••"•** GWALTER MECHAIN,
MOLAWD YNYS PRYDAIN.
Bro hardd aroglber ywhi,— bro llawnion
Berllenydd a gerddi,
DyfFrynau, bryniau, II awn bri;
Addurnawl y wedd ami.
Ar y dyffrynoedd hyfryd, ffriw enwawg,
Glaswyrdd orchudd. gwiw lysiau ardderchawg,
Pob ffrwythau melysion, aeron eurawg,
Cain yw cynyrch y llenyrch meilionawg,
A'i dewis goed-blodeuawg,— per rawn cair,
Oreuwawr ddysglair ar irsvydd osglawg. £
Uwch ygwaelodion iach, a goludawg,
Wele'r bryniau, a'r creigiau cerygawg,
Echrys ac uthrol ochran ysgythrawg,
A manau crebach uwch meini cribawg,
Gar parthoedd ardaloedd deiliawg, — cymoedd,
Mawrion fynyddoedd, a galltoedd gwelltawg,
Edrych ar un o'i odrau,— -i'w hir ben
Ban yn y cymylau,
Cad dug llwyd, a gwyd yn gau
Wisg addas i'w ysgwyddau.
I ddiosg hwn, twn, to od, — daw'n awel
O clenuewynt uchod:
Gvvelir deg mil o filod
Arno'n byw dan amryw nod.
Yn anrheg wrth angenrhaid,-— cawn wisgoedd
Cynes gan y defaid;
* " * *" * $ # #
; Llawn o gaughenau.
|
|
|
|
|
(delwedd B5813) (tudalen 066)
|
66
TRAETHAWD AR
O'r creigiau mawr, Caerogwyrth,
Liosawg poblawg eu pyrth,
Hybarch ydyw eu. hebyrth— yn ddysglair 5
Mwnai a gair a main gwyrth.
Gwelir oddiar freich-bir fryn
Dewffrwyth amryliw'r dyffryn,
Glaswellt, ardderchawg lysiau
Gloewon, perarogl ein pau;
Ar fronydd, y coedydd cain,
Dilledir a dail llydain;
Gwiw ednaint ar wydd gwydnion
A'u fFraeth brydyddiaeth, ber don,
Canmawl yn hyfrydawl frau,
Eurog engyl, ar gangau,
Difyru a'u lleisiau lion
Wybren nefawl, bro Neiflon.
Gerddi lle sang ar gangau — eirin per,
Aeron, pob afalau,
Dan gnwd o heirdd dewion gnau,
Ymyrant wrth y muriau.
O'r creigiau, clrwy'r parthau pur,
Ymdreiglaw mae dwr eglur,
Elfen deneu, ysblenydd,
Lyfndeg yn rhedeg yn rhydd,
Ptinweddol, o lesol Ian,
Loew, oeraidd, o liw arian.
Uehelgadr raiadr, dwr ewyn, — hydrwyllt,
Edrych arno 'n disgyn,
Crochwaedd y rhedlif crychwyn,
Synu pensyfrdanu dyn„
O'i ffynhonau golau gant,
Y ffrydiau hoff a redant,
Dylifedd yn dolefain,
Lie chwery pysg yn mysg main:
Yr afonydd, drwy faenor,
Yn dwys ymarllwys i'r mor;
Grisial ar y gro iesin,
Drych y ser, dwr iachus in'.
Pob pysg yn gymysg mewn gemau,— llanwant
Y llynoedd a'r teiniau;
[ Yrs^" - ^SC p ^*
|
|
|
|
|
(delwedd B5814) (tudalen 067)
|
FARDDONIAETH.
67
Eo-giaid — pob rhyw heigiau,
Mawrion gyrff, drwy'r myr yn gwau.
O anifeiliaid sy'n felys— luniaeth,
O! lawned yw'r Ynys:
Saith ddeng muwch a ymddengys
Ar y ddol draw, ger llaw'r llys.
Heb rus, hoewon ychain breision, uchel,
Meirch chwai, cymaint a nemawr wych gamely
A cheirw, a bychod, chware heb ochel,
Y maent, a hyrcldod, myntai i'w harddel;
Daw'r asyn llwydwar isel — i'w dychryn —
A'inadlef * * * *
Rhai milod ar y moelydd, — -wych yroedd,
Moch hirion mewn maesydd;
Yr yen a'r march, drwy barch bydd,
A'r carw o fewn i'r ceurydd.
Mwyn awen, i'r menywod,
O egni glas, a gan glod;
Gwridawg a hawddgar ydynt,
O km a gwedd Elen gynt:
Tra enwawg wladwyr yn trin goludoedd,
Mor wychion ydynt, yn y marchnadoedd,
Blagurog a dewr fywiog dyrf iioedd
Yn syw dwyn ysgawn sidan wisgoedd;
Ami ddysglair, ddiwair ddeuoedd— yn diflin 3
Hoew droediaw'n iesin drwy y dinasoedd,
Gar dyfroedd hoff leoedd fflwch,
Tan irwydd, mewn tynerweh,
Yn gwau ceirdd, cair y beirddion,
Eres hil, yn yr oes hon;
Gloew asur iach, bur uwch ben,
Llawn o adar, llin Eden;
Awelon oerion, araf,
Drwy hon yn cerdded yr haf;
Adferu'r claf llesg, afiach,
Bywiogi, sirioli'r iach:
* ••-•■■■•-.. Dewt Wyn o Eifion,
jL^
|
|
|
|
|
(delwedd B5815) (tudalen 068)
|
68
TRAETHAWD AR
CYWYDD A^ERCII D.WYN A R. AB G. DDU.
Rhyw anghelfydd brydydd brau
O Eifionydd wyf fmau.
Fe'm ganwyd o fam gynil
O fewn hon, wyf un o'i hil:
A phrydydd, hoff ei rediad,
Addfwyn o hon oedd fy nhad.
Ond heddyw, gwn nad dyddan
Yw fy llais, mi gollais gan.
Fy hen serchawg, fryniawg fro
Ni chaf ond prin ei chofio.
Nid yfir o Dwyfawr iach,
Darfu difyr dwrf Dwyfach.
Aeth y Garn ymaith o gof —
Bryn Engan, bron, i angof:
Ac nid oes am oes i mi
Un gobaith am Langybi.
Fy enaid am Eifionydd
Mewn hiraeth ysywaeth sydd.
**.■*'*** Pedr Fardd.
HIRAETH CYMRO AM EI WLAD.
Wylo wrth rodio yr ydwyf; ~ poeni,
Ie, pan eisteddwyf;
Llwyr wael yw pob lle'r elwyf
O'm gwlad Ian anniddan wyf.
Er dewr rodio ar dir yr Eidal,
*****
Xeu yn Nghanan pe eawn fy nghynal,
Yn ilawn — eto, ni allwn atal
Na dofi hiraeth dyfal, — fy nhrallod,
A'm myfyrdod am fy ardal.
Pa les wna ffrwythydd, dolydd deiliog.
Mvvyn aur ethol, imi'n hiraethog?
Gwell ydyw creigiau gwyllt caregog
Muriau dedwydd Cymru odiclog,
|
|
|
|
|
(delwedd B5816) (tudalen 069)
|
FARDDONIAETH.
69
A'r anwyl reieidr envvog — i bynciaw,
A gwres eiliaw wrth ei dwfr grisialog.
Edrychaf fi drwy ochain, — ar fwyngu
Derfyngyich y Dwyrain:
Ond p'le mae gwedd Gwynedd gain,
Bro odiaeth ynys Brydain?
Gwely, gobenydd galed — o geryg
I orwedd mewn syched,
Wylaw a'r ddwy law ar led
Am gynes fro i'm ganed.
Ow! na chawn, mewn llonach hwyl,
Droedfedd o Wynedd anwyl i
O! na chawn o gwyn a chur,
O hyll ond a liafur,
Bridd-dy, fal gwely gwael-lun
ddwy lath i eiddil un
Orphwyso a gwywo gwedd,
Brig einioes mewn bro Gwynedd!
******
O'm serch yr wyf yn perchi
Lyth'renau ei henwau hi.
*****
Fy mherth'nasau goreu, gynt,
Dedwydd imi nid ydynt;
Ow! son, fal meirwon i mi
Ar hanes y'm Rhieni.
*****
Os fy Ner a. doethder da
A rydd im' orwedd yma;
I'm mynwes mor ddymunol,
Uwch fy nghlaij fyddai ar f'ol
Arwyddo'r lle gorweddwn,
Yn y llawr, a'r penill hwn: —
" Awenawg wr o Wynedd,— o hiraeih
A yrwyd i'r llygredd,
Ar arall dir i orwedd;
Dyma fan fechan ei fedd."
Fe allai, deuai ar daith,
Damwain, ryw hen gydymaith 3
1 ymdeithio heibio i hon,
Ag wylo ar ei galon;
|
|
|
|
|
(delwedd B5817) (tudalen 070)
|
70
TRAETHAWD AR
Darllenai'r pedair llinell,
Yn iaith fad, ei burwlad bell,
Gan och'neidio, wylo'n waeth,
herwydd trymder hiraeth:
Tanau euraidd tynerwch
Gyffry, wrth fy llety llwch,
1 eirio prudd arwyrain,
A thrist wedd, wrth fy medd main,
Minau a'm bron yn llonydd. —
G. Cawrdaf.
GWLEDD BELSASSAR.
Ar ael y fron araul fry,
Saif yr hoewlon syw freinlys: —
Wyneb haul, a'i wyrap belydr,
A'i serena' n gan mal gwydr.
Aur telaid llawer talaeth
A bro i'w euro a aeth,
Wrth ystlys y llys mae'r lion,
Grogedig erddi gwyrddion.
A'u haeron draw ar irwydd
Sy'n chwarae: a'u bloclau blydd
Ym min nos y mynwesant
Wlych y nen a'i lochi wnant.
A phan y daw'r guwawr gain
I agor dor y dwyrain,
A^orant eu brig araul,
A'u mynwes i wres yr haul.
Euphrades sydd yn ffrydio — drwy ganol
Y dref wirodiaethol, drwy farw-deithio,
Fel un fai'n dymuno— rhoi adlewych
I bob rhyw wrthddrych iawnwych yno.
* * * * Ieuan Glan Geirionydd,
DINYSTR JERUSALEM.
Ys anwar filwyr sy'n rhyfela,
Enillant taniant gastell Antonia;
|
|
|
|
|
(delwedd B5818) (tudalen 071)
|
FARDDONIAETH.
71
Y gampus Demi a gwympa — cyn pen hir;
Ac o malurir gem o liw eira.
Wele, drwy wyll belydr allan— fHamol
A si annaturiol ail swn tararu
Mirain Demi Moriah'n dan — try'n ulw —
Trwst hon clyw acw'r trawstiau'n clecian,
Yr adeiladaeth ddygir i dlodi,
Be b'ai cywreiniach bob cwr o hcni,
Tewynion treiddiawl tan a ant drwyddi,
Chwyda o'i mynwes ei choed a'i meini;
Uthr uchel oedd, eithr chwal hi — try'n llwcb;
A drych o dristwch yw edrych drosti.
Fflamau angerddol yn unol enynant,
Diamau, y Iwyswyeb deml a ysant
Y dorau eurog, ynghyd a'r ariant,
Y blodau addurn a'r cwbl a doddant,
Wag anedd ddiogoniant — gyda bloedd
Hyll bwyir miloedd, lle bu roi moliant.
Llithrig yw'r palmant llathrwyn,
Mor gwaed ar y marmor gwyn.
***** Ebenezer Thomas,
Hyderir, bellach, fod y darllenydd wedi cael ei fodd-
loni ag engraffau barddonawl diledry w; y mae yr awd~
wyr a ddetholwyd oil, yn dangos y gallant osod allan
syniadau addas a theilwng, hyd yn nod, yn ol rheolau y
gynghanedd, er ei manyled; prin y gellir dywedyd fod
nemawr air yn yr holl ddyfyniadau blaenorol, nad oedd
ei lwyr eisiau yn y gwaith; y maent yn darllen yn
esmwyth, ac yn hyfryd; ac yn sicr o gael argraff ar
feddwl y darllenydd; oblegyd y mae y gwrthrychau yn
cael eu paentio, a llaw gelfydd o flaen ei lygaid. Y
mae gwaith Gronwy Owen yn gelfyddgar, ac yn llith-
rig; darluniad lolo Morganwg o echryslonrwydd rhyfel
yn naturiol, ac yn rymus; awdl arddwriaeth D. Ddu, yn
addas o ran ei syniadau, a'i chynghaneddion yn dlws ac
yn ddifyrgar; y dylif gan D. lonawr, yn gyffrous ac yn
nerthol; anerchiad Gutyn Peris, yn effeithiol, ac yn
esmwyth; englynion henaint R. ab Gwilym Ddu, yn
brofiadol ac yn ddwys; marwnad Sir T. Picton, gan
|
|
|
|
|
(delwedd B5819) (tudalen 072)
|
72
THAETHAWD AR
Gwallter Mechlin, yn gampus; y mae yr ysbryd sydd
yn rhedeg drwyddi yn dangos mawr wrthwynebiad i
ryfeloedd a thy wall t gwaed; ac fod y fuddugoliaeth
fwyaf yn ddrud iawn i'r enillwr; a theimladau yr enill-
wyr yn gymysgedig iawn o lawenydd a galar; molawd
Ynys Prydain, gan Dewi Wyn, yn gyfoethog mewn
darluniadau mawreddog; anercbiad Dewi Wyn a R. ab
Gwilym Ddu, gan Pedr Fardd yn synbwyrol, ac yn gel-
fydd; biraeth Cymro am ei wlad, gan Cawrdaf, yn
siarad iaith natur ei hun; y darluniad o hen gydymaith
yn dyfod at ei fedd, mewn gwlad estronawl, yn ddam-
v/einiol, braidd, yn fwy nag a all natur ei ddal; gwledd
Belsassar, gan I. Glan Geirionydd, yn benigamp; di-
nystr Jerusalem, gan Ebenezer Thomas, yn danllyd, ac
awenyddol dros ben.
|
|
|
|
|
(delwedd B5820) (tudalen 073)
|
FARDDOMAETH.
73
AM Y PEDWAR MESUR AR UGAIN.
Dosbarthir y pedwar mesur ar ugain yn dair rhan;
sef, Englyn, Cywydd, ac Awdl.
AM ENGLYNION.
Dau ryw englyn, neu ynglyn, sydd; sef, englyn unodl,
ac englyn proest; y mae tri math o englynion unodl;
sef, unodl union, unodl cyrch, ac unodl crwca.
1. ENGLYN UNODL UNION.
Y mae pedair llinell i fod mewn englyn unodl union; y
Uinell gyntaf yn cynwys deg sill; yr ail yn cynwys
chwech; a'r ddwy olaf yn cynwys saith bob un. Gel-
wir y ddwy linell gyntaf yn baladr; trefn gosodiad y
geiriau yn y paladr sy fel y canlyn; sef, os cynghan-
edd sain a ddefnyddir gofelir am i'r rhagwant * neu yr
* Y mae bardd Nantglyn yn galw Gwant yn Rhagwant, a Rhag-
want yn Gwant; hyny ytlyw, rhagwant y geihv ef yr orphwysfa gyntaf
mewn llinell, a gwant y geilw efe yr ail; dywed fel hyn,
"Gellir rhoddi gosodiad cyntaf y sain, sef, y rhagwant, y'mhob
Toddaid o'r sill gyntaf i'r bedwaredd; ond rhaid i'r ail osodiad, sef y
gwant, fod bob amser yn y burned sill." — Gwel tudal. 124 o'r Ieith-
ddiir.
Dywed Iolo Morganwg fel y canlyn,
" Toddaid a wneir o gysswllt dwyfraich o'r Gyhydedd wenn mewn
modd neilldnol; neu fann o'r Gyhydedd wenn ag un o'r Draws yn yr
un modd; a llymma'r ffordd y bydd y bannau; y bann cyntaf a fydd
o'r Gyhydedd wenn, fel hyn; sefo bedair rhann. Gwant, Rhagwant,
Gobenydd, a gair Toddaid; rhaid bod y rhagwant yn wastad ar y
E
|
|
|
|
|
(delwedd B5821) (tudalen 074)
|
74
TRAETKAWD AR
ail orphwysfa yn y llinell gyntaf, fod yn y burned sill.,
fel hyn,
Gwlad milwyr arwyr | eirioes
Yna diwedd y gair arwyr, sef, wyr yw y rhagwant;
rhifer y sillau, a cheir fod pum sill o ddiwedd arwyr, i
ddechreu y llinelh Y gwant, neu, yr orphwysfa gyntaf
yn y llinell, yw diwedd y gair milwyr, sef, wyr; gellir
gosod y gwant, sef, yr orphwysfa gyntaf ar y sill a
fyner o'r gyntaf i'r bedwaredd: traethir ar hyn yn
mhellach: gwelir mai oes yw y brifodl yn y llinell
uchod, ac y mae saith sill yw ei hyd, gan hyny rhaid i'r
darn sydd fw dilyn, sef, y gair cyrch fel y gelwir ef,
fod yn dri sill; ac yna bydd yn ddeg sill, fel hyn,
Gwlad milwyr, arwyr eirioes,— gwlad doniau,
Gwlad dynion gwareiddfoes,
y gair cyrch yw gwlad doniau, yr hwn sy'n cynghan-
haneddu gydair gwlad dynion yn yr ail iinell. Rhifer
y sillau yn y*lfenell uchod, a cheir ei bod yn cynwys
deg; a'r ail yrt cynwys chwech: a diwedd yr ail Iinell
yn cydodli aVoes yn y llinell gyntaf. Dyna y paladr.
Gelwir y ddwy iinell ddiweddaf mewn englyn ynesgyll;
cynhwysant saith sill bob un, ac y mae diwedd y ddwy
i gydodli a diwedd y ddw r y fraich, neu, Iinell yn y pal-
adr fel hyn,
Boed iti rwydd Iwydd heb loes
Du ragfarn nac un drygfoes. Daniel Ddu.
a gofaler am fod y gair diweddaf yn y llinell nesaf, neu
y diweddaf oil yn yr englyn yn un sillafog. Y mae gan
"bummed sill, a'r gwant yn unodl a'r rhagwant ar yr un a fynner o'r
psdair sill cynteftgion." — Gwel Cyfrinach y Beirdd, tudal. 95.
A dywed y Dr. Owen Puw fel y canlyn; —
"Rhagwant, The advanced division, a term in prosody for the ac-
cented part of the second pause of a verse of Unawdl union, or the fifth
syllable, concatenating with a preceding sound. 3 '-— Gwel y Geiriadur
dan y gair Rhagivant. Tybiwyd yn rheidioi wneud y sylw hwn fel
Xia byddo y bardd ieuanc mown dyryswch.
|
|
|
|
|
(delwedd B5822) (tudalen 075)
|
FARJDDONIAETH.
75
y bardd ryddid i arfer yr un a fyn a'i gair unsill, neu
ddausill, neu yn rhagor yn y gair prifodlawg yn y llin-
ell gyntaf, ond rhaid i un o'r ddwy linell ddiweddaf
feddu gair un sillafog yn y brifodl.
Y mae dau fath o gyrch yn perthyn i englyn unodl
union; sef, cyrch cynghanedd fel yr un uchod, neu
gyrch awdl; fel hyn,
Y dduwiol dorf a ddeuant — o'r ddaiar
A llachar llewy chant.
Yma y diwedd y gair llachar. sef, ar sydd yn cydodli
a diwedd y gair daiar yn y gair cyrch:~ daiar, llachar;
ac y mae y cydseiniaid, sef, yr 11 a'r ch, yn y gair
llachar, yn ateb i'r 11 a'r ch yn y gair llewy chant,
megys y sylwyd o'r blaen ar natur y gynghanedd.
Rhoddwn yn awr engraffau a'r gwant ar wahanol sill-
au; dyma un a'r gwant ar y sill gyntaf oil, nodir y sill
He bo y gwant a'r rhagwant a llythyrenau Italaidd:
Englyn a'r gwant yn y sill gyntaf,
Gwen a rhywiog len ragluniaeth,— nwyfiant
O nefawl wybodaeth;
Dylif o ysbrydoliaeth
Yw dawn a ffrwd awen ffraeth. G. James.
Arall a'r gwant yn yr ail,
Och loes! och, eil-loes, och, alar, — durew!
Och! dori mor gynar,
Ireiddwen gangen a'i gwar
Flodeuyn i foi daiar. Bardd Nantglyn.
Arall a'r gwant yn y drydedd,
Mae meillzon gwyniow ugeiniau, — lliwdeg,
Yn dilladu'r caeau;
A gwisgir, paentir pob pau,
Fel Eden a heirdd flodau. Daniel Ddu.
Arall a'r gwant yn y bedwaredd,
Cefais ormod clod am ddwyn cledd,- >ces wg,
Ces wen byd, a'i fawredd,
Gwel y fan, i fychan fedd,
Y deuais yn y diwedd. Gutyn Peris.
|
|
|
|
|
(delwedd B5823) (tudalen 076)
|
76
TRAETHAWD AH
Gellir wedi cael y gwant a'r rhagwant } T n rheola
megys yn yr engrafiau dywededig, orphen y llineil
gyntaf o'r paladr, trwy ddodi o un hyd yn bedwar sill
yn y gair cyrch; ond sylvver ni ddylai y llineil fod yn
liwy na deg sill trwy y gwant, rhagwant, prifodl, a'r
gair cyrch; dyma englyn a'r gair cyrch yn un sill,
Gwivv fwa trilliw i fyd drylliog, — rhoed
Er hyder calonog:
Na anghred a hwn y'nghrog,
Nid dylif nod taweiog. N.
Aral! a'r gair cyrch yn ddau sill,
Hedydd yn brydydd bwriadawl — a gyrch,
A gorchest bylgeiniawl,
I weini'n bur a wen awl,
Cynar ei gerdd, can i'r gwawL Iolo MoRGAl
Aral! a'r gair cyrch yn dri sill,
Otr len ei farwol anedd— o'i ogylch
A egyr ar ddhvedd;
Daw'r afrifawl dovf ryfedd,
Feirwon byd, i farn o'u bedd, R. ab G. Ddu,
Aral! aVgaii cyrch yn bedwar sill,
Briw. braw, brwyn! mawi gwyn gaeth! — bradwy, yn awr,
Brydain wen, ysywaeth!
Bros Gymru lien ddu a ddaeth;
Anlmddwyd awenyddiaeth. GUTYN PERIS.
Gellir dechreu englyn unodl union gyda'r gy-
nghanedd groes, neu'r gjnghanedd draws, ntu'r gy-
nghanedd lusg* os dewisir; ac ni raidgofalu am want na
rhagwant yn y rhai hyn; ond os caniata y synwyr,
disgyna yr orphwysfa yn ddigon esmwyth ar y burned
sill; megys,
Paradwys wemp, prid y son, — Eden deg,
Yn dwyn dail a meillion
O'i bamgylch ogylch — eigion
Y mor hallt yw muriau hon, Dewi Win,
|
|
|
|
|
(delwedd B5824) (tudalen 077)
|
FARDDONIAETH.
77
A rail yn dechreu a chynghanedd lusg, a'r orphwysfa
yn y burned sill,
Mae ynddi brid neint go-didog,— coedydd,
Ac adar asgellog;
Ardal eiriau lle can cog,
A'r dinam gor adeiniog. G. PadaRN,
A rail heb yr orphwysfa yn y burned sill,
Dacw ruthriad y chwyrn gadau, — a'u swn
Yn dadseinio'r creigiau,
A dynion gwylltion yn gwau
Drwy bylor a dur belau! G. CaWRDAF.
Gellir diweddu englyn a phob cynghariedd ond y
gynghanedd lusg, ond nid nior gymeradwy yw cy-
nghanedd sain yn ei diwedd,er nad ellir dyweyd dim yn
ei herbyn, gyda golwg ar y rheolau; dywed un awdwr
dysgedig, " W. Wyn a feiodd Oronwy Owain am ei
fynych arferiad o'r cynghaneddion sain a llusg yn ei
Gywydd y Farn; er, fe allai, eu bod yn fwy goddefol
raewn Cywydd nac Ynglyn. YDuo Fon a ymddi-
heurodd yn erbyn y Gwyn, fod iddo ryddid i ddewis y
cynghaneddion a fynai. Mae hyn yn deg. ' Ond os
cyfansodda bardd i foddio rhywun heblaw ef ei hun,
mae rhyddid i'r rhywun hwnw farnu pa gynghaiiedd
sydd yn seinio yn fwyaf peraidd yn ei glust ef. I gloi
Ynglyn dymunem ni gael cynghaaedd groes. Barned
pawb yn ol ei archwaeth.''
II. ENGLYN UNODL CYRCH.
Cyniiwysa englyn unodl cyrch bedair braich, a chyn-
hwysa'r breichiau saith sill bob un; y ddwy fraich
gyntaf yn cyfodli fel esgyll englyn unodl union; ac y
mae y drydedd linell yn odli yn wahanol gan gyrchu
sill o ganol y bedwaredd linell i'w hatal, a chyfodla y
bedwaredd linell a'r ddwy gyntaf o hono fel hyn,
Ow dyn, bryfyn brau, afiach,
Yn dwyn ei bwn, adyn bach;
|
|
|
|
|
(delwedd B5825) (tudalen 078)
|
78
TRAETHAWD AR
Rhag ei weled rhed yr haul,
Wres araul, yn brysurach. Dewi Wyn .
Arall,
Ni char yr Ion, imion wr,
Enaid un anudonwr;
Cyn hir, e lyncir i lyn,
Y gelyu a'r gwrthgiliwr. D, Ddu, Eryri.
III.-ENGLYN UNODL CRWCA.
Cynhwysa englyn unodl crwca bedair braich, y ddwy
gyntaf yn saith sill bob un, fel paladr unodl cyrch, a'r
ddwy olaf yn doddaid o un sill ar bymtheg rhyngynt
fel paladr unodl union; ond fod y gosodiad yn y llinell
olaf i gydodli a'r gair cyrch hyny, yn nghyd a'i osodiad
yn y gwrthwyneb yw'r rhagor sy rhyngo ag unodl
union, fel hyn,
Gwyr errvvog o wroniaid
Yn hanu o Gymru gaid;
Y dydd blin da oedd y blaid— o ddewrion
A mawrion Omeriaid. Pedr Fardd.
Deuryw englyn proest sydd, sef proest cyfnewidtog
a phroest cadwynodl.
IV.-AM BROEST CYFNEW1DIOG.
Cynhwysa proest cyfnewidiog bedair braich, a chy-
nhwysa pob braich saith sill, a rhaid fod yr un gydsain
yn niwedd pob braich, os cydsain fydd diwedd y brifodl;
ond y mae'r llafariaid terfynol i'w newid yn yr amryw-
iol odlau, fel hyn,
I Adda hil eiddil oil,
Aeth yn etifeddiaeth fall;
Hen Hunan a'i hamcan hyll,
Trodd y pwynt i raddau pell. Gwyndaf Eryrt.
Arall, a rhai o'i geiriau prifodlawg yn lliaws-sill? fel
Chwimwth rhed fy nychymyg •
Mi a'i gwelaf i'm golwg;
|
|
|
|
|
(delwedd B5826) (tudalen 079)
|
FARDDONIAETH.
79
Hwut i'w hir daith, antur deg,
Ar y mor i'r Amerig. Gutyn Peris.
Arall chweban, o Rarnadeg Sion Rhydderch, ac yn-
ddo gymeriad llythyrenol; cyfansoddir proest hefyd o
satth ban, sef nifer y llafariaid,
Llawn yw'r tir lle ilenwir Hid,
Llawn rhwysg beilch, llyna y rhod,
Llawer rhai a lloriau'r hud,
Llwau mawr a rhoi llym wad,
Llwgr a broch hyll a gair brwd 5
Llwyra bai mor ddall yw'r byd. Edmund Prys.
V.—PROEST CADWYNODL.
Cynhwysa proest cadwynodl yr un rhif o freichiau a
phroeit cyfnewidiog, sef, pedair; a'r un rhif o sillau,
sef saith yn mhob braich; a'r gwahaniaeth sy rhyng-
ynt yw, am fod y llinell gyntaf o'r cadwynodl yn
cydodli a'r drydedd linell, a'r ail yn cydodli a'r ddi-
weddaf, fel hyn,
Plwm du yn ysgythru'r coed, —
Y gwellt yn fathrfa mewn gwaed—
Malu a baeddu pob oed,
Yn ddarnau, — drylliau tan draed. G, Cawed af.
Arall,
Byth tra bo na cho na cherdd,
Nac un byw, nac Awen Bardd,
Na dwr oer, na daiar werdd,
Pery ei glod hynod hardd. GWALLTER Mechain.
Arall, a'r gair diweddaf yn lliaws-sill,
Aeth i fyd gwynfyd y gwawl,
A'i ysbryd mewn nyfryd hwyl;
Medi mae yn myd y mawl,
Ardderchog urdd ei orchwyl. Bardd Nantglyn,
Arall yn terfynu mewn amrywiol acen,
Daethym o'm gwlad fad, fro ferth,
Yma i fyw mewn ammorth;
Och orfod gvvybod ei gwerlh,
Er niwaid i'm bron eorth. G. Padarn.
|
|
|
|
|
(delwedd B5827) (tudalen 080)
|
80
TRAETHAWD AR
Arall yn terfynu mewn llafariaid,
Beirdd a bon ffyddlon yn ffoi,
Gan anheddwch, drwch di drai,
Min y cledd awchlym yn cloi
Grymusion, wrolion rai! Dewi Wynn,
AM GYWYDDAU.
Tri rhyw fesur cywydd sydd, sef, Cywydd deuair,
neu deufraich; Cywydd llosgyrnog; ac awdl gywydd .
Dau rhyw gywydd deuair sydd; sef, deaair byrion a
deuair hirion.
VI.-AM GYWYDD DEUAIR BYRION.
Cvnhwysa deuair byrion ddwy fraich o bedair sill bob
un, prifodl un yn lliaws-sill, a'r Hall yn un sill, ac ni
waeth pa un a rodder yn nghyntaf, fel hyn,
Treiswyr trawsion,
I'n hiaith wen hon. Gro. Owain.
Arall, o Ramadeg Sion Rhydderch,
Gair clod gwr clau
Geirwir gorau.
D. S. Cysylltir deuair byrion a rhyw fesur arall
weithiau, o herwydd ei fyrdra, a'i wendid wrtho ei hun,
megys y canlynol, a thoddaid,
""Gwaeledd gelyn
Yw gwawd a gwyn:
A fyddai doeth fodd y dyn, — drwy wrthladd,
A barai angladd i ber englyn? P. Fardd,
Arall, w T edi ei gysylltu a. deuair hirion ac awdl
gywydd.
Haelaf hwyliad
les i'w wlad
Er dygiad tra diwygpol
Ein gwlad rydd o ffydd Pab fFol
1 loywddawn, trwy fawr ludded
A nodded gwyr rhinweddol. Gutyn Peris.
|
|
|
|
|
(delwedd B5828) (tudalen 081)
|
FARDDGMAETH.
81
VTI.-AM GYWYDD DEUAIR H1RI0N.
Cynhwysa deuair hirion ddwy fraich, o saith sill bob
un, prifodl un yn lliaws-sill, a'r Hall yn un sill, a gellir
rhoddi yr un a fynir o'r llinellau yn nghyntaf, sef, y
lliaws-sill neu'r an sill, a'u newid bob yn ail fel yr elir
yn mlaen, fel byn,
Och! arch, erchwyn, grystyn gro,
Cist hirnos, ceuaist amo. SlON Lleyn,
Arall,
Gwae! wired yw gair y doeth,
Y.daw gofid o gyfoeth. Dewi Wyn.
Ar y gwir mae rhagoriaeth,
O'm lleddir am wir, ba waeth? Ieuan Tew,
Arall,
Ni chydfydd awenydd war
A dynion dybryd aawar. Gro. Owain,
Y tir gwyllt mewn tor gelltydd,
Egin a ddwg yn ei ddydd. Ieuan Brydydd HlR.
Arferir deuair hirion yn fynych mewn barddon-
iaeth, oblegyd fod y fath felysder yn ei sain, a'r fath
rywiogrwydd yn ei blethiad; gwneir weithiau gy-
wydd o gryn feithdra yn terfynu ar yr un brifodl
megys,
Tynu mae'r byd at anwir
Enllibio a gwawdio Gwir;
Troi wyneb at yr anwir
Bradychu, a gwerthu Gwir.
Robert Williams, Eifionydd,
D.8. Er y cyfrifir ei fod yn gryn orchest plethu
cywydd yn synhwyrol, a'run gair yn terfynu pob llinell
megys uchod, eto cywydd anewidio ei brifodl a gyfrifir
felysaf megys,
Hedoild, ymgasglodd pob gwynt,
Dywibiodd i'r deheu-bwynt,
E 2
|
|
|
|
|
(delwedd B5829) (tudalen 082)
|
82
TRAETHAWD AE
I gyd weithredu'n llu lion
A'r gygus ferwawg eigion.
Byddinoedd lor o'r mor maith
Taranawg, ant ar anwaith:
Cymylau fyrddiynau dd'ant
Yn heidiau cWai ehedant
Ar wyllt wasgar gyda'r gwynt
A'i adenydd chwyrn danynt:
Duon oedd ei edyn ef
Yn llenwi yr holl wiwnef. Dafydd Ionawr,
VIII.— AM GYWYDD LLOSGYRNOG.
* Cynhwysa cywydd Uosgyrnog ddwy fraich, neubedair,
os mynir, o wyth sill bob un, a braich o losg'wrn o saith
sill yn nglyn ag ef, trwy i'w ganol fod yn cydodli a.
pbrifodl y breichiau blaenorol, a: i ddiwedd yn terfynu ar
odl wahanol; fel byn,
Duw goreudeg a waredodd
Ei dda weision a ddewisodd;
E rwygodd y mawr eigion. Gwyndodyn.
Gellir cysylltu dau oVrbai'nynngbyd, ac arferir weith-
iau awdl gywydd yn gysylltedig ag ef, megys,
Ond ei rinwedd, iawn dirionwch,
I ni rhoddodd Ion yr heddwch,
O'i dadolwch da diiys;
Ar lwydd ei ras rhwydd rhoes rad
Ddiwalliad.ei dda 'wyllys. Bardd Nantglyn„
A rail gyda th odd a id,
Pur y noddodd bob rhinweddan,
A chyhuddodd ddrwg fucheddau,
Yn ei deithiau bendithiol;—
Er neb ni throai yn ol; — llafuriai y
' Treuliai a feddai yn ufuddol. GuTYN Peris.
IX.-AM AWDL GYWYDD.
Y MAEmewn awdl gywydd ddwy fraich yn cynwys saith
sill bob un, ac y mae yr orpbwysfa yn yr ail fraich yn
cydodli a'r brifodl yn y gyntaf, pa un bynag ai un sill ai
ychwaneg fyddo y gair prifodlav/g, megys,
|
|
|
|
|
(delwedd B5830) (tudalen 083)
|
FARDDONIAETH.
83
Dygn adwyth digwyn ydoedd,
Tros oesoedd tra y Saeson. G. Owain.
Arall a'r gair prifodlawg yn un sill,
Mewn cerdd lanwaith, berffaith bydd
Awdl gywydd odlig awen. P. Fardd.
Gellir cysylltu dau o'r rhai'n yn nghyd, neu ei gysylltu
a rhyw fesur arall fel y byddo yn fwyaf cyfleus.
AM AWDLAU.
Dywed y Cadben W. Middleton am awdl fel y canlyn;
" Awdl yw caniad o amryw fesurau, yn ol arfer sathr-
edig; eithr wrth gerdd y tri phrif- fardd, a dull Cyn-
ddelw, ac arfer holl ieithoedd Europia, ni ddylai onid
un mesur fod yn yr un caniad; a pha fesur y dechreuer,
cynal hwnw drwy yr awdl, pe gorchesty beirdd fyddai:
ac os hir fyddai'r caniad mae'n rhydd newid y brifodl.
Wyth mesur awdl y sydd; cyhydedd, toddaid, gwawd
odyn, hupynt, cadwyn fesur, cyrch a chwta, clogyrn-
ach, a gorchesty beirdd. "
Y mae newidiad wedi cymeryd lle yn hyn; oblegyd
defnyddir y pedwar mesur ar ugain mewn awdl, gan
amryw o'r prif-feirdd; ac awdl y gelwir cyfansoddiad a
gynhwysa lawer llai na phedwar ar ugain o'r mesurau.
X.-AM DODDAID.
Cynhwysa toddaid ar ei ben ei hun ddwy fraich, v
gyntaf yn ddeg sill fel unodl union; a'r ail yn naw sill,
a'r orphwysfa, yr hon, dymunol fyddai ei chael ar y
burned sill, yn cydodli a'r gair cyrch fel hyn,
Praw y seren, prysura! — gwel Gomer;
Tad yw a philer tud hoff Walia. P FARDD,
Dau yn nghyd fel hyn,
Ceir i'w adrodd fel 'rwy'n crwydro — daiar,
Yn war heb gyraar i ymgomio:
|
|
|
|
|
(delwedd B5831) (tudalen 084)
|
84
TRAETHAWD AR
Mae'm iaith cleg eilwaith ar gilio — yn Ian
Draw i ddiyngan diroedd ango!
I. G. Geirionydd,
Cysylltir y mesar hwn ag un arall weithiau, megys, yr
un a gar-lyn a. deuair hirion.
Per awdl wen hyawdl o'n hiaith
A gorona gywreinwaith:
Ei seiniau gwiw sy enwog waith, — os rhydd
Synwyr, awenydd sain ar nnwaith. P. Fardd.
XI.- AM FYR A THODDAID.
Cynhwysa byr a thoddaid wyth braich, y ddwy gyntaf
fel paladr unodl union; yn un sill ar bymtheg rhyng-
ynt, a phedair braich yn ddilynol o wyth sill bob un
yn cydodli a'r rhai cyntaf, a thoddaid o un sill ar bym-
theg yn nglyn wrth hyny, ar yr un brifodl; fel hyn,
Torwyd, datodwyd tidau — gwyr AfFrig
Er hoffrwydd i'w breintiau,
Acw, dyned fu'r cadwynau!
Elwa dynion ail eidionau!
Ni bu cyllyll neu bicellau
Yn darwain noethach driniaethau;
SlOR fu rydd rwygydd yr iau, — dadglymodd,
Llwyddodd ei allweddau. Bardd Nantglyn,
XII.— AM HIR A THODDAID.
Cynhwysa hir a thoddaid chwe braich; pedair o
honynt yn ddeg sill bob un, a thoddaid o ugain sill yn
nglyn a hwynt, ac yn cydodli; fel hyn,
Mae paganiaid yn mhob pau i gwyno,
Mae digon o wahoddion o'u heiddo;
Hen Edom enwawg hi yn dymnno,
Hir bu anialwch Arabia'n wylo
O! cychwynwch cewch yno — eich cyfarch
Ar benau hybarch Horeb a Nebo. Dewi Wyn
Arall,
Rhyw olwg hagr yw gwel'd mam a'i dagrau,
Hyd ddwyrudd IwydioD, wynion ddefnynau,
|
|
|
|
|
(delwedd B5832) (tudalen 085)
|
FARDDONIAETH.
85
Ei baban tirion, a'i weinion enau
Yn bur anwyl yn sugno'i bronau,
A'i dillad yn rhwyg dyllau, — ar dwmp grug
Gwael, a barug, yn disgwyl y borau. G. Cv.VRDAF,
A'r cymeriad llythyrenol ynddo,
Poenau a gofid ein Pen a gafodd,
Poen a du lafur, pan y dolefodd,
Poen a loesau mawrion, pan lesmeiriodd,
Poen i'w gorff anwyl, pan y gorphenodd,
Poenau arteithiau a'i todd, — a diau,
Poenwyd yr angau ei hun pan drengodd.
R. AB GWILYM DDU.
XIII.— AM WAWDODYN BYR.
Cyniiwysa gwawdodyn byr bedair braicb, dwy o honynt
yn naw sill bob un, a thoddaid o bedair sill ar -bymtheg*
yn nglyn wrthynt, ac oil yn cydodli; fei hyn,
Awel dyner fy hen wlad anwyl
A oedai ddyddiau, oriau f arwyl;
• O! biysia enwog breswyl — i'r meddiant
Cu y dynesiant — min cadw noswyl.
I. Glan Geirionydd.
Aral!,
Parhaol wrthrin blin, beb lonydd,
Rhwng y ddwy gwiwdawd, difrawd efrydd!
Ys dir, gwisgasai Derwydd — ryw gudded,
Rbag eu gweled yn rhwygo'u gilydd! Gutyn Peris,
XIV.-AM WAWDODYN HIR.
Cyniiwysa gwawdodyn hir cbwe braich, pedair o hon-
ynt yn naw sill bob un, a'r ddwy ereili sef y toddaid yn
bedair siUar bymtheg-, fel toddaid gwawdodyn byr, fel
hyn,
Er mawr lesiant o'r amryw lysiau,
Dyn diwybod sy'n dwyn ei dybiau
I Dduw osod rhai yn ddieisiau;
3arnu yn aflesol, radol reidiau,
Ami ddail fel y mel ddiliau— ddibrisir,
Y rhai rii wyddir eu"rhinweddau. Gutyn Peris,
|
|
|
|
|
(delwedd B5833) (tudalen 086)
|
86
|
|
|
|
|
(delwedd B5834) (tudalen 087)
|
TRAEfHAWD
AR
Arall,
Cawn i'w yfed y cynhauaf*win
Eto o gerdded at ei gorddin,
Hafal i'r grisial yw'r gaer iesin,
Rhyfedd fawr anedd y nef Frenin;
Mawl Iesu yw'r melyswin — pur wleddau
Nid arlwyadau dirol Odin. D. Ddu? EryrL
XV— AM HUPYNT BYR.
Cynhwysa hupynt byr ddwy fraich, y gyntaf yn bed-
air sill, aY ail yn wyth sill, ar y gyhydedd draws, a
chydodla y bedwaredd sill oY ail fraich aY fraich gyntaf,
ac ymae ei ddiwedd ar odl wahanol fel hyn,
Yn ein cerddi
Gwallus ini golli synwyr. P. Fardd,
Awdl o ddau yn nghyd,
Dy ddiddanwch
A'th ddifyrwch, waethaf fwriad,
Yw eu clwyfo
A'u dolurio, dial irad. Daniel Ddu.
XVI— HUPYNT H1R.
Cynhwysa hupynt hir dair braich, y ddwy gyntaf yn
bedair sill, a'r ddiweddaf yn wyth sill, ac yn cydodli fel
hupynt byr; fel hyn,
Pob graddolioo,
Dan eirf gloewon,
Is lrywyddion, weis llueddawg.
Ac yn atebol iddo,
Pob cerddorion,
A'u llais mwynion,
Oil ymuno'n gorff llumanawg. Dewi Wyn,
Arall,
Ysgrifenydd,
Myg areithydd,
Deg areilydd, di gwerylon: - -
Hynafieithydd,
A chyfieithydd,
lawn gyweirydd, enwawg wron, . Gwyndaf.
FARDDONIAETK. 87
XVII.— AM GLOGYRNACH.
Cynhwysa clogyrnach bum braich, y ddwy gyntaf yn
wyth sill bob un, acyn cydodli; a'r ddwy nesaf, yn bum
sill bob an, ac yn odii yn wahanol; a'r olaf o chwa sill,
a'i chanol yn cydodli a'r ddwy fraich nesaf ati, a'r
diwedd yn cydodli a'r breichiau cyntaf, fel hyn,
Ni chair hylwydd wych reolaeth,
Na gwiw syniad un gwasanaeth; *
Gafael na gofeg
Mewn dim yuia'n deg,
Heb wiwdeg wybodaeth. Gqtyn Peris,
Arall o Ramadeg Sion Rhydderch,
I'w thai eleni waith haelionedd,
Ami yw lluniaeth mal y llynedd,
I gaer ragorawl
Ac arfaeth gwirfawl
Amodawl ymadwedd. S. Fychan.
XVIII. -AM GYRCH A CHWTA.
Cynhwysa cyrch a chwta wyth braich, o saith sill bob
un, a'r chwe braich gyntaf yn cydodli; ac odl y seith-
fed yn wahanol, ac yn cydodli a'r orphwysfa yn y fraich
olaf fel awdl gywydd, a diwedd yr olaf yn cydodli a'r
rhai cyntaf, fel hyn,
Y gwyr doeth gywir deithi,
Yn nghanol gwae, yn nghyni,
Derbynient, rhag dirboeni
Gyfodiad o'r gofidi:
Duw a rydd ar daer weddi,
Adnewyddiad i'w noddi;
F' arwain y rhai'n i wir hedd,
At rinwedd, o'u trueni. D. Ddu, Eryri,
Arall yn odii ar acen wahanol; fel hyn,
Neud heb waged d, tebygu
Mae ein Seren gymen gu
I'r un hj^ar, wen, wiwgu
A'i thxem-ar Fethi'em a fu;
|
|
|
|
|
(delwedd B5835) (tudalen 088)
|
5
TRAETHAWD AR
At y preseb wynebu
Wnai o bell elywell nos du:
Yr un modd mewn Uwyrfodd lion
Tywysed hem at Iesu. P. Fardd.
XIX.-AM GYHYDEDD FER.
Cynhwysa cyhydedd fer bedair braich, o wyth sill
bob un, ac yn cydodli; fel hyn,
Aed, war enaid, aed, wr union,
Aed ragorwalc]| diwair, gwirion,
I fro Iesu fry a'i weision;
I'r gain gaerau a gwen goron. Gro. Owain.
XX.— AM GYHYDEDD HIR.
Cynhwysa cyhydedd hir dair braich, y ddwy gyntaf
yn bum sill bob un, ac yn cydodli; aV drydedd fraich
yn naw sill, a'r burned sill o honi yn cydodli a'r lleill,
a'i diwedd yn terfynu ar odl wahanol; fel hyn,
Er astrus rwystrau,
Dyrus flinderau,
Gwrthwynebiadau, gwarth enbydus,
Ac yn atebol iddi, fel hyn,
Digas eu dygwyd.,
Dilyth eu dalhvyd.
lawn eu harweiniwyd yn orhoenus. Gwyndaf.
XXI.— AM GYHYDEDD NAW BAN.
Cynhwysa cyhydedd nawban bedair braich o naw
sill bob un, ac oil yn cydodli; fel hyn,
Lie bu gwenwyn a hyll baganiaeth,
I bav/b oddef o dan babyddiaeth,
Llaw goleuni yn He gelyniaeth
Diryvuai'r chwil-lys, drom orchwyliaeth. D. Ddu, Eryri.
Arall o chwe braich, fel hyn,
Yn awi y cwyaaf, »a_wyr canoedd
ia'r 'nifail ate Ner y nefoedd:
Areithio molawd, V'.?h y miloedd,
I Huan a Lloer wra llaweroedcl;
Rhoi addoliant i ryw eiddiloedd
Na roe wybodawl er y bydoedd. Gutyn Peris.
|
|
|
|
|
(delwedd B5836) (tudalen 089)
|
FARDDONIAETH.
89
XXfl.-AM ORCHEST Y EEIRDD.
Cynhwysa gorchest y beirdd dair braich, y ddwy gyn-
taf yn bedair sill bob un, ac yn odli wyneb a gwrth-
wyneb; a'r fraich ddiweddaf yn saith sill, a'r bedwar-
edd sill o honi yn cydodli a'r lleill; ac wedi ei phlethu
yr un fath; a bydd diwedd y fraich hon yn odii yn
wahanol; fel hyn,
Iach Iwydd, wech wlad ,
Hylwydd hwyliad,
O'i rwydd wiw rad rydd yr Ion. P. Fardd.
Gan fod y fath gaethiwed a chyfyngdra yn y mesur
hwn wrtho ei hun, fe'i cysylltir yn gynredin a rhyw
fesur arall, megys yr hwn a ganiyn a chyhydeddhir,
MwynLad mewn bedd
O wlad y wledd
Wiw fad a fedd i fod fyth.
Unodd ei enaid
Fwyn gerdd ber ddi baid,
A dirfawr ddeiliaid y fro ddilyth. Gutyn Peris.
XXIII.-AM GADWYN FER.
Cynhwysa cadwyn fer bedair baich, o wyth sill bob un 9
ac y maent yn cydodli bob yn ail braich, a phob braich
yn cyngbaneddu bob pedair sill, a rhaid i'r bedwaredd
sill o'r drydedd fraich gydodli a'r bedwaredd sill o'r
fraich gyntaf, a'r bedwaredd sill o'r fraich olaf gydodli
a'r bedwaredd sill o'r ail fel hyn,
Gwymp odiaethol gamp y doethion,
A'r hynawsion wyr hen, oesol,
Gwau naturiol i gantorion
O bil Brythou hylwybr, ethol. Gro. Owain.
Arall,
Iacb y glaniodd uwch gelyniaeth
O dir alaeth daiarolioa,
Hylaw diriodd i wladwriaeth
Yr uwchafiaeth wir a chyfion. Gutyn Peris.
|
|
|
|
|
(delwedd B5837) (tudalen 090)
|
90
TRAETHAWD AR
XXIV.-AM DAWDDGYRCH CADWYNOG.
Cynhwysa tawddgyrch cadwynog wyth braich o wyth
sill bob un; y pedair braich gyntaf fel cadwyn fer a'r
pedair diweddaf fel hupynt hir, arhaid i'r bedwaredd
sill o'r burned fraich fod o? r un odl a'r bedwaredd sill
o'r bedwaredd fraich; fel y cysyllter y ddau ddarn yn
nghyd; a rhaid i'r sill ddiweddaf o'r chweched fraich
gydodli a'r ddiweddaf o'r bedwaredd, fel hyn,
Sain ddireswm sy'n ddyryswch;
Gwn y gwyliwch ganau gwaelion:
laith a chwlwm eitha' chwiliwch;
O wyr I ceisiwch eiriau cyson.
Synwyr, cofiwch, yw'r prif harddwch;
A dymunwch wawdiau mwynion.
Byth nac ofnwch ddiystyrwch,
I'r byd cenwch, er bod cwynion. P. FaEdd.
Yma y terfyna y pedwar mesur ar ugain cerdd dafod,
inal yr arferir hwynt yn Ngogledd Cymru. Nid ydyw
yr awdwr yn bwriadu cynyg codi un math o ddadl, sef,
pa un ai Llawdden, ai D. ab Edmwnt a ddiwygiodd y
cynghaneddion; pa un a ddylid arfer pedwar ar ugain
o fesurau, ynte mwy, neu lai, fyddai fwyaf priodol;
ond yn unig dymuna g-ael rhyddid i ddywedyd ei olyg-
iadau ei him yn bersonawl ar y mesurau hyn. Nid
ydyw efe heb wybod fod 11a wer o ymlyniad mewn am-
ryw o'r beirdd wrth hen ddulliau a arferid gan ein hyn-
afiaid; ond paham y meddylir nad oes angen diwygio
pethau yn y gelfyddyd farddonawl yn gystal ag mewn
rhyw gelfyddydau ereill? a phaham yr ydym ni yn
rhwym, yn y 19 ganrif i gadw yn gaeth at ddull ein hyn-
afiaid, mwy na^- y mae cenhedloedd ereill yn gwneud
hyny? Pa beth oedd yr iaith Saesonaeg drichan mlynedd
yn ol, i'r peth yw hi yn awr? Pa beth oedd ei barddon-
iaeth y pryd hwnw mewn cymhariaeth i'r peth y daeth
yn nyddiau Milton, Thomson, Young, Pope, Watts, ac
ereill? Pa beth oedd astronomyddiaeth cyn dyddiau
|
|
|
|
|
(delwedd B5838) (tudalen 091)
|
FARDDONIAETH.
91
Newton? Gwel pob dyn diduedd fod cyfnewidiadau
dirfawr, er gwell, wedi dygwydd yn yr holl bethau a
nodwyd, a pha fodd nad ellir cyfnewid pethau er gwell
yn ein mesurau bard don aw T l ninau? Pah am y dys-
gwylir i ni, sydd wedi eingeni yn oes y Rbyddid, fod tan
rwymau llyffetheiriol, y canrifoedd tywyll? Paham y
rhaid i ni foddloni i garcharwisg y deuair fyrion, yr
unodlcrwca, y cyrch a chwta, clogyrnach,y gyhydedd
hir, g or chest y beirdd, cadwyn fer, a thawddgyrch
cadwynog, &c.? Paham y rhaid i ni ddilyn y cymer-
iadau, a chaethiwed llawer o'r cynghaneddion? Pa-
ham y rhaid i hyd y gyhydedd derfynu yn ddeg sill
mwy nag yn ddeuddeg? Paham na fyddai englyn o
fanau wythsill, yn annibynol ar y gair cyrch, mor gym-
eradwy a'r englyn banau saith? Paham na fyddai
cywydd banau wythsill mor gymeradwy ag yw yr un
presenol? Gwell fyddai penodi ar ddeuddeg mesur a
fyddai yn deilwng, na chael pedwar ar ugain a chant o
fesurau na fyddent yn deilwng, ond o oes farbaraidd.
Y mae y Cymry wedi myned yn gaethion o*u bodd, ac
y maent wedi aros yn y caethiwed; ond ymdetengys
wrth agweddiad llaw T er o'n beirdd ieuainc enwog sydd
yn codi, y rhai nad ydyw o un pwys yn eu golwg pa un
a g % ant eu cyfrif ynfeirdd wrth fraint a defod beirdd
ynys Prydain ai peidio, eu bod hwy yn penderfynu ar-
feru eu rhyddid gyda goiwg ar y mesurau: anaml y
gwelwn neb o honynt yn ymrwymo i gyfansoddi ar y
pedw r ar mesur ar ugain; ac ni chlywir neb yn bleidgar,
i'r cwbl o'r mesurau, yn awr, oddigerth hurtiaid na ad-
waenant brydferthwch barddoniaeth; ac na foddlonir
hwy a dim ond swn cydseiniaid yn ymfrwydro. Ych-
ydig o'r llwyth hwn a geiryn Nghymru yn bresenol,
wrth a welid ychydig o flynyddoedd yn^ol. Yr hyn a
wnai llawer o'r hen brydyddion gynt, wedi gwrandaw o
honynt ar adroddiad, neu ddarlleniad englyn, oedd cyf-
rif ei sillau, a clrwilio y gynghanedd, ac os byddai y
rhai'n yn ddifai, caent foddlonrwydd perffaith yn y
gwaith; anaml y clywid neb o honynt yn galw un
|
|
|
|
|
(delwedd B5839) (tudalen 092)
|
92
TRAETHAWD AR
meddylddrych i gyfrif, gan ei gymeradwyo, na'i goil-
farnu; gadawent i'r rhai'n fyned heibio yn ddisylw;
ond yr oecld cywreinrwydd y gynghanedd, cleciadau y
cydseiniaid, a chaethder llawer o'r mesurau yn rhoi
gwledd iddynt. Ni fuasai yn ormod ganddynt drealio
noswaith gyfan i son am y pethau rhyfeddol hyn gyda'u
cyfeillion: nid beio yr hen bobl yr ydys am fod yn
fanwl yn hyn; ond synu yr ydys eu bod hwy mor
hawddeu boddloni; a body wisg farddonawlyn gwneud
y tro yneu golwg heb enaid na chorff yn y gwaith. Yr
oedd rhai gynt yn cymeryd eu rhyddid, ac yn tori y
rheolau pan weinyddai hyny ryw gyfleusdra iddynt;
nid oedd hyn yn deg, oblegyd os ydyw y rheolau caeth-
ion i gael eu goddef, yn rheolau barddoniaeth gymreig,
dylid eu cadw hyd y byddo modd; gwell fyddaidileu y
mesurau mwyaf barbaraidd, a'f cynghaneddion mwyaf
diles, neu eu gadael yn hollol, na chyfansoddi yn fon-
gleraidd ac yn afreolaidd arnynt.
Yr oedd genym ddosbarth arall yn Nghymru o feirdd
gwahanol i hyn, y rliai a allent farnu priodoldeb, neu
anmhriodoldeb meddylddrychau, ac ni ollyngent ddim
oddi dan eu dwylaw heb ei fod yn. deilwng o'r enw
barddoniaeth. Nid ydyw yr awdwr wedi anturio ar y
tir hwn, sef, gwrthwynebu nifer o'r pedwar mesur ar
ugain, heb fod wedi ymgynghori ag amryw o brif- feirdd
Tywysogaeth Cymru, yn nghylch y mater; y rhai oil,
heb eithrad, a ddygasant eu tystiolaeth yn erbyn y
mesurau a ddynodwyd: ond dymuna efe gael ei ddyall
yn egiur nad oes ynddo on tuedd i gael dileu y gy-
nghaneddpe bydclai hynyyu. ddichonadwy; ondynunig
dymuna am gael gwaith teilwng ar y gynghanedd, os
byddir yn ei defnyddio, neu ei gadael yn llonydd yn
gwbl oil; oblegyd, mewn gvririonedd, y mae llawer o'r
darnau dyvwared barddoniaeth gynghaneddol a geir yn
ein cyhoeddiadau misol o bryd i bryd, yn ddigon i fagu
casineb yn meddwl pob dyn 1 nhwyrol yn erbyn bardd-
oniaeth, gan beri iddo feddvvi mai sothach yw y cwbl a
gynhygir i sylw y byd.
|
|
|
|
|
(delwedd B5840) (tudalen 093)
|
FARDDONIAETH.
93
EMYNAU-
Y caneuon rhydd mwyaf cyffredin yn bresenol yn
myso- y Cymry, yw eniynau; ychydig a g*yfansoddir o
gerddi gan neb sydd yn alluog i wneud hynny; y mae
yn wir fod ambell "gan ffyliaid" (Preg vii. 5), i'w
chlywed ar hyd ein heolydd: a ffyliaid i'w gweled yn
eu gwrando; a ffyliaid yn eu prynu; yrhyn a ddengys
iselder golygiadau amryw o'r Cymry ar farddoniaeth;
a'u hanwybodaeth am yr hyn sy'n deilwng o'r enw.
Cyfansoddiad caneuon anfoesol, ffol, ac annheiiwng,
yn ngbyd a dr wg fuchedd ac annuwioldeb rhai a ystyrid,
gan y werinos, yn brydyddion, a fu yn achos yn ddi-
ameu, i ddarostwng cymaint ar y ddawn santaidd yn
no-olwg y byd. Dawn y cysegr yw y ddawn farddon-
awl, ac at wasanaetli dwyfol, rhinweddol, a moesol y
dyiid ei chyflwyno. Y mae hon wedi ei chynal yn yr
eglwys drwy yr oesau; fe sonir fod Iachawdwr y byd
gyda'i ddysgyblion pan y canwyd hymn, ar ol swperu,
cyn gwynebu ar yr y storm fawr( Math. xxvi. 30). Yr
oedd Paul yn cynghori yr eglwysi i addysgu a rhy-
buddio eu gilyda " Mewn salmau, hyiimau, ac odlau
ysbrydol (Col. iii. 16); a " Chanu a phyncio yn eu
calonau i'r Arglwydd" (Epb. v. 19). Yrhyn a ddengys
y dylai defnydd yr emynau, neu y salmau, fod yn ys-
brydol, ac nid yn gnawdol, ac yn isel,fel y mae gormod
o bethau a gyfansoddwyd dan enw emynau, gan ddyn-
ion anwybodus yn mliethau Duw. Y mae y ffiloreg
(stuff) mwyaf anweddus a chyfeiliornus wedi bod yn
cael ei ganu rnewn cynulleiufaoedd lawer gwaith.
|
|
|
|
|
(delwedd B5841) (tudalen 094)
|
94
TRAEIHAWD AR
Dynion anwybodus yn cyfansoddi; dynion anwybodus
yn rhoddi y cyfryw gyfansoddiadau allan; a dynion an-
wybodus yn eu canu. Y mae llawer o dro i dro, wedi
cymeryd arnynt y gorchwyl o ddethol emynau o waith
amryw awduron, a'r rhai byny beb wybod dim eu hun-
ain am farddoniaeth; a pba beth anigen yw hyn na'r
dall yn tywys y dall. Nid ydyw fod dyn yn dduwin-
ydd da, ac yn enwog mewn pethau ereill, ynddigon i'w
drwyddedu i ddethol emynau; os bydd yn anwybodus
am farddoniaeth; megys yr oedd amryw a dorasant y
gwaith hwn iddynt eu bunain; y gwir yw, ni chymer-
odd yr un o'n prif-feirdd y gorchwyl hwn arno; gan
hyny, nid rbyfedd fod y gwaith wedi cael ei gyflawni
mor salw lawer tro. Bai mawr llawer o'n hymnau yw
iselder ac anmhriodoldeb syniadau; anystwythder a
chlogyrnwch; iaith fratiog a gwael; nid ydys yn go-
lygu fod cymaint o angen am gyngbaneddion cryfion a
digoll mewn emynau; ond gweddus i'r prifodlau fod yn
gywir o ran sain, neu beidio son am danynt; pa beth
sydd hacrach na niurnaw {murder) yr iaith drwy ys-
grifenu llor am lloer; or am oer; po'n am poen;
giaad am gwaed; tradnm traed, a myrdd o'r cyffelyb?
Gwell fyddai cyfansoddi emyn heb un cynhygiad am
sain, nac odl, o'i mewn, nag anafu Hygad y darllenydd
a'r fath wrthuni. Hefyd y mae llawer o gyfansoddwyr
emynau yn ddiofal dros ben gyda'r aceniaeth; ac felly
yn cyfansoddi pethau nad oes fodd, o'r braidd, i neb eu
darJlerj, na'u canu, ar eu hoi. Y mae y mesurau y cyf-
ansoddir emynau arnynt mor luosog, fel na ddeuir i ben
yma, a'u nodi bob yn un; ond dodir rhyw nifer o'r rhai
mwyaf hysbys ger bron y darllenydd. Dechreuwn
gyda'r mesur 8 a 6, fel y gelwir ef: —
Mae dyddiau gruddfan imi'n hir,
Caethiwed Babel fawr;
O, na chawn deimlo'r Jubil fwyn,
Yn agor dorau'r wawr!
Cynwys y llinell gyntaf o'r penill uchod wyth sill; a'r
ail chwe sill; ac y mae yr acen yn disgyn yn naturiol
|
|
|
|
|
(delwedd B5842) (tudalen 095)
|
FARDDONIAETH.
95
ar y sillau canlynol;— sef, y siilau sydd wedi eu dodi
mewn llythyrenau Italaidd,
Mae dydd — iau gradd — fan i-mi'n hir,
Caeth-iitf-ed Ba-belfawr; —
byddai yr aceniad a'r darlleniad yn wahanol iawn pe
dodid y Uinell fel y canlyn, er na byddai ynddi ond yr
un nifer o sillau, ac er y byddai y brifodl yn terfynu
raewn un sill fel o'r blaen;
Mae am-ser-au grudd-ftm-ir'n hir:
heb ei hacenu yn y dull uchod darllenai fel hyn,
Mae amserau gruddfanu'n hir;
ac yna ni feddylai neb ei Bod wedi ei bwriadu yn
llinell farddonawl; a gellid cysylltu y Hall a hi fel y
canlyn:
Mae amserau gruddfanu'n hir
Y caethiwed trwm mawr,
Y caeth-iw-ed trwm mawr.
Hyderir y gwasanaetha yr eglurhad uchod gyda llin-
ellau ereill, fel na byddo angen ond yn unig ddodi y
llythyrenau Italaidd er dangos y gwahaniaeth: ond i'r
darllenydd sylwi, gwel fod yr acenion i fod ar yr ail sill
yn y liinellau cyntaf, sef, dydd yr hwn sydd ran o
dydd-iau; a bob yn ail sill i ddiwedd y llinell? sef, ar
grudd, i, a hir.
Mae'r gwaed a redodd ar y groes,
oes i oes i'w gofio;
Rhy fyr, fydd tragwyddoldeb llawn,
1 ddyweyd yn iawn am dano,
Mae'r acenion ar y peniil hwn fel y canlyn:
Mae'r gwaed a red-odd ar y groes
oes i oes i'w gof -io
Rhy fyr fydd tra-gwydd-o/-deb llawn
1 ddyweyd yn iawn am dan-o.
Wele yn canlyn linellau oV un hyd a'r gyntaf a'r
|
|
|
|
|
(delwedd B5843) (tudalen 096)
|
06
TRAETHAWD AR
drydedd o 5 r penill uchod; ond y mae yr acen yn ddrwg
dros ben ynddynt:
Yr holl nefoedd yn dra hysbys:
Neu fel un o adar y to:
Os dodir yr acenion ar y sillau priodol, darllenir hwy
fel hyn:
Yr hoi I nef-oedd yn dra hys-bys:
ISeufel un o ad-ar y to:
Yr holl nefoedd yn dra hysbys,
A ddengys ei gyfiawnedd.
Neu fel un o adar y to
A fai yn gwylio'i fywyd.
Gydag ychydig o well ad gallesid en cael yn fwy Uith-
rig, fely canlyn:
Yr holl nef faior, y ffordd i'w lys,
A ddengys ei gyfiawnedd:
Buasai hyn yn cyfnewid yehydig ar y synwyr, y mae
yn ddiau; ond buasai yn llawer mwy ystwyth.
Yr wvf fi fel ad-er-yn to
A fai yn gwylio'i fywyd.
Y nesaf y sylwn arno y w yr wyth ac wyth; sef
penill yn cynwys pedair llinell, o wyth sill bob un:
My/Y/r-io am y nef-o] fro
Sy'n dwyn dy-dd/m-wch law-er tro;
Beth am bob mun-ud o fvsyn-had
Yn oes-oedd mewn tra- gwydd-f^ wlad?
Nid ydyw yr acenion yn gywir yn y llinellau can-
lynol:
"Henffych i enw'r Iesu gwiw
Syrthied o'i flaen angylion Duw."
Dyma fel y derllyn weai ei acenu yn rheolaidd,
Hen-ffych i enw'r Iesu gwiw
Syrth-ied o'i flaen angylion Duw.
Vly-gwch yn iseUwrth ei draed;
|
|
|
|
|
(delwedd B5844) (tudalen 097)
|
FARDDONIAETH.
97
oblegyd dylai yr acen fod ar ffych, ted, ac wch> ond
byddai y darlleniad yn glogyrnaidd iawn felly.
Y nesaf a grybwyllwn yw y naw ac wyth; sef, penill
wyth Uinell o naw sill ac wyth sill bob yn ail, fel hyn,
Yn Si-on mae cyf-raith ra-gor-ol
Gan Dduw yno'n r/ie-ol fe'i rhoed,
Un wedd-us, dda-torz-us i ddyn-ion,
l^ifu deddf mor un-ion er-ioed;
Dim mwy, na dim llai na chjf-iawn-det
Ni of -yn ni chym-er y-chwuith;
Heb fod gyda'r Ies-\x mewn un-deb
Ni dder -by n ein gwyn-eb na'n gwaith.
Yn nesaf crybwyllwn am y mesur saith a chwech,
sef, saith sill yn y llinell gyntaf, a chwech yn yr ail,
fel hyn:
Aug-yl-ion doent yn gys-on
Ri-fed-i gwlith y water,
Rhoent eu, cor-o?z-au p.ur-aidd
O Jiaen y fainc i laivr;
Dad-6£m-ient a'u teUyn-au,
Yn nghyd a'r saint yn u/?,
Byth, byth ni chan-ant ddig-on,
Am Dduw-dod yn y dyn.
Yn nesaf crybwyllwn am y mesur wyth a saith, sef,
wyth sill yn y llinell gyntaf, a saith yn yr ail, &c.
megys,
" ilef-ar-a add-fwyn Ies-u.
Mae dy eir -iax\ fel j gwin,
OH o'm mewn yn dioyn t&iig-nef-edd,
Ag sydd o an-feid-rol rin;
Mae holl leis-iau'r gre-ad-ig-aeth,
Holl dden-iad-au cnawd a bijd,
Wrth dy lais hyf-n/c?-af taw-el,
Yn dys-tew-i, — ant ynfud."
Mae dydd'mu grnddfan i mi'n hir.
Y mae yr acenion ar yr ail sill, y bedwerydd, y chwech-
ed a'r wythfed yn hon.
Y mae ar yr un sillau yn y llinellau hyn hefyd:
Mae'r gwacd a redodd ar y groes:
Myfyrio am y nefol fro:
F
|
|
|
|
|
(delwedd B5845) (tudalen 098)
|
98
TRAETH4WD AR
a chan mai fel yna y mae i ddisgyn, dyna yr achos rod
y llinellau canlynol yn feius; sef,
Henffych i enw'r Iesu gwiw,
SyrthTed o'i flaen angylion Diuv;
Pfygwch yn isel wrth ei draed,
obkgyd rheol gyffredin yr iaith gymraeg yw it acen
fod ar y sill olaf ond un o bob gair Uiaws-sill, oddieithr
mewngeiriau fel cyfTrm, neshau, lleshad, &c, &c.;
fel y canlyn buasai y llinellau uchod yn ddifeius,
Rhowch glod i enw'r iesu gwiw,
JSesewch o'i flaen angylion Dnw;
Yn isel ■plygvrch wrth ei draed. '
Y mae mesur arall ag wyth sill yn mhob llinell o hono,
ond fod gair y brifodl, hyny yw, y gair diweddaf yn
mhob llinell, yn cynwys mwy nag un sill: megys,
"Me/ys tfdyw y myfyrdod
Am ddyno/iaeth Crist a'i Dduwdod;
Meljs cofio am. ei garia.d,
Meljs cael o hono brqf 'iad."
Bydd sylwi ar y pethau a nodwyd yn gymorth i'r cyf-
ansoddwr ieuanc; y neb a chwenycho gaei ychwaneg o
sylwadau ar hyn, gweled Cyfrinach y beirdd; a'r gram-
adeg cerddorawl, gan I. Glan Alarcli.
CYFANSODDWYR EMYNAtT.
Arckddiacon Meirionydd sy ragorol yn y Salmau ar
fesur cerdd, o ran y syniadau ysgrythyrol; y mae wedi
cadw yn agos iawn at iaith a dullwedd y Bibl; go glo-
gyrnaidd yw amryw o honynt ar y mesur; efallai, mai
gwell fuasai i'r Arehddiacon amrywio mwy o ran y don;
buasent yn llawn mor felys; a chawsai yntau fwy o
ryddid, mewn llawer mesur nag yn yr un a ddewisodd.
Y mae amryw o honynt yn rhagorol; dyma, yn ddiam-
heuol,y farddoniaeth nesaf, o ranei bias, i farddoniaeth
yr ysgrythyrau, a feddwn yn yr iaith, Cael pigion o
|
|
|
|
|
(delwedd B5846) (tudalen 099)
|
laRDDONIAETK.
99
honynt wedi eu llyfnhau, o ran y gynghanedd, gan
rywun o gyffelyb chwaeth i Walker Mechain, a fyddai
yn drysor anmhrisadwy i'r Cymry.
Fel cyfansoddwr emynau, Mr. W. Williams, o Bant-
ycelyn, sydd yn sefyll uwchaf ar y rhestr yn Nghymru;
liyd yn hyn; ond cenfydd y dyallus frychau yn ei weith-
ion, yn enwedig o ran iaith; y mae ei feddylddrych.au,
at eu gilydd, yn farddonawl, yn gryiion, ac yn brofiadol
dros ben; gellid meddwl arno weithiau ei fod ef yn
canu ar drothwy byd arall; y gwrthrychau yn dyfod
i'w olwg yn eu gogoniant, ac yntau bron a chael ei
gipio atynt i foli byth. Gollwng ei gyfansoddiadau
drwy ei ddwylaw yn rby rwydd yr oedd y peraidd gan-
iadydd hwn; pe'r arferasid ycbydig o fanylder, a gofal
gyda hwynt, buasent, yn ddiamheuol, y caneuon goreu:
ond y mae gwaeledd eu gwisg, a'r diofalwch a ddang-
oswyd wrth gyfansoddi Uawer o honynt yn tynu odd!-
wrth eu rhagoroldeb yn fawr; y mae ganddo rai darnau
y buasai yn rhyfyg yn neb osod ei fwyall arnynt. Bu
ei waith ef yn fendithiol i filoedd, ac, y mae yn debygol
na pheidiant a gweini cysur i'r saint tra byddo'r byd^
Gvveled gwell casgliad, neu bigion o honynt, nag a
welwyd eto, fyddai yn ddymunol.
Yn nesaf at Mr. W. Williams, gellir gosod Mr,
Edward Jones, o Faes-y-plwm: o ran iaith a chy-
nghatieddion teilynga y g-wr hwn y lle blaenaf, yn ddi~
ameu; ond nid ydyw ei weithion mor ehedegog% nac
mor danllyd a gwaith Mr. Williams, Syniadau dwys
a difrifol, sydd yn rhedeg drwy holi waith E. Jones;
y mae ganddo hefyd amryw emynau athrawiaethol; lle
y dengys olygiadau eglur iawn ar benarglwyddiaeth
Duv/, a threfn gras i godi dyn. Ei lyfr cyntaf yw y
goreu; y mae yr ail yn rhy gymysglyd o ganeuon o
amryw fath. Gwych fyddai gweled pigion o oreuon y
gwr hwn yn cael eu hargraffu; a'r rhai hyny wedi eu
dethol, gan rywun galluog. Gwnaeth, yn ami, ormod
o ymdrech am gael cynghanedd, a hyny, bron, ar draul
y synwyr; ond da ydyw ei waith ar y cyfan,
|
|
|
|
|
(delwedd B5847) (tudalen 100)
|
100
TRAETHAWD AR
Mr. D. Thomas hefyd a wnaeth ei ran yn y gorch-
wylhwn; cyfansoddodd lawer o emynau blasus; cyn-
hwysant, yn gyffredin, olygiadau cyson ac efengylaidd
ar athrawiaeth y Bibl; a dangosir drwyddynt brof-
iadau y saint; yn enwedig y rhai a gyfansoddodd ar
ystyr caniadau moesol y Dr. Watts.
Y mae cynifer ag a wnaeth Mr. R. ab Gwilym
Ddu, yn rhy anhawdd eu gwellau; ac nid ychydig o
nifer a wnaeth efe. Y mae ei syniadau ef yn addas
ac yn olau; ei iaith yn dda, a'i linellau yn llithrig,
ac yn naturiol; nid oes dim modd darllen amryw or
rhai hyn heb deimlo y meddwl yn ymgodi uwchlaw
y byd gwael, a darfodedig presenol.
Ymdrechodd Mr. B. Fransis wasanaethu ei genedl
drwy hyn hefyd; y mae amryw o'i emynau yn dda;
ond nid mor dda, na allesid eu gwellau mewn amryw
fanau. Un peth sy'n feius ynddo yw ymgais cymaint
at blethiadau cynghaneddol, a methu cyraedd y nod
wedihyny: os na byddir yn feistr ar y cynghanedd,
gwell ei gadael yn llonydd, o gwbl, fel y gwnaeth Mr.
W. Williams; ac os byddir yn feistr ami, cyfansodder
yn gynhaneddol drwyadl, fel E. Jones; byddai un o'r
ddau ddull yma yn well na bod rhwng y ddau ac heb
wneud un o honynt yn iawn; ond y goreu o'r ddau yw
cyfansoddi enynau yn lled rwydd; yn debyg i'r Dr.
Watts yn Saesoneg; gofalu am syniadau dillyn, a
golygiadau esmwyth; ond siomir y darllenydd yn
ngwaith B. Fransis; o herwydd pan feddylir fod y
gynghanedd yn ymyl, collir hi yn llwyr; neu, o ran
ei ysbryd efengylaidd, cymeradwyir ef, yn gyffredin,
gan bob cristion,
Cyfansoddwyd llawer o emynau blasus gan Mrs. Ann
Griffith, o Sir Drefaldwyn; cyhoeddwyd amryw o
honynt yn y flwyddyn 1 806; gyda rhagymadrodd o
eiddo y diweddar Mr. Charles; coll mwyaf y rhai hyn
yw tor mesur mewn amryw fanau, a hyny yn gwneud
y gan yn glogyrnaidd; y mae y syniadau yn ddestlus,
a'r ymadroddion yn briodol, yn gyffredin. Hyfryd
|
|
|
|
|
(delwedd B5848) (tudalen 101)
|
FARDDONIAETH.
101
fyddai gweled casgliad o waith y Gristiones avvenyddol
hon ar ben ei hun; a'r llinellau wedi eu hystwytho yn
fwy at y mesurau, yn y lleoedd beius.
Ychydig o'n prif-feirdd a gyfansoddasant emynau;
cyfarfyddwn, megys yn ddamweiniol, a chyfansodd-
iadau emynol o weithion Sion Lleyn; Pedr Fardd;
Gutyn Peris; Sion Wyn, o Eifion; lago Trichrug;
&c. &c. Cyfansoddodd T. Williams, Rhesycae, amryw
emynau da a llithrig, y rhai a welir yn nghasgliad Mr,
Jones, Treffynon: y mae yntau yn ymgais yn ormodoi
at gynghanedd; gwell fuasai i amryw o honynt fod yn
fwy rhydd; ond a'u cymeryd drwyddynt y maent yn
lied ragorol.
Gwnaed ymgais hefyd i gyfieithu Salmau a hymnau
y Dr. Watts, i'r Gymraeg, ond go glogyrnaidd ac an-
ystwyth yw y rhan fwyaf o honynt; y rnae y cyf-
ieithiad yn rhy lythyrenol, ac felly y mae bias rhagorol
emynau y Dr. yn colli; gwell fuasai i rywun gyfan-
soddi emynau ar ystyr y Dr. Watts, ac nid ymgeisio at
gyfieithiad llythyrenol o honynt.
Ystyrir 11a wer o'r emynau sydd yn nghasgliadau
Gomer, Jones o Ramoth, a Jones Treffynon, yn dda.
Y mae amryw dduwinyddion nad ydynt wedi ymyraeth
ond ychydig a phrydyddiaeth oddigerth mewn emynau,
wedi cyfansoddi yn adeiladol ac yn brofiadol: megys, y
Doctoriaid Lewis, a Phiilipps; Meistri Hughes, Dinas;
Griffiths, Caernarfon; Llwyd a Jones, Dinbych; Grif-
fiths, Glandwr; Jones, Penybont; Jones, Trelech;
Hughes, Saron; Powel, Sir Fon; Jones, Dolgellau;
Roberts, Llanbrynmair; Davies, Aberteifi; Evans, Tre-
wen; Shadrach, Aberystwyth; Jones, Amlwch; Jones,
Le'rpwl; Griffiths, Caergybi; Davies, Abertawe; Elias
a Llwyd, o Fon; Roberts, Tremeirchion; a Jones, Tre-
ffynon. Cyfansoddiadau prydyddol Mr. S. Roberts
hefyd, o Lanbrynmair, o bob natur, ydynt dlws, ac
awenyddol. Pe cadwasai holl awdwyr emynau o fewn
terfynau yn debyg i'r gwyr synhwyrol a chrefyddol
uchod, ni chawsem gymaint o boen ag a gawsom oddi-
|
|
|
|
|
(delwedd B5849) (tudalen 102)
|
102
TRAETHAWD AR
wrth gyfansoddiad^u gorwag ac annheilwng a lusgwyd
i'n haddoldai, y rhai oeddynt yn deilyngacli o'r tan nag
o'r cysegr. Pa bryd y dysg . y Cymry, fel cenedl,
wybodaeth yn hyn, ac y deuant i ddyall beth sy'n
deilwng o gael ei ganu mewn addoliad?
Y mae gweled y fath fintai alluog o feirdd crefyddol
ar y maes, ag a welir yn yr oes lion, yn rliagddangos
fod genym obaith caneuon teilwng. HoiF fyddai
gweled y ddawn wedi dychwelyd i'w bri a'i defnyddiol-
deb dechreuol; pob caniadau ynfyd, a masweddgar, yn
cael eu hwtio o'r tir; dim yn gymeradwy, os na bydd-
ant naill ai yn grefyddol, neu o'r tueddiadau moeso!
puraf, a mwyaf diamheus.
Gresyn na throisai Meistri Christmas Evans, Wil-
liams, gynt o'r Wern, a Breese, Caerfyrddin, eu medd-
yliau at farddoniaeth, mewn mesur; yr oedd rhyddiaith
Mr. Evans, yn llawn o dan awenyddol; ac y mae syn-
iadau goruchel (sublime) Mr. Williams, yn llawn o
ysbryd y farddoniaeth rydd mwyaf pur. Meddyliasom
iawer gwaith wrth ei weled yn paentio, ac yn dangos
blodau tlysion, o flaen ein llygaid, ein bod wedi cael
ein cipio i ryw dalaeth uwchlaw y byd marwol a Uygr-
edig hwn. Y mae llawer o ergydion yn mbregethau
Breese teilwng o Young neu Milton. Yehydig o deim-
lad (pathos) sydd yn areithiau neb sydd yn hollol ym-
ddifad o syniadau barddonawl.
Y mae y ddawn bono yn tueddu at y sych, a'r diflas.
Gall llawer un ddal am deirawr i areithio os bydd
achos, heb gyffroi y gynulleidfa gymaint ag unwaith;
i'e, heb dynu eu sylw; a'r noddfa fydd ganddo i ffoi
iddi, efallai, fydd dyweyd ei fod ef yn llefaru synwyr;
ac nad oes ar synwyr eisiau dim i'w argymbell i sylw.
Digon prin y gellir credu fod un dyn o synwyr o'r
farn hon, yn ei oriau mwyaf ystyriol, a phwyllog;
oblegyd gwelsom ambell un o'r darluniad hwn, os dy-
gwyddent gael blodeuyn tlws, a gwreichionen o deim-
lad yn ddamweiniol, yn ceisio gwneud y defnydd goreu
o bonynt. Nid oes un areithiwr byth yn meddwl
|
|
|
|
|
(delwedd B5850) (tudalen 103)
|
FARDDONIAETH.
103
areithio, heb feddvvl effeithio ar ei wrandawyr; oblegyd
fel y dywed Chesterfield, 'Y ffordd i'r galon yw drwy
y teimladau; boddhaer y ilygad a'r glust, ac y mae
haner y gwaith wedi ei wneyd:' a dylai y tri pheth
canlynoi fod yn ngolwg yr areithiwr, yn ol y Dr. Wil-
liams, sef, addysgu, boddhau, ac effeithio: ac y mae
ambell feddyiddrych barddonawl yn tueddu i foddhau
ac i effeithio; y mae yn addurn i'r cwbl. Onid ydyw
y rhanau o'r hen Destament sydd wedi eu llefaru yn
farddonawl yn llawer mwy effeithiol,na'r rhanau hanes-
iol, ac adrocldiadol?
Y BRYDDEST NEXJ GAN RYDD.
Y mae Dyrif, neu gan rydd, yn mysg y Cymry, er
cyn cof, a cheir yn ngweithion yr hen feirdd lawer cyf-
ansoddiad o'r natur yma; ond gofalent hwy am roddi
cynghaneddion ynddynt; eithr y mae y pethau a elwir
Pryddestau, yn Nghymru, yn bresenol, yn hollol wa-
hanol i'r caniadau hyny; oblegyd yn un peth, cyfan-
soddir rhai o honynt heb un odl, ac ereill, sydd yn odli,
heb un gyngbanedd; bu gwrthwynebiad mawr i hyn ar
y cyntaf, gan addolwyr y mesurau caethion; ond y
maent yn awr yn fwy goddefol. Y mae yn ddiddadl
pe dilynid y dull hwn, yn fwy cyffredin, y gwnelai les
mawr i brydyddiaeth; oblegyd, yna, rhaid fyddai i 7 r
beirdd roddi meddylddrychau yn eu cyfansoddiadau;
ac nid gollwng rhimynau gwaelion, a gweinion i'r byd?
dan enw englynion, cywyddau, ac awdlau, heb fod yn-
ddynt fwy o ysbryd barddoniaeth nag sydd ar gopa y
|
|
|
|
|
(delwedd B5851) (tudalen 104)
|
104
TRAETHAWD AR
Wyddfa, neu Gadair Idris. Rhaid i waith fod yn dm
barddonol pan y gafaela yn y teimlad, ag yntau yn
ymddifad hollol o addurniadau a chelfyddgarwch y gy-
nghanedd. Meddivl, mewn gwirionedd, yw barddon-
iaeth, ac nid ydyw y pethau neillduol sydd yn ngwisg
pob iaith, ond pethau a gollir trwy gyfieithiad. Nid
oes dim modd cyfieithu y tlysni a'r addurn perthynol i
iaith neu gynghanedd: ac os na fydd y peth a gyf-
ieithir yn gryf iawn, yn wreiddiol, y mae yn sicr o fod
yn wanllyd mewn iaith estronawl. Pe byddid yn
cymeryd trafferth i gyfansoddi dernyn prydyddol, a
chadw at holl gywreinrwydd a manylrwydd penaf cy-
nghanedd a mesur; i'e, pe cyfansoddid yn ngorchest y
beirdd, collid y wisg yn llwyr yn y cyfieithiad, ac ni
fyddai i'w ddodi gev bron yr estron, ond meddylddrych
noeth. Pa mor wael, gan hyny, yr ymddangosai
llawer o gyfansoddiadau Cymru mewn rhyw iaith
arall! Rhai nad oes ynddynt ond y tine (gingle)
yn unig i'n clustiau ni, yn yr iaith yr ysgrifenwyd
hwynt. Y mae gweithion o'r natur yma mor luosog r
ysywaeth, yn y Gymraeg, fel nad ydyw o un dyben
dechreu eu nodi; ond os ydyw y darllenydd mewn
petrusder yn eu cylch, ac yn methu a gwybod pa rai
ydynt, edryched yn fanw r l yn ngweithion pwy y mae
mwyaf o eiriau ilanw, — yn mha le y camarferir geiriau,
— a phwy sydd yn beichio eu llinellau yn fwyaf ag
ansoddeiriau afreidiol; gan ymfalchio yn fawr yn
nghoegdrwsiad bon y gler. Chwilied pwy yw y rhai
hyny sy'n ymhyfrydu mewn mwy o gyw 7 reingarwch
cydseiniadol nag a ofynir gan y rheolau yn gyffredin.
Y mae llawer o'r rhywogaeth bon yn hoff iawn o gy-
nghaneddu a'r brifodlau anhawdd; cyffelyb i gadr,
gogr, medr, hagr, egr, cabl, ac esgawb, &c. &c. &c.
a rhyfedd y fath gywreindeb a ganfyddant yn eu cy-
malau; byddant yn eu hadrodd gyda'r fath bwys a phe
byddent yn brif farddoniaeth yr oes!! Ond er y rhydd
y bryddest lawer o fantais i gyfansoddwr; eto, nid ydyw
hitman ^ttv n^V TY^est'rau cynghaneddol, ddim beb ei
|
|
|
|
|
(delwedd B5852) (tudalen 105)
|
FARDDONIAETH.
105
Ilygrwyr, a'i dynwaredwyr beirdd. Y mae llawer iawn
o sothach, yn y ffurf hon, wedi ymddangos yn ddi-
weddar; Blackwell a Gwenffrwd, yn ddiameu, a bia'r
flaenoriaeth o ddigon gyda'r ddull yma hyd yn hyn: y
maent hwy yn benceirdd, ond nid yw y rhan fwyaf o'u
dilynwyr wedi prin gyraedd gradd dysgyblion yspas *
eto. Nid ydynt yn codi ond ychydig iawn. Y mae
gormod o unffurfiaeth yn rhedeg drwy y rhan fwyaf or
caneuon hyn; y maent yn son yn rhy ami am y cymyl,
yr edn, y mor, y gwynt, y mynydd, y graig, y niwl, a'r
aber, &c. pan na fydd hyny yn dal un math o berth-
ynas a'u testynau. Yr oedd gan Milton ei Paradise
Regained yn gystal a'i Paradise Lost; yr oedd gan
Pope ei Essay on Criticism, Essay on Man, a'r Dun-
ciad, yn gystal a'r Messiah: yr oedd gan Thomson ei
Spring, Summer, a'i Autumn, yn gystal a'i Winter;
ond ni fedd llawer o'n pryddestwyr ni ond yr un peth o
hyd fel caniad y gog. Cyfansoddi yn dywyll, clogyrn-
aidd, ac yn ddideimladol, a gara lluaws mawr; ac y
mae yn beth i'w ryfeddu trwy ba sw r yn y maent yn cael
hyfrydwch mewn gweithion mor sych, ac mor farw.
Y mae yn hyfryd i ni weled fod rhai yn rhagori yn y
dull hwn.
Cael barddoniaeth dda yw dymuniad pob un a garant
farddoniaeth, ac nid ydynt yn ymdrafferthu cymaint
yn nghylch y wisg. Ac yn hytrach na chollfarnu y
bryddest, na'r awdl gynghaneddol, anoger y beirdd
perthynol i'r ddau ddosbarth hyn, i lafurio am syniadau
addas. Y mae y rhai a gollfarnant y gynghanedd,
gan ddywedyd, nad oes dim modd cyfansoddi dim yn
synhwyrol arni, yn myned yn rhy bell; oblegyd, y
mae genym ddigon o brofion i'r gwrthwyneb: ac y mae
collfarnwyr y bryddest hefyd yn rhy lawdrwm yn ami;
ceisiant ei gosod allanfel peth ffol a phlentynaidd; ond
prin y dywed yr un o honynt mai awdwyr ffol oedd
Milton, Young, Pope, Cowper, a Byron, &c. ychwaith,
* That is in the act of passing.
F 2
|
|
|
|
|
(delwedd B5853) (tudalen 106)
|
106
TRAETHAWD Alt
er mor fawr yw eu rhagfarn yn erbyn eu dull hwy o
farddoni. Cynyg canmawl yr awdwyr uchod fyddai yn
debyg i geisio paentio y lili, neu roi golchiad ar aur
pur! Pe dyellid hwy yn well gan ein beirdd, yn
gyffredin, efelychid hwy yn fwy.
Y mae caniadau llawer o'n pryddestwyr yn ddrwg
dros ben yn eu disgyniadau; y maent yn glogymaidd
ac yn afrywiog; nid ydynt fel pe by ddent wedi talu un
math o sylw i acenyddiaeth, nac yn gofalu dim am y
mesur: hawdd fyddai dynodi gwallau anafus o'r natur
yma mewn amryw o bryddestau buddygol. Os byddir
yn cyfansoddi yn ddiodl, neu yn ddiblethiadau, gydag
odl, y mae yr esgusion yn Uai fyth. Gormod o ryddid
yw dystrywio pob rheol, ac i bawb gymeryd ei reel ei
hun. Os addefwn fod rheol yn angenrheidol, dilynery
rheol, neu dawer a son am dani. Nid yw y dull hwn
mor newydd bellach yn Nghymru. Y mae genym
amryw engraffau o'r bryddest y cymerwyd gofal wrth
eu cyfansoddi. Gw T nai darllen Pope a Milton les dirfawr
i hoffwyr y bryddest er eu dwyn i gynefino mwy a'i
rheolau, ac a/i Uithrigrwydd. Ceir amryw gyfarwydd-
iadau yn Murray a Lennie's Grammars, hefyd, am
natur y mesurau Seisnig; a gall y rheolau mewn perth-
ynas i gyfansoddi emynau, weinyddu gyda gtflwg ar
iawn acenyddiaeth? &c. yn hyn hefyd.
|
|
|
|
|
(delwedd B5854) (tudalen 107)
|
FARDBGNIAETH.
107
GWALLAU Y SYRTHIR IDDYNT.
I.-MEWN FFUGRAU YMADRODD.
Y mae amryw o ffugrau ymadrodd (figures) yn cael
cam dirfawr drwy yr arferiad anmhriodol a wneir o
honynt; nodwn yma i sylwi arnynt yn fwyaf neillduol
y gymhariaeth, gormoddiaeth, a graddeb.
Y mae rhagor rhwng cymliariaeth (simile), a thraws-
symudiad {inetaphor). Dengys cymliariaeth y cyffel-
ybrwydd sy rhwng y naill wrthrych a'r Hall; megys,
Ef fyddfel pren plan ar Ian dol.
Traws-symudiad sy fath o gymhariaeth heb yr ar-
wydd gymhariaethol/e/, a megys, &c, fel pe dywedid,
Ef fydd yn bren ar Ian dol.
Effydd/e/colofn,
sy gymhariaeth;
Ef fydd yn golofn,
sy draws-symudiad.
Arferai un bren yn gymhariaeth o brudd-der, yr hyn
sydd eithaf anmhriodol; megys,
" Och brudded wyf fel pren.'*
Peth marw yw pren, ac nid peth prudd, na di-
brudd.
Galwai un arall mewn modd traws-symudiadol, y bedd
yn dy, a gwaliau pridd iddo; ac yn wely pren; megys,
"I dy oer mewn daearen,
Gwaliau pridd a gwely pren.'*
Buasai naill ai ty ai gwely yn ddigon, ar yr un pryd;
y mae yn anhawdd gwybod beth a feddylir wrth y
|
|
|
|
|
(delwedd B5855) (tudalen 108)
|
108
TRAETHAWD AR
* gwaliau pridd; nid ydyw y pridd yn un arwydd o
gaden^d, na dyogelwch; ond gwyr pawb mai lle dyogel
y w y bedd; pa fodd yr aeth y ty yn wely hefyd, ac
yn ' wely prenV Os am yr arch {coffin) y meddylid,
y mae hono yn debycaeh i amwisg nag i wely.
Dylai cymhariaeth bob amser fod yn naturiol; ac yn
hysbys i'r darllenwyr. Cymhariaeth eithaf anmhriodol
fyddai dyweyd fod cleddyf, fel paladr melin; neu fod
gwaewffon, fel coeden wedi ei thynu o'r gwraidd, &c,
&c. Y mae rhai mor ffol a hyn wedi eu harferu gan
ddynion anwybodus.
Gormoddiaeth {hyperbole) sy fFugr yn dangos gwrth-
rychau yn fwy neu yn llai, yn well neu yn waeth nag
y byddont mewn gwirionedd; gormoddiaeth a arferir
gan Ddafydd, pan y dywed am Saul a Jonathan,
Cynt oeddynt na'r eryrod, achryfach na'r llewod. — 2 Sam. i. 23.
Dylid arfer gormoddiaeth mewn darluniadau cyff-
redin gyda gofal mawr. Os byddir yn darlunio daiar-
gryn, neu ystorm, neu os cludir ein dychymyg i ganol
maes y frwydr, gellir goddef gormoddiaeth gyda bodd-
had; ond pe'r elid i ddarlunio goiid menyw, drwy
ddyweyd ei bod hi " yn wylo cynifer o ddagrau, ag?
allent pe gesglid hwy at eu gilydd, ddiffodd JEtna nei
Vesuvius " nid ellid llai na ffieiddio y fath ormoddiaetl
wyllt ac afresymol. Y mae yn anhawdd tynu y Uinell
derfynol i'r ffugr hwn, drwy unrhyw reol benodol. Os
bydd dyn yn feddianol ar synwyr cyffredin, ac ychydig
o chwaeth, daw i wybod yn mha le i osod y terfyn.
Graddeb yw codi boll amgylchiadau gwrthrych neu
weithred yn uwch, yr hon a ddymunwn ei gosod mewn
goleuni cryfach; megys, li Pwy a'n gwahana ni oddi-
wrth gariad Crist? ai gorthrymder, neu ing, nei
ymlid, neu newyn, neu noethni, neu enbydrwydd, nei
gleddyf V — (Rhuf. viii. 35.) Dylid bod yn ofalus am
fod y pethau a chwanegir y naill ar ol y Hall, yn
ychwanegu ac nid yn lleihau. Y mae graddeb yr
apostol yn briodol iawn; y mae efe yn dechreu gyda
|
|
|
|
|
(delwedd B5856) (tudalen 109)
|
FARDDONIAETH,
109
gorthrymder, ac yn dringo o radd i radd, neu o ris i
ris, nes y mae efe yn dyfod at y cleddyf; pe rboddasid
y cleddyf yn y canol ni fuasai y ffugr mor effeithiol;
gall dyn fyw dan orthrymder, ing, ac erledigaeth; a
gall oddef newyn a noethni i raddau, ond pan dynir y
cleddyf '"allan i'w drywanu, y mae angau sicr a buan yn
canlyn hwnw.
Yn y Uinellau canlynol gwelir y raddeb {climax) yn
cael ei cbymysgu; ac y mae yn diweddu yn wan:
"Pe bai Hew dudew'n dadwrdd,
Garw ei ffurf, ar g\\r y ffordd,
Er dwl ofn i'w ardal werdd,
Trwy y boen troai y bardd.
I'r hen fad fwynwlad fan
Tynwn yn ngwrth y tonau
-* * * *
Nid gwynt, er helynt oer hell
Diau na noswaith dywell,
Nid gwtaw blin yn erwin na
Rhwyg oenvynt rhew ac eira,
Ac nid mellt uwch fellt y pau
Uthr enyn a tharanau.
Ni ddeil hen dd 1 ei hunan — mo honof,
Mae hwn yn rhy druan,
Daiar a'i thwrf, dwr, a than
Llawn agwrdd oil yn egwan.
Nid bar, gwyr anwar genvinol, — nid arf,
Nid oerfel dinystriol,
Ni fedd anian fodd unol,
Tan y nef a'm tynai'n ol."
Y mae graddeb y bardd yn rhedeg fel y canlyn; sef,
llev), dwl ofn, tonau, gwynt, noswaith dywell, gwlaiu,
rhew ac eira, mellt a tharanau, diabolos, daiar, dwr a
than, bar, gwyr anwar, arf, ac oerfel.
Y mae dynion wedi gallu teithio ar nosweithiau
tywyll, a thrwy wynt a gwlaw, rhew ac eira; a chaw-
sant eu dyogelu hefyd o'r tonau, ac a'r stormydd o felit
a tharanau, a gwaredwyd rhai o grafanc y Hew: y
pethau mwyaf dychrynllyd yn y raddeb, yn ddiameu
yw y Hew, y tonau, y mellt, a diabolos; ond wedi son
|
|
|
|
|
(delwedd B5857) (tudalen 110)
|
1 I
TRAETHAWD AR
am y Hew, a'r bardd i son am ofn; ac wedi son am y
tonau, a i son am y gwynt, a noswaitk dywell, gwlaiv,
a r/zs?£> ac ezY&; ac wedi son am y mellt, a diabolos, a
i son am ddwr ac oerfel, &c. a fozr, hyny ydyw, dig-
ofaint gwyr anwar, sef, gwyr gwylltion, annof; y mae
hyn yn gwneud y raddeb yn gymysglyd, ac*yn wan-
11yd; dylasai ddechreu gyda'r peth oedd ef yn ofni leiaf
o'r pethau a ddynodwyd; ac ychwanegu at hwnw, o
radd i radd, nes cyraedd pen uchaf y gradd-ddring
(climax), ac nid disgyn yn ei ol: pa beth bynag oedd
ei olygiadau ar y pethau cyntaf, yn y raddeb hon,
gwyr pawb fod diabolos yn fwy ofnadwy na digofaint
dyn, y mae dyfod at ddigo faint dyn, dwr, ac oerfel, &c.
wedi rhoddi her iv ysbryd dnvg yn lleihau ei grym,
aG o ganlyniad y mae yn diweddu yn llipa.
II.— CAMARFERIAD GEIRIAU.
Y mae yn amlwg i bob un mai cyfryngau yw geiriau i
drosglwyddo meddylddrychau; a dysgwylir i bob gair a
arferir gynwys rhyw feddwl, neu ran o feddwl; hyny
ydyw, dysgwylir fod ei osodiad mewn brawddeg, o iaith
rydd, neu mewn llinell farddonawl yn ateb rhyw
ddyben; ac onide ni fyddai yn waeth ini gymeryd
geiriau o eirlyfr a'u pentyru ar eu gilydd Leb reol na
threfn. Anaml y gwelir neb yn arferu geiriau mewn
rhyddiaeth heb fod rhyw ystyr iddynt, yn y lleoedd yr
arferir hwynt; ac anaml y gwelir un awdwr galluog yn
arferu mwy o eiriau nag fyddo yn angenrheidiol i am-
lygu ei feddwl; ac y mae ei ddewisiad o honynt yn
ddoeth; ond y mae bardd oniaeth Cymru wedi cael cam
dirfawr yn yr ystyr hyn; dynion wedi ffurfio geiriau i
ateb eu dyben hwy, a'r rhei'ny, lawer o honynt, yn
hoilol ddiystyr, ac anmhriodol yn y cysylltiadau yr
arferid hwynt: a thrwy fod barddoniaeth, wedi bod yn
lied isel yn ngolwg y dysgedig, hyd adgyfodiad yr.
Eisteddfodau diweddar, cawsant lonydd iV harferu;
|
|
|
|
|
(delwedd B5858) (tudalen 111)
|
f
FARDDONIAETH. 111
nid aeth neb i drafferth i ddynoethi y twyll. Yr oedd
y werinos yn eithaf anwybodus am iaith; ac am y
rheolau barddonawl; aphangyfarfyddent hwy a geiriau
nad allent eu dyall, na gweled eu priodoldeb, tybient
mai eu diffyg dyalltwriaeth hwy yn y dirgelwch }>er~
thynol i farddoniaeth oedd yr achos o hyny; fod y
geiriau, yn sicr, yn ateh dyben eu gosodiad; a phe
buasent hwythau wedi eu gollwng i fewn i gyfrinach
yr awen; ac wedi eu dwyn i amgyffred y dirgelwch
rhyfeddol a berthynai iddi, y gwelsent yr holl ragor-
oldeb ar unw r aith. Geilir rhanu camarferiad geiriau i
ddau ddosbarth; sef, 1. Yr arferiad o gymeryd gair
ansathredig neu ddau mewn llinell er cyraedd cyng-
hanedd. 2. Yr arferiad o gymeryd amryw eiriau
afreidiol mewn englyn, neu benill, er cyraedd meddyl-
ddrych: ond,
1 . Sylwn ar yr arferiad o gymeryd gair neu ddau
ansathredig mewn llinell er cyraedd cynghanedd. Y
mae mwy yn Nghymru o seiri cynghaneddion, nag sydd
o feirdd. Byddai yn hawdd cyfeirio y darllenvdd at
amryw o weithion, nad oedd gan yr awdwyr ond cyng-
hanedd fel y prif beth i gyfeirio ato ynddynt. Geilir
gweled, yn amlwg, yn wyneb cyfansoddiadau llaweroedd
nad oedd ganddynt yr un cynllun i fyned wrtho, ond a
wnaed ganddynt ar hyd y ffordd, wrth gyfansoddi;
oblegyd y mae eu gweithion mor ddigysyiltiad, mor
gymysglyd, ac mor annhrefnus: os caent ambell gyng-
hanedd dlw T s boddlonent ar hyny. Yn mhlith y geiriau
a ddyfeisiw T yd? ac a flFurfiwyd i gyraedd cynghanedd?
geilir nodi y rhai canlynol: byddai llawer o honynt yn
ddigon priodol, mewn lleoedd priodol, ond pan arferir
hwynt yn unig er cael cynghanedd y maent yn hollol
v^rthun: megys,
Bywfaeth, bywfad, bywlon, bywner, bywnerth, byw-
rwysg; caindeg, cainlwys, cainferth, cainfyg, cainwiw,
croewfw r yn, croew-w T en, croew fawr, croew hvys, croew-
lon, croewfyg, cudeg; dewrfad, dwysfad, dewrfyg, dewr-
wiw, dewrlon; gwiwfaeth, gwiwfad > gwirfad, gwiwfyg?
|
|
|
|
|
(delwedd B5859) (tudalen 112)
|
112
TRAETHAWD AR
gwirddwys, gwiwddwys, gwiwner, gwiwnerth, gwiw-
ferth, gwiwgain, gwiwgu, glwysgu, glanber, gloewfyg,
glanfyd; hoewfad, hoewfawr, hoewferth, hoewfyg,
hoewlwys, hoewfrwd, hoewdeg, hoewlon, hoevvlys,
hoewgain, hoewrin, hoewber, hoewgoeth, hoewgall,
hoewbur, hoewdlws, hoewfraint, hoewgerth; lwysfad
a fadlwys, lwysgain a gainlwys, lwysfawr a fawr-
hvys, lwyswiw awiwlwys, lwyslon a lonlwys, lonfad a
fadlon, lonwiw a wiwlon, lonfwyn a fwynlon, lonferth
aferthlon; mwynfad, mwynlon,mwynferth, mwynfaeth,
mwynfawr, mwynwiw; rwyddfad, ryddlwys, ryddlon,
radfwyn; tirfwyn, tirfad; sywfawr, sywdeg, sywfyg
sywner, sywnerth; a gelwir am wasanaeth y geiriau
hoew, gwiw, gloew, croew, mad, Ion, lwys,fflur,fflwch,
ter, SfC. ar eu penau eu hunain, bron, yn ddiddiwedd.
Y mae y rhai hyn yn eiriau da pan fydd eu heisiau;
ondy mae eubarfer hwyyn unigol, neu yn gysylltedig,
a geiriau ereill, pan na bydd un mymryn o synwyr
ynddynt, yn brawf, naill ai o ddiffyg meddwl, neu
ddiffyg medr i gyfleu y meddwl, neu o ddiffyg ymdrech:
y mae yn boenus gweled, agos, haner barddoniaeth yr
oes hon wedi ei gorlwytho a sothach o'r fath. Ni wiw
haeru mai caethdery gynghanedd ywyr achos, oblegyd
nid ydy w yn rhy gaeth J i ddynion o alluoedd i fedru
ei barferu. Noder yn ngweithion Iolo Morgan wg, D.
Ddu, Eryri, Dewi Wyn, R. ab Gwilym, Pedr Fardd,
Gwallter Mecbain, neu Gutyn Peris, eiriau fel y cyfryw
a grybwyllwyd yn bollol ddieisiau.
Nid ydys yn enwi yr awdwyr ucbod am yr ystyrir
bwynt yn oraclau, nac am fod pob peth a gyfansodd-
asant bwy, mwy nag ereill, yn berffaith ddigoll; ond
fe? u henwir fel rbai sydd wedi cyraedd perffeithrwydd
mewn cymhariaeth i lawer ereill a ystyriant eu hunain,
ac a ystyrir gan ereill, ynfeirdd; i'e, rhai ag ydynt
wedi eu hynodi fel campwyr mewn Eisteddfodau, ag
eto, eu gweithion yn llawn o eiriau gweiniaid fel y
J Meddylir yn awr am y cynghaneddion sain, draws, a'r groes, &c.
|
|
|
|
|
(delwedd B5860) (tudalen 113)
|
FARDDONIAETH.
113
nodwyd; y rhai, yn ddiameu, fyddant yn warth i'r oes,
wedi y tyner y mwgwd oddiar lygaid dynion. Pe
difynem rai o'r geiriau cyfansawdd a ddynodwyd, y fath
wrthuni a ddeuai i'r golwg.
Rhyfedd y fath aFwad y mae giviw a hoew yn gael,
yn anad dim geiriau ereill; y mae pob peth yn wiw,
neu, yn hoew; daioni hoew, (hoetvfad); mawrder hoew,
(hoewfawr); brwdaniaeth hoew, (hoewfrwd); llyshoew,
(hoewlys); rhinwedd hoew, (hoewrin); pereidd-dra
hoew, (hoewber); callineb hoew, (hoewgall); purdeb
hoew, (hoewbur); braint hoew, (hoewfraint); dychryn
hoew, (hoewgerth)!!! Y mae gweled y fath ddefnydd
yn cael ei wneud o'r gair hoew, yn ddigon a pheri i ni
ymofyn yn fanwl pa beth yw ei ystyr; rhag ofn fod yn
ei gymalau ryw ddirgelwch na feddyliasom erioed am
dano. Ystyr y g*air hoew yw bywiog, heinyf, &c.
Dyma fel y dywed y Dr. O. Puw. Hoew, alert,
sprightly; lively; spruce. Ond anfynych y mae hoeiu
yn cael dangos ei wyneb mewn iaith rydd, os na fyddir
yn son am ddyn, neu ryw greadur bywiog: ac y mae,
yn ddiamheuol, na chyfarfyddasid ag* ef mor ami mewn
prydyddiaeth, oni buasai ei fod yn lled wasanaethol i'r
gynghanedd. Yn nghyfrif llawer, geiriau yn clecian
yn eu gilydd, fel y canlyn, yw barddoniaeth:
Hawddgar heddgu; ymgais, amgen; gobaith gwiw-
bur; gofyn gwiwfad; fadlon sefydliad; gamlas mor-
gymlawdd; ystlen tymhestloedd; englyn angladd;
crychias crochan; treiglo trwy wiwglod; edlymodlau;
ffiur frlwch; celfydd coelfawr; ergyd wyrgam; cein-
myg canmawl; hystyng hawsder; siolfad iselfawr;
Glyndwr glandeg; dagoch degaidd. Y mae yn well
darilen dnrn o brydyddiaeth i'r mwyaf anwybodus am y
cleciadau cydseiniol, nag i grachfardd fyddo wedi ei
lygad-dynu a swn; oblegyd ni fydd gan yr anwybodus
am y cleciadau, ond yn unig gwrando ar y syniadau;
eithr ni chymer y Hall un sylw o'r meddyliau pe bydd-
ent yn deilwng o Milton, Young-, neu Pope, os bydd
digon o swn llifeiriant y cydseiniaid yn bwrlymu.
|
|
|
|
|
(delwedd B5861) (tudalen 114)
|
114
TRAETHAWD AR
2, Arferir llawer o eiriau afreidiol weithiau er ey-
rae<lcl meddylddrych; ond ysywaeth, rhai o'n beirdd
gore a sydd wedi bod yn euog o hyn; inegys y gwelir
yn y darnau a ganlyn:
" Fe naid uchenaid a chwynion — aethus,
O eitha' fy nghalon,
Rhyfeddais, mewn rhyw foddion,
Noeth arw hynt, na thorai hon."
Y meddylddrych yw hwn,
Fe naid uchenaid a chwynion — aethus,
O eitha' fy nghalon,
Rhyfeddais
■ na
thorai hon.
Gan hyny, nid ydyw "mewn rhyw foddion" a " noeth
arw hynt," ond llanw.
"Nis caed yd, yn oes co* dyn,
Matvrdda bwys, mor ddibeiswyn."
Nis caed yd, yn oes co' dyn,
mor ddibeiswyn.
"Och o'i ddwyn! call addwyn Uicyr,
Morns enwog mawr synwyr."
Och o'i ddwyn!
Morus enwog mawr synwyr.
"Adroddiad mor berfFaith drwyddo — da oil
Nad ellir rhoi ato,
Na dwyn chwaith, ganwaith ei glo,
Urdd ei wertk, air oddiwrtho."
Na dwyn chwaith,-
-air oddiwrtho.
Glanwaitk ei glo, urdd ei tverth, sy lanw.
"Tair Ann i'r un man ran meth—yr einioes
Arweiniwyd yn gydbleth;
A'r tair Ann o'r un plan pleth,
Ydyw Ann a'i dwy eneth*"
|
|
|
|
|
(delwedd B5862) (tudalen 115)
|
FARDDONIAETH.
Hi
Tair Ann i'r ira man ran meth— yr einioes
Arweiniwyd; ■
A'r tair •
Ydyw, Ann, a'i ddwy eneth.
Yn gydbleth oW un plan pleth " &c. sy Ianw.
" Mae clustiau rhai, mal sair son,
Gwrandawyr yn grwyn dewion."
Mae clustiau rhai
Gwrandawyr yn grwyn dewion.
" Epiphanes gormes gerth,
HylL dynfa, mewn Hid anferth,
Deugain mil, dig iawn y modd
Di luddy o'r genedl laddodd."
Epiphenes
Deugain mil-
■
o'r cenedl laddodd.
Dyna sylwedd yllinellau hyn.
" Civyn mawrddwys, dau can myrddiwn,— dyn odwyd
O eneidiau, cofiwn,
Dwys lianes, os cydsyniwn,
Och! oedd yny gwarchae hwn."
Dau can myrddiwn —
O eneidiau,-
Oedd yn y gwarchae hwn.
"Buwch deg gadcl am bech ei dwyn
Dros ddyn, i'r hwn perthyn poen,
I Ddirw er cael huddaw'r cwyn,
Ba arivydd eich, bwriodd oen.
Sylwedd y 11 inellau hyn yw, Buwch a ddygid i'w ha-
bertliu a fwriodd oen.
"A'i fodhefyd, fraenllydfri"
Poen iw drin, yn pendroni.
A'i fod hefyd,
• yn pendroni.
"Pwyll hynod, pwyeill heno,
Gwmvckfrado gylch y fro,
|
|
|
|
|
(delwedd B5863) (tudalen 116)
|
116
TRAEiHAWD AR
Dawn ewifbr a'i adnabu
Mwyn i bawh, a'r man y bn,
A'r man yr aeth, ft man ro,
Lengated, lainag vrylo. 33
pwy eill heno,
a'i adnabu
A'r man yr aeth,-
• a'r man y bu,
■
lai nag wylo!
"Am draws ei ysgwydd rwydd ran,
Ctasgtap, mae'n cario 'sgrepan."
Am draws ei ysgwydd
mae'n cario 'sgrepan.
Gellir gyda phriodoldeb, alw geiriau o'r fath a ddy-
nodw) T d yn eiriau llanw; y mae llawer o'n beirdd wedi
cael eu hudo i ddefnyddio geiriau fel hyn, drwy darawo
wrth feddylddrychau tlws, a methu cael ffordd hwylus i
fyned atynt; ond gormod peth i'w aberthu haner cyf-
ansoddiad er cyraedd ychydigo feddylddrychau. Ymae
y blodeuyn y gorfyddir cripiaw y dwylaw, wrth ei geisio,
yn rhy ddrud. Y mae rhai o'n beirdd yn fwy daros-
tyngedig i'r diffyg* hwn, nag ereill. Y mae pob un
sydd yn agored i hyn, yn ymddangos fel pe byddaiar ei
oreu yn cyraedd pen y tir. Gellwch farnu mai trwy
drafferth favvr y cafwyd geiriau y cynghaneddion at eu
gilydd; nid oes ynddynt ddim llithrigrwydd na natur-
ioldeb; y mae y cymalau yn anystwyth, ac fel yn
gwrthod asio: tra ar y llaw arall y mae cyfansoddiadau
y bardd naturiol mor llyfn a digeinciau a phe byddid yn
llefaru mewn iaith rydd. Pa beth sy fwy naturiol na*r
darnau canlynol:
Y meilwng a'i gymalau — sy egwan,
Ysigais er's dyddiau;
Mae'r esgyrn yn chwyrn iachau;
Go weinion y w'r gewynau. Dewi Wyn.
Ar obenydd oer, Robyn Ddu — Meirion
Ym a roed i Dydru.
Gwiw fardd godidog a fu:
Gwel ei fedd; — gwylia'i faeddu. GUTYN PERIS.
|
|
|
|
|
(delwedd B5864) (tudalen 117)
|
FARDDONIAETH.
] 17
Mae Robert heb ymreibiaw — yn esmwyth,
O naws mwyn yn llwyddaw;
Ei dda hael i'w ddeheuiaw,
Mvvyaf a ddyd— mwyaf ddaw! Bardd Nantglyn.
Pahamy gwneir cam a'r cyp.iod— -neu'r lawn,
A'i rinwedd dros bechod?
Dyweder mainl y Duwdod,
Yr un faint vw'r lawn i fod. R. ab Gwilym Ddu.
Tawed am fy mrawd Dewi:
Dim drygair am Mail* i mi.
Du air ehud i Rahel,
Na chas, am Ddorcas, na ddel,
Os sonir am Susana,
Canmoler, d'weder ei da,
Byth na ddatgan drwstan dro,
Er ei organ, ar I ago.
Gwed am fai, na wyddai neb,
I Hana yn ei hwyneb.
* * * * * Pedr Fardd.
Efallai y dadleua y beirniad nad ydyw y gair chwijrn
yn briodol yn yr englyn cyntaf; na'r gair pydru yn
yr ail; ond dylid cofio mai am lithrigrwydd, a pheidio
beichio llinellau a geiriau llanw, yr ydys yn dadleu
yma, ac nid am chwaeth; y mae dewisiad geiriau yn
dibynu yn hollol ar chwaeth {taste)', gan fod esgyrn
y bardd yn gwella yn ebrwydd, yr oedd eisiau gair i
arwyddo hyny yn y llinell,
Mae'r esgyrn yn chwyrn iachau.
er, efallai, y buasai y gair ebrwydd, neu buan, yn fwy
priodol.
Gellir dyweyd yr un peth gyda golwg ar y gair
pydru; nid llanw ydyw; y mae arfer rhyw air i ar-
wyddo dodiad y cyfaill yn y bedd, a'r dyben o hyny,
yn ddigon goddefol; ond, efallai, y buasai gair arall
megys, i orphwys, neu i huno yn fwy chwaethus na
phydru: ystyr y g%AY pydru yw braenu, to rot, to pu*
trefy; ac nid dyben perthynasau a chyfeillion wrth
gladdu eu meirw yw eu dodi yn y bedd ifraenu. Y
|
|
|
|
|
(delwedd B5865) (tudalen 118)
|
118
TilAETHAWB Ait
mae y darnau a ddynodwyd, ar y cyfan, yn by nod
lithrig, nid oes cymaint ag un gair ynddynt y gellir
dyweyd am dano, dyma air lianw. D} T lid ymgais am
i'r meddyliau fod yn eglur, ac yn rymus, fel na byddo
yn boen i neb geisio darllen y cyfansoddiadau. Pe
buasai mwy o naturioldeb ac eglurder yn ein bardd-
oniaeth buasai mwy o ddarllen arni, fel sydd yn mysg
y Saeson a cbenbedloedd ereill. Ni ystyrir neb yn eu
plith bwy yn ysgoleigion gorphenedig {accomplished),
neb fod ganddynt ryw faint o chwaeth at farddoniaeth.
III.— YR ARFERIAD GORMODOL O ANSODDEIRIAU.
Pax ysgrifenir mewn iaith rydd byddir yn ofalus i
beidio arfer yeliwaneg o ansoddeiriau {adjectives) nag
a weddo i'r sylweddair {substantive) y ceisir dangos ei
ansawdd; ond mewn prydyddiaeth y mae dynion yn
myned dros ben pob rheol yn hyn; arferir weithiau
chwech, neusaith, neu fwy na hyny i ddangos ansawdd
gwrthrych; yr hyn fyddai yn dra bagr mewn iaith
rydd; megys,
" Elfeu ei awen loeu\fenywaidd 7
Lon, eres, olau t Ian, risialaidd,
Oedd gwau sain foddog, iesin,feddaidd,
Ber a dewisol baradwysaidd."
nid oes dim llai na thri-ar-ddeg o ansoddeiriau yn y
penillhwn!! a hyny i ddangos ansawdd dan wrthrych;
sef, awen, a sain: dywedir fod yr aioen yn loeu\ yn
fenywaidd, yn lion, yn eves, yn oleu, yn iven, ac yn
risialaidd: yr oedd sain yr awen, yn foddog, yn iesin,
yn feddaidd, yn ber, yn ddewisol, ac yn buradwijsaidd I
Y mae yr awen yn
" Gywir, wresog, awen-Zoeu*, emog"
mewn ilinell arall; gallai ei bod hi yn teilyngu yr holl
glod hwn, ond y mae y Ilinell an a ddynodwyd wedi
myned yn weiniaid with ei chanmol: nid oes ganddynt ,
braidd. ddim ond ansoddeiriau.
|
|
|
|
|
(delwedd B5866) (tudalen 119)
|
FARDDONIAETH.
119
a Mae'r awen burwen, barod,—fwyn t oleu,
Fanylwycli, a hyglod,
Yn rhinweddawl, nerthawl, nod,
I'w chwnu * yn iach hynod."
Dyma un-ar-ddeg o ansocldeiriau yn mhen un syl-
weddair!! Gwall ydyw hwn y syrthir iddo yn fynych:
nid oes dim llai na saith ansoddair yn yr englyn budd-
ygol canlynol:
" Gloew was siriol glyw seirian, — gwiw, nawsaidd
Gynheswr holl anian,
YdyVr haul; araul, eirian,
Bywyd y dydd, byd o dan."
megys, gloeiv, siriol, seirian, gwiw, nawsaidd, arauL }
eirian I
Nid dyben y sylwadau hyn yw ceisio dangos nad oes
eisiau ansocldeiriau, ond feu gwneir er dangos beth
mor anmhriodol yw defnyddio cynifer o honynt yn yr
un man; yn enwedig, pan fydd yn eglur i bawb mai
llenwi lle geiriau ereiil y byddant. Y mae gormod o
ansoddeiriau yn ymddangos mor segur mewn cyfan-
soddiadau, ag yw y llythrenau segur sy mewn canoedd
o eiriau Seisnig. Y rheol oreu i ochel hyn, efallai,
fyddai i'r bardd ystyried pa -eiriau a ddefnyddiasai mewn
iaith rydd, ac egni'o, hyd y byddo modd, cael y rhai
hyny i fewn: prin y credwn y defnyddiasai neb o'r
awdwyr a ddynodwyd y fath grug o ansoddeiriau pe
buasent yn ysgrifenu rhyddiaeth. Nid diffyg galluoedd,
bob amser, yw yr achos o hyn; oblegyd cyfarfyddwn
a> diffyg yma mewn gweithion beirdd da; gan hyny
bai ynddynt hwy ydyw. Pan welir diffyg galluoedd
mewn dyn, nid ellir llai na thosturio wrth ei ffolineb,
am ymgais at beth sydd uwchlaw ei wybodaeth. Nid
oes nemawr beth y mae dynion yn camgymeryd mwy
yn ei gylch nag yw barddoniaeth; pe byddai llawer un
haner mor hurt a bongleraidd gyda rhywbeth arall ag
ydyw yn hyn, canai yn iach am byth i feddwl dyfod yn
mlaen, ond glynodd amryw ar hyd eu hoes i geisio
gwnsud rhyw fath o brydyddiaeth,
* Codi,
|
|
|
|
|
(delwedd B5867) (tudalen 120)
|
120
TRAETHAWD AR
Nid ellir llai na gofidio dros ddynion a ant i draferth
fawr i gyfansoddi cant neu ddau o linellau, a'r syn-
hwyrol } r n diflasu arnynt cyn y dcirlleno chwe llinell o
honynt; ac heb deimlo un awydd drachefn i ail edrych
drostynt byth. Y mae yn naturiol gofyn i bwy y mae
y cyfryw yn cyfansoddi. Nid i'r doeth a'r synhwyrol,
canys ni edrych y rhai hyny ar eu gweithion; ac nid
i'r ffol, a'r diarchwaeth, at farddoniaeth gynghaneddo],
canys a chaniadau gwag ac ynfyd, pen-yr-heolydd, y
boddlonir y rhai hyny yn fwyaf; rhaid gan hyny mai
iddynt eu hunain yn gwbl y rnaent yn cyfansoddi.
IV.— CYNGHANEDDION HEB WEITHREDEIRIAU
NEU BARWYDDIAID YNDDYNT.
GwEiTHREDAik (verb), neu berwyddiad, a arferir i osod
allan beth fyddwn yn gadarnhau mewn perthynas i
unrhyw wrthrych, neu yn ei briodoli iddo. Nid oes
dim bywyd yn ymddangos yn yr holl ranau ereill o
ymadrodd heb berwyddiad. Y mae perwyddiad, mewn
yanadrodd, yn debyg i'r galon yn y corff, yn ergydio v
gwaed drwy y cwbl o'r aelodatu Drvvy berwyddiadau
yr amlygir bodoliad, gvvneuthuriad, a goddefiad; ac y
mae enwedigaethydd heb berwyddiad yn afreolaidd:
" Dado;uddiad Ion mad i'n mysg — goreuddawn
lor hyddawn, er addysg;
Goleuni Duw, gleiniau dysg,
A gemati'r gwir digymysg."
Dylasai ein hawdwr fynegu am ba beth yr oedd efe
yn meddwl. Y mae'r englyn o gynghaueddiad da, ond
nid oes ganddo yr un pwynt.
" GrufFydd ab Cynan, \viw eirian an^T,
Hir ysbaid didawl, a Rliys ab Tewdwr,
A GrufFydd ab Rhys ddilys arddelwr,
A Rhys ab GrufFydd dda lywydd, loew-wr:
Rhys ab Thomas da syw dvvr, — ^cadernid
Ei wlad a'i ryddid, hylaw darweddwr."
|
|
|
|
|
(delwedd B5868) (tudalen 121)
|
FARDDONIAETH.
12]
Nid oes un awgrym yn cael ei rhoddi beth oedd yr
enwogion uchod yn wneuthur neu yn oddef: er cael eu
benwau ar glawr, yr yd) m yn y tywyllwch am eu rhin-
weddau. Y mae y cynghaneddion yn blethedig, ond
beth yw'r synwyr? Gall y frawddeg fod vveithiau yn
lied hiranadiawg, eto os bydd ynddi berwyddiad bydd
bono yn rhwymo y cwbl yn nghyd, fel maen clo; megys,
y gwelir vvrth yr engraffau canlynol:
Hynaws adroddai hanes derwyddon;
Defodau ein hen dadau diwydion, —
Eu treigl drwy fyd, — a'u traglew drafodion,—
Eu gwybodau a'u doniau diweinio-n,
Oedd ddidawl raewn celfyddydon, — eu hedd, —
Eu hir fawredd,— eu dysg, — a'u harferion, Gutyn Peris,
Os difai ei ystafell, — ei fwyd,
Ei fir, a'i lawn lyfrgel!,
A'i ddaiaf ncuadd ddiell;
Ei ddysg a'i gynghor oedd well. Eto.
Ni fuasai y penill cyntaf ond pentvvr o eiriau gwas-
garedig beb y perwyddiaid adroddai -acoedd: ac y mae
y perwyddiad oedd yn y diweddaf yn cloi yr holl ym-
adroddion blaenorol, ac yn eu gwneuthur yn un cyfan-
waith.
V.-MEWN CHWAETH.
Chwaeth (taste) yw y gallu neu'r galluoedd meddyliol
hyny a effeithir gan weithion y dychymyg, neu'i cel-
fyddydau ag % a ffurfia farn o berthynas iddynt; neu, y
gallu i dderbyn hyfrydwch neu boen oddiwrth geinion
(beauties) a diffygion natur a chelfyddyd. Nid oes dim
mwy cynredin yn mhlith dynolryw na'r bias a geir ar
yr hyn fyddo yn dlws, yn rheolaidd, yn gyfartal, yn
ardderchog, yn gyd-darawiadol, yn newydd, neu yn
hoew; ac nid oes dim a rydd fwy o ddiflasder na'r byn
sydd yn drwsgl, yn anghyfartal, yn annhrefnus, ac yn
anghyd-darawiadol. Y mae plant yn dangos egwydd-
G
Os5
|
|
|
|
|
(delwedd B5869) (tudalen 122)
|
122
TRAETHAWD AR
orion chwaeth" yn fore, mewn mil b ffyrdd; yn eu
iioffder o wahanol wrthrychan. Y mae y werinos
mwyaf hurt yn cael hyfrydwch oddiwrth ystorion, a
cherddi, &c # Y mae y gallu hwn mewn gwahanol
ddynion yn dra gwahanol. Nid oes ond ychydig o
chwaeth i'w weled mewn llawer, a hyny sydd, y mae
o'r natur arwaf a mwyaf anniwylliedig. Nid ydyw y
rhanfwyafo weithion athrylith ond pethau dynwaredol
o natur; danghosiad o gymeriadau, gweithrediadau, ac
ymarferiadau dynion. Y mae yr holl hyfrydwch ydym
ni yn ei fwynhau oddiwrth y fath ddynwarediadau wedi
ei sylfaenu ar chwaeth; ond i'r dyall y perthyn barnu
pa un a ydynt wedi eu gwneud yn iawn, yr hwn a
gymhara y darlun, neu y dynw T arediad a'r gwreiddiol.
Arwydda tynerwch chwaeth berffeithiad y teimlad
naturiol hwnw, ar yr hwn y mae chwaeth wedi ei syl-
faenu. Y mae yn cynwys y galluoedd coethedig sydd
yn ein cynorthwyo i ganfod y ceinion (beauties) sy
guddiedig oddiwrth lygaid y werinos (vulgar).
Arwydda cywirdeb chwaeth y gwellad y mae y gallu
hwnw yn ei dderbyn drwy ei gysylltiad a'r dyall. Nid
ellir byth dwyllo y dyn o chwaeth cy wir a phrydferthwch
ffugiol; oblegyd y mae efe yn dwyn yn wastad yn ei
feddwl ei hun brofiedydd o synwyr cryf, with yr hwn
y mae efe yn barnu pob peth.
Diffyg mewn chwaeth fyddai rhoddi menyw i siarad
mewn iaith gref fel arwr. Neu ddodi hyawdledd
Brougham yn ngenau bugail.
Diffyg chwaeth yw yr achos o arferu geiriau ac ym-
adroddion isel mewn darluniadau; a gyru cyffelyb-
iaethau yn rhy bell; y mae ambell un, pan gaffo
flodeuyn, yn ei wasgu ac yn ei anffurfio, yn gymaint,
with geisio dangos ei brydferthwch, nes y bydd yn
hyfryd genych ei weled yn ei ollwng o'i law rhag
achosi dim ychwaneg o boen i chwi. Y mae dynion
oV darluniad hwn, am gael dyweyd y cwbl a ellir ei
ddyweyd ar fater, heb adael dim lle i'ch meddwl chw r i
weithredu.
|
|
|
|
|
(delwedd B5870) (tudalen 123)
|
FARDD0N1AETH.
123
Dengys y llinellau canlynol iselder chwaeth:
DTNYSTR JERUSALEM.
" A gweled Uueddawg alon — aflwys,
Yn hel yr eglwys yn dail a rhuglon."
* * * ' " * * *
" Lladd a rhwygo sagio sydd."
<l Eto myuant hvyr chwilio'v tomertau,
Mewn ysig adwyth am ben esgidiau,
Neu grwyn drewllyd, esgyrn a drylliuu,
Neu olioii bawlyd i lenwi eu boliau, —
Gwasarn a hen wregysau — a grioant,
Y dom a ysant — O dyma eisiau."
" Blingant, berwant, heb eiriach,
Bob yn bwys y baban bach. 3 *
* * * * *
" Y wraig dyner a rwyga a*i danedd
Ei baban anwyl." —
*****
"Yn (?i chur a gwyn o'i cho, — yn gwanu
Ei gwyn blent yn sugno,
Gan ei drin a'i gnoi" —
*****
" Wedi'r boen i waedu'r bach
Diaelodi'r diledach."
*****
" Profwoh rhyw larp o'r afu,
Darn o'tfron neu'r galon gu."
*****
Salem sy'n llawn o gyrff seilion — drwyddi
Mae'n aroglifet tomenruglion."
Y mae y darnau uchod, o'r braidd, yn rhy erchyll i'r
rhai a feddant ' taste for the horrible;' ac y niaent yn
dangos iselder chwaeth i'r eithaf; nid oedd gan ein
hawdwr un ffordd i fyned at ein teimladau ond drwy
eu fraredig a'u rhwygo yn y modd mwyaf arsvvydus:
aeth a ni i'r dissecting room ar unwaith; a pha deimlad
a all oddef ei ddarluniadau garw: y maent yn isel ac
yn arw. Y rhagor sy rhwng y darluniad a rydd Jer-
emiah o hyn; mor gynil y llefara y proffwyd am dano;
nid ydyw yn defnyddio an sill, na gair, nad oedd ei
eisiau, " Dwylaw gwragedd tosturiol a ferwasant eu
plant eu hun: eu hymborth oeddynt yn ninystr merch
|
|
|
|
|
(delwedd B5871) (tudalen 124)
|
124
TRAETHAWD AR
fy mhobl" (Galar. iv. 10). Ond y mae awdwr y
llinellau a ddynodwyd yn trin y peth, ac yn troi o'i
amgylch, yn barhaus, nes yr ydys yn ffieiddio y darlun.
Y mae Uawer o'n beirdd yn chwanog (yn enwedig
wrth gyfansoddi marwnadau) o ddynodi y gwrthrych y
galerir ar ei ol, yn barhaus: megys, y givr, ivr, Gymro,
gwron, gwladtvr, fel,
" Ail Owen Gwynedd wr rhieddog;
A gwr ydoedd ail i Garadog; a
Hafarch fel Llywarch Hen alluog
Oedd yr hynod lueddwr enwog;
Bu mewn llafur fal Arthur wyrthiog,
Am wir Ryddid:—Jilwr mawreddog."
Dyma gwr ddwy waith, a llueddwr o filwr yn y penill
hwn.
Gellir rhifo mewn un awdl, yr hon nad ydyw ond o
hyd canolig, y gair gwr wedi ei arferu dros ugain o
weithiau, a hyny heb ei eisiau gymaint ag un waith;
ond y mae yn wir y newidir y dull; bydd ambell waith
yn blaenori yr ansoddair; waith arall ar ei ol; megys,
wr enwog, enwog wr; lur hoew, hoew wr; eon ivr, ivr
eon; &c, erfai wr; wr dewrfyg,fyg wr, &c. heb son
am enwau ereill, megys Cymro, gwron, llueddwr, arwr,
noddwr, &c. &c. &c. Y mae hyn yn tueddu i wanychu
cyfansoddiad yn fawr. Onid gwell a mwy priodol
fyddai arferu rhagenwau, yn lle beichio llinellau yn y
fath fodd trwsgl?
VI.— Y CHWYDDIAETH.
Chwyddiaeth sy gynhwysedig mewn gwthio gwrth-
rych cyffredin a gwael o'i le priodol, gan geisio ei godi i
sefyllfa oruchel; neu drwy geisio codi gwrthrych sydd
ynddo ei hun, eisoes, yn oruchel (sublime), tu hwnt i
bob terfynau natur a phriodoldeb. Y mae yr ysgrifen-
wyr a hoffant y dull hwn o gyfansoddi yn tybio os cant
ddigon o eiriau ysj&enydd i ddysgleinio ar lygaid y dar-
|
|
|
|
|
(delwedd B5872) (tudalen 125)
|
FARDDONIAETH.
125
llenydd, pentwr.o ansoddeiriau, a infer o ymadroddion
chwyddedig, uwchlaw a arferir gan y cyffredin, eu bod
hwy yn sicr yn ngafael y dull goruchel (sublime); ond
nid ydynt wedi dyall mai yn y meddwl, ac nid yn yr
iaith, y mae y gorucheledd yn bodoli. Ceir gweled
rhai o'r llwyth hwn yn cymeryd cymaint o drafferth
arnynt eu hunain, i chwilio am eiriau mawr a chwydd-
edig, i ddyweyd am ddiffoddiad canwyll frwynen, a phe
byddai Georgium Sidus yn cwympo; dodaat gymaint
o'u nerth ar waithi osod allan chwaliad sypyn o bridd y
waudd, ag a fyddai eisiau i ddyweyd am y Wyddfa yn
neidio oddiar ei gwadnau. Y maent am wneyd y diffyg
sydd yn eu meddylddrychau i fyny a geiriau swnfawr a
chwyddedig. Ceir eu gweled yn dechreu hwylio eu
camrau tu a Parnassus, yn galw am gymorth Apollo,
yn yfed o Hippocrene, ac yn cyfarch Calliope, Clio, ac
Erato, pe na byddai arnynt ond eisiau cyfansoddi cerdd
i'r llwynog melyn, ar fesur triban! Y mae y rhan
fwyaf o'r marwnadau cyffredin a gyfansoddir yn llawn
o chwyddiaeth afresymol. Llawer dyn oedd yn ystod
ei fywyd yn orthrymus, yn genfigenllyd, yn anghyiiawn,
ac yn feddw, &c. mor gynted ag y byddo farw, ceir
gweled amryw ymgeisyddion yn cyfansoddi marwnacl
iddo; a phriodolant iddo luaws o rinweddau na wybu
efe erioed beth oedd meddianu cymaint ag un o honynt.
Bydd creigiau y gymydogaeth yn wylo; y blodau yn
gwywo; ac anian yn pruddhau gan alar; bydd tlodion
yr ardal yn gwelwi gan ddigalondid, o herwydd marwol-
aeth un, a fuasai yn gynt yn anos ei gwn i drueiniaid
nag yr estynasai law o gymorth iddynt: yr oedd yn
ddysgedig, er nad oedd yn medru darllen iaith ei fam;
yr oedd yn engraff o rinwedd, er nad oedd erioed wedi
plygu ei liniau i ofyn am drugaredd: yr oedd wedi bod
yn fendith i'rholl wlad, er nad oedd o un cymorth i neb
yn yr un fro ag ef. Pe'r atebasai llawer gwrthrych a
folwyd, ac a ddyrchafwyd gan y beirdd, i'r cymeriad a
roddwyd iddynt, ni fuasai y cyfryw rai yn addas i fyw
yn mhlith dynion marwol a llygredig-. Yr oeddynt yn
|
|
|
|
|
(delwedd B5873) (tudalen 126)
|
126
TRAETHAWD AR
debycach i rai o breswylyddion bro anfarwoldeb, nag* i
neb ar y ddaiar. Y fath symiau mawr o arian sydd
wedi cael eu gwastraffu i geisio codi cofgolofnau i rai
y mae eu henwau yn pydru; tra y mae y rhinweddol,
a'r duwiol, mewn llawer ardal, wedi ei esgeuluso yn
gymaint, fel na wyr yr hynaf yn y fro, yn mha le y mae
ei fedd; er hyny, y mae gweithredoedd y eyfryw un,
er ei farw, yn llefaru eto.
Chwyddiaeth yw hefyd ceisio codi gwrthrych, sydd
eisoes yn oruchel, uwchlaw holl derfynau natur a
phriodoldeb; megys, pe dy wedid fod pen Samson
gymaint a Charnfadryn, a'i gorff a'i aelodau mewn
cyfartaledd i hyny; neu fod digon o waed yn ngwythi-
enau Goliath i nofio Hong; neu fod un o gedrwydd
Libanus, wedi ei thynu o'r gwraidd, yn rhy fach i fod
yn ]Jaw T ffon i un o gawri meibion Anac. Seiniai pethau
fel hyn yn rhy fedd yn nghlustiau yr anwybodus, a
byddent yn barod i ryfeddu at alluoedd cryfion y dyn a
gai allan y fath ddirgelwch; pan, mewn gwirionedd, na
fyddai y fath afresymoldeb, ond yn dangos, naill ai
hollol amddifadrwydd o athrylith, neu ddirfawr dlodi a
gwaeledd yr athrylith a feddianid.
Clywir llawer o chwyddiaeth mewn areithiau yn
gystal ag mewn barddoniaeth; yr hyn a adnabyddir
yn gyffredin wrth yr enw froth (ewyn). Mewn cynhwrf
mawr, chwys a Uafur; geiriau tywyjl, hirion, a chlog--
yrnaidd yn cael eu bwrlymu; cymylau o dawch yn
codi; y gwrandawyr yn foddfa o chwys; a mawr y
rhyfedda yr anwybodus a'r diddysg at fedrusrwydd yr
areithydd; ond ni fydd ganddynt ddim i'w ddyweyd am
dano wedi y darfyddo, ond ei fod ef yn gryf iawn; ac
fod ei lais o yn dal yn dda; tra y bydd y synhwyrol yn
myned ymaith wedi ei glwyfo gan anwybodaeth y eyfryw.
Peth ffol fyddai ceisio cynbyrfu yr Atlantic Ocean i
foddi ^vvbedyn!
|
|
|
|
|
(delwedd B5874) (tudalen 127)
|
FARDDONIAETH.
127
Y BE1RDD CYMRE1G, &c.
I.-ANFANTEISION BEIRDD CYMREIG.
Gan fod prydyddiaeth mor fore yn y byd, wedi ymagor
gyda natur ei hun, gan fod Llyfr y llyfrau mor lawn o
farddoniaeth, a phrif weision Duw, megys Moses, Job,
Dafydd, Solomon, Esaiah, &c. &c. wedi cyfleu ini
feddwl y Goruchaf yn y ffordd lion, a'r caniadau a gyf-
ansoddwyd ganddynt hwy yn nyfnder eu trallodion, ac
yn uchder eu profiadau, yn mhethau Duw, wedi bod o
gymorth i'r eglwys yn mhob oes, y m*e yn syndod na
fyddai mwy o sylw parchus yn cael ei dalu iddi. Onid
rbyfedd fod caniadau Dafydd pan yn cael ei erlid o
flaen ei elynion, a pban fyddai y Goruchaf yn gwenu
arno yn ei drallodion, yn foddion dyddanwch, ac yn
ffynhonau cysur i Gristionogion y bedwerydd ganrif ar
bymtheg. Crefydd, moesoldeb, a rhinwedd a bia'r gan;
ond bu amser ar Gymru pryd nad oedd ond dynion
Uygredig yn talu un math o sylw iddi; halogent hi yn
ddirfawr, a llygrent yr oesau a'u cyfansoddiadau; y
mae llawer o ddarnau prydyddol nad ydynt yn deilwng
o weled goleuni dydd; dylid eu bvvrw i'r waudd, ac i'r
ystlumod, fel na chaffo ein cenedl ei llygru mwyach
a'r fath nieidd-dra: ond y mae genym hefyd ddarnau
teilwng iawn; ydynt yn addurn ac yn fri i'n cenedl;
ac y mae hyny yn syndod pan feddyliom yn mhlith pa
ddosbeirth y coleddid yr awen yn Nghymru; sef, dynion,
yn gyffredin, ag oeddynt mewn amgylchiadau isel,
crefftwyr a gweithwyr: y mae yn wir fod genym rai yn
wahanol; ond dyma y dosbeirth mwyaf cyffredin; rhai
a breswylient mewn parthau dinod, yn nghilfachau y
|
|
|
|
|
(delwedd B5875) (tudalen 128)
|
128
TRAETHAWD AR
creigiau; rhai a ymdrechent lawer a thlodi, ac anfan-
teision ereill; rhai na wyddent ond un iaith; ag
oeddynt heb weled y byd drwy bronad na thrwy
lyfraii; yn rhy isel o ran eu hamgylchiadau , i gael
cyfeillachu a'u huwchradd, ac a'r dysgedig, ya
gorfod ymsymud mewn cylchoedd cyffredin, ag ym-
wneud a phobl gyffredin; heb ganddynt unrhyw gy-
nhorthwy i fyned wrtho ond gweithion y beirdd a aethai
o'ublaenau; ac yn fynych wrth geisio efelychu rhag-
oriaethau y rhai hyny, byddent yn dilyn gormod ar eu
gwendidau; tra y mae gan y Saeson eu boneddigion
a'u hathrawon yn feirdd; eu W. Cowper, Ysw., T.
Campbell, Ysw., J. Montgomery, Ysw., R. Southey,
Ysw. Eu Sir R. Blackmore; Meistri Fenton, Gran-
ville, Somerville, Dr. Swift, Pope, Dr. Watts, West,
Dr. Young, Denham, Milton, Iaril Rochester, larll
Roscommon, Waller, Dryden, Dr. Parnell, Rowe,
Addison, Thomson, Sheffield, a'u Lord Byron, a'r cwbl
wedi cael y manteision dysgeidiaethol goreu; rhai o
honynt yn y prif athrofaoedd; amryw o honynt wedi
harm o ieirll ac arglwyddi; braidd i gyd mewn am-
gylchiadau cyfoethog. Peth anarferol fyddai gweled
meibion pobl ganolradd, ac iselradd, yn troi allan yn
feirdd yn eu plith hwy. Yr oedd Cowley yn fab i
fasnachwr; Butler yn fab i amaethwr; Akenside yn
fab i gigydd; Smith yn fab i drafnidiwr; Prior yn fab
i saer; a Collins yn fab i hetiwr; ond cafodd y rhai'n
fanteision a barodd iddynt ragori: os bydd gyda nhwy
eu Henry Kirkwhite, a'u Thomas Ragg, t
" Yn dwys narhau i franu a gwau
Tra dalia oviau'r dydd,"
a'u Robert Burns, who,
" Drove his plough along the mountain side, 9 *
bydd yn syndod; a sonir am danynt fel rhyfeddodau;
J Thomas Raofg sydd wehydd o Nottingham, mewn amgylchiadau
isel, ond y mae yn fardd rhagorol; gwel adolygiad ar ei weithion yn
yr Evangelical Magazine, am Dachwedd, 1837, tu dal. 525, He y
|
|
|
|
|
(delwedd B5876) (tudalen 129)
|
FARDDONIAETH.
129
ac am anwastadrwydd (fickleness) yr a wen yn ei hym-
weliadau; ond nid allwn ni synu at hyn yn Nghymru;
oblegyd i'r gwrthwyneb y mae: aoth yr awen heibio i
lysoedd pendefigion em gwlad; g*adawodd y dysgedig;
a thrigodd yn mhlith ein gofaint a'n seiri; ein gwe-
hyddion, ysgenyddion, a'n cyfrwyvvyr; ein hamaeth-
wyr a'ncloddwyr; ein cylchwyr, a'nhesgidwyr, &c. &c.
a galwai, ar ddamwain efallai, heibio i ambell athraw
ysgol; ond nid ydys wrth hyn yn golygu nad oes
dynion dysgedig yn coleddu yr awen, yn awr, yn
Nghymru: oes, y mae; ond eto rhaid addef mai ar
y cyfrif eu bod yn feddianol ar awen gref, y cawsant
eu holl fanteision i ddyfod yn ddysgedig. Y mae
llawer, yn bresenol, yn weinidogion doniol, a defn-
yddiol, yn eglwys Loegr, na welasent, yn ol pob
sonir am dano gyda'r teilyngdod a'r parch sy'n gweddu i'w ddawn;
nid ellir ymatal yma heb roddi un engraff o waith y bardd uchod; yr
hwn 9 hyderir, na fydd yn flin gan em cydwladwyr ei weled:
The Advent on Sinai.— Ex. xix— ix.
His robe was of the cloud,
The lightening braided o'er;
His heralds the trump-note loud,
And the echoing thunder's roar.
On the whirlwind's wing he came,
And the mountain's awful height
Was wrapp'd in smoke and flame,
By the God's descending might.
He spake, and earth was dumb,
Like the sea when the winds are laid,
Like the night when the insect hum
Is hash'd in the verdant glade.
He gave his fiery law
In many an awful word,
And the nations shook with awe
As his threat'ning voice they heard.
Again to earth He came,
In guise of a man forlorn,
And chang'd was his crown of flame.
For one of rending thorn. --*
g2
^ \
|
|
|
|
|
(delwedd B5877) (tudalen 130)
|
130
TRAETHAWD AR
tebygolrwydd, y fath ddyrchafiad, oni buasai yr
awen; ond yn mha le yn Nghymru y mae un pendeng
a dim tuedd ynddo at y fath beth? Enwer cymaint
ag un Yswain, neu arglwydd o Gyrnro sy yn meddu un
wreichionen o awen yn ei fynwes. Sonir fod D. ab
Edmwnt, lolo Goch, a Gutyn Owain, &c. &c. yn wyr
cyfrifol; ac yr oedd Edmund Prys yn Archddiacon; ond
pwy oedd Goronwy Owain? O ba le yr hanodd
Lewis Morris, Jonathan Hughes, Thomas Edwards, D.
Thomas, G. Williams, R. Davies, a lluaws sydd yn
awr yn fyw? Nid ellir dyweyd fod gwaed arglwyddi
nac ieirll, yn eu gwythienau; ond yr oeddynt yn ddyn-
ion digon parcbus yn eu sefyllfaoedd cyffredin, fel
dynion; a dygwyd hwy i sylw goruwoh y cyffredin
drwy rym eu galluoedd cynhwynol. Daeth rhai o
honynt i amgylchiadau uwchlaw tylodi eu sefyllfaoedd
decbreuol, ar gyfrif eu doniau a'u galluoedd yn unig;
yr hyn a barodd lawer o lid a chenfigen iddynt, oddi-
wrth y cenfigenllyd oedd yn methu gweithio ei ffordd
drwy y byd, ond yn gorfod aros, yn y man y ganed ef,
ar hyd ei oes.
Y mae amryw hefyd o weinidogion yn mhlith yr
Ymneillduwyr, nad allant ymffrostio o waedoliaeth
bendefigaidd, eto oeddynt barchus yn eu cylchoedd,
yn feirdd campus, ac yn meddu cymaint o ddysg-
eidiaeth, a gwybodaeth gyffredinol, ag sydd yn eu
The law his hands had given
He now fulfill'd and kept,
And opened the way to heaven,
For those who in anguish wept.
And He again shall come,
Thrones shall before him fail,
And every voice be dumb,
Or own him Lord of all.
Then heaven, along with earth,
Shall to its centre shake,
And up to brighter birth
The whole creation wake. T. Ragg.
y/r^y< %
|
|
|
|
|
(delwedd B5878) (tudalen 131)
|
FARDDONIAETH.
131
galluogi i gyflawni eu swydd bwysig gyda graddau
lled helaeth o gymeradwyaeth; ond a sylwi yn gyffred-
inol, a dynion mewn sefyllfaoecld lled anfanteisiol y
mae yr awen wedi ymweled yn Nghymru, yn enwedig,
yn y triugain mlynedd diweddaf, gan fyned heibio i
foneddigion a mawrion y wlad. Efallai, y dadleua
rhywun nad yw y boneddigion yn dysgu yr iaith, ac
fod hyny yn rhwystr iddynt; ond a chaniatau hyny,
nid ydynt hvvy yn feirdd mewn unrhyw iaith arall.
Er fod llawer o ddarnau tlws yn ein barddoniaeth yn
y blynyddau diweddaf, eto, rhaid addef mai go isel y
bu wedi dyddiau Goronwy, hyd o fewn deugain rnlyn-
edd yn ol. Torodd allan rhyw gyffnod (era) new-
ydd oddeutu y pryd hwnw; daeth y beirdd i chwilio
mwy ar farddoniaeth cenhedloedd ereill, ac i weled y
gellid dyrchafu yr awen gymreig i rodfaoedd uw r ch,
nag a ganiateid iddi gan y dull byranadlog, a diarhebol,
am yr hwn yr oedd llawer o'r hen feirdd yn dra nodedig;
ac felly gollyngwyd hi o'i hualau, a chaniatawyd iddi
esgyn y ffurfafen gyda Newton; tramwy Uwybrau y
moroedd gyda Columbus a Cooke; a dwyn ei marsian-
diaeth o bell; dilynodd Josephus, Fox, Gibbon, a Hume,
Goldsmith, Sturm, Franklin ac Ossian; casglodd flodau
o bob gwlad, ac oddiar bob maes, ac ymgyfoethogodd
yn ddirfawr; ac, y blynyddoedd diweddaf, hyn teithiai
gyda Parry, a Ross; Williams, ac Ellis; Esgob Heber,
a H. Martin; Dr. Morrisson, a'r Dr. Carey; a mynai
olwg ar barthau pellenig y byd; a chymer wibdaith
yn ami gyda Herschel a'r Doctor Dick: a chysegrir hi
yn fwy nag erioed at wasanaeth moesoldeb a rhinwedd;
a gellir ei gweled yn eistedd wrth draed Howe, Edwards,
Henry, Hall, Chalmers, a Wardiaw, ac yn cymeryd ei
haddysgu gan yr enwogion hyn yn mhethau Duw. Dyg-
wyd i ni, drwy y was.g, doraeth ar doraeth o gyfansodd-
iadau gwerthfawr; ac y mae llyfrau barddonawl yn par-
haus ddylifoi'n cenedl: a mwy o e^ni, yn y blynyddau
diweddaf hyn, wedi cael ei wmeud o blaid awen nag
a wnaed er vs canrifoedd o'r blaen,
|
|
|
|
|
(delwedd B5879) (tudalen 132)
|
132
TRAETHAWD AR
Prif ragoriaeth ein beirdd cyn dyddiau D. lonawr,
&c. oedd cynghaneddu syniadau canolig yn rheolaidd a
difeius, o ran yr iaith; trin pob testyn yn debyg^ i\v
gilydd: a dim o'r ffordd gyffredin gydag un peth, nac
uchder syniadau, na dychymygion awenyddol yn eu
gweithiau. Yr oedd llwybr llawer un o honynt yn de-
byg i'r gledrffordd {railway); yr un lled ynmhob pen;
ond nid oeddynt yn teithio yn debyg ag y teithia y
cerbydau tan; ond yn hytrach, yn fwy tebyg i fadau
camlas (canal), yn teithio yn araf, ar hyd wyneb dwfr
llonydd; beunydd drwy leoedd gwastad, ac isel; nid
oedd na mor na mynydd; na chraig na chlogwyn; na
gradd na choedwig; na glyn na rhaiadr i'w weled,
braidd, un ams^r yn y llwybr yr elai llawer o honynt;
ond byddent yn lled debyg o gyraeddpen y daith megys
rhwng dau ganllaw. ]N T id annhebyg oeddynt i'r mor-
wyr pan oedd morwriaeth yn ei babandod, yn ofni
myned llawer o olwg y tir: ond ag ystyried eu manteis-
ion, ac ystyried sefyilfa spvybodaeth yn mhlith rhai o'r
un graddau a hwy yn Lloegr. Y rhyfeddod yw, eu bod
wedi gwneud pethau cystal.
II.— TESTYNAU I FARDDONI ARNYNT.
Y mae yn amlwg i bob un fod gwahaniaeth dirfawr
rhwng testyn a thestyn. Y mae ambell destyn, gyda
yr enwir ef, yn llenwi y meddwl a meddylddrychau;
megys, pe sonid am y fellten a'r daran, y storm, ilcng-
ddryliiad, rhyfel, dinasoedd ar dan, &c. a gwaith mawr
yw cadw yn lled gyfartal a gorucheledd y rhai hyn;
ond rhodder yr anfedrus a'r diawen i gyfansoddi arnynt,
diflana eu mawredd o dan ei ddwylaw; ni fydd ei daran
ef, ond fel ergyd o lawddryll; na'i storm prin yn ys-
gwyd y.dail; ei longddrylliad heb ddychrynu neb oV .
edrychwyr; ei ryfel, fel ymgiprys Forth Beli; a'i ddinas
ar dan, fel ffagl wellt yn cyneu. Wrth ystyried fod
g*an Goronwy Owain y fath ddefnyddiau wrth ei law?
|
|
|
|
|
(delwedd B5880) (tudalen 133)
|
FARDDONIAETH.
133
pan yn cyfansoddi cywydd y farn, nid ymddengys y
rhagoroldeb yn gymaint; y mae dyfod i fyny, yn lled
agos ar destyn felly yn gymaint ag a ellir ei ddysgwyl
gan farwoi ddyn. Yr oedd hanes y farn a'i hamgylch-
iadau genym, eisoes, wedi eu darlunio gan bin ysbryd-
oliaeth ei han; ac ni buasai raid i Goronvvy ond peidio
llygra a Heihau y darluniadau hyny, na chawsai efe ei
ystyried yn rhagorol. Y mae mwy gorchest mewn
amryw o'i gyfansoddiadau nag sydd yn hwn, megys, yr
awdl ar farvvolaeth L. Morris, &c. Prinaf fo'r defn-
yddiau, a mwyaf o waith dycbymygu fo gan y bardd,
mwyaf rhagorol ydyw. Pa orchestgamp fyddai rnewn
troi hanes ar gan, wrth a fyddai mewn cyfansoddi cerdd
newydd o ran ei meddylddrychau. Y mae rhagor
rhwng myned i goedwig eich cymydog i dori pren, a
chymeryd pren fyddo wedi tyfu ar eich tir eich hun.
Tlws ddigon yw pennodau o'r Bibl wedi eu troi ar fesur
cerdd, ond pwy bia y meddylddrychau? Nid ydyw
dawn fel hyn i'w dirmygu, sef, dawn i aralleirio; ond
ni ddichon hon, a hi yn unig, wneud dyn yn ddyn
mawr. Dylai y dyn a ddysgwylia gael ei alw yn fardd,
fod yn lluniedydd ei hun, ac yn meddu " Hygad yn
gweled anian, calon yn teimlo anian, a glewder a faidd
gydfyned ag anian,'' ac nid boddloni ar ddarluniadau
pobl ereill.
Y mae ein beirdd wedi cael cam dirfawr, lawer
gwaith, drwy eu cyfyngu yn ormodol at fesur, neu
hyd; megys, rhoddi Pont Menai yn destyn chwe eng-
lyn; ni fuasai waeth ceisio crynhoi afon Menai i
blisgyn wy; deuddeg englyn ar arch Noah, amgylchiad
a ofynasai gan hwy nag Iliad Homer; pan, efaJlai, y
rboddid Nimrod, neu Pharaoh, mewn cymydogaeth, yn
destyn awdl, a gwobr helaeth am wneud mawl iddo.
III.-PA BETH YW AWEN?
Pe gofynid, Pa beth yw iaith? ceid atebiad, laith yw
casgii:id o seiniau, neu nodau, a arferir gan unrhyw
|
|
|
|
|
(delwedd B5881) (tudalen 134)
|
134
TRAETHAWD AR
genedl neu bobl i ddangos eu meddyliau i'w gilydd;
pe gofynid, Pa beth yw gramadeg? atebid, Mai y gel-
fyddyd o amlygu ein meddyliau, mewn geiriau, yn
drefnus, ydyw.
Pa beth yw AwenX Rhoddwn ger bron y darllen-
ydd farnau y beirdd am dani, ac wedi byny dyfaled
yntau; fe'i gelwir yn y ' Powysion/ yn "Wen Rhag-
luniaeth;" yn " Ddylif o ysbrydoliaeth; " yn"Aw;"
yn "Ysbryd Glan;" yn "Dan ysbrydol;" yn "Ddirgel
lef;" yn "Anian o Nef;" yn " Em;" yn " Feddwl a
Thuedd;" yn " Rhodd o Nef;" yn " Drigianydd y
fynvves a'r ymenydd;" yn " Nwyf;" yn"Ganwyll;"
yn "Wreichionen;" yn "Nerth anian;" yn
"Synwyr;"
yn "Adenydd enaid;" yn "Ddaw T n can;" yn Ber ffrwd
o win Duw;" yn " Brif addurn gwybodaeth;" yn
"Ganwyll o Nef;" yn " Ferch bynaf y Nef;" a'i
theithi yn "Ddysg;" yn "Gof;" yn " GrebwyH? "
yn " Iaith;" yn " Bwyfl pen;" yn " Duedd ddoeth;
"
vn "Elfen;" yn "Seren;" yn " Llais Rhen; " yn
"Ysbryd;" yn " Gyneddf;" 'yn " Wy o Nef;" yn
"Wawl enaid;'' yn " Sercb;" yn " Fyfyr;" yn
"Ddy-
gwyddiad oes; " yn "Ymgais;" yn " Gallineb;" yn
"Ddeall;" yn "Forwyn;" yn " Ddawn natur;" yn
" Reddf anian;" yn Fanon nef'ol;" yn " Dafod tan;"
yn " Ddawn cerddawl;" yn " Rhanau ymadrodd;" yn
" Ddoniau Eden;" yn " Fagwres pob dychymygion; "
yn "Synwyr;" yn " Fri synwyr;" yn " Nwyd;" yn
" Greawdyddes anian;" yn " Elw;" yn " Syniad;"
yn
" Dri bywyd; " yn " Bum heol; " yn " Ffrwyth pren
ynEden;" yn " Ffraeth ymadrodd;" yn "Gamrig;"
yn " Uchel ebediadau;" yn " Haul ofydd;" yn "Wib-
seren;" yn " Flodau crebwyllion;" yn " Broffwydawl
seren;" yn " Delyn aur;" yn "Anadliad Duw;" yn
"Dan ysawl."
Ni wyddir yn iawn pa un a yw yn haws dyweyd yn
bresenol, pa beth yw A wen, wedi clywed cynifer yn
dyweyd eu barnau, nag 1 oedd cyn gofyn i un o honynt,
Gellid tybio, a byny nid ar gam. fod llawer wedi ceisio
|
|
|
|
|
(delwedd B5882) (tudalen 135)
|
FARDDONIAETH.
135
dyweyd pa beth yw, heb erioed wybod ^hyny drvvy
brofiad. Y mae llawer o'r darluniadau hyn yn ar-
swydus; ac ereill yn ffol dros ben, a gellid tybied fod
amryw ereill yn dyfod yn lled agos i'r nod, Gan
fod cynifer o farnau gwahanol yn nghylch pa beth yw
Awen, a ydyw yn rhyfedd clywed cynifer o farnau
gwahanol, ar ol pob Eisteddfod, yn nghylch pwy fydd
y cyfansoddwr goreu ar y testynau. Gellid meddwl,
mai mewn anwybodaeth dynion yn nghylch pa beth
yw Awen, y mae camdybiau llawer am eu cyfansodd-
iadau yn ffynhoni. Hyderir y daw y Cymry.i fyfyrio
mwy ar y mater hwn, ac yna cawn gyfansoddiadau
teilyngacb yn ein Heisteddfodau, a llai o rwgnach wedi
yr elont heibio. Gan fod barddoniaeth w T edi cael ei
thrin yn lled helaeth yn y tu dalenau blaenorol, a
barnau enwogion wedi cael eu gosod ger bron y dar-
lienydd, ystyrir y sylwadau hyny yn atebiad gwir i'r
gofyniad, Pa beth yw Awen?
IV.— Y BARDD GYNT.
Ystyr y gair bardd yn yr amseroedd gynt, yn ol y Dr.
O, Puw, oedd dysgawdwr, offeiriad, neu athronydd, a
chan mai drwy brydyddiaeth y cyfrenid gwybodaeth i'r
bobl yr oedd angenrheidrwydd iddo fod yn brydydd
hefyd. Nid oes un ystyr ond prydydd yn nglyn ag ef
yn awr. Yr oedd y bardd mewn parch mawr yn ynys
Prydain. Wedi i^ido fyned drwy y graddau gofyno! fel
Aivenydd, neu bercben awen, fe'i gelwid yn Fardd
ynys Prydain. Yr oedd ei wisg yn unweddog, o liw
yr awyr, arwyddlun, fel y tybient, o heddwch a gwir-
ionedd; ystyrid ei berson yn gysegredig; galiai efe
fyned drwy wledydd gwrthwynebus a rhyfelawg yn ddy-
ogel; ni fyddai efe byth yn ymddangos mewn byddin
ond fel cyhoeddwr, neu o dan faner gyngreiriol; ac ni
fyddai byth yn dwyn arfau; ac nid oedd arf noeth i gael
ei ddal yn ei bresenoldeb. Y cyfryw o honynt a gyf-
|
|
|
|
|
(delwedd B5883) (tudalen 136)
|
136
TRABfHAWD AR
lawnent ddyledswyddau crefyddol a elwid Dcrwyddon:
ac Ofyddion oedd bersonau a ordeinid drwy radd lythyr,
o herwydd eu rhinweddau, heb fyned drwy gylch rhe-
olaidd o addysg. Pan ddaeth Cristionogaeth gyntaf
yma, yr oedd y Bardd yn gweinyddu fel offeiriad; ond
o ddeutu y bedwaredd ganrif, pan gafodd eglwys Rhu-
fain yr uwchafiaeth, ysbeiliasant y Bardd o'r rhagor-
freintiau hyn. Bardd taleithiawg oedd y cadeirydd
mewn Gorsedd daleithiol; ond ni feddai efe na Bardd
ynys Prydain hawl i unrhyw uwchafiaeth ond tra y
gweinyddent, ac y detholid hwy i'r gadair. Y Bardd
teulu oedd yr wythfed swyddog yn nheulu y tywysog.
Bardd wedi ei raddoli a elwid yn Fardd tvrth fraint a
defaivd Beirddynys Prydain: fe'i gelwid mewn amser-
oedd diweddarach yn Fardd, Caw, Cadeirfardd,2L Bardd
Cadeiriawg. Arferir y gair Bardd Cadeiriawg eto am
un fyddo wedi enili y prif destyn mewn eisteddfod dal-
eithiawl. Er pelled yr ydym, yn awr, yn Ngbymru,
oddiwrth ffolineb coelgrefyddol, eto, gwych fyddai
gweled mwy o drefn a dysgyblaeth yn mhlith y rbai
sydd yn ei bystyried yn rbyw anrhydedd cael bod o
nifer Beirdd wrth fraint a defaivd Beirddynys Pryd-
ain, yn lle bod pob math yn honi yr enwad o fardd pa
un bynag ai teilwng ai peidio fyddo.
Y mae beirdd wedi bod, yn ddiameu, yn euog o honi
rhyw ysbrydoliaeth anghyffredin, ac wedi cael gan y
werinos gredu eu bod hwy yn rhyw T fodau uwchlaw eu
cyd-ddynion, a hyny yn llawer drwy eu harferion rhy-
fedd a'r neillduedd-hwnw a honentoedd mor angenrheid-
iol i'r awen. Er y cara yr awen neillduedd, ffolineb yw
meddwl na ddylai beirdd ymgymysgu a chymdeithas;
obleg-yd, yn ddiameu, pe caw r sent y fantais yma yn
helaethach, buasent yn rhagori llawer ar y peth ydynto
ran chwaeth, a gweddusder; ac ni chawsem olwg mor
ddifoes, hurtaidd, ac yswil ar lawer o honynt, pan ddel-
ent i blith eu huwchradd. Yr oedd llawer o honynt
mor wladaidd a garw, o ran eu hymddangosiad, ac mor
dderwyddaidd, o ran eu moesau, a*u harferion, nes yr
|
|
|
|
|
(delwedd B5884) (tudalen 137)
|
FARDDONlAETH.
137
aeth edrychiad prydydd yn ddiareb; ac y dywedid am
ddyn a edrychai yn syn, ac yn hurt ynfyd, ei fod ef yn
edrych fel prydydd; meddylid ugain mlynedd yn ol
fod aflerwch mewn gwisg; arafwch m'ewn ymadroddion;
edrych tu a'r ddaiar; gadael y gwallt yn annhrefnus;
barf heb ei thori, yr hosanau am ben y traed; penau y
gliniau heb eu cylymu; a methu cael llonydd y nos heb
godi o'r gwely, i groesawu yr awen, yn hanfodol i fardd;
ac ni ystyrid neb yn meddu hawl i'r teitl, heb ddwyn y
nodau uchod, a Uuaws o bethau ffol cyffelyb: a chredai
llawer mai ysbrydoliaeth, wedi disgyn yn ddigyfrwng*, o
law Duw ydoedd yr awen; ac fod pob un a gynys-
gaeddid a hi yn un o anwylion y Nef, yn ddiameu; ac
ystyriai y rhai a roddent goel ar y breuddwydion hyn,
bob bardd dysgedig*, yn annheilwng o gael ei alw yn
fardd, oblegyd dywedent mai bardd trwy lyfrau ydoedd;
ac nid bardd natur; bardd natur, yn eu tyb hwy, oedd
dyn aflerw o'r darluniad a nodwyd; yr hwn a ffraeth
barablai luaws o linellau cynghaneddol, trwy ddylanwad
y pot a'r bibell, er difyru y gymdeithas; dyn o awen
bardd y gelwid dyn fel yma; ond y mae chwaeth y
genedl wedi gwellau llawer, ac yn parhau i wellau yn
hyn; y mae ein beirdd, gydag ychydig iawn o eithr-
iadau, wedi dianc oil o gymdeithas ynfydion yn bresenol;
nid oes ond ychydig iawn o'r rhai iselaf eu cymer-
iadau yn aros yn ol i ddifyru y cyfryw.
V.— EISTEDDFODAU.
Y mae yn ddiamheuol fod yr Eisteddfodau diweddar
wedi gwneud llawer o lesad i lenoriaeth gymreig; ac
y maent wedi gwneud niwed dirfawr i lawerodd o ddyn-
ion. Meddylid bob amser mai dyben cynal Eistedd-
fodau oedd rhoddi anogaeth i ddynion o alluoedd gyf-
ansoddi pethau teilwng o fod ar gof a chadw. Y mae
yn wir fod genym gynyrchion myfyrdodau beirdd a
rhyddieithwyr y bydd yn werth eu cofio a'u cadw; ond
|
|
|
|
|
(delwedd B5885) (tudalen 138)
|
138
TRAErHAWD AR
y mae genym bethau ereill, ysywaeth, wedi eu cymer-
adwyo mewn Eisteddfodau, a fyddant yn warth i'r oes.
Nid ydyw y profiedydd wedi cael ei ddal yn ddigon
uchel. Y mae dynion ffol yn meddwl, ac y mae beirn-
iaid ffol (soi-disa?it) wedi meddwl hefyd, y dylasid
gwobrwyo y goreu mewn ymgais, pa un bynag fuasai
ei waith yn rhagorol ai peidio, os byddai yn well na'i
gyd-ymgeisyddion. Y mae hyn, yn ddiddadl, yn gyf-
eiliornad arswydus: pa fodd y dysgwylir i ddynion
ymdrechu felly, os bydd gwobr i'w chael mor hawdd.
Y mae tlysau wedi myned agos mor ami, mewn
Uawer ardal a. botymau; nes y mae braidd, yn fwy o
anrhydedd i ddyn fod heb yr un na bod yn meddu
nifer o honynt. Pe yr arferasid y gyllell ysgythru
yn amlach, cawsai y gof arian lai o waith. Yra-
ddengys, os na ddaw rhyw dro buan y bydd yr Eis-
teddfodau wedi gorweithio eu hunain i ddyddimder. Y
mae yn war thus meddwl drwy y fath gastiau y mae
llawer wedi dyfod i feddianu tlysau. Byddai yn hardd-
ach i amryw eu gwerthu yn lle hen arian na'u gwisgo;
ni ddangosent felly eu ffolineb yn gymaint. Poenus
raid fod i feddwl y dyn, os gall ef boeni, glywed
rhywun yn gofyn ar ddangosiad ei dlws,
"Bathodyn am beth ydyw?"
Y mae llawer yn gwisgo tlysau pobLereill, ac ereill
wedi prynu tlysau; pa anrhydedd yw hyny iddynt?
Dylid codi y profiedydd yn uwch, ac onid e, bydd ein
barddoniaeth fuddygol mewn llawer man yn bollol an-
nheilwng. Nid ydys heb olygu fod llawer wedi enill
yn deilwng; i'e, mor deilwng ag y gall beirniaid sefyll
wrth gefn eu penderfyniad dranoeth ar ol yr Eisteddfod,
heb wrido. Y mae y rhagoriaeth yn ddigon amlwg;
ac y mae ereill wedi cael eu gwobrwyo am gyfansodd-
iadau na dderllyn un dyn sy'n dyali barddoniaeth byth
mo honynt yr ail waith, os na wna hyny, er cael golwg
ar feiddgarwch dynion yn gwobrwyo pethau mor an-
nheilwng. Rhaid cael diwygiad yn hyn. ac onid e awn
dan warth fel cenedi.
|
|
|
|
|
(delwedd B5886) (tudalen 139)
|
FARDDONIAETH.
139
BEIRNIADAETH.
EISTEDDFOD LLANERCHYMEDD.
Dau o'r test yn act oeddynt chwe englyn i etifedd
Llwydiarth, ac Awdl ar Drafnidiaeth. Yr hwn a gyd-
weithredai a r awdwr yn hyn oedd, Joseph Jones, Ysw\,
Caerynarfon. Bwriedid i Mr. David Owen, or Gaer-
wen (Dewi Wyn), gydweithredu hefyd, ond dymunai
ymesgusodi, fel y gwelir wrth y Uythyr canlynol:
Pwllheli, Mai 8. 1835.
Hybarch Syr,— Derbyniais eich llythyr o law y Parch. Wm,
Williams; ymdeimlaf yn ddiolchgar i'ch dirprwyaeth am eich tyb
dda o honof yn cynyg i mi yr anrhydedd o fod yn gydfarnydd a Mr..
Williams, ar y caniadau y rhai a ddyg gydag ef; darllemad pa rai
a fu yn ddifyrwch nid bychan i mi, gan eu bod, yn fy nhyb i, yn
cynwys llawar o ragoriaethau, a gorchestion awenyddol; ond o
herwydd amrywiol resymau afreidiol eu hadrodd, nid ailaf ar mi
cyfrif eu darllen gyda'r fath ddichlynwch ag a weddai i'w cymharu
a'u barnu: gan hyny gobeithiaf yr esgusodwch fi, ac i dystio fy
mharch a'm hewyllys da atoch chwi a phob eisteddfodau. goddefwch
i mi eich anog i beidio gollwng cynyrch y fath lafur a medrus-
rwydd i fro angof, drwy esgeuluso neu wrthod cyhoeddi y goveuon,
fel y gwna eisteddfodwyr yn gyffredinol. Yr eiddoch yn ostyngedig,
To Mr. John Huglies, Secretary. D. OWEN.
At Ddirpnvyivyr Eisteddfod Llanerchymedd.
Foneddigion, — Yn ol eich dymimiad, darlienasom
y cyfansoddiadau a anfonasoch atom gyda manyl-
rwydd; y mae llawer o'r englynion yn waelion ac yn
ddinerth; y niae ereill yn ganolig; eithr nid oes nemavvr
|
|
|
|
|
(delwedd B5887) (tudalen 140)
|
140
TRAETHAWD AR
un dosbarth o honynt yn gampus iawn: ni chymerasom
drafferth i'w dosbarthu a'u gosod o oreu i oreu, eithr
sylwasom fod dau yn rhagori ar y Ueill. Yn bresenol
cymerwn ein rhyddid i fynegu ein golygiadau arnynt
oil; gan eu rhestrufel y dygwyddasant ddyfod i'n Haw,
wedi dethol o honom y ddau oreu o blith y twr:
" Y mae englyDion " Cyfaill iddo," yn lled ystwyth;
ac y mae yr awdwr wedi cyfansoddi un englyn o'r
chwech i ofyn pa fodd y cyfansoddai efe y pump ereill;
nid allwn ystyried hyn yn gamp ynddo: gwnaeth
ddefnydd hefyd o un gair mewn llinell, nad oes ynddo
un math o synwyr yn ei gysylltiad a'r geiriau ereill;
sef, " abrwysg," yn y llinell hon " Bail ahrwysg hyd
ei Iwybran;" ystyr yr hwn yw, anhylwyth; amrosgo;
tnvm; meddiv; ivedi alaru drwy orlwytho y cylla!
"Ail iddo yn Lyivyddion" yw un llinell arall, dylasai'r
L ddiweddaf fod yn LI, a thrwy hyny buasai y gy-
ngbanedd wedi ei distryw T io. Y mae ychydig o bethau
ereill, ag ydynt, yn nghyd a'r pethau a nodwyd, yn
ddigonol i beri i'r gwaith hwn gael ei farnu yn an-
nheilwng; eto, rhaid addef, pe Uithrigrwydd dawn a
rhwyddineb cynghaneddol, yn unig, a ofynasid, heb
sylwi ar synwyr nag ystyr geiriau, buasai gan " Cyfaill
iddo " bawl i fod yn mhlith y rhai blaenaf, oblegyd y
mae yn llithricacb na hwynt oil; ond y mae gwylltineb
ei awen wedi ei gario yn mhell dros y terfynau.
Ymddengys i ni fod " Ewyllysiwr da i deulu Llwyd-
jarth," w T edi cyfansoddi ei englynion yn fwy er difyr-
wch iddo ei hun, nag ar feddwl eu hanfon i'r eistedd-
fod; y mae amryw o feiau cynghaneddol anafus yn y
rhai'n; megys,
" Da fydd d'etifeddion d — t
Iddo ef — A'i holl ddyddiau'n ddiloes dd f — dd dd
Na anghofied wlad ei dadau tor mesur
Aed rhagddaw o daw adeg dim cynghanedd
Dros ei wlad — sy lydan eibreindeg coll r."
Y mae " Ap Ceridwen " wedi dysgu y gamp o osod
y cydseiniaid yn rhesau i ymryson, a dulio eu gilydd,
|
|
|
|
|
(delwedd B5888) (tudalen 141)
|
FARDDONIAETH.
141
yn dda. Yr un petli a ellir ddywedyd* am gyfan-
soddiad " Huw Arwystl" hefyd; nid oes yn un o'r
ddau hyn, ddim a dyn sylw neillduol y darllenydd
heblaw brwydr y cydseiniaid.
Y mae " Carwad" yn dyall natur y cynghaneddion
yn ganolig; efallai, mai nid drwg fyddai ganddo ef i
ni ei hysbysu, fod gormod o eiriau llanw yn ei waith;
gweiniaid a llesg hefyd yw ei feddylddrychau; eithr y
mae efe wedi rhoddi tan mawr yn un o'i linellau; sef,
" Etifedd gwir hedd gyrhaeddo — wawl wlad
Ar ol i Lwydiarth fflamio."
y mae hon yn ffiamio I —
Cynghorem " Malldraeth Mon," i beidio er dim a
meddwl cyfansoddi ar y gynghanedd gaeth, nes y
byddo wedi yfed ychwaneg o ysbryd barddonol. Efallai,
y dichon iddo ef gyfansoddi dyriau er difyrwch i'w
gymydogion.
Meddyliem ar ymgais " Sion Brwynog, ,, yr ewyll-
ysiai efe fod yn fardd; pe buasai holl linellau yr avvdwr
hwn morddillyn ac mor farddonol a'r ddwy linell hyn,
" Atal adwyth tylodion
Oddiar ei fwrdd hir i Fon."
buasai yn debygol o gael eu rhestru gydaV pigion; ond
y maent mor annhebyg i'r lleill, fel na feddyliai neb
byth mai gwaith yr un gwr ydynt.
Y mae gormod o ansoddeiriau yn ngwaith " Gwyn-
eddwr," a'rrhai hynyyn rhy ddiansaivdd, wedi ycwbl,
i ddangos ansawdd y gwrthrych a foliennir ganddo,
gydag un math o ddeheurwydd.
Gallodd 4< Gwelwlwyd Gafaelfawr*' fod mor gampus
a chyfansoddi un englyn heb gymaint ag un ferf ynddo;
cymaint gorchest, onide, ag oedd cyfansoddi englyn y
pryf copyn heb un gydsain ynddo? Gafael fach, ac
nid " Gafael fawr," sydd ganddo yn ei destyn pa fodd
by nag.
Yn ein tyb ni; y ddau sydd yn rhagori ydynt
|
|
|
|
|
(delwedd B5889) (tudalen 142)
|
142
TRAETHAWD AR
" Dyfnwal," a " Prydain ap yr Aedd mawr;" ond nid
ydyw y ddau hyn mor ragorol ag y gallasent fod; nid
ydynt yn bollol rydd oddiwrth feiau cynghaneddol; y
mae eu meddylddrychau mewn rhai manau yn rhagori:
er fod "Dyfnwal" wedi cyfansoddi rhai cynghaneddion
yn fedrus, eto y mae wedi dangos anwybodaeth mewn
hanesiaeth pan ddywedai,
"Tros oesau traha Saeson — afionydd
A fiinai'n Derwyddon."
Onid y Rhufeiniaid a flinai y Derwyddon? Y mae
ganddo hefyd rai llinellau hynod anystwyth; y rhai,
gydag ychydig o ofal a allasai eu gwellau.
Y mae meddylddrychau " Prydain ap yr Aedd Mawr,"
yn llawnach ac yn gryfach; ac er nad ydynt yn holiol
rydd oddiwrth feiau cynghaneddol, gwnelid gwell cyf-
ieithiad o honynt nag o un ov lleill. Y mae yn y gwaith
hwn y beiau a eiwir ' Trwm ac ysgafn,' a ' Thwyll
cynghanedd.'
Nid oes genym ni yn awr ond gadael y peth i farn
y Dirprwywyr yn holiol pa un a roddant y wobr ai
peidio am yr englynion hyn; gallasai pob un o honynt
gyfansoddi yn well, yn ddiamheuol; ond a chymeryd
pob peth at eu gilydd y mae englynion " Prydain ap
yr Aedd Mawr" yn rhagori.
Gellir dywedyd am yr Awdlau ar " Drafnidaeth" eu
tod yn gyfansoddiadau da, ac fod yn mhob un o honynt
bethau rhagorol. Cyfansoddodd 4 Cambr' Gywydd,
gyda'r eithrad, dybygem, o ddwy linell Toddaid. Y
mae meddylddrychau cryfion agwreiddiol yn y Gywydd
hwn; ond Cywydd ydyw; ac nid Awdl; am Aivdl ar
Drafnidaeth yr oedd y Dirprwywyr wedicynygy wobr;
gan hyny ni allwn ei roddi yn y glorian.
Daeth Awdl ' Gwyddno ' i law yr Ysgrifenydd yn
rhy ddiweddar; dymunol fyddai i'r Dirprwywyr er
hyny, roi ryw gydnabyddiaeth i'r gwr hwn am ei lafur;
oblegyd y mae ynddi bethau campus a theilwng.
Ymddengys i ni mai difaterwch a darawodd ' Per-
|
|
|
|
|
(delwedd B5890) (tudalen 143)
|
FARDDONIAETH,
143
icles ' ary fthrdd, ac onidecawsem Avvdl hirach ganddo;
gall pob dyn, a fedro ddarllen, wybod, yn hawdd, mai
nid diffyg galluoedd a barai iddo roddi i fyny mor fuan.
Y mae'r Awdl hon, cyn belled ag y mae yn cyrhaedd,
yn cynwys pethau rhagorol: y mae yn fer hynod, i'e,
yn rhy fer i'w roddi yn y glorian gyda'r lleill dan feddwl
iddi gael y blaen arnynt. Y mae yr awdwr yn deilwng
o barch am ei ewyllys da. Meddyliem ni ar ei waith
yn cychwyn ei fod ef wedi llawn fwriadu cyfansoddi
gorchestwaith ar y testyn hwn.
Y mae Awdl " Nefudd " yn cynwys Uawer o bethau
ardderchog, mewn perthynas i helyntion ein cenedl a'i
rhyfeloedd, a'r annhrefn oedd ar ein gwlad gynt, cyn
cael Trafnidaeth i wenu ami. Y mae ynddi draethawd
rhagorol ar Astronomyddiaeth, a phwy oedd y campwyr
yn y gangen hon o wybodaeth fuddio4? yn mhlith y
Cymry a'r Saeson. Ac fod dyall hyn yn anhebgorol
angenrheidiol i gynal Trafnidaeth, &c. Yna y mae yn
sylwi ar Drafnidaeth dramor, ac anturiaethau Prydain,
a'r pethau gwerthfawr a ddygir i: n gwlad gan y llongau
sydd yn myned allan * o flaen awelon/ a'r llwyddiant
sydd yn dilyn y dduwies hon yn mhob man lle yr el.
Y mae yr iaith yn dda, a'r cynghaneddion yn
rymus; dengys y gwaith fod yr awdwr yn gydnabyddus
iawn a hynafieithau y Cymry, ac a dull cyffredin yr
hen feirdd o gyfarch yr awen, a'i gorchymyn at ei
gwaith; eithr nid ymddengys ei fod ef wedi meddwl
cymaint ag a feddyliodd " Owain Gwynedd " am gyif-
redinolrwydd ei destyn; nag ychwaith ei fod ef wedi
sylwi cymaint ar y lleolrwydd {locality) a berthyna
iddoi Y mae India, Amerig, Arabia, Abysina, &c, yn
seinio yn burion yn nghlustiau y Cymro; ac y mae yn
hyfryd gan bob gwladwr glywed y geiriau cymreig
megys Prydain, Mon, Arfon, Menai, Paris fynydd,
Llundain, Caerodor, Llynlleifiad, Caerynarfon, Lleyn,
Cemlyn ac Amlwch, a chlywed hanes y Drafnidaeth a
ddygir yn mlaen ynddynt hwy.
Y mae " Owain Gwynedd/' yn ddiamheuol, wedi
|
|
|
|
|
(delwedd B5891) (tudalen 144)
|
344
TRAETHAWD AR
rhoddi golwg fwy cyffredinol a Ueol hefyd ar ei destyn;
ac yn ein tyb ni y mae yn rhagori oblegyd hyn; canys
os bydd dyn yn cymeryd arno wybod mwy am wledydd
pellenig nag am y wlad y ganwyd ac y magwyd ef
ynddi, bydd gormod o duedd ynom i'w ameu, hyd yn
nod pan y dywedo y gwir wrthym; nid felly " Owain
Gwynedd," y rnae efe, heblaw dywedyd am ragoroldeb
gwledydd ereill a'u Trafnidaeth, yn ein harwain drwy
wledydd a chymydogaethau yr ydym yn hollol gyd-
nabyddus a hwynt; an yn lle creu amheuaeth ynom, y
mae'n bywiocau ein hysbrydoedd drwy dclangos ini
ogoniant a gwerth ein gwledydd, bryniau, a'n bronydd
ein hunain.
Deehreua ei Awdl gan ddangos darpariaeth helaeth
duwies Trafnidaeth ar gyfer y byd — yn gwylio pob
gorchwylion ar dir a mor — yn bendithio anturiaethau
dynion — yn codi y rhai isel o'r llwch — na wena ar
segurwyr — fod ehv yn ei Uafur — ei bod yn ymwneyd
a cyfoeth pena'r byd — yn dwyn eu haeron, perlysiau,
ei hyd, a phob ryw hadau — gwin ac olew, llin a gwlan
— dail yr India a'u nodd — yn fywyd dinasoedd, porth-
laddoedd a threfydd — yn rhwygo Uwybrau y moroedd —
ei phedrolfeni, cerbydau, agerdd-gerbydau, agerdd-
longau yn ymsymud " tan ruaw gwylltiaw a gwau" —
cyflymder trosglwyddiadau y llythyr-god — ffyrdd drwy
fryniau a chreigydd — agor camlesydd — ffyrdd haiarn
yn amlhau — codi y pantau — Pont Menai — mor a thir
yn llawn bywiogrwydd yn gweini i'r dduwies hon —
Uesoldeb yr argraff-wasg — ymdrechiadau y llafurwr
amaethyddol— dyben holl lafura thrafferthion y llafurwr
tlawd — cyfieusderau yr ymdeithydd ar ol lludded y daith
— hwylusdod trefniant ariandai, diogeldai, &c. — new-
idion marchnadyddiaeth — pwysau a mesurau, eu defn-
ydd — cloddio i grombil y ddaear a dwyn trysorau allan
— Paris Fynydd a'i gyfoeth — y ffyrnau haiarn a chour
— cyfoeth mynyddau Arfon — sidanau, 6 arian bathol ' —
4 nod ygrifau yn daliadau y dyledion' — llawer teulu yn
dysgwyl wrth ei dor— gofal am ei chyllidau— teithiau
|
|
|
|
|
(delwedd B5892) (tudalen 145)
|
FARDDONIAETH.
145
Lander, Parry, a Ross — Trafnidaeth y brifddinas —
Llynlleifiad — -Caerodor — Caerynarfon — Mon a'i thor-
aeth — y mor yn gylch iddi — cwyn rhag gorthrymder— ■
y gribddeiliaeth Indiaidd wedi darfod — y Negro yn
rhydd — y drwg o geisio rhwymo olwynion rhagluniaeth
— dymuniad am ei llwyddiant yn mhob man.
Yn hyn yr ydym yn golygu fod yr Awdl hon yn
rhagori ar " Nefudd," sef, yn ei chyhredinolrwydd o
ran ei hegwyddor, ac yn ei lleoldeb befyd; y mae ynddi
grynodeb o wybodaeth gelfyddydav/1; sylwa ar Draf-
nidaeth dramor, ac ni lysa y lleoedd sydd o gylch
Mon ac Arfon. Y mae rbai cynghaneddion campus
iawn yn yr Awdi hon; y mae y rhai gwaelaf o honynt
heb ddim beiau anafus ynddynt. Hwyrach y gallasai
yr awdwr fod yn fwy gofalus wrth eirio ambell frawddeg,
er mwyn eglurdeb; ond nid ydym ni yn gweled dim
ynddi nad ydyw yn hawdd i bob dyn ystyrioi ei ddyall,
a'i ddefnyddio.
CYNGAN LLWYDIARTH.
Cyngan Llwydiarth ydoedd gyfarfod a gynhelid mewn
eoffadwriaeth am Eisteddfod Llanerchymedd. Y prif
destyn oedd chwe englyn i'r teiynor ieuanc Master
Hughes, Y rhai a gydweithredent, yn y feirniadaeth
hon, a'r awdwr, oedd Joseph Jones, Ysw. Caerynarfon,
a Cblwydfardd*
A Ddirprwywyr Eisteddfod Llanerchymedd,
Foneddigion, — Derbyniasom ddau ar ugain o gyf-
ansoddiadau ar destyn eich cyngan, sef Master Hughes,
y rhai a ddarllenasom gyda gofal a manylder. Y mae
yn ddiamheuol genym y siomir ugain, neu un-ar-ugain,
o'r nifer, beth bynag; oblegyd yr oedd pawb, y mae yn
debygol, wrth gyfansoddi yn dysgwyl enill y gamp; a
phob un cyn anfon ei waith o flaen y frawdle wedi pen-
|
|
|
|
|
(delwedd B5893) (tudalen 146)
|
146
TRAETHAWD AR
derfynu nad oedd dim modd i neb gyfansoddi yn rhag-
orach nag ef ei him. Y mae yn ddymunol iawn genym
weled cymaint o ysbryd awenyddol yn y wlad; ac, fod
mor hawdd gaiw allan y fath fintai o feirdd ar fyr
rybydd; a'r rhei'ny, lawer o honynt, yn meddu ar
alluoedd nid anenwog. Nid ydym heb ystyried pwys-
igrwydd ein sefylJfa fel beirniaid, a'r anhawsder tra
b'om byw o foddhau pawb; dymunem fod o gymaint a
hyny o anrhydedd i'r ymddiriedaeth a roddwyd ynom,
beth bynag, o gael gwneyd pob peth 'yn llygad haul,,
ac yn wyneb goleuni;' ac yn y pethau y methom a
dyfod i benderfyniad yn eu cylch, hyderwn y cawn eich
cynorthwy chwi fel Dirprwywyr. Pe dywedem ni ein
dymuniad , dyna a fyddai, sef, ar fod i bawb gyfansoddi
rnor ragorol nes y teiiyngent ryw gydnabyddiaeth am
eu trafferth, gofal, a'u pryder; y mae hyd yn nod y
cyfansoddwr gwaelaf a mwyaf diaddurn yn ewyllysiwr
da i'r gelfyddyd farddonol, gan nad pa mor belled y
byddo heb gyraedd y nod; gan hyny, nid ein hoff waith
fyddai archolli teimladau y cyfryw, hyd y gallem ym-
gadw rhag gwneyd hyny heb aberthu cyfiawnder; y
mae nodi allan wallau a diffygion cyfansoddwr ieuanc
yn tueddu at ei lesau yn hytrach na'i ddigaloni, os bydd
efe yn ei adnabod ei hun a'i alluoedd mewn cymhariaeth
i ereill; ond lle y byddo anwybodaeth, prinder man-
teision dysgeidiaethol, diffyg chwaeth, hunanoldeb. a
dallineb wedi cyd-gyfarfod mewn prydydd ieuanc, ac
yntau heb gymorth neb a wyr yn w? ell nag ef ei hun,
i'w gyfarwyddo yn nghychwyniad ei daith, ond yn cael
pawb o'i berthynasau a'i gyfeillion, a'r rhei'ny mor
anw^ybodus a'r orang outang, am natur gwir farddon-
iaeth, i'w ganmol, i'w ryfeddu, a'i dderchafu goruwch
pawb a fu, sy, neu a ddaw, bydd y cyfryw yn teimlo
yn chwdth pan glywo rywrai yn beio ar ei gyfansodd-
iadau^ neu yn ameu ei fedrusrwydd. Ac wedi colli y
dydd yn Ian, mewn Eisteddfod, ni bydd ganddo, i ddal
ei feddwl i fyny, yn wyneb y siomedigaeth, ond cy-
hoeddi mewn tref agwlad, (i Y mae pawb yn dyweyd?
|
|
|
|
|
(delwedd B5894) (tudalen 147)
|
FARDDONIAETH,
147
fy mod i wedi cael cam; y fi oedd y goreu pe cawswn
chware teg:" a hyny sydd yn syndod, bydd y rhig-
ymwr distadlaf yn nosbarth Robyn Cludro yn dyweyd
yr un peth. Y mae hyn, yn ddiameu, yn taflu diflasdod
rhyfeddol ar y swydd o feirniadu cyfansoddiadau bardd-
onol, pan na fydd gan y beirniaid, ond yn unig lesau
eu cydgenedl a diwyllio chwaeth prydyddion ieuanc
mewn golwg, pan yn mynegi eu golygiadau ar y gwa-
hanol gyfansoddiadau a anfonir atynt.
Nis gwyddom ni pa fodd yr eisteddodd y feirniadaeth
o'r blaen ar feddyliau yr ymgeiswyr, ac nid awn i ym-
drafferthu yn nghylch hyny; ond gwyddon ini wneud
pob peth yn eithaf cydwybodol a diofn gwrthwynebiad
ar dir teg a chyfiawn; a gwyddom hefyd nad oedd ond
un ffordd drwy yr hon y gallesid boddhau pawb, sef,
gadael i bawbfod yn feirniad ar ei waith anwyl eihun;
pe caniatesid hyny, nid oes un amheuaeth ynom i bwy
y barnesid y tlysau yn deilwng.
Yr ydym wedi dosbarthu yr englynion hyn yn bedwar
dosbarth; dechreuwn gyda'r dosbarth diweddaf yn
gyntaf, sef, y pedwerydd; cynhwysa y dosbarth hwn
un cyfansoddiad, sef, gwaith " Mona bach," yr hwn,
yn ddiameu, a ellir ei alw, gyda phriodolder, yn beth
annarluniedig {non-de script)', dywed yr awdwr mai
dyma y tro cyntaf iddo geisio cyfansoddi englynion;
dymunol fyddai darllen y cyfansoddiad hwn er difyrwch
i'r cyd-ddrycholion.
Cynhwysa y trydydd dosbarth " Asaph ab Bardus,"
"B— d du Mon," " Ei ewyllysiwr da," " Idwal ab
Anarawd/' " Owain Glandwr," a " Philo Melodia;"
nid ydyw y rhestriad hwn yn un arwydd rhagoriaeth na
gwaeledd.
Ni chynhwysa cyfansoddiad " Asaph ab Bardus "
ond pentwr o chwyddeiriau gorwageddus (bombast), ac
ambell air o hunan-gyfansoddiad yr awdwr. Y mae
" B— d du Mon " yn gyfansoddwr gobeithiol; ychydig
o gyfarwyddyd a wnelai iddo lesad mawr. Y mae y
cyfarchiad hwn " Nawr f'awen gymen, fwyn, gu " wedi
myned yn rhy h^n.
|
|
|
|
|
(delwedd B5895) (tudalen 148)
|
148
TRAETHAWD AK
Y mae " Ei ewyllyshvr da" heb ddysgu sillebu yn
gywir; " iniawn," " cawrain" " hysaidd" fyc*
Dymuna u Idwal ab Anarawd," ar y beirniaid wneyd
" Chware teg yn y North yna;" hyny a wnawn; gan
hyny ni cbymer efe yn angharedig arnom am ei hys-
bysu fod amryw o wallau anafus yn ei waith ef; gellid
tybio ei fod yn dyall gramadeg, oblegyd y mae efe wedi
treiglo y ferf dodaf, ar ymyl y ddalen yn y modd a
ganlyn:
" Y dynsawd 1. Dodaf
2. Dodi
3. Dyd/'
er cyfarwyddyd, yn ddiameu, i'r beirniaid wneyd
" chwarae teg" a'r g waith, Dymunol fyddai i'r
awdwr hwn, a phob un cyffelyb iddo, beidio g wneyd
mor hyf ar breswylyddion santaidd byd arali wrth
rimynu i farwol ddyn; meddyliem ni fod yn rhaid cael
rhywbeth mwy na swn tanau telyn i beri i " angelion "
y nef " wenu, " fel y ' dychymygodd ' "Idwal ab
Anarawd."
Y mae gwaith " Owen Gland wr " yn debyg i waith
prydydd ieuanc; efallai, pe byddai iddo ymarfer mwy a
chynghaneddion cymreig, a chael ychydig o gynorthwy
athraw deallus yr elai rhagddo; ei ymgais sy gan-
moladwy er fod rhai beiau o bwys yn ei waith.
Meddyliem fod " Philo Melodia " wedi cael cipolwg
ar natur cyfansoddiad cynghaneddion, ond y mae efe
yn gollwng ei awen yn rhy benrydd; mal pe byddai
heb feddu un math o lywodraeth arni; y mae diffyg
gwybodaeth a barn yn " berwi" drwy ei waith; cyn-
hygia at raddesgyniaeth (climax), ond dechreua yn y
pen chwith i'r ysgol; ac y mae efe yn cymysgu ei
gymhariaethau yn druenus; dy wed yn un o'i englynion
am Master Hughes,
" Gwenoliaid sy'n gwau'n eilydd
Heibio ar daith drwy wybr dydd."
iC Philo," pa un ai dwylaw Master Hughes sydd yn
gwau yn debyg ar y tanau, i'r " Gwenoliaid " yn gwau
(neu'n gwibio) drwy'r awyr, ynte swn tanau ei delyn
|
|
|
|
|
(delwedd B5896) (tudalen 149)
|
FARDDONIAETH.
149
sydd yn debyg i swn " Gwenoliaid " wrth ehedeg a
Ilyncu gwybed? Pa an bynag o'r ddau olygiad hyn sy
gan " Philo Melodia," ymddengys i bob dyn rhesymol
morlledchith a phe buasai " Cyfaill iddo " yntaenu,
" Dail abrwysghyd ei lwybrau."
Yma y terfyna y trydydd dosbarth.
Cynhwysa yr ail ddosbarth gyfansoddiadau " Cyn-
ddelw," " Un didderbyn wyneb," " Dinasydd," "
Per
orydd," "Taliesin," "Alfred," a " Sion chwarae
teg."
Dechreua " Cynddelw" ei folawd i " Blegwryd ab
Sitsyllt," yn "wyllt" ac yn " orwyllt;" dyn gwyllt
yw
dyn heb ei wareiddio; nid ydyw edrycb ar ddyn
"gwyllt" neu ddyn wedi gwylltio, na chlywed dyn yn
chware telyn yn "wyllt" neu yn " orwyllf' yn tu-
eddu dim at foddhau y teimladau, na lleddfu yr an-
wydau; nag yn cyfateb mewn un modd i seinber
donau hyfryd y delyn; yr oedd Saul brenin Israel yn
debycach i ddyn wedi gwylltio na Dafydd, pan y gelwid
ef i chware ger brori y brenin; canys " pan fyddai v
drwg ysbryd" ar Saul y cymerai Dafydd delyn Vw
chware, " a byddai esmwythdra i Saul."
Nid ydyw " Un didderbyn wyneb," yn gyfansoddwr
aflerw; y maetair o frawddegau lladinyn eilythyr, er
nachynhwysa ondchwe englyn cymreigwedi eu hanfon
i Eisteddfod Llanerchymedd, Mon! a dywed arymyl y
ddalen, " This is perfectly grammatical ," am rywbeth;
methasom, er bod mor " ddidderbyn wyneb" ag y
gallem, a barnu y teilyngai gael ei restru yn y dosbarth
cyntaf. Ni welsom ond dau wall cynghaneddol yn ei
waith; sef, tor mesur, a thwyll cynghanedd. Nid oes
cymaint ag un llinell ganddo a dim yn neillduol o'r
ffordd gyffredin ynddi.
Cyffredin ryfeddol yw englynion " Dinasydd;" ond
y mae rhywbeth yn " tvylltaivg" ynddynt; oblegyd
efe a ddywed fod Hughes dirion yn
" Gwylltawg wan tanau tynion."
Ysgrifenodd yr awdwr hwn Gymry yn He Gymru.
|
|
|
|
|
(delwedd B5897) (tudalen 150)
|
150
TRAETHAWD AR
Nis gallwn ddyall pa beth a olyga " Perorydd,' 7 pan
dywed am Flegywryd,
"Gwea hwsig a'ifysedd— a dyfal
Ei dafod a'i ddanedd
Wrth gwarae'r tant, ei fant fedd."
Pa beth sy gan ei dafod a'i ddanedd i'w wneyd a'i
delyn? Nid llawer o wallau cynghaneddol sydd yn ei
waith; ychydig o sylw ac ymchwil a wnelai lesad iddo.
Ymae englynion " Taliesin," yn rheolaidd, eithr ym-
ddengys ei fod ef wedi cael cryn drafferth i asio geiriau
wrth eu gilydd yn gynghaneddol; nid da y seinia y
llinellau hyn,
" A geir un felBlegywryd — ap Seisyllt
Heb bwys oes arferyd."
y mae meddylddrychau da yn y rhai'n, ond ymddengys
fod yr a wen yn lled ystyfnig ac anufydd.
Cyffredin ac isel yw englynion " Sion chwarae teg; w
treuliodd un englyn cyfan i ddywedyd mai Cymro yw
Master Hughes; nidydoedd hyny yn " chwarae teg.''
" E gwyd enaid gyda i danau," twyll cynghanedd,
Yn synu pob talaith." — talaith, a diadem; talaeth, province
Y mae terfynau a Uyffetheiriau cynghaneddion cymreig
yn rhy gyfyng i awen " Sion chware teg'' allu ym-
lwybro ynddynt.
Nid oes cymaintag un gynghaneddgampusyn ngwaith
" Afred," y maent oil yn lled reolaidd oddigerth un coll s;
" Ap Seisyllt pa was a ystyriwyd?"
Prin y gallw r n ni gredu y llinell hyn,
" Gwenawdd nef pan ei ganvs^d."
Yma y terfyna yr ail ddosbarth.
Cynhwysa y dosbarth cyntaf "Tubal Cain/' "Arwest
ddyn," " Perorydd," " Gwalchmai," "Alaw
Salmon,"
"Ah Deiniol/' a " Thudur Aled."
|
|
|
|
|
(delwedd B5898) (tudalen 151)
|
FARDDONIAETH.
151
Meddyliem fod " Tubal Cain/' wedi cyfansoddi ar
ormod o frys; y mae ganddo, er hyny, rai tarawiadau
gwreiddiol. Y mae tor mesur raewn un llinell.
" Arwestddyn," sy gyfaxisoddwr go dda; gwna ei
englynion ef y tro i'r telynor campus a fyner, ond tynu
y ddwy lioell hyn ymaith,
• "Egori wna Blegywryd— ab Sitsyllt,
Bwys adsain tra hyfryd.'
Nid ydyw y llinell hon gystal a'r lleill,
"Cyn euro ei gainc arial." — c. g;
Arial yw nwyf, byunogrwydd, dewrder, nerth, &c;
gan hyny, nis gellir gwneud ansoddair o bono megys
uchod.
Ci Perorydd," sy gynghaneddwr cywir; ni welsoin
ond un twyll cynghanedd yn ei waith; sef,
"Fe gkidant fel gawodau."
a meddyliem ei fod ef yn byddysg yn y gelfyddyd ber-
oriaethol, eithr y mae ereill yn dilyn y testyn yn well
nag ef yn y dosbarth bwn.
" Gwalchmai," sydd a pbeth teilyngdod ynddo; ond
y mae wedi anurddo ei w T aith a pbethau rby isel, megys,
"Trabludd ei danau'n treblu."
Trabludd yw trallod, poen, terfysg, hurly-burly; am
briodoldeb ei arferiad yn y llinell hon barned y dyallus.
Pabam yr oedd raid iddo son am " dyngu" wrth gy-
ngbaneddu ar destyn fel hyn; megys,
Fi dyngwn fod engyl o'm deutu."
Nid oedd un angen ych waith am ddwyn "Sanddef bryd
angel " i fewn. Pe dygw r yddasai i feddyliau "Gwalch-
mai," fod mor gywir a'i gynghaneddion, buasai yn
debygol o gael ei restru gyda'r blaenorion, eithr nid
felly y mae.
"Alaw Salmon," o ran ei gynhwysiad sydd mor lawn
a nemawr un a ysgrifenodd, eto y mae yntau yn euog o
|
|
|
|
|
(delwedd B5899) (tudalen 152)
|
152
TRAETHAWD AR
ddwyn i'w waith bethau anmherthynasol, megys banes
" Sanddef," &c; anbyfryd yw gweled llawer o nodau
cy feiriol yn canlyn chwe englyn; go glogyrnaidd y w y
llinellau hyn,
"Ba lai gwr na Blegywryd — ab Seisyllt
Heb swysawl arferyd." "swysawl"
Olaf yn y dosbarth hwn yw il Experior quunti vne
facios " Y mae yr awdwr a roddes y gynffon llon
wrth ei englynion yn gynghaneddwr cywir a chryno,
tebyg i'r hen feirdd gynt; ond gellid tybio ar ei waith,
ar yr olwg* gyntaf, fod y gwr yn dipyn o rodreswr.
" Young Handel, a'i "Expevior quanti me facios " yn
dystion; pell fyddai oddiwrthym ni, feddwl, na dy weyd
ei fod ef wedi treulio ei holl Saesoneg a'i Ladin i gyd
yn y tro hwn, Deil yr englynion hyn i graffu arnynt
er yr holl goeg-ysgolheigdod a grybwyllwyd; y mae
ynddynt ambell air go daglyd, megys, s J u a frydd yn
y llinellau hyn,
"Er s'u ddarfu a dderfydd"
"Eulun fnvyn y galon frydd.
Rhydd ddarluniad teg o'r telynor yn chware; megys,
"Ei droed a'i law, draw a drydd."
Ond nid oes cymaint o fywiogrwydd ac o dan awen-
yddol ynddynt ag sydd yn ng waith "Ab Deiniol," a
"Thudur Aled." Dyma y ddau ragoraf yn ddiameu;
ond drwg genym nad allwn ddyweyd fod digon o deil-
yngdod yn yr un o honynt ar ei ben ei bun i haeddu y
tlws: y mae rhyw ddau neu dri yn mhob un o'r cyf-
ansoddiadau hyn o engtynion campus; ie, mwy campus
nag sydd yn yr un o'r cyfansoddiadau ereill. Gellid
meddwl wrth ddarllen cynghaneddion esmwyth a hyf-
ryd "Ab Deiniol," yn y ddau englyn cyntaf, na fyddai
dim dadl yn nghylch ei deilyngdod, nad efe a eniilai y
gamp; ond y mae y trydydd englyn yn wanllyd, ni
chynhwysa ond haeriad o eiddo yr awdwr nad ydoedd
"Paganini, yn ail i'n Hughes ni."
|
|
|
|
|
(delwedd B5900) (tudalen 153)
|
FARDDONIAETH.
153
Y mae diffyg* barn yn y pedwerydd englyn; sef? y
ddwy linell gyntaf,
" Gwingo'i law cleg — angel ai dyn? — ydyw
Caniedydd y delyn."
nid oes un math o briodoldeb yn arferiad y gair
" gwingo" yn y llinell hon; givingo y bydd dyn pan
mewn caethiwed, gwasgfa, neu gyfyngder, ac nid wrth
cbware telyn; heblaw hyny? " Caniedydd y delyn"
sydd anmhriodol; nid ydyw fod Goronwy Owen wedi
arfer hyny, i'e, hyd yn nod cyfieithwyr yr ysgrythyrau,
yn cyfiawnhau dim ar yr arferiad; oblegyd ni ddichon
un dyn ganu a'i law; y mae y modd hyn o ymadroddi
yn debyg fel y bydd y Cymry anystyriol yn dyweyd eu
bod yn ctyived a'u Haw, yn clywed a'u genau, ac yn
cly wed a'u ffroenau! Y mae y ddwy linell ddiweddaf
o'r englyn hwn yn gampus dros ben,
"Ar bob tafod ei glod glyn
Mud wrando nis medr undyn."
Diwedd y pumed englyn sydd lesg a rhy gyffredin,
" Llunia don yn well na dau."
Y mae dau yn rhifedi go fach i sefyll am nifer an-
nlierfynol,
(i O fewn tref ni fu un tro."
Nid ydyw mor orcbestol a rhai o'r lleill sy ganddo.
Ymddengys i ni fod " Tudur Aled," a chymeryd y
gwaith drwyddo, yn rhagori ar u Ab Deiniol;" eto, pe
caniateid ini gymeryd dau englyn, a dwy linell o ddau
englyn ereill, o waith u Ab Deiniol," at bigion o waith
<{ Tudur Aled/' caem chwe englyn da i Master Hughes.
Y mae rhai pethau gorchestol a phrydferth yn ngwaith
u Tudur Aled," ond y mae yn diweddu rhai o'i englyn-
ion yn dra dinerth,
h 2
|
|
|
|
|
(delwedd B5901) (tudalen 154)
|
154
TRAETHAWD AR
EISTEDDFOD LE'RPWLL.
Y rhaj a gydweithredent a'r awdwr yn yr Eisteddfod
hon, oeddynt Meistri Daniel Jones, Lle'rpwll; Richard
Parry, Conwy; ac Isaac lloyd, o Lle'rpwll.
Derbyniwyd pedwar-ar-ugain o englynlon ar yr
Enllibiwr; sef dan y ffugenwau, Gwalchmai ab
Meilir; Goronwy Gethin; Rhys ab Cynwrig Goch;
Bleddyn; Trahaiarn ab Caradawc; Llifon; Iota; Bran
ab Beli; Cymydog; Pererin Glan Mersey; Tarw Hwyl-
iog; Dyoddefwr; lanto; Caradog; Cynan; Cymro; a
Heddychol; eithr ni fernir yr un o honynt yn teilyngu
y wobr; y mae yn wir fod rhai o honynt yn rhagori,
ond nid ydynt yn dyfod at y peth a fwriedid wrth
roddi y testyn allan. Y mae y rhan fwyaf o honynt yn
ddiffygiol mewn chwaeth* megys y gwelir yn ngwaith
Bleddyn y geiriau isel a ganlyn: " gegwr, gogan;"
" weflau, aflan;" "poer," a'r gair "d — 1," gan
Iota,
Tarw Hwyliog, a Cymydog; y gair " lleban," gan
Pererin Glan Mersey; y gair " llabi," gan Cynan; nid
jdyw rhoddi en wan drwg, hyd yn nod ar yr enllibiwr
fawr lai na chyfranogi o enllib ynddo ei bun; pa bech-
adur erioed a ddycliwelwyd oddiwrth unrhyw fai wrth
roi emvau drwg arno; y mae Caradog*, lanto, Dyodd-
efwr, Bran ab Beli, Llifon, Trahaiarn ab Caradawg,
Gwalchmai ab Meilir, Goronwy Gethin, Rhys ab Cyn-
w T rig Goch, yn rhydd oddiwrth y cyhuddiad o roddi
enwau drwg a dieiiig ar yr enllibiwr; ond nid oes dim
byw r yd na min ar ddim y maent yn ddyw r edyd; ond
cyffredin ac isel iawn ydynt oil. Y mae Bran ab Beli
yn ceisio dynwared awen hedegog, pan y cymhara yr
enllibiwr i " seren wib, o ffwrnas uffernol y temtiwr,"
ond dylasai y gwr ddyall mai mwg a gwTeichion fydd
ifwrneisiau yn fwrw allan, ac nid 6( ser gwib," na ser
sefydlog chvvaith! Y ddau ymgeisydd sydd yn rhagori
yw " Cymro " a " Heddychol;" englyn da yw englyn
|
|
|
|
|
(delwedd B5902) (tudalen 155)
|
FARDDONIAETH.
]q5
<e Cymro," ond meddyliem mai i wenieithwr y cyfan-
soddwyd hwnw, ac nid i'r enllibiwr, dywed am dano — ■
'• Yn wyneb pawb gwna wenu,
A'i wen cleg yn wenwyn clu."
Da iawn, Cyraro, ond eich bod wedi methu y marc.
Englyn da a gy fansoddwyd gan " Heddychol," ond ei
fod yn rhy dywyll, ac aneglur; byddai raid i'r darllen-
ydd cyffredin gael geiriadur wrth ei benelin tra y
darllenai hwa, neu nodau eglurhaol gydag ef cyn y
gallai ei ddyall; dylai englyi yn enwedig pan na fyddo
ond un ar destyn, fod yn gynghaneddolj yn. amlwg*,
ac yn darawiadol, yn dywedyd ei feddwl ar unwaith i'r
darllenydd, heb ddim petrusder yn ei gylch, ac onid e?
y mae yr holi hyfrydwch yn colli; y mae yn debyo- i
adrodd cbwedl heb ddim pwynt iddi. Pe buasai hwa
yn egluracb, ac heb wneuthur arferiad o air mor an-
mhriodol ag yw "eban," ag o air mor dyv/yll ag yw
" drinydd/' buasai yn lled debyg o gyraedd ynod;
dysgwylid gan fod cynifer o enllibwyr yn y byd, i'r
englyn fod mor eglur, cryno, a tharawiadol a diareb, ac
yna buasai yn ateb dyhen y cyfansoddiad.
Derbyniwyd pedwar cyfansoddiad ar y Winwydden;
sef, dan y ffugenwau T. T.; Seiriol; Un yn Ystyrio
Trugareddau; ac Urban. Y mae T. T. mal pe buasai
dan effeithiau drwg ysbryd gwaeth nag yfed gormod o
ffrwyth y winwydden, yn ei rhegu ac yn ei melldithio
yn arswydus; y mae y geiriau y mae yn arfer am y
pren yn rhy frwnt i'w hadrodd yn nghlywedigaeth cyn-
nulleidfa barchus fel sydd yma; buasai yn Ilawn mor
briodol iddo dywallt ffiol ei felldith am ben yr haidd;
neu am ben y coed afalau, neu y coed eirin, ag oedd
iddo felldithio a rhegu hwn; pa fath ddefnydd bynag y
mae dynion yn wneyd o ffrwyth y pren, nid ydyrn yn
dyall fod dim yn cyfiawnhau ymddygiad dyn o fath T.T.;
dylid cadw mewn terfynau gweddeidd-dra gyda phob
peth, ac yn enwedig, ofalu am beidio rhegu dim o vvaith
y Creawdwr. Cynghorem T. T. i astudio ychwaneg ar
|
|
|
|
|
(delwedd B5903) (tudalen 156)
|
156
TRAEPflAWD AR
reolau barddoniaeth cyn y rhyfygo droi yn awdwr,
hwyrach, pe troai fvvy o'i feddwl y ffordd hono y cadwai
hyny ef rhag dysgu rhegu. Ni chynhwysa gwaith
6 ' Seiriol" ond syniadau caxiolig; ac y mae amryw
wallau cynghaneddol ynddo, megys, " henwog an-
wylyd;" " Poen loes pan leinw;" ond nid oes ynddo
ddim i dramgwyddo fel y Hall. Y mae rhai pethau go
dda yn ngwaith " Un yn YstyrioTrugareddau," ond nid
ydyw dyweyd fod y winwydden wedi ei "chysegru gan
angylion;" ei arfer o'r gair " urddin;" ac am Grist yn
" hidlo ei win gwaedlyd," pan ar y groes, yn dangos
fawr o ofal, nid hidlo ond iyivallt ei waed a wnaeth efe
drosom; nid ydyw y gair "lluniaeth Hon" yn briodol
am fwyd; ac y mae galw gwin yn lluniaeth llon yn
fwy anmhriodol byth. " Urban" a ystyrir yn oreu ar
y testyn hwn; buasai yn well genym iddo arfer rhyw
air fuasai yn briodolach nag "aden y prydydd," pan y
sonia am effeitliiau adfy wiol y gwin ar y llesg a'r gwan!
Sonir am aden eryr, aden y golomen, aden angel, ac
aden dychymyg, eithr y mae y gair aden y prydydd
yn swnio yn lledchwith, oblegyd nid y prydydd fydd yn
ehedeg, ond ei ddychymyg. Y mae yr awdwr hwn
hefyd wedi ysgrifenu ci gofyd ,, yn lle gofid; y yn lle i y
yr liyn a fydd fel anaf ar wyneb ei linell; ond ar y
cyfan, dyma y goreu ar y testyn o lawer; y mae y gy-
nghanedd yn naturiol, ac yn newydd, y iaith yn es-
mwyth, a' r syniadau yn addas a dirodres.
Derbyniwyd chwe chyfansoddiadar " Gymdeithas yr
Hen Frython;" sef, Gleisiad Gl) r n Llifon; IvorMawrth;
Cymro; Brytaniad; Clydro; a Thaliesin. Meddyliem
maicyfansoddwrieuanc yw u GleisiadGlyn Llifon;" i'r
gymdeithas felCymreigyddion ycyfansoddaihwn,y mae
efe wedi llen-yspeilio? gydagychydiggyfnewidiad, ddwy
linell adnabyddus o waith Goronwy. Y mae syniadau
"Ifor Mawrth" yn lled dda, gwych fuasai eu cael mewn
gwell diwyg; y mae yn ymddangos yn ormod ar ei oreu,
felceffyl gwanyn tynu yn erbyn yrallt; yr ydysyn bar-
otach i dosturiaw wrtho nag i ymhyfrydu yn ei waith hi
|
|
|
|
|
(delwedd B5904) (tudalen 157)
|
FARDDONIAETH.
157
awenyddiaeth; ymadrodd digrif yw o u gylch" y " gylch-
wyl;" "cylch, cylch." Llawer o eiriau llanw sydd
ynddo hefyd. Tywyli yw syniadau " Cymro," dylasai
anfon nodau eglurhaol i ganlyn ei waith; ymddengys
ei fod yn lle anghynefin a rhodio yn ngwisg y gerdd
dafod, neu wedi cyfansoddi ar ormod o frys; ymaeam-
ryw o'i gynglianeddion yn rhy gyffredin ac isel. I'r
gymdeithas fel Cynireigyddion ymae " Brytaniad" wedi
cyfansoddi; y mae'r englynion hyn yn debyg i bob
englynion braidd a gyfansoddwyd i'r iaith, eryspym-
thed mlynedd yn ol, yn ei dyrchafu liyd y nen, ac yn
son am ei phurdeb. Y mae gwendid mewn amryw o'r
Uinellau o ran y gynghanedd, megys, " Dros ein hiaith
loewiaith yn blaid," a chlogyrnwch mewn ereill, megys,
•' Yn daer doethi'w chaclw ar dir,
On'd ywwell na phan deilliodd?"
Cynghanedd sain yn y ddwy Knell olaf, megys,
" Er son y Saison sisiawl,
Safwn a honwn eihawl."
Gwell gadael llonydd i'r Saison bellach, a pheidio a'u
henllibio; yr ydym yn gymydogion, ac y mae y ddwy
genedl wedi ymgymysgu cymaint a'u gilydd; fel mai
gwell ini beidio ail enyn hen farwydos sydd wedi di-
ffodd. Y mae yr holl awdwyr ar y testyn hwn wedi
camgymeryd y nod; y mae un dosbarth yn cyfansoddi
i'r gymdeithas fel Gymdeithas Gymreigyddol yn unig;
a'r Hall yn cyfansoddi iddi fel Gymdeithas y Cleifion yn
unig; ond dylesid cadw y ddau beth mewn golwg; a
dangosfely mae " Cymdeithasyrllen Frython," yr hon
a gynwysblant y genedl yn ddigymysg', ac agynorthwy-
ant eu gilydd mawn adfyd a thrallod, yn noddi yr Awen
gymreig, ac yn cefnogi cyfarfodydd llenyddawl; nid
yn unig y maent am fod yn gy north wywyr i wella
iechyd eu cyrff, ac i'w cynal mewn henaint, ond y
maent am gael difyrwch ac adeiladaeth i'r meddwl
oddiar fyrddau llawn llenoriaeth gymreig, a hyny mewn
|
|
|
|
|
(delwedd B5905) (tudalen 158)
|
i 58
TRAETHAWD AR
gwlad estronawl; nid ydynt wedi boddloni eto i gael eil
toddi i lawr i'r Saeson, a cholli eu gwaed cymreig
mewn gwlad estronawl; y mae rhyw deimlad yn rhedeg
drwyddynt dros " Fy iaith a gwlad fy ngenedigaeth - M
yn nghanol holl ddwndwr y masnachdai, acenion y
gwabanol genhedloedd o barthau pellenig y ddaiar,
y troant yn eu mysg. Cofiant y dyffryn — y dd^,l — y
rhaiadr — y mynydd — yr ardd — yr afon a chwareu-
faau eu hieuenctyd, pan oeddynt mor ddiniwaid,
ac mor ddiofal, ag yw T yr wyn a chwareuant hyd iethrau
y fron. Pe buasai eisiau chwe englyn i " Gymdeithas
y Cieifion," buasai englynion "Taliesin" yn mhlith y
blaenaf, er fod ynddynt amryw bethau tywyll, a gwen-
didau nad ellir edrych drostynt yn ddisylw; megys
arfer y gair " brodoriaeth" am " frawdoliaeth" a'r
gair brawdoliaeth wedi ei arferyd o'r blaen mewn ter-
fyniad llinell, yr hyn a wna west awdl. Tywyllwch
oddeutn y llinell " A'i gwyr llesg egyr ei Haw/' Gosod
y gymdeithas allan fel un yn rlioi elusen
" I'w g^vir lcs gyr elusen — o'i darbod
Pw derby u yn 11a wen."
Pan mewn gwirionedd mai rhoddi eu heiddo eu hunain
i'w haelodau y bydd; cynifer a saith o ansoddeiriau,
a'r rhai nyny agos yn gyfystyr, yn perthyn i un syl-
weddair, megys, " lesg, eiddil, ivan, qfiach, lesg, druan,
egiuan" yn yr englyn canlynol:
" Y weddw lesg, eiddil wan— dan ond
Yn ajiach, lesg, druan,
O lwg, a'i theulu eg wan,
Wedi'r loes cyfyd i'r Ian."
Ymae englynion "Clydno" yn lled dda,ondy mae tri o
honynt wedi eu cyfansoddi i gynghori y Gymdeithas yn
hytrach nag i ddangos beth yw ei natur. Y mae y
geiriau " claf, clefyd,plwtjf, pla" a rhyw fan bethau
ereill yn anghymeradwy: efallai, o blith y cyfan y
o^ellid pigo chwe englyn i'r Hen Frython? ond ni
byddai hyny yn enill y gamp.
|
|
|
|
|
(delwedd B5906) (tudalen 159)
|
FARDDONIAETH,
159
Derbyniwyd tri thraethawd ar u Foesoldeb," eithr
nid ymddengys fod cymaint ag tin o'r awdwyr wedi
dyall y testyn; meddwl am wneyd traethawd a ddarfu
"Carwr Moesoldeb," debygem, oblegyd nid ydyw ei
gyfansoddiad fawr hwy na rhagymadrodd. Nid ydyw
yn gallu sillebu yn gywir: dyma y wers gyntaf a ddy-
lid ddysgu ar ol adnabod y llythyrenau; peth chwithig
yw troi yn awdwr a meddwl rhoi meddyliau wrth eu
gilydd cyn dysgu cymala geiriau. Y mae yr hwn a
"Olyga foesoldeb ynsylfaen dedwyddwch Cenhedloedd,"
am ini gredu ei fod ef yn ysgolaigmewn ieithoedd ereill,
canys coffa ddywediadau dynion dysgedig; ond nid
ydyw wedi talu digon o syiw i iaith ei fam, os Cymro
ydyw. Traethawd tywyll ac anfedrus yw hwn, hyd yn
nod, ar yr egwyddor y mae efe ei hun wedi ei mabwys-
iadu. Y mae " Glasfryn" wedi ysgrifenu peth tebyg i
bregeth ar dduwioldeb, ac nid traethawd ar "foesoldeb"
Y mae yn faith, costiodd iddo gryn drafferth i ysgrif-
enu; drwg genym nad yw yr un o honynt wedi dyall y
testyn yn iawn, nac yn gywir o ran yr iaith, yr hyn
sydd hanfodol angenrheidiol.
Ni dderbyniwyd ond un cywydd, a hwnw gan
"Gwalchmai ab Meilir," nid ar " Undeb Cymdeithas,"
ond ar " Undeb;" pe dilynasaiyr awdwr hwn y wyth-
i'en a gychvvynodd, buasai yn debyg o fod ar y testyn,
ond y mae yn colli bono yn Ian, ac yn gwibio dros yr
holl fyd i son am y pethaa nerthol a wnaethwyd drwy
" undeb;" sef, palu mynyddoedd, rhwygo creigiau,
gwneyd cledrffyrdd, gyru agerddfadau dros yr eigion,
anfon efengyl i baganiaid, a lluaws o bethau ereill; ond
nid oes yma un gair o son am genhedloedd yn eu cyflwr
gwyllt a gwasgaredig yn yr anialwch, ac am ffurfiad
cvmdeithasau a theuluoedd, a dedwyddwch teuluoedd,
a deiliaid teyrnas, &c.; dyma yn ddiameu oedd y tes-
tyn, sef, social union. Nis gallwn farnu yr awdwr hwn
yn deilwng ov wobr, am nad yw ar y testyn, er bod y
cywydd yn gampus mewn pethau ereill.
|
|
|
|
|
(delwedd B5907) (tudalen 160)
|
160
TRAETHAWD AR
Barnem fod tuedd well mewn atal y gwobrwyon oddi-
wrth yr awdwyr a allesid eu hystyried yn oreu o ran
cyfansoddiadau cynghaneddol, gan nad oeddynt wedi
cyfansoddi ar y testynau yn ol fel yr oeddynt i'w dyall,
nag yn eu gwobrwyo, gan eu bod yn annheilwng; bydd
hyn yn foddion i beri i feirdd ac ereill gymeryd mwy o
ofal i ddyall y testynau yn iawn, ac i wneyd gwaith
teilwng arnynt. Nid ydyw rhoi gwobr am y farddon-
iaeth oreu, neu y traethawd goreu, os na byddant yn
dda ac yn rhagorol yn un dyrchafiad i lenoriaeth gym-
reig, ond yn hytrach yn tueddu iV hiselau; y mae
llawer o Awdlau, Pryddestau, &c. wedi cael y gair o
enill y gamp, nad ydynt o un clod i'w hawdwyr, nac yn
un llesiant i lenoriaeth gymreig.
Derbyniwyd tair Awdl ar " Haman a Mordecai;"
sef, dwy gan Apolo, ac un gan Harbona; ond yr un
peth yw dwy Awdl " Apolo, " oddigerth fod ychydig o
gyfnewidiadau mewn ambell linell, a mwy o ychydig o
linellau yn un na'r Hall. Y mae " Apolo" yn gynghan-
eddwr naturiol, a'r iaith yn dda, yn gyffredin; ond y
mae yn rhedeg dros yr hanes yn lled arwynebol, gan
adael llawer o bethau go bwysig heb eu crybwyll; nid
ymddengys ei fod wedi ymsuddo i'w destyn, ond y mae
wedi cyfansoddi mal pe buasai wedi clywed rhyw un yn
adrodd hanes anmherffaith am amgylchiadau Haman a
Mordecai; ac yntau wedi cofio yn anmherffaith, yn cyf-
ansoddi Awdl ar y testyn: pe buasai ei fynegiad o'r
hanes mor gyflawn, mor fanwl, ac mor brydferth a
champus ag yw rhai o'r cynghaneddion, buasai ganddo
hawl gyfiawn i fod ynmlaenaf; ond y mae efe yn mhell
yn ol yn y prif beth, sef yn nefnydd y gan; talodd fwy
o sylw i'r wisg, ac i ddull y wisg, nag i'r peth oedd i
gael ei wisgo. Y mae llawer hefyd o linellau yn ei
waith tebyg i'r pethau a elwir yn ddifyfyr, sef llinellau
y gwnelai rhywun oydd wedi arfer a chynghaneddu, fil
yn y dydd o honynt, megys
li Yd Susan yn oes oesoedd," &c. -
|
|
|
|
|
(delwedd B5908) (tudalen 161)
|
FARBDONIAETH.
161
Nid ydyw gallu rhimynu llawer heb feddwl ond ychydig
yn un prawf o ragoroldeb dawn; nid peth sydd yn tyfu
yw barddoniaeth, neu beth i fod fel siarad cyffredin, ond
peth anghyffredin; prydyddion arvvynebol a diafael oedd
pob un a fu yn Nghymru erioed a deilyngai yr enw
prydydd parod. Y mae rhagor mawr rhvvng gwaith
bardd teilwng ac ystyriol, a'r prydydd gwamal ac ar-
wynebol, sydd yn rhimynu yn barhaus; yr achos ein
bod yn dyweyd hyn yw, am y dymunem i feirdd ieuainc
gymeryd gofal, a pheidio gadael i'w gwaith ddwyn un
tebygolrwydd i'r cyfryw. Y mae y llinell,
" Yn bybyr, yn ei babell,
Yfai win efo ei well,"
yn dangos diffyg chwaeth; ystyr y gair pybyr y w cryf,
nerthol, cadarn; nid yn bybyr y bydd neb yn yfed;
cerdded yn bybyr, rhwyfo yn bybyr, ergydio y graig
yn bybyr, neu ry w waith y mae yn gofyn nerth ac egni
corfforol; pe dywedasai ei fod ef yn ddyn pybyr i yfed
gwin, buasai hyny yn briodol. <4 Gwae y rhai cryfion
i yfed gwin, a'r dynion nerthol i yfed diod gadarn/'
" Fwyned y ceir elfenau,
Yn weithwyr pybyr i'n pau." Dewi Wyn.
u Mewn sacli saiw a lluclwllwyrl,— ei en aid mau,
Hyd ogof angau diau gyfyngwyd."
Enaid mau sy feius; enaid man ddylasai yr awdwr
ddywedyd am ei enaid ei hun; ond enaid tau am enaid
Mordecai. Arferwyd y gair swccivr, yr hwn sydd
amheus. Nid yw y ilinell ganlynol ond cyffredin iawn,
" Yn grogedig o dan Gaergwydion? ' ,
oblegyd gwyr pawb mai o dan Gaergwydion y bydd
pob drwg-weithredwr yn cael ei ddienyddio. Pan y
mae y brenin Ahasferus yn gorchymyn i Ham an an-
rhydeddu Mordecai, cawn yr englyn hwn,
" Yn deg felly y gwnai di— i'r Iuddew
A roddaist i'w golli,
|
|
|
|
|
(delwedd B5909) (tudalen 162)
|
162
TRAETHAWD AR
Dos Haman nid oes siomi,
Dy erwin frad dry yn fri."
Buasai yn well gadael y ddwy linell olaf allan, oblegyd
y mae ei dygiad i fewn yn dywedyd gormod; nid oes
dim lle i'r meddwl weithredu. Dyma fel y dywed yr
ysgrythyr, "Yna y brenin a ddywedodd wrth Haman,
Brysia, cymer y wisg a'r march, fel y lleferaist, a gwna
felly i Mordecai yr luddew, yr hwn sydd yn eistedd yn
mhorth y brenin; na ad heb wneuthur ddim o'r hyn oil
a leferaist." Y llinellau
" Crogwch ef y corgi chwyrn,
A llosgwcli ei holl esgyrn,"
a swniant yn lled chwith; nid tebyg i gorgi oedd
Haman, ond yr oedd yn debycach i fastiffgi neu flaidd
o lawer; heblaw hyny nid yw corgi yn chwyrn; milgi
chwyrn fuasai yn briodol. Nid ydyw llosgi yr holl
esgym ond rhywbeth i gyflawni y llinell. Y mae diffyg
mawr arall yn y gan hon; sef, fod yn rhy anhawdd
gwybod pwy fydd yn siarad heb ddodi enw y person o
flaen yr ymadrodd; dylasai hyn fod wedi ei weithio yn
y peth. Gobeithio yr ystyria y bardd yr awgrymau
hyn, ac yr ymestyna at ddiwygiad, canys ymddengys
mai diffyg gofal, a diffyg meddwl yn unig, ydynt y cy-
huddiadau yn ei erbyn ef, ac nid diffyg galluoedd i
gynghaneddu. Y mae rhai o'i gynghaneddion yn na-
turiol ac yn dlws dros ben, ond nid ellir ystyried ei
waith ar y testyn hwn ond fel golygiad cyffredinol
(synopsis) heb fod yn neillduol nac yn fanwl mewn dim.
Yr awdwr arall ar y testyn, yw " Harbona;" y mae
ambell air a llinell yn yr Awdl hon a allesid eu gwellau;
y mae yn resyn fod dim brychau ar wyneb gwaith mor
ragorol. Y mae ganddo yn yr ail benill chwe llinell
heb un ferf ynddynt:
u Susan, brenhinllys oesawl,
Gwlad mwy ei golud a'i mawl
Ahasferus heb rus bron
O'r India draw i'r wendon
|
|
|
|
|
(delwedd B5910) (tudalen 163)
|
FARDDONIAETH.
163
Hyd Ethiopia — gwycha'i gwedd
Olygus ddiwael agwedd."
Y llinell
"Yn y wledd wedi meddwi Ti
sydd bur wir, a gwir galarus i'w adrodd, ond y mae yn
rhy isel i'w harfer mewn barddoniaeth; y mae yn rhy
gyffredin; nid geiriau y werin a wna y tro vnewn gor-
chestwaith prydyddol.
" I foddio swp o feddwon;"
Swp o rawn y winwydden, neu swp o bridd; ond nid
swp o ddynion, Uu o ddynion.
Y mae naw o ansoddeiriau wedi eu harferu hefyd
mewn un engiyn, meg'ys, addas, hays, anwyl, Mn,
gweddeiddlwys, rhinweddol, dduwiol, ddwys, priodol,
yr byn sydd yn ormod ar unwaith.
"Mordecai pan welai o, — haner proest.
"Bryd araul fod bradsvriaeth."
Y gair bryd araul sydd anmhriodol; araul, sunny:
ffortunus sydd air diawdurdod.
" Ddwl agwedd, a'i lygaid yn fflamiaw."
Os oeddyn ddwl, pa fodd yr oedd ei lygaid yn fflamiaw?
" Fr araith ddiffaith aphwys;"
aphwys, bottomless gulf, y mae yn anmhriodol yma*
"Gyfarwydd scrifenyddion." — tleddf a thalgron.
" Myn'd tan lefain mewn sachliain
A gori'ain a wna'r gwr hoywedd." — Gor'iain, amheus,
"Cyn pen blwyddyn syn y sias."
Sias, llygredig, chase; anmhriodol yma.
Ac Esther a wnaeth wledd gostus — i'r brenin
Ar beirianau clodus."
" Ar beirianau clodus," rhy dywyll.
" A gaf fi eich cwmni cu?" — haner proest*
" Ond Mordecai ni wnai e\" — eto,
|
|
|
|
|
(delwedd B5911) (tudalen 164)
|
164
TRAETHAWD AR
"Dyna Seres ddynes ddig
Hen geudod felldigedig."
" Hen geudod felldigedig." sydd led arw,
"At y brenin, mewn blin bla."
" Mewn blin bla."— Uanw.
" Dyddwyn darllenwyd iddo
Ho-emis fraint, hanes ei fro."
" Dyddwyn ddarllenwyd iddo,' —dyddwyn, to carry, to
bear, — diystyr yma,— " Hoenus fraint," — Uanw.
" Bloeddiadau, lleisiau y llu— hoff hyglod, — haner proest.
Banffaglau a saethu."
" Banffaglau a saethu," — nid oedd dim pylor yn y byd
y pryd hwnw.
"Tnvy hyllu'n addiant yr holl newyddion."
Addiant, hiraeth,^— diystyr yma.
Ystyriwn y pethau a nodwyd yn frychau ar wyneb y
gwaith, ond cofier mai brycliau ydynt. Y mae Awdl
" Harbona," a'i chymeryd drwyddi, yn gyfansoddiad
campus; ymddengys fel dyn wedi dyall ei destyn; ac
nid byny yn unig% ond trina ef yn ddeheuig ac yn
fedrus; y mae yn cadw ysbryd y peth drwy yr Awdl
oil; pe na buasai genym hanes arall, y mae hwn yn
gyflawn: gellir ystyried yr Awdl hon o ran cynwys y
testyn, yn rhestru yn ucbel yn mblitli cyfansoddiadau
prif-feirdd Cymru. Nid oedd y materion sydd yn llyfr
Esther yn hawdd eu trin a dawn cyffredin; y mae y
cymeriadau yn newid inor ami, a chynifer o amryw-
iaethau yn y stori o'r dechreu i'r diwedd, yn nghylch
Haman a Mordecai: ond meddylir fod awdwr y gerdd
hon wedi cymeryd i fewn yr holl amgylchiadau, cyn
eistedd i lawr i gyfansoddi, ni adawodd un peth yn yr
hanes heb ei grybwyll; ac nid yn unig y mae wedi
cadw at yr hanes, ond y mae ei ddarluniadau rai troau
|
|
|
|
|
(delwedd B5912) (tudalen 165)
|
FAHDDONIAETH,
165
yn dra arddetchog, naturiol, ac anghyffredin; y maent
yn tueddu i roi bias newydd i ni ar ddarllen llyfr Esther,
He y gwelir cwymp arswydus balchder a dichelllon, a
chodiad anrhydeddus gostyngeiddrwydd a rhinwedd, ac
yn enwedigol rhagluniaeth Duw yn cyfryngu i amddi-
ffyn y diniwaid.
Y mae gwrthgyferbyniadau sydd yn cael eu dal yn
wynebau eu gilydd, drwy y gwaith, yn dra effeithiol;
ac y mae ein hawdwr yn llitliro o'r naill gymeriad
{character) Fr Hall, mor esmwyth, nes yr ydys yn cael
ein difyru o'r dechreu i'r diwedd ganddo. Y mae fel
pe byddai yn ein cario i Bersia, ac yn paentio, a llaw
fedrus a manwl, yr boll amgylchiadau o flaen ein
Uygaid. Darllun hafdd a chyfan ydyw, ac nid haner
adroddiad, isel ac anmherffaith. Peth y mae y gwr
megys wedi ei weled a'i lygaid ei hun, ac nid wedi ei
glywed gan aralL Y mae ysbryd a bywiogrwydd
drwyddo oil; gan ei fod yn gyfanwaith mor gyd-
ddilynol, anhawdd dyfynu uh rhan o hono i ddangos ei
ragoriaeth ar y Hall; y mae yn rhaid darllen yr awdl
drwyddi cyn y gwelir ei rhagoroldeb: y mae ambell
farddwaith mor ddigysylltiad ac annbrefnus, fel na
waeth pa un ai yn y pen olaf ai yn y pen cyntaf y dech-
reuwch ddarllen, ond nid felly hwn. Y mae yn rhaid
ini addef ei fod ef wedi cadw at y prif beth mewn
barddoniaeth, sef, y mater, ac wedi trin hwnw yn
fedrus ac yn awenyddol; nid ydyw wedi colli ond ych-
ydig mewn chwaeth; ac yn yr arferiad o ambell air;
y mae y cynghaneddion, ar y cyfan, yn gywir ac yn
nerthol; gan fod yr awdwr hwn wedi llwyddo mor
ragorol i allu cyfansoddi cyfanwaith barddonawl mor
gyson, mor fywiog, ac mor ardderchog ag ydyw hwn,
ni ryfeddwn, os tal efe ychydig mwy o sylw i'r pethau
a ystyrir yn ddiffygiol yn y gan hon, nad ellir ei restru,
yn fuan? yn mhlith prif-feirdd yr oes; pa fodd bynag,
yn ol ein barn ni, y mae efe yn dirfawr ragori ar
"Apolo" yn y pethau a nodasom, ac yn teilyngu y
gamp,
|
|
|
|
|
(delwedd B5913) (tudalen 166)
|
166
TRAETHAWD AR FARDDONIAETIL
Y BEIRDD BUDDYGOL.
Y beirdd buddygol yn y gwahanol Eisteddfodau blaen-
orol oeddynt y rhai canlynol:
EISTEDDFOD LLANERCHYMEDD, Mehefin, 1835.
Ar EtifeddLlwydiarth, Mr. T. Parry, Llanerchymedd.
Ar Drafnidiaeth, Mr. Richard Parry, o Lanerch-
ymedd, y pryd hwnw, eithr, ynbresenol, o Gonwy.
|
|
|
|
|
(delwedd B5915) (tudalen 168)
|
CYNGAN
LLWYDIARTH.
Englynion ar Master Hughes, Mr. Robert Williams,
Frondeg, Bangor.
EISTEDDFOD LLE'RPWLL, 1839.
Ar y Winwydden, Mr. W. Ambrose, Porth Madog.
Ar Hainan a Mordecai, Mr. T. Pierce, Lle'rpwll.
|
|
|
|
|
(delwedd B5916) (tudalen 169)
|
AWDL AR
DDRYLLIAD
AGERLONG ROTHSAY CASTLE,
&c. &c. &c.
CRITICISM.
The R.ev. Thomas Richards, Llangynniw, stated that there were
nineteen compositions on this subject, some of which were considered
much superior to the others. Their merits were all stated in a letter
which had been addressed to the secretary, by the Rev. Walter Davies,
which he would read; —
Penmaen Dovey, Aug. 1, 1832,
My Dear Sir, — You will recollect that I marked the several Odes
you gave me for inspection with a number upon each, as I happened
to take them in succession. These numbers are for the sake of future
reference, and are no indexes whatever of the merits or demerits of the
respective compositions. I have in my own mind, reluctantly, formed
some idea which might be considered the first Ode, and which the
second; but I can scarcely be positive on the subject, where so many
write well. I have noticed only one line containing " Twyll cy-
nghanedd " in the whole eight or nine Odes.
As many as I read, I have classed thus: —
1st Class. \ N °- 1> ^ I' U* *S°* ** y° %!an y Mor."
I .... 7, by " beiriol Wyn o Ben Hon.
C 3, by "Seiriol."
2d Class.-* 5, by "L — d Byron/
8, by " Junius."
"i
C . . • . 2, by "Seiriol."
3d Class.? .... 4, by ^Pererin Gian Menai."
i^ . . . . 9, by:i Gwawdrydd Godrist."
I
|
|
|
|
|
(delwedd B5917) (tudalen 170)
|
170
CRITICISM.
It is observable that several stanzas and passages in the Odes of the
2d, and even of the 3d class are equal, if not superior to any in those
of the 1st class; but I consider Nos. 1 and 7, upon the whole> to have
been more uniformly successful in their compositions. I wish the
gentlemen of the committee, and their secretary, would take the op-
portunity of reading over attentively the two Odes, Nos. 1 and 7, and
thereby to form their opinion which of the two deserves the Jir^t prize,
and the other to take the second. There are three more, and even six,
who deserve some remuneration for their loss of time, from the libe-
rality of the President, Vice-presidents, and Committee.
The writer of the Ode, No. 1, begins it oddly, and ends abruptly.
He seems to be master of his subject; not only notes explanatory, but
also commas, colons, periods, accents, &c. are beneath his notice. He
seems to think that his composition does not require such helps and
tinsel trappings; and, indeed, I think he is right. It must be an
ordinary piece that requires many marginal illustrations. His prosody
is correct and smooth, and yet so connected as the best written prose,
without the interpolation of any unnecessary words. He seems to
have been hard pressed as to time, otherwise he might have added a
better conclusion to his Ode. In this respect, in the opinion of many,
he may be inferior to numbers of his competitors. He ends abrubtly,
by offering a few lines of incense to a kind Providence, which saved
the few who escaped the wreck; and a stanza of four lines, the
meanest by far in the whole Ode, intended as a compliment to Sir R.
B. W. Bulkeley for his prompt and humane exertions in saving the
lives and property of the remnant of the deplorable wreck. There are
writers among the candidates, who have spent a great portion of their
odes in complimenting the President; but this was not the subject laid
before the public for competition. The subject was simply this —
" The Wreck of the Rothsay Castle." The writer No. 1, followed
his subject closely to the conclusion: that was The Wreck; and his
description of it is majestically terrific. Indeed, many of his rivals
equal him in this; but they have introduced topics not required by
the subject proposed to them.
No, 1 begins oddly, as observed before, by upbraiding the sea for
its deceitful appearance during its "given deg " upon a fine
morning.
He then abruptly introduces the catastrophe of the Rothsay Casiie }
without naming the vessel — The pleasing anticipations of ike strange
|
|
|
|
|
(delwedd B5918) (tudalen 171)
|
CRITICISM.
171
passengers, coming to enjoy the rural and picturesque sceneries of
Gwynedd — their hilarity and conviviality anticipated during their
excursions — the several objects to be admired — the salubrious air of
Mona and Arvonia — its effects upon invalids — Menai Bridge — a fine
description of it— its usefulness, compared with the former Ferry of
Porthaethwy — the Marquis of Anglesey's column — its history — Wa*
terloo nVl — ruins of castles — rocks — cataracts — mines — Snowdon —
a sun-rise view from its summit. Natives of Wales on the Rothsaij
steamer, returning from England, after many years absence, "to"
their
once " sweet homes " — their anticipations of meeting once more
their
dearest friends — and enjoying the scenes of their youthful mirth and
pastimes. These, trusting themselves on board of the Roilisay, full
of the most exhilarating sensations— preparations for sailing — des-
cription of the steam apparatus — the musical band on board, —
But oh! — the storm — the storm — its violence — the horrors of it
terrifically described — steam ineffectual — the sun, moon, and stars
hide themselves in thick darkness from observing the woeful sight — ■
nothing apparent to the distressed passengers, but the jaws of death
yawning upon them from between the rolling surges — the cries of the
passengers, though loud in the extreme, far less audible than the roar
of the tempest — steam annihilated— the dreadful catastrophe at its
height- — the sea taking full possession of its prey — some fine touches
of pathos— respecting parents and their infant children— an apostrophe
to the ocean to save one newly born— the cries of the distressed re-
echoed from the rocks of Priestholme and Orme's Head; but both the
one and the other, overpowered by the shriller roars of the two con-
tending and furious elements — Providence iuterposeth, and saveth a
few — an ejaculation of praise to the Ruler of the winds and waves —
an encomium of four lines on the humane and active conduct of Sir
K. B. W. Bulkeley, and the Mona men, in saving lives and property,
I remain, dear Sir, yours sincerely,
* WALTER DAVIES.
The Secretary, the second judge on this subject, addressed the
meeting and said, that after the very learned judgment of the Rev
"Waiter Davies, it would be presumptious in him to occupy much of
their time. In accordance with the recommendation of the rev,
gentleman, and in compliance with the wishes of the committee, he
had carefully perused the two best Odes on this subject, and he was of
|
|
|
|
|
(delwedd B5919) (tudalen 172)
|
172
CRITICISM.
opinion, that the one signed " Un a garfywyn Nglan y Mor," excels.
This poem is one of the finest bursts of poetic genius, and one of the
most striking ebullitions of the Welsh awen, which had ever fallen
under his observation. The author had, it is true, lingered much too
long in the description of scenery, and other irrelevant matter, but the
softness and beauty of every line, amply make up for these digressions.
He might instance, among a variety of others of these adventitious
beauties, the ascent to the top of Snowdon.
When he comes to the more immediate part of his subject, the
wreck, he treats upon it with a masterly, glowing, and eloquent
grandeur. The flight of his ideas knows no bounds, and the vigour of
his language is unrivalled.
The Secretary announced that the second prize was awarded to
Mr. Griffith Williams, of Llandegai (Gutyn Peris).
The Rev. John Blackwell said, that though this composition was
adjudged to take the second prize, it was of very great merit, and was
second only because it had been excelled by one of the first composi-
tions they had in the language.
|
|
|
|
|
(delwedd B5920) (tudalen 173)
|
BEI11NIADAETH.
Sylwedd y llythyr blaenorol, o eiddo y] Parch. Walter Davies, a
ymddanghosodd yn Gymraeg, yn y ' Gwyliedydd,' am Ionawr, 1833,
fel y canlyn: —
"Ar gymhelliad gohebydd caredig, yr wyf yn anfon ichwi dreigl-
ieithiad o'm llythyr at ysgrifenydd Cymmrodorion Gwynedd cyn
Eisteddfod Beaumaris. Gan nad ydyw y llythyr cyhoeddedig yn y
Newyddiadur yn fy meddiant, nis gallaf ond easglu ynghyd rai o'r
cof-nodau ysgrifen sydd genyf, ac os ymddangosant yn helaethach neu
yn brinach, bydded hyny yn faddeuol.
"Athrylithiawg Gymro.— Cofus genych i mi ddynodi yr Awdlau
ar golled y Rothsay Castle, bob un a, rhifyn, fel y damweiniodd i mi
osod fy Haw arnynt, a gwyddoch nad yw y rhifau hyny yn argoelion
rhagoriaeth na gwaeledd; gwyddoch hefyd na bu yr Awdlau ond
ychydig oriau dros y pedair ar hugain dan fy sylwad, cyn ichwi eu
llogellu yn ol o Lan yr Iw i Lan yr Elwy: ond yn hyny o ysbaid,
penderfynais fod yr Awdlau rhif. 1, a rhif. 7, yn rhagori ar y lleill.
Pa un o'r ddwy a gyfrifir yn oreu, gadawaf i farn yr Ysgrifenydd a'i
gyd-reithwyr dysgedig.
" Y mae rhif. 1, [sef awdwr yr Awdl hon] yn dechreu ei Awdl yn
farddonawl, gan senwi y mor am ei hudedd dau-wynebawg — y boreu
mor llyfn ei wyneb a, mor tawdd Solomon, a'r prydnawn mor erchyll
glogyrnawg ag an-nhrefn ei hun, cyn i'r Peryf mawr erchi Trefn, a
Threfn a fu.
" Gwedi crybwyll chwilfriwiad Hong, gan feddwl y Rothsay Castle,
ond heb ei henwi, y canlyn dychymmygiad o barotoa'dau y mor-
dwyaid — eu helwch yn blaen-olygu rhwyddhynt cysurus — Dieithriaid
yn addaw iddynt eu hunain y mwynhad o ymweled a cheinion a
|
|
|
|
|
(delwedd B5921) (tudalen 174)
|
174
BEIRNIADAETH.
yhyfeddodau Mon ac Arfon— Darluniadau o'r gwrthrychau penaf—
Pont ar Fenai, a'i rhagoriaeth ar hen fadau serfyll Porthaethwy
— Colofn Ardalydd Mon — ei golled o'i aelod wrth ennill buddugoliaeth
"Waterloo — Mwynder Cymdeithas — Hyfrydwch dystawrwydd allan o
gynhwrf a dwndwr eu caerdrefydd masnachol — Iechiueb awelon a
gloywon ddyfroedd Eryri, er hybu anhwyliant y corph a'r raeddwl —
Creigiau diffwys — Mynyddoedd cribog, rheieidr — Mwngloddiau — ■
Taith foreuol i ben Clogwyn Carnedd y Wyddfa — Meithder y terfyn-
gylch — Prydferthwch y Dwyrain ar godiad yr haul, &c. — Teimladau
y Cymry cynhenid yn dychwelyd o Loegr i ail olygu broydd eu
genedigaeth— chwareufaau eu mebyd — ac i fwynhau o newydd gyra-
deithas y rliai a gerynt fwyaf— Eu rhagddarpariadau i'r daith — Eu
cyflead oil ar glawryr Agerddlong— Peiriannau yr agerdd— Y Cydgor
Alawon, eu sain mal clych yn entrych nen — Cychwyn y fordwyaeth —
Ond Och! y clymhestl yn codi — ei chynnyddiad anfeidrol — darluniad
o'i herchylldod — y goleuadau wybrenol yn yrawisgo a mantelli o dy-
wyllwch rhag bod yn dystion o'r canlyniad — boddiad yr agerdd — ei
ebwch diweddaf— Rhuad y gwynt a'r mor, mewn cyd-gor dychryn-
advvy, yn fwy croch drimilwaith nag ysgrechiadau y truenusion a
diaspedain craig lefain Gogarth a Seiriol — Dim yngolwg y dychryn-
edigion ond ymddyfaliad o safn-rwth yr angeu yn ysgyrnygu arnynt
oddirhwng agenau diffwys y tonau mynyddig — Y mor mewn cyflawn
feddiant o'r Hong a'i llwyth — O'r Wbwb erchyll! — Gwaeddiadau
calon-dreiddiol rhieni a phlant — Erfyniad ar y m6r i arbed bywyd nn
newydd ei eni — Moddion diangfa i'r gweddill oedd i'w gael — Ar
ddarnau o'r Castell drylliedig.
* { Dywedwyd am yr Awdl hon, i'w hawdwr ei diweddu yn swta.
Gwir yw hyny; a gwir hefyd iddo ganlyn ei destyn i'r diwedd: pan
orphenodd ei destyn, efe a ddiweddodd ei Awdl, yr hon sydd yn
farddonawi yn ei dychymmygiad, rheolaidd, rhwydd, a llithrig yn
ei chynghaneddiad, a phur oddiwrth y gwrthuni cyffredin a'r sothach
o eiriau llanw. Gwir arall, y gallasai efe dacluso ei Awdl ag ambell
nod ac acan, ond ni ddarfu hyny, fel y gwelir wrth ei ddull yn ys-
grifenu ei ffug-enw. Efallai mai ei dyb ydyw — " nad rhaid i Arthur
wrth ffyn baglau."
|
|
|
|
|
(delwedd B5922) (tudalen 175)
|
AWDL AR
DDRYLLIAD
YR
AGERLONG ROTHSAY CASTLE,
GERLLAW BEAUMARIS, Awst 17, 1831.*
TESTYN YN EISTEDDFOD ERENHINOL BEAUMARIS,
YN Y FLWYDDYN 1832.
Wyllt w&nwr hallt ei waneg
Llawn o dwyll yw ei wen deg;
Llyfn iawn ydyw, heddyw, neb
Arw don ar hyd ei wyneb;
Y don flin, erwin, orwyllt,
Effro'i naws, gyffroai'n wyllt,
Nes ydoedd yn arsw3 r daw
Pob bron, Uenwi pawb a braw,
Sy heddyw, mewn naws addien,
Yn lle cyffro'n gwisgo gwen; —
Och! ffalsder, digter y don,
A'i dinystr ar feib dynion.
* Barnwyd yr Awdl hon yn fuddygol, a derbyniodd yr awdwr y
wobr o 20/)., a'r tlws cadeiriol; ac yn ychwanegol at hyny, dlws cyd-
roddedig gan ei .Huchelder Brenhinol y Duchess of Kent, a'r Princess
Victoria, y pryd hyny, eithr yn bresenol, "Brenhines Prydain Fawr.
|
|
|
|
|
(delwedd B5923) (tudalen 176)
|
176
AWDL AR DDRYLLIAD
Oj'r waedd oedd ddoe, a'r weddi, — — o ganol
Y gwynwawr groch weilgi;
Wyn for, rhoes i niferi,
Wely llaith, yn mol y Hi'!
Lion oeddynt, tybiynt gael taith,
A mwyniant teg am unwaith;
A gwel'd, y llestri yn gwau,
Hyd wyneb gwyrddion dona a,
Heb ofni gwynt, heb ofn gwg,
Na gwaelod mor na'i gilwg;
Cael iach daith, gwibdaith, deg wedd,,
Drwy ganol rhandir Gwynedd,
I ganfod teg wynfyd hon,
A'i glwyswawr fryniau gleision:
Tynu anadl, tan wenu,
Heb ilinder neu dosder du,
Mewn iachus, haelionus le;
Awyr bur hwyr a bore;
A chael, cyn eu dychweliad,
Wel'd ceinion glwysion ein gwlad.
A byw'n llawen ar ben bwrdd;
Mordeithio, neu rodio'r ardd;
Taith ddestl, heb dymhestl, heb dwrdd?
I fyny hyd Fenai hardd.
Neu gerdded drwyV coed gwyrddion,
Lwyni heirdd, ar lanau hon,
I wrando ar gywreindeg
Gerdd Ion y cantorion teg,
Sy'n plethawl, doniawl gyct wau
Yn nghanol y canghenau;
A rhodio llawer adeg,
Drwy'r Morfa,* rodianfa deg.
* Beaumaris*
|
|
|
|
|
(delwedd B5924) (tudalen 177)
|
Y
ROTHSAY CASTLE. 177
Lie i dawel ymneillduo o boen
Twrf y byd a'i gy ffro;
Yr harddaf, hyfrydaf fro
Is hauhven, i'w phreswylio.
Niferi fydd o fawrion,
Yn llu, yn tynu at hon.
Pigion enwog, goludog y gwledydd,
Erioed, a Ian want yr ardal lonydd;
Yno cyd-wleddant, — yfant yn ufydd
Awyr ei Menai o'r m6r a'r mynydd;
Ymlwybrant, rhodiant, yn rhydd — drwy'r wlad dda,
Yn iach eu gwala, yn mreichiau'u gilydd.
Llawer gwr fu'n llwyr gurio yn ei bryd,
Nes oedd bron diffygio,
Ddaeth i hon, hyfrydlon fro,
A rhodd iachad ilwyr iddo.
Rhydd ei thiroedd, lleoedd lion,
Deg olwg gwyd y galon;
Hyd drumau hon, ceir tremyn,
Ar siriawl wawr Seiriol wyn
A Gogarth fawr, freinfawr frig,
Graig o adail grogedig;
Y cydiol greig fel cadwyn
Gan y wlad o Gonwy i L'yn.
Eu banawg, uchel benau yn saethu
Yn syth i'r cymylau; —
Y mae yn werth i'n gael mwynhau — gwibdaith?
I lwybro unwaith hyd ael eu bryniau.
Er gweled harddfawr golofn,
Dra destl ein gwladwr di ofn;
Drych rydd edrych ar hon,
A golwg draidd i galon.
i 2
|
|
|
|
|
(delwedd B5925) (tudalen 178)
|
178
AWDL AR BBRYLLIAD
Darluniad o'r elyniaeth tryw§l oedd
Yn Waterloo ddiffaeth;
A'r distryw, ddistryw na ddaeth,
Un o'i ail, ar ddynoliaeth.
Cofir trwm loesau, rhwygiadau ergydion,
Mwg a niwl tramawr magnelau trymion:
Mawrwych garlamiad y meirch gorlymion;
Y drylliad ar fagad o arfogion; —
Ac aberth mawr, mawr lew Mon, — cael dyvnod
Nes tori'i aelod yn nistryw'i aion. —
Cestyll rhyfedd Gwynedd grain ,
A'i chaerydd sy dra chy wrain; —
A'r g'adarn Bont grogedig,- i fyned
Dros Fenai chwyddedig;
Heb ofyn dim,; — heb ofn dig
Rbuadwy'r mor berwedig.
Uchelgamp i'r croch weilgi yw syflyd
Ei saflawr na'i meini;
Deil tra bo mawr, lasfawr li'
Uthr don, yn rhuthro dani.
Yn lle'r cychod oedd yn bod, a'r badau,
Y rhai, gan ddyrnod, a rwygai'n ddarnau,
Wele drosglwyddiad rbad, wrth bob rheidiau,
O gyraedd dinystr y garw-wedd dbnau,
A bloeddiog, groch gableddau — porthweision,
A gwaedd eon eu dieflig weddiau!
A dynion a'u meircb danynt
Ar garlam, garlam drwy'r gwynt;
Nid ofnant y deifr dyfnion,
Llonant, pan y teithiant hon;
Degau o gerbydau'r bon,
Uwch agwrdd ddyfngrych eigion.
|
|
|
|
|
(delwedd B5926) (tudalen 179)
|
Y
ROTHSAY CASTLE. 179
Yn rhedeg yn rhuadwy, a chroesi
Echrysawl ryferthwy,
O olwg! a fu olwg fwy
Nodedig a clilodadwy?
Mae twrf olwynion chwyrnion a charnau,
Y meirch nerthawl, trinawl fel taranau;
Cywirlym ydynt y carlamiadau
Geir goruwch danedd yr egr g-roch donau;
Danynt, yn y gwynt yn gwau, drwy ei phyrth,
Wele lu engyrth, yn hwyliaw o longau. —
Bawb un dull, myn'd bob yn ddau
Hyd lenydd pysgodlynau;
A sylwi ar risialwawr
Gloew ddwfr glan, a'i wiwlan wawr;
Dwr o'i yfed, yr afiacb,
Gwan ei wedd, a ddwg yn iach; —
Lie mae'r pysg, yn cymysg* wau,
Mor Ion, raewn amryw luniau.
A gweled, gyda'a gilydd, ugeiniau
O agenawg greigydd;
A'r rhaiadr ar raiadr rydd,
Dwrw gwyllt drwy y gelltydd.
Bistyllia, ffrystia'n dra fFrom;
Cbwyrna wrth edrych arnom;—
Gael rhoi gwib byd grib y graig,
Iach aelgref, yr uchelgraig;
Cbwilio'i cbau fwngloddiau glan,
A'i cbelloedd yn wych allan;
Dringo'r Wyddfa, gopa gwyn,
A chware ar ei choryn;
tle'r nifwl, gwmwl teg yw,
Cam i wlad cwmwl ydyw;
Geir yma olygfa Ion
Ar ddirfawr froydd Arfon.
|
|
|
|
|
(delwedd B5927) (tudalen 180)
|
180
AWDL AR DDRYLLIAB
Gwelir o'r cwr bwygilydd - i lawer
O luoedd o wledydd;
A'r haul mad, ar doriad dydd?
Yn agoryd ei gaerydd.
Ei der wynebpryd eirian,
Aur liw, wrth ddringo i'r lan?
A'i wrid, yn ymlid y nos,
Q'i ddorau yn ddiaros.
Ceir yno deimlo'r gwyn darth,
Sydd heibiaw'n nofiaw mewn nerth;
Chwalu bydd, drwy'r uchel barth,
Uvvch creigiau, uvvch cymau certh. —
Rhai ereill oedd am forwrio o Loegr,
Pw hen wlad i rodio;
Yr oeddynt, drwyddynt, am dro, — ar frig ton^
Yn llawn o galon, hawdd gallwn goelio;
Cysuron hen gofion gynt,
Yn ddiau, 'nmlaena ddeuynt.
Oeddynt yn ymawyddu am weled
Moelydd hawddgar Cymru;
Gwel'd rhiantj gwel'd ceraint cu,
A gwyneb pawb yn gwenu.
Cofio'r gwyn ddyffryn a'r ddol,
Y llenyrch heirdd meillionol,
Y fron wech, y glasfryn hardd,
Lie tyf blodau, fathau fyrdd,
Y doreithiog, enwog ardd
Lad ei gwawr, y deildy gwyrdd*
A'r diddan le roed iddynt,
Ochrawg wedd, i chware gynt,
Yn rhyddion, cyn cyrhaeddyd
Tan bwys helyntion y byd;
|
|
|
|
|
(delwedd B5928) (tudalen 181)
|
Y
ROTHSAY CASTLE. 181
Oeddynt yn cofio addysg
Tad a mam dinam, a'u dysg.
A hallt alar yr holl deulu y dydd
Y deddynt o Gymru,
A'r trymion ofidion fu,
Trwy'u henaid, yn trywanu.
Cyn rhoi'n olau, amlygiadau,
O'u bwriadau i fyn'd o'u brodir,
A throi, weithion, ar daith eon,
Drwy y wendon, i estrondir,
Anhawdd iawn oedd, yn ddinam,
Dyweyd am hyn, wrth dad a mam.
Troi draw, ag wylaw o galon, -yn rhwydd,
Yr oeddynt ddeigr heilltion;
A'u gruddiau teg, Uiwdeg, lion,
Un ffunud a dwy ffynon.
Fel yr hwyliynt, colli tremynt,
Yno'r oeddynt, arni'n raddol;
Achaddug Ihvyd, gorchuddiol — ardrumau,
Aeliau ei bryniau, a niwl wybrenol.
O'u golwg hi a giliodd,
Y niwl tew a'i law a'i todd.
Disgwylient, tybient, gael taith, a dychwel
IV gwlad iachus eilwaith; —
Heb baid, eu llygaid yn llaith,
Am eu hardal, drwy'u mordaith.
Rhoddi eu hyder, yn bur ddioedi,
Yn yr agerddlong, y nofiai'r gwyrddli/
Ac yna meddwl, meddwl am iddi
Rwygo'i wyn gesig? a'u brigau'n gwysi?
|
|
|
|
|
(delwedd B5929) (tudalen 182)
|
182
AWDL AR DDRYLLIAD
A'u dwyn i*r Ian, ar hyd anwar li\ — heb
Orn trychineb na mor yn trochioni.
Nid oedid, — rhoddid yn rhydd,
Olew ar ei hechelydd;
Ffrystio gwneud corff o eiriasdan,
A pbarotoi 'i hoffer tan.
Yr agerdd yn dyrwygo,- yn bybyr,
Drwy'i bibell dan ruo,
Poeri'n wyllt o'r pair wnai o,
A chyffrowyllt groch ffrio.
Gwedi, yn nghanol godwrdd,
I bawb ddyfod ar ei bwrdd,
Acw cbwanog gycbwynynt,
Fawr lu hardd, i'r farwol bynt,
O Lynlleifiad i'r wlad Ion,
Diriondeg drwy y wendon. —
Llwyth gwerthfawr o drysawr drud
Anhefelydd, — prif olud;
Heb feddwl, heb feddwl fawr
Am y drom ystorm dramawr,
A'r greulon, annhirion nos
Erwin, oedd yn en baros.
Yn ddir, ydoedd ei rbodau, drwy agerdd,
Yn dyrwygaw'r tonau;
Dyrchodd ei mwg yn dorchau,
Hyd y nen, yn dew dan wau.
Hwythau y peroriaethwyr,
Drwy ainc, rboddent gainc i'r gwyr
Tybient y meiddient a'u mawl,
Yn ei cbastell, gorchestawl,
Herio'r mor, a'i rym mawrwyllt^
Ac eigion y wendon wyllt;
|
|
|
|
|
(delwedd B5930) (tudalen 183)
|
Y
ROTHSAY CASTLE. 183
Ond och! y ganv siom du
Ddeuai arnynt i ddyrnu;
Eu holl obaith ymaith ai,
Fel ia unnos diilanai;
Y mor ffrochwyllt, orwyllt wedd,
A'i ddwr yn llawn cynddaredd;
Twrw a dinystr ei donau
A'u trem hyll yn cyd-drymhau.
Crychferwai, ymrwygai y mawr eigion,
Ewynai'i aflonydd donau'n fiinion;
Unwedd a 'mwriawl fynyddau mawrion,
Och! oedd ei grothawg, fawr chwydd hagr, weithion;
Ymluchiai, taflai pob ton — hyd y ser,
Yn eu gorwyllter, eu dagrau heilltion.
E ddeuai eilwaith yn nerthol ddyli',
entrych hoewnef, gan wyllt drochioni,
Nes rbwygo y safngerth, aeigerth weilgi
Anferthawl, a'i ddreigiawl gynddeiriogi;
Y llong yn mherfedd y Hi' — ymsiglodd,
A tharanodd pob peth ei thrueni.
Duw, arwr y gorddyfnderoedd,
A'i enwog lais, yn galw oedd,
Ei filoedd i ryfela;
Ni welid pelydr haulwen,
Y ne'n ddu, bygddu uwch ben;
Twrf corwynt, drovvynt o draw?
Yn yr awyr yn rhuaw.
Dan chwiban da'i allan o'i 'stafellau,
A heriai fydoedd, drvvy'i gynhyrfiadau j
A Duw a roddodd, lacad i raddau,
1 ffrwyn gadwynog y ffyrnig donau;
Rhuthrodd, fe ddyrnodd y ddau— 'sglyfaethgar,
Drvvy'u bar anwar, nes duo'r wybrenau!
|
|
|
|
|
(delwedd B5931) (tudalen 184)
|
184
AWDL AR DDRYLLIAD
A'r Rotiisay, hithau ar hynt,
I dir angau, 'n myn'd rhyngynt.
Weithiau i frig dig y don y dringai,
Drwy angawl ymdrechion,
Wed'yn Uuchid, hyrddid hon
I'r gwgus, ferwawg eigion.
Ymroliodd drwy T r mor heli, ac eilchwyl
Golchai yntau drosti;
Ail ydoedd, yn ei ch'ledi,
I flewyn llesg o flaen Hi'.
Gwibiai'r dyfnfor, gefnfor gwyn,
Anfoddog fel hurt feddwyn;
E lynai ei holwynion,
Eu tro chwai a dagai'r don;
Cryfder yr ager a'i waith,
A'i hoffer yn ddieffaith;
Hi droe o'i phwynt, yn dra phell,
Dan ysgwyd ei hun asgell;
Yna'n ol i hwn eilwaith,
Yn erbyn y moryn maith,
Nes syrthiai'i lif, gefnllif gwyn?
Erch aruthr ar ei choryn:
Ysigwyd hi, nes agor
Ochrau ei muriau, i'r mor.
* Ac e lanwyd calonau — — y dynion,
Ag ofn dinystr angau;
Gwel'd ei safn anferth, gerth, gau,
Yn agor drwy'r gwanegau!
A'r Hong ar y garwfor llaith,
Myn'd waelach, waelach eilwaith.
Tra anhawdd dyweyd trueni,- -neu helynt,
Yr olwg oedd ami;
|
|
|
|
|
(delwedd B5932) (tudalen 185)
|
Y
ROTHSAY CASTLE.
LIu'n ubain, llefain, nwch Hi*
Rhyfeddol, bron ar foddi.
Ac ereill yno'n gorwedd yn gleifion,
Mewn gwylofus dromwedd,
A'u henaid mewn anhunedd,
Yn wael eu gwawr,— gwelw'u gwedd.-
I
Er i wyr, amryw eiriol,
Yn daer yn awr, am droi'n ol;
Er gweled drwy argoelion,
Mai'u lle fyddai dyfrlle'r don,
Yn mlaen ae'r llyw mileinig,
Drwy dbrau'r dyfnderau dig,
Treiddio yr oedd bloedd ei gableddau— 'r
VVrth regu'r elfenau;
Creulon oedd, ei galon gau,
At enwog lyw y tonau!
Ei forwyr, yn llafurio yn eon,
Mewn awydd cael glanio,
A'r mor a'r gwynt, trymwynt tro,
Annhiriawn yn eu herio.
Baeddent, ymdrechent yn drwm,
A mawr rwysg y mor a'i rym;
Toddi mewn cyni, bob cam,
A phoen dost, heb ffynu dim:
Y ddryghin flin, aflonydd,
Wedi dal ar hyd y dydd,
Nes oedd yr haul yn soddi,
Vw wely llaith, — bol y lli'?
A hw T ythau, druain, weithion,
A lief hallt, yn mhell o Fon,
Ac eirf dinystr, cryf donau,
Wyneb certh, yn bywiocau?
|
|
|
|
|
(delwedd B5933) (tudalen 186)
|
186
AWDL AR DDRYLLIAD
A Uawer, uwch dyfnder du,
Yn ilegach, bron llewygu;
Y ser, rhag trymder y tro,
O'u gwydd, yn lhvyr ymguddio;
Nid ellent, 'nawr, dyallwn,
Edrych yn yr hagrddrych hwn;
Gwel'd grym ftngau llym gerllaw,
Mor aethus yn ymrithiaw. —
Dan ysboncio, neidio'n wylit,
Yn hir, ar y don orwyllfc,
Hwy gyrhaeddent, yn wlybion eu gruddiau,
I le eu dinystr, drwy lu o donau;
Ymagorodd, gor-rythodd dwfn grothau
Y dyfroedd yn ganoedd o agenau;
Gwelid, yn ddigon golau, ofn bedd llaith,
Drwy anobaith, yn duo'r v/ynebau.
Ac ar hyn, twrf gerwinawl —a glywid,
Nes oedd glewion nerthawl
Yn syn, mewn dychryn di dawl,
"Yn y man annymunawlf
Y Hong ar draetheli angau, yn gerwin
Guro'i bun yn ddrylliau;
Ydoedd ei thrwm ddyrnodiau
Gerwin, fel daeargrynfa.au.
Gan uban, mewn gwan obaith — — yn eu ffrwst,
Deffroes pawb ar unwaith,
Ond uwch na lief, fonllef faith,
Tair mil, oedd y 'storm eilwaith.
Bwriai y cefnllif berwwyn, tra uchel,
Ei heillt drochion gorwyn;
Ysgubai, rheibiai'r gwyr hyn,
I aneddau'r annoddyn.
|
|
|
|
|
(delwedd B5934) (tudalen 187)
|
Y
ROTHSAY CASTLE. 187
Drymed oedd eu caledi! O!'r wylo?
O!'r olwg oedd ami;
Pwy wna ddrych i edrych i
Haner y inawr drueni?
Rhai'n och'neidio, rhai'n gweddio,
Ac ya wylo'n drwm gan alar;
Rhai'n gwallgon, rhai'n ymroddi
IV trueni, ddistryw anwar.
Ereill wyr, mewn rhyw hyll wedd,
Tyniru gwallt yn eu gwylltwedd;
Rhedent, mewn cyffroadau,— — — i geisio
Osgoi ias oer angau;
A'i eirf hyll, ail ymgryfhau,
Yn ei antur, wnai yntau.
Yn ei wyn, gwelai'n honaid,
Y paith blwng*, — pob peth o'i blaid.
Y nos wedi gorchuddio'r nen, caddug
Yn cuddio pob seren,
A'r rholfawr, anvvar elfen,
A'i bar yn ffyrnig dros ben.
Anal y Hong yn nghanol Hi' hyllig
Yn hollol ddiffoddi;
Llifeiriant yn hyll ferwi,
Rhwng ei chandryll estyll hi.
O le tost! wele y tan
Wedi hollol fyn'd allan;
A'i holwynion yn glynu
Ar draethfan y Dutchman du;
Ac er i'rgwyr oer eu garni,
Chwilio am y gloch alarm,
|
|
|
|
|
(delwedd B5935) (tudalen 188)
|
188
AWDL AR DDRYLLIAD
Er fod ei swn hynod hi,
Garw son, yn llawn gresyni,
Eto, er rhoddi ateb
Iddyn' nhwy, ni chlywodd neb:
O'r diwedd, uwch deifr duon,
Pallodd dyrnod tafod hon.
Yn awr, y gwelir pob argoelion
Gyda'u gilydd, y gwaeda y galon;
O! pa deimladau, aethau, weithion,
A feddiana'r fath dorf o ddynion;
Rhai nadynt, uwch gerwindon, — yn gweled,
Un ynrwared, mwy nag i'r meirwon!
Dychryn enaid sy'n dechreu enynu,
Yn ei wylltineb, gan erchyll felltenu,
Drymach, drymach mae angau'n liyll dremu
Yn eu hwyneb, — a'r morynewynu,
A danedd hallt y don ddu 'nawr ydynt,
Oil am danynt yn erchyll ymdynu.
Y tadau tirion, trymion yn tremu
Ar eu haneisor ddinystr yn nesu;
Ymwylltient, a cheisient ymlochesu,
Ow anhap hyllig! — pob petli yn pallu;
Y ne'n ddwl, pob man yn ddu, a'rhalltfor
Garw yn agor dan ysgyrnygu.
Y Fam druan a'i bychan yn beichio,
Yn ei alaeth, a hithau yn wylo,
Heb wybod, ar yr hynod awr bono,
annedwyddwch, beth i'w wneud iddo;
Er i eglur ddeigr dreiglo ar ei gradd,
1 angau diludd aeth rhwng ei dwylo.
O! for cuchiog, gwrando gri,
Nodda un, newydd eni,
|
|
|
|
|
(delwedd B5936) (tudalen 189)
|
Y
ROTHSAY CASTLE. 189
Rho wiwfad estyniad dydd
I'r hwn sydd bron asoddi.
Eu llwyr annedwydd, erchyll oernadau
A dreiddient, ac a rwygent y creigiau,
Ond swn y ddryghin erwin am oriau,
Och! yno, weithion, oedd uwch na hwythau;
Er eu llafur a'u llefau, eu gwatwar
A wnai'r du, anwar, ddwfn for a'i donau.
Wele rai, gan alar hallt,
Yn $nrwygo, 'n wallgo' wyllt,
Eu largaid yn danbaid oil,
Troeik, ymwibient fel mellt.
Ereill yn gallu ymdyru yn dirion
I alw ar enw eu Duw, ly wiwr union;
Yn lor gafaelent, gan fwrw'u gofalon,
Ar eu Ner agwrdd sy'n ffrwyno'r eigion;
Ereill yn suddo'n oerion mewn trymder,
A hallt flinder i wyllt fol y wendon.
Rtiai oedd yn serchog, galonog lynu
Yn eu gilydd, er ymddiogelu,
Hyn ni chollent, er i'r mor erchyllu,
Yn y tywyllwch, tra meddent allu,
Ond y groch don, ddigllon ddu, yn ddibaid,
A wasgai'u henaid nes eugwahanu.
Golchai'r tonau'r RoTHSAY'n ddrylliau,
A'u hergydiau trwm, rhwygiadol,
Cipio degau, gyda'r darnau,
Wnae y thnau anghytunol,
Gwel fabanod mewn dychryndod,
Hwnt i'r gwaelod ant o'r golwg;
Er yn wyneb mor a'i wg rhag eu lladd,
lddynt hir ymladd, ni dd'ont i'r amlwg*
|
|
|
|
|
(delwedd B5937) (tudalen 190)
|
190
AWDL AR DDRYLLIAD, &c.
Wele fenyw'n ceisio dal i fynu
Yn eigion gwyn drochion, gan ymdrechu,
A nerth anwar y don ar ei thynu
IV choluddion, — Ow! dacw hi'n ei chladdu;
Ni chaiff ei cheraint tra chu roi i hon fedd,
Wely oerwedd, nag' arno alaru.
Lluoedd ar luoedd a i lawr,
I'r eigionau tra gwynwawr,
Er ceisio neidio'n nwydvvyllt,
1 frig y don, wendon, wyllt,
O'u gofid, er cael gafaei,
Yn narnau'r Hong, wiblong wael,
Er hyn, y mor gerwinol
A'i lawn nerth, a'u tafiai'n ol;
Ond rhai, yn eu hanffawd trwm,
O un galon yn gwlwm.
Yno daliasant, er eu du loesion,
A'u hynod ddychryndod, uwch oer wendon,
A Rhagluniaeth a'u beurog olwynion,
A'u noddai, a'u dygai'n waredigion;— -
Rhown favvl, ynhyfawl, i'n Hion -am ei rad,
Orwiw gariad a'i amryw ragorion.
Gair mawr a haeddai gwyr Mon- ereswiw,
A Syr Risiart dirion,
Am eu nawdd — ys hawdd fydd son,
Am danynt tra trem dynion.
|
|
|
|
|
(delwedd B5938) (tudalen 191)
|
SUBSCRIBERS''
NAMES,
|
|
|
|
|
(delwedd B5939) (tudalen 192)
|
$jer
Uo$al f^tgftnrss tfje Hucijegs of Ment, Uattonegg.
|
|
|
|
|
(delwedd B5940) (tudalen 193)
|
ANGLESEY.
William. B. Hughes, Esq. M.P.
10 copies
The Hon. W. O. Stanley, M.P.
4 copies
H. J. Evans, Esq. Surgeon,
Llanerchyraedd
Rev. Tshmael Jones, Hermon,
2 copies
Rev. W. Griffith, Holyhead
Rev. W. Jones, Amlwch
Rev. E. Davies, Llanerchyraedd
Rev. D. Davies, Llanddensant
Rev. T. Owen, Llaufechell
Rev. D. Roberts^ Sion Chapel
Rev. D. James, Rhosymeirch
Rev. H. Rees, Pentraeth
Rev. W. Davies, Bryngwran
Mr. Thomas Roberts, Foel bach,
near Llanfechell
Mr. John Roberts, Cefn coch,
near Do. (Edeyrn Mon)
Mr. Rich. Jones, Ogof, near Do*
Mr. H. Jones, Schoolmaster,
Cemaes
Mr. O. Thomas, Clegyrog, Llun-
badrig
Mr. R. Jones, Llanrhuddlad, (H.
ab Ieuan Prys)
Mr. H. Roberts, George ancfDra-
gon, Llanerchyraedd
Mr. J. Roberts, Ceidio, Do.
Mr. Thomas Parry, Saddler, t)o.
{Llanerchydd}
Mr. J. Forsyth, Llanerchymedd
Mr. O. Parry, Currier, Do.
Mr. J. Hughes, LI. Esgob, Do.
Mr. G. Williams, Druggist, Do,
Mr. J. Thomas, Butcher, Do.
Mr. Ed. Parry, Currier, Do.
Mr. J. Jones, Eirianelit
Mr. J. Jones, Chwaen
Mr. E. Jones, Clorach Fawr
Mr. W. Jones, Do.
Mr. D. Owen, Trewyn
Mr. O. Jones, Pentraeth
Mr. O. Roberts, Do. (Owen
Llwyfo)
Mr. J. Hughes, Bardd, Bod-
edern, 8 copies
Mr-. Escu Davies, Newborough
BRECONSHIRE.
Rev. Mr. Blow, Brecon
Rev. E. Davies, Classical Tutor of
the Brecon Independent College
Mr. D. Roberts, Student at Do.
Mr. Isaac Francis, Do.
Mr. Edward Williams, Do.
Mr. J,Hughes,jDo. (Ieuan o Leyn)
Mr. John Edwards, Do.
$Tr. Robert Fairclough, Do,
Mr. Evan Lewis, Do.
Mr. Elias Jacob, Do.
Mr. Daniel Ace, Do.
Rev. W. Moses, LibanUs
Mr. T. Prothero, Bard, Aber,
4 copies
|
|
|
|
|
(delwedd B5941) (tudalen 194)
|
S194
UBSCRIBERS' NAMES
CARDIGANSHIRE.
Kev. W. Jones, Hawen, 12 copies
Rev. Daniel Davies, Cardigan
Kev. Richard Owen, Lampeter,
2 copies
Rev. A. Shadrach, Aberystwyth
Rev. J. Saunders, Do.
Rev. O. Owens, Talybont
Rev. Daniel Thomas, Penrhiw-
galed
Mr. Abraham Thomas, Do.
Mr. J. Jones, Newcastle Emlyn
(I ago Emlyn), 6 copies
Mr. Robert Jones, Printer, Aber-
ystwyth, 6 copies
Mr. Robert Edwards, Draper, Do.
Mr. J. Jones, Bookseller Llan-
badarn Fawr, 12 copies
Mr. W. Owen, Talybont
Mr. R. Rowland, Erglawdd, Do.
CAERMARTHENSHIRE.
Rev. D. Davies, Theological
Tutor of the Carmarthen Ac-
ademy .
Rev. D. Lloyd, Classical Tutor,
of the Carmarthen Academy
Rev. John Breese, Carmarthen
D. Charles, Esq.
Air. S. EvaiiSj Editor of the
1 Seren Gomer*
Mr. W. Thomas, Bard, (Gwilym
Mai) 6 copies
Mr. T. Thomas, Student, at the
Carmarthen Academy
Mr. D. Anthony, Do.
Mr. T. Job, Do!
Mr. W. Davies, Do.
Mr. G. Phylips, Do.
Mr. W. Jones, Do.
Mr. S. Thomas, Do.
Mr. J. Williams, Do.
Mr. D. Josuah, Turner, near Car-
marthen, 2 copies
Mr. D. Gravell, Cwmyfelin, near
Carmarthen;
Rev. J. Williams, St. Clears,
1 2 copies
Rev. D. Rees, Llanelli
Mr. J. Thomas, Printer, Do.,
(Glan Towi) 5 copies
Mr. W. Howell, Cross Inn
CAERNARVONSHIRE.
Major-General Sir L. P. J. Parry,
Madryn, 4 copies
J. Williams, Esq., Tuhwnt i'r
Bwlch, High Sheriff, 3 copies
O. O. Roberts, Esq., Surgeon,
Bangor, 3 copies
A Friend, 20 copies
D. Williams, Esq., Solicitor,
Pwllheli
J. Williams, Esq., Brecon Place,
Port Madog
J. J. Davies, Esq., Surgeon, Pen-
y-groes
D.*R. Pugh, Esq., Coch-y-big
W. Jones, Esq., Solicitor, Glan
Beuno
Rev. W. Hughes, Saron
Rev. W. Ambrose, Porth Madog,
16 copies
Rev. R. Parry, Conway,10 copies
Rev. D. Griffith, Bethel
Rev. U. Samuel, Bethesda
Rev. T. Edwards, Ebenezer
Rev. O. Thomas, Tal-y-sarn
Rev. R. Ellis, Rhoslan
Rev. J. Jones, Capel Helyg
Rev. J. Morgan, Abererch
Rev. S. Edwards, Ceidio
Rev. R. P. Griffiths, Pwllheli
Rev. R. Jones, Llanllyfni
Mr. J. Jones, Aberdaron
Mr. R. Thomas, Llangybi
Mr. E. Parry, Llanwnda
Mr. D. Rowland, Pwllheli
Mr. O. Owens, Bodnithoedd,
Lleyn
Mr. R. Williams, Bettws fawr
(R. ab Gwilym Ddu)
Mr, Eben. Thomas, Bard, Clynog
|
|
|
|
|
(delwedd B5942) (tudalen 195)
|
SUBSCRIBERS'
NAMES.
195
Llyfrgell y Capel Helyg
Mr. R.Thomas, Abercegyd, Bangor
Mr. J. R. Pritchard, Bangor
Mr. Mark Hughes, Bontnewydd
Mr. Charles Williams, Clogwyn
Mr.W. Roberts, Bookseller, Dwy-
gyfylchi, 12 copies
Mr. R. Thomas, Cerig Uwydion
Mr. D. Hughes (Cefn uchaf),
Student, Glasgow
Mr. H. Hughes, Tre'r garth, (H.
Tegai)
Mr. Lloyd, Tan-y-bwlch
Mr. W. Owen, Pen-isa'r-nant
Mr. W. Owen, Brynllwyd
Mr. D. Williams, Braich melyn
Mr. J.Williams, Red Lion, Llan-
llectyd
Mr. J. Thomas, Perthi, Llandegai
Mr. J. Thomas, Bethesda
Mr. D. Thomas, Do.
Mr. B. Jones, Druggist, Do.
Mr. W. Thomas, Tai'n-y-coed
Mr. G. Rowland, Grisiau cochion
Mr. M. Davies, Cae'r berllan
Mr. J. Thomas, Bethesda
Mr. R. Kelcum, Llandegai
Mr. J. Jones,Ty'r capel, Bethesda
Mr.R. Jones, RoydOak, yr Achub
Mr. R. Williams, Bethesda
Mr. R. Thomas, Do.
Mr. E. Williams, Braich
Mr. J. Williams, Caegwigyn
Mr. B. Williams, Do.
Mr. W. Edwards, Llanberis, (G.
Padarn)
Mr. D.Williams,Ty Ddewi, (Din-
orwig)
Mr. R.Griffith, ieu.Tyddyn Siarles
Mr. O. Roberts, Snowdon, Betws
Mr. E. Hughes, Bethlemwth
Mr. James Jones, Bontnewydd
Mr. Richard Lloyd, Pen-y-bwlch
Mr. W. Hughes, Buarth
Mr. R. Williams, Ffridd, Llan-
dwrog
Mr. J. Williams, Do.
W. Hughes, Esq. Surgeon,Trefriw
Mr. loan Pritchard, Llanberis
Mr. Pierce Davies, Do.
CAERNARVON.
W. LI. Roberts, Esq., Solicitor,
6 copies
Joseph Jones, Esq., Segontium
Terrace, 3 copies
T. H. Evans, Esq., 2 copies
W. Roberts, Esq., Surgeon
E. Parry, Esq. Twthill
R. A. Poole, Esq., Do.
George Harding, Esq., Do.
R. M. Preece, Esq., Bron-y-gaer
John Williams, Esq., Surgeon
Messrs. Potter & Co., 6 copies
Rev. J. H. Bransbv
Rev. J. Griffith (B.M.)
Rev, M. Thomas (W.M.)
Rev. D. Jones, Turf-square
Mrs. Williams, Segontium Terrace
Mr. D. Griffith, (Clwydfardd)
Mr. H. Jones, at Mr. LI. Roberts
Mr. W. Williams, Druggist
Mr. H. Humphreys, Printer
Mr. W. Williams, Twthill
Mr. John Hughes, Watchmaker
Mr. R. D. Williams
Mr. J. Parry, Hatter, 2 copies
Mr. Morgan Jones, Baker
Capt. J. Owen
Mr. H. Thomas, Cabinet-maker
Mr. J. Huxley, senior
Mr. Richard Griffith, Draper
Mr. J. Williams, at Messrs. Pot-
ter, &c.
Mr. R. Roberts, Castle-green
Mr.D.E.Davies, at Mr. Ll.Roberts
Mr. W. G. Thomas, Builder
Mr. H. S. Hay den, Organist
Mr. H. Griffith, Druggist
Mr. O. Roberts, Innkeeper
Mr. W. Ellis, Mariner
Mr. W. Hughes, Mariner
Mr. J. Jones, Saddler
Mr. R. Williams, Carpenter
Mr. J. Thomas, at Mr. R.Williams
|
|
|
|
|
(delwedd B5943) (tudalen 196)
|
196
SUBSCRIBERS' NAMES.
Mr.W. Roose, Portrait Painter
Mr. W. Parry, Bull's Head
Mr.R Davies(SegontiumTerrace)
Student Blackburn, 3 copies
Mr. R. Rowlands, Cabinet-maker
Mr. J. Evans, Chandler
Mr. R. Griffith, Pen-yr-allt
Mr. Meurig Edwards, Auctioneer
Mr. Richard Owen, Nailer
Mr. Owen Edwards, Stone-cutter
Mr. O. Ellis, Segontium Terrace
Mr. W. Hughes, Tobacconist
Mr. R. LI. Ellis, Surveyor
Mr. R. Roberts, Flour-dealer
Mr. J. Lloyd, Builder
Mr. D. Jones, Bangor-street
CHESTER.
Rev. E, Evans, Christleton, near
Chester (I. G. Geirionydd),
3 copies
Mr. E. Parry, Exchange, 3 copies
DENBIGHSHIRE.
Rev. Walter Davies, M.A. (G.
Mechain) Llanrhaiadr Mocii-
nant, 3 copies
Rev. William Rees, Denbigh (G.
Hiraethog) 12 copies
Mr. R. W T illiams, Do., 12 copies
Mr. J. Evans, Llansantffraid (I.
D. Ffraid), 2 copies
Mr. D. Owen, Skinner, Llanrwst
Mr. John Jones, Printer, Llan-
rwst, 6 copies
Mr. J. Edwards (Meiriadogyn),
Rhosymedre
Mr. J. Jones (Llewelyn penfelyn
fardd), Do.
Mr. William Roberts, Do.
Mr. John Morris, Do.
Mr. John Price (loam Aiun)
Cefnmawr
Mr. Richard Roberts, Do,
Mr. Henry Williams, Do
Mr. Robert Evans, Cefnmawr
Mr. Owen Vaughan, Do.
Mr. David Davies, Do.
Mr. Thomas Richards, Do.
Mr. John Valentine, Do.
Mr. Robert Blunt, Do.
Mr. John Williams (I. ab GwiU
ym) Do.
FLINTSHIRE.
Right Honourable Lord Mostyn,
6 copies
Rev. D. Jones, Holywell
Rev. E. Hughes, Do.
Rev. H. Pugh, Heol Mostyn
Mr. Hughes Artist, 3 copies
Rev. Owen Owens, Rhes-y-cae
Mr. T. Parry, Printer, Holywell
GLAMORGANSHIRE.
W. Williams, Esq. Aberpergwm
Rev. Mr. Lewis, Llangatwg
Rev. D. Rhys Stephan, Swansea,
4 copies
Rev. W. Hughes, Morristown r
12 copies
Rev. R. Owen, Cwmbychau,
1 2 copies
Rev. Morgan Evans, Caerphili,
(Morgan Fwynfawr) 12 copies
Rev. J. Hughes, Dowlais, 12 cop.
Rev. W. Jones, Pen y Bont ar
Ogwy, 2 copies
Rev. Daniel Evans, Castell Nedd
Rev. W. Jones, Cardiff
Rev. B. Owen, Merthyr
Rev. T. B. Evans, Ynysgau,.
5 copies
Mr. E. Evans, Schoolmaster,
Mathew's Terrace, Swansea,
4 copies
Mr. Joseph Maybery, Neaih,
12 copies
SUBSCRIBERS' NAMES.
|
|
|
|
|
(delwedd B5944) (tudalen 197)
|
197
CYMDEITHAS GYMREIGYDDOL
CASTELL NEDD.
Y Parch. D. LI. Isaac, (Llywydd)
3 llyfr
Mr. D. Benjamin, Bardd, (Dewi
Bach)
Mr. Thos. Jenkins, Ysgrifenydd
Mr. W. Williams
Mr. Morgan Rees
Mr. William Rees
Mr. John Morgan
Mr. Phylip Morgan
Mr. Ebenezer Thomas
Mr. Griffith Owen
JVlr. Samuel Jones,
Mr. Theophilus Davies
Mr. John Thomas, Shopkeeper,
Glyn Nedd.
Mr. W. Lewis, Secretary of the
Cymreigyddion Society, Aber-
dare, 6 copies
Mr. Evan Davies, Bedwlwyn
(Ieuan Myfyr nwch Celli),
2 copies
E. Williams, Esq. Surgeon, Cow-
bridge
Mr. J. T. Jones, Printer, 12 cop.
Mr. W. E. Jfcnes (Cawrdaf), Do.
Mr. E. Williams, (Iolo Fardd
Glas), Do.
Mr. J. Reynolds, Do.
Mr. T. J. Pritchard, Do.
Mr. T. Morris, Maltster, Do.
Mr. Morgan Rhys, (MatheW
Dew)
Mr. D. Evans, Llanharan (Dewi
Harau), 2 copies
' Mr. Jones, Llys y Fronydd
Mr. H. Evans, (H. Ddu o Ddy-
fed), Cardiff, 12 copies
Mr. LI. Jenkin, Printer, Doi
1 9 copies
Mr. Thomas Jones, ^(Eos Glan
Rymi), 12 copies
Mr. Taliesin Williams, Bard,
(Taliesin ab Iolp). 4 copies
Mr. Win. Williams, Printer,
Merthyr Tydfil, 6 copies
Mr. E. Williams, Bardd, yr
Alarch, 10 copies
Mr. Joseph Jones, Dyffryn Arms,
Do. 3 copies
Mr. Thos. Evans, Miner
CYMDEITHAS CYMRODORION
MERTHYR.
Mr. D. Jones, Llywydd
Mr; Morgan Edwards, Rhag-
lywydd.
Mr. D, Lloyd, Trysorydd
Mr. J. Rees, Ysgrifenydd
Mr. Richard Jones, (Rhydderch
Gwynedd), Bardd
Mr. Roger Williams, Bardd,
12 llyfr
Y Parch. J. Bartley
Mr. Richard Lewis, Printiwr
Mr. John Lewis
Mr. Rees Lewis, Llyfrwymwi
Mr. Morgan Davies
Mr. D. Davies
Mr. Nicholas Jones, Saer
Mr. W. Ellis, Mwnwr
Mr. W T . Evans, Bardd (Cawf
Cynon).
PONT Y TY PRIDD.
Rev. D. Davies
Rev. James Richards
Rev. R* Edwardsj Dinas, 6 copies
Mr, Ebenezer Davies, Ysgrif-
enydd Cymreigyddion y Maen
Chwyf, 12 copies
Mr. John Jones, Millman Cyrch
y Gwas
LONDON.
Rev. Dr. Rees, 2 copies
Mr. J. Parry, (Bardd Alaw)
LIVERPOOL.
Rev. Wm. Williams, (late of
Wem)
198
|
|
|
|
|
(delwedd B5945) (tudalen 198)
|
SUBSCRIBERS'
NAMES..
Rev. Daniel Jones, 10 copies
Rev. T. Pierce, 10 copies
Rev. W. Roberts, 12 copies
Mr. E. Pugh, 10 copies
Mr. R. LI. Morris, Printer
(Rhufoniawc), 12 copies
MERIONETHSHIRE.
Thomas Hartley, Esq., Llwyn
Evan Williams, Esq., Brongader
L. Pugh, Esq., Bank, Dolgelley
Rich. Williams, Esq., Surgeon,
Do., 3 copies
Lewis Evans, Esq., Surgeon, Do.
David Owen, Esq., Surgeon, Do.
John Jones, Esq., Solicitor, Do.,
2 copies
W. Griffith, Esq., Solicitor, Do.
John Jones Williams, Esq., So-
licitor, Do.
Robert Prys Roberts, Esq., Do.
G. E. Wynne, Esq., Cwmyrafon,
Llanbedr
Griffith Davies, Esq., Surgeon,
Dolgelley
Griffith Evans, Esq., Maesypandy
Rev. David Pugh, Curate
Rev. William Batten, (W.M.)
Rev. E. Evans, Abermaw
Mr. Lewis Jones, Lawnt Cottage
Mr. David Evans
Mr. Thomas Payne, Surveyor
Mr. Griffith Jones, Coroner
Mr. David Owen, Pantyronen
Mr. D. Pugh, Finsbury-square'
Mr. Thos. Roberts, Confectioner
Mr. R. Jones, (B. Mawddach)
4 copies
Mr. Ellis Rees, Star Inn
Mr. R. Jones, Printer, Eldon-row
Mr. R. Roberts,(late Caerynwch)
Mr. John Roberts, Tymawr
Mr. William Pugh, Joiner
Mr. Robert Jones, Draper
Mr. Robert Lloyd
Mr. Evan Jones, Printer
Mr. M, Davies, (Meurig Ebrili)
Mr. Morris Jones, (MeurigTdris)
Mr. D. Griffith, Timber -merchant,
L] anility d
Mr. Robert Williams, Draper,
Dolgelley
Mr. Edward Jones, Shoemaker
Mr. Evan Jones, Swan
Mr. Evan Jones, Ty'nysimnai
Mr. E. O. James, Chandler,
Dolgelley
Mr. L. Jones, Flour-merchant,
Barmouth
Mr. Lewis Oliver, Draper, Dol-
gelley
Mr. John Rees, Cabinet-maker
Mr. Wm. Williams, Do.
Mr. Watkin Anwyl, Grocer
Mr. Robert Roberts, Hemidur
Mr. Wm. Jones, Mercer
Mr. William Price, Saddler
Mr. James Jones, Saddler
Mrs. Pugh, Plasuchaf
Mr. Robert Jones, Clerk
Mr. Hugh Jones, Mercer
Francis Hallows, Esq.
Mr. Evan Griffith
Mr. Robert Pugh, Architect
Mr. Edmund Evans, Wesleyan
Preacher
Mr. John Williams, Limeburner,
Ty'nycelyn, Arthog
Mr. Evan Lewis, Llynypenman
Mr. Cox, Junior, Printer, Aber-
ystwyth.
Mr. O." Jones, Froheulog, Dol-
gelley
Mr. John Thomas, Ffestiniog,
5 copies
Mr. Wm. Morgan, Fronwen,
Harlech
MONMOUTHSHIRE.
Sir B. Hall, Bart., M.P., Llan-
over, 3 copies
Lady Hall, (Gwenynen Gwent)
3 copies
R. Hopkins, Esq., Victoria
Rev. Mr. Williams, Machea
SUBSCRIBERS' NAMES.
|
|
|
|
|
(delwedd B5946) (tudalen 199)
|
199
Rev. H. Jones, Tredegar (Crom-
wel o Went), 12 copies
Rev. J. Roberts, Do., 12 copies
Rev. E. Rowlands, Pont y Pool,
2 copies
Rev. D. Stephenson, Nant y Glo
Mr. W. Jones, Machen (G. Hid),
5 copies
Mr. E. Mathews, Mynyddyslwyn,
6 copies
Mr. D. Davies, Glyn Arthen
Mr. Dan. Seys Lewis, Coalbrook
Vale (Ifor Gwent), 6 copies
Mr. D. Lewis, Blaenau Gwent
(Ehedydd Gwent), 6 copies
Mr. D. Jones, Sirhowi, 6 copies
MONTGOMERYSHIRE.
Rev. Samuel Roberts, Llanbryn-
mair (S. Brynmair), 6 copies
Mr. D. Morgan, Machynllaith,
12 copies
Mr. D. Howell, Do., 6 copies
Mr. D. Lewis, Bard, Do., 2 copies
Mr. J. Jones, Bank, Do.
Mr. Wm. Williams, (Gwilym
Llechyd), near Machynllaith
Mr. John Hughes, Llangynog
Mr. S. Evans (late of Travellers
Inn)
OXFORD.
Rev. John Jones, M.A., Christ
Church (loan Tegid), 2 copies
SALOP.
Rev. J. Jones, Marton
Mr. R. Jones (R. Glan Ogwen)
NAMES RECEIVED TOO LATE TO BE INSERTED IN THEIR
PROPER PLACES.
Sir R. B. W. Bulkeley, Bart., Baron Hill, 6 copies
Rev. Mr. Rowlands, Plasgwyn, 6 copies
Rev. Daniel Evans, B.D. (Daniel Ddu), 3 copies
Rev. T. Davies, Curate of Dihewyd, Cardiganshire
Rev. T. Parry, late of Blackburn
W. Mason, Esq., M.D., Caernarvon
W. Jones, Esq., Solicitor, Abchurch-lane (Gwrgant), London
O. W. Thomas, Esq., Milk-street, Do.
Mr. J.W. Thomas (Arvonwyson), Superintendent, Royal Observatory,
Greenwich, 2 copies
Mr. G. Thomas, Milk-street, London
Mr. H. Hughes, St. Martin's-le-Grand, Do.
Mr. J. Thomas, Bucklesbury, Do.
Mr. R. Thomas, Lombard-street, Ditto
Mr. Robert Jones, Rhydfawr, Llanddeiniolen
Mr. Thomas Williams, Llanfawr, Anglesey
Mr. E. Jones, Brithdir, Dolgellau
Mr. Thomas Pritchard, Rhosllanerchrugog
Mr. Richard Solomon, Plasgwyn
Mr. David Williams, Tinman, Caernarvon
Mr. D. Harries, Castle-square, Do.
|
|
|
|
|
(delwedd B5947) (tudalen 200)
|
it
200
O.Y. Drwy foci yr awdwr yn gorfod darllen rhai o'r pi
mwy o frys nag y chwenychasai, diangodd rhai gwallau
yn y gwaith, y rhai nid ydynt, gyda'r eithrad o ddau neu
ddibwys; dymunir ar y cyfarwydd eu gwellau a'i bin
addysgiadau, darllen ddygwyddiadau, yn tu dal. 12;
yddol y mae profFwyclol i fod yn ngwaelod tu dal. 3
laswair yn lle laswawr, yn 'Gwyrdd lysiau a gardd laswa T
rhif G fod yn lle 5, yn tu dal. 51; yn tu dal. 64 rhodd\s
yn y gair ufel; yn tu dal. 17, rfroddwyd al yn lle eb yn
ac f yn lle p yn y gair pellt, yn tu dal. 109; argraffw
yn lle glanwaith, tu dal. 114; ac eich yn lle erch, tu
gradd yn lle gardd, tu dal. 132. Nid ydyw y gwall
Uythyrenol, a digon hawdd eu gwellau.
Y mae'r gefnogaeth gref a gafodd yr awdwr hyd yr
brif ddysgedigion Cymru, yn Eglwyswyr ac Yraneillduw;.
traethawd liwn o'r wasg, wedi calonogi llawer arno yn
ragor yr oedd yn nghychwyniad y gwaith. Y mae $
amryw awdwyr uchelddysg (classical) a ymostyngasan
ato mor dirion yn nghylch y llyfr, o werth aumbrisiadw;;
a bydd yn gysur mawr iddo os cyferfydd yn lled agos
iadau. Gwnelsid y sylwadau yma yn gynarach yniy
daethai yr amryw lythyrau a dderbyniodd yr awdwr i lav
/ 3 W
CAERNARFON: ARGRAFFWYD ©AM JAMES R:
|
B5237: 
Statistics for Welsh Texts Section / Ystadegau’r Adran
Destunau Cymraeg