Gwefan Cymru-Catalonia:
La Web de Gal·les i
Catalunya
CYNNWYS Y TUDALEN HWN:
Llanidloes / O. M. Edwards / 1891
http://www.kimkat.org/amryw/1_testunau/ sion_prys_090_llanidloes_1891_110215_2789k.htm
LLWYBR:
Yr
Hafan 0001 kimkat0001
→
Cynhwyslen Cywaith Siôn Prys 0960k
kimkat0690k
→ y tudalen hwn
CHWILIWCH Y WEFAN
HON
(delwedd 7375)
Pe
buasai dolen gyswllt ar gyfer tudalen arall yn y wefan hon yn methu am ryw reswm,
gellir dod o hyd i’r tudalen trwy gyfrwng Google. Teipiwch kimkat ac wedyn rhif
y tudalen –
er enghraifft, ar gyfer dolen gyswllt
1276k, rhowch kimkat1276k
Mae tudalennau gwreiddiol yr erthygl hwn i’w gweld yn:
http://www.youtube.com/watch?v=NlDCAz0U4NA
(Cymraeg. 15-02-2011. Llanidloes. Erthygl gan O.M.
Edwards (1891)
CYMRU
CYFROL 1, RHIF 5
RHAGFYR 15fed, 1891
LLANIDLOES.
O. M. Edwards.
Owen Morgan Edwards (29-12-1858
Llanuwchllyn – 15-05-1920 Llanuwchllyn)
“Llanidloes, lle i anadlu
Awyr a gwynt Cymru gu.” — Ceiriog.
Ym mis Gorffennaf diweddaf yr oeddwn yn teithio i fyny dyffryn yr Hafren, gan ddyfalu
pa fath le allai Llanidloes fod. Ceisiwn ddarlunio ei hymddanghosiad i mi fy
hun, yng nghanol mynyddoedd, lle nad yw’r Hafren ond aber; ceisiwn ddychmygu a
welwn blant Siartwyr
Gwelais eu bod oll yn edrych, gyda gwên ddireidus, ar un o honom. Geneth oedd honno,
a gwallt fflamgoch. Yr oedd yn eneth brydferth; ac fel pob un fedd wallt o liw
blodau’r eithin, yr oedd wedi ymwisgo mewn lliwiau tanbaid, a’r lliwiau’n toddi
i’w gilydd yn dlysaf peth welais erioed. Ond nid ei gwallt o liw’r goelcerth,
ac nid prydferthwch lliwiau ei gwisg, oedd yn gwneyd i’w chyd-deithwyr wenu. Yr
oedd yn ceisio rhoi edeu mewn nodwydd, ac yr oedd ysgytiadau’r tren yn ei wneyd
yn beth amhosibl iddi daro pen yr edeu i’r crai. Treiai dro ar ol tro, ac yr
oedd pawb yn ei gwylio, ac yn
(TUDALEN 200) cael rhyw hanner mwynhad wrth ei gweled mor agos i lwyddo, ac yn
methu. Yr oedd yno hogyn ysgol, ac yr oedd yn mwynhau yr olygfa ymron gymaint a
phe buasai ef ei hun wedi rhoi rhyw sylwedd tryloew yn llygad y nodwydd; yr oedd
yno hen wraig yn edrych dros ei spectol, ac wedi gollwng ei phapur newydd; yr
oedd yno hen lanc, heb weled ymgais i roddi edeu mewn nodwydd yn y tren o’r blaen,
ac yn gwylio bysedd yr eneth bengoch mor ddyfal dros ei hysgwydd a phe buasai’n
parotoi i drwsio’r twll oedd yn ei hosan ef; yr oedd yno hen fachgen mawr tew, a
llygaid fel gwydr, a’r rheini’n llawn o chwerthin, tebyg i lewyrch haul ar
risial.
Ond toc, rhoddodd y tren ysgytiad mwy nag arfer, a thaflwyd braich yr eneth heibio
i’r nodwydd oedd yn ddal yn ei llaw arall, nes y plannodd yr edeu yn llygad yr
hen lanc. Gyda fod yr ysgytiad drosodd, yr oeddym ym Moat Lane Junction, a
disgynnodd yr hen lanc a minnau, oherwydd fod yn rhaid i ni newid tren. Yr oedd
yn rhwbio ei lygad dolurus, a mynnai mai o fwriad y plannodd yr eneth yr edeu yn
ei lygad. A chan enwi un y dywedir yn gyffredin fod yn rhaid cael dwy goch i’w
wneyd, sicrhaodd fi fod lliw yr eneth honno yn sicrwydd mai tanio wnai ar y rhybudd
lleiaf. Dan wrando ar achau merched, aethom trwy ddolydd meillionog, trwy Landinam
a’i blodau, a thoc gwelsom Lanidloes a chopâu mynyddoedd lawer. Moel a llwm oedd
yr olwg gyntaf ar y dref o’r orsaf, gwelwn ystryd lydan yn dechreu draw, ac yn
rhedeg i lawr i gyfeiriad yr afon. Yr oeddwn wedi codi’n foreu, wedi gorfod
cipio rhyw damaid cyn rhedeg at y tren, ac heb ymdrwsio mor ofaluis ag y dymunwn
wneyd. I fanylu, nid oeddwn wedi eillio, ac yr oedd y cadach wisgwn am fy ngwddf
wedi gweld dyddiau gwell.
Troais i’r gwesty cyntaf gawn, cefais yno foreubryd blasus, ac yna eis i’r heol
i brynuu rhyw fân betheuach, gan gofio, wrth i mi eu gweled hwy, y byddai pobl
Llanidloes yn fy ngweled innau. Y peth cyntaf a’m tarawodd oedd Seisnigrwydd
masnachwyr y lle.
Yn y gwesty, ni fedrai’r forwyn Gymraeg mwy na barnwr neu eneth ysgol. A phan
droais i mewn i siop haiarn, gofynnodd siopwr braf melynwallt imi yn Saesneg
beth a gai werthu i mi. Ond pau ofynnais yn Gymraeg iddo am rasel, siaradodd
Gymraeg mor rigil a minnau. Cerddais i lawr yr heol, gan synnu beth allasai’r adeilad
coesau pren sydd ar ganol yr ystryd fod, a throais am y gornel i siop dilledydd,
a gofynnais i ferch ieuanc weddus ei phryd am gadach fel y cadach wisgwn am fy
ngwddf. Buom dipyn o amser yn deall ein gilydd, a chanodd rhywun direidus am y
tro, gan ddychmygu deuawd fel hyn, —
“Oes gennoch chwi gadach du?”
..”What is it you want?”
“Maddeuwch fy mod mor hy.”
..”Leave off your cant.”
“Mae arnaf ei eisiau yn awr.”
..”The gibbering clown.”
“Mi dalaf, chostiff o fawr.”
..”You are a pest in the town.”
“Peth fel hwn i’w roi fan hyn.”
..”Oh, that’s better.”
“Dyma am dano ddeuswllt gwyn.”
..”Oh, what bother!
“Diolch i chwi am eich mwynder.”
..”Boy, reach me a mourning kerchief.”
“Bellach caf fy nghais ar fyrder.”
..”I’ll watch the man, he’s bent on mischief.”
“Na, nid hwnne, ond rhimin du main.”
..”Won’t that suit you, try.”
“Un gloewddu, ‘r un lliw a’r brain.”
..”Oh, you want a black neck-tie!”
“Dyna fo! Faint yw ei bris o?”
..”Thirteen pence, or say a shilling.”
“Rhof mi rof fi hynny am dano.”
..”Thanks, I wish you a good morning.”
[Exit
“Y faeden, pam na ddallte hi Gymraeg?”
..”Poor fellow, he must be an Africaner.”
“Nid y fi yng Nghymru sieryd Saesnaeg.”
..”Escaped from Stamley or the asylum warder.”
Ymhell wedi i mi adael Llanidloes gwelais yr uchod ar lun “ymgom rhwng gwâr ac anwar
yn Seoldinall.” Ond yr wyf yn protestio yn erbyn y fath ddesgrifiad, oherwydd
nad yw wir. Os oedd rhywun yn ddrwg ei dymer wrth brynnu’r cadach, myfi oedd.
Yr oedd y ferch ieuanc a’i gwerthodd yn siarad Cymraeg campus, ac yn un amyneddgar
iawn.
Ond, o’r diwedd, dyma’r cadach newydd am fy ngwddf, a minnau’u edrych drosto ar
Lanidloes a’i thrigolion. Cerddais i ddechreu ar hyd yr ystryd fawr sy’n rhedeg
i lawr at yr Hafren, o dan yr hen neuadd sy’n sefyll, fel dyn ar strydfachau,
wrth ben yr heol. Dyma gysgod braf i’r bobl fedr fyw’n segur, ond ychydig iawn
o lercwyr welais yn Llanidloes. Gadawodd y dref argraff arnaf ar unwaith ei bod
yn lle glân, a thybiwn fod gan y trefwyr wynebau deallgar iawn. Yr oeddwn newydd
fod yn crwydro drwy drefydd ereill ar gyffiniau Maldwyn a’r Amwythig, a theimlwn
fy mod mewn tref oedd wedi cael addysg well na’r trefydd hynny. Nis gwn a ydyw’r
frawddeg ysgrifennem yn ein copy books yn yr ysgol, heb ei ddeall bid
siwr, yn wir, — “Cleanliness is next to godliness;” ond gwn hyn, fod rhyw gysylltiad
agos rhwng dwfr glân gloew a glendid moes. Os gadewir ffosydd drewedig mewn
tref, ac os gadewir ei heolydd neu ei thai’n fudron, y mae hyn yn sicr o roddi
rhyw ddiogi meddwl, rhyw amharodrwydd meddwl at lanhau, i’w thrigolion. Wedi ymgynefino
a gadael pethau anymunol o’i gwmpas, buan y dysgir dyn i adael llonydd i bethau
anymunol ymgartrefu yn ei foes a’i feddwl. Ond am Lanidloes, — dyma hi yng
nghanol y mynyddoedd, y dref
(TUDALEN 201) gyntaf ar yr afon Hafren, lle mae’r dwfr yn dryloew wrth lithro hyd
lwybr glân o raian neu graig. Yr oedd glendid y dref wedi ymddelweddu ar y gwynebau
welwn, ac ni fum mewn tref erioed lle mae’r hen bobl yn edrych mor sionc ac ieuanc.
Tan feddwl a sylwi, cyrhaeddais y Bont Fer, pont sy’n taflu dros yr Hafren lle mae
erchwynau carreg gwely’r afon yn agos iawn at eu gilydd. Ac wrth edrych i fyny
ar hyd yr Hafren tua’r mynyddoedd draw, gwelwn gwm yn llawn o olygfeydd y medraswn
dreulio blynyddoedd i’w mwynhau. Gwyddwn fod hanes i’r cymoedd o gwmpas,
gwyddwn fod Edward Morgan y Dyffryn wedi ei eni yn un o honynt, gwyddwn fod y
Siartwyr wedi bod yn dadleu eu hegwyddorion chwyldroadol yn y tai o’m cwmpas.
Yr oedd arnaf awydd holi, ac arhosais nes y doi rhywun hamddenol dros y bont,
gan fwynhau dwndwr yr afon wrth iddi furmur yn ddedwydd tra’n troi ffatri ar ol
ffatri, a thra’n torri’u ewyn o lawenydd ar graig ar ol craig. Erbyn y
cyrhaedda y trefydd nesaf, bydd ei dwfr wedi colli ei burdeb, bydd hithau wedi colli
llawenydd y mynyddoedd, ac yn llithro’n araf ac yn brudd ar ei chrwydriadau maith.
Ond dyma ddyn yn dod, ffatrwr bach prysur, a’i ffedog wedi ei throi i un ochr.
Medrais wneyd iddo aros, a dechreuais ei holi. Ond ni wyddai ddim am Lanidloes,
newydd ddod yno o Drefclawdd yr oedd, ac aeth ymaith dan wenu’n hapus. Ar ei ol
daeth gŵr tal teneu, gan gerdded yn hamddenol, ac ysbio arnaf oddi tan ei
aeliau. Daeth ataf, a rhuddodd ei bwys ar y bont yn f’ymyl. Dyma fo, meddwn wrthaf
fy hun, yrwan am holi.
“Na, welwch chwi,” meddai, “fum i ddim yn Llanidloes er ys deugain mlynedd, o Ruddlan
y dois ar daith i weled Cymru, a dyma fi yn Llanidloes eto, ar ol amser mor
hir. Yr wyf newydd weled fy mrawd, sy’n byw yn y cwm draw, a phrin yr
adnabyddom ein gilydd wedi cymaint o flynyddoedd.” Dywedodd mai Anibynnwr oedd
wrth ei grefydd, a thafarnwr wrth ei alwedigaeth. Gwahoddodd fi i’w dy pan awn i
Ruddlan, a gwelais ef yn syllu ar dai Llanidloes nes y cuddiodd y neuadd coesau
pren ef o’m golwg. Fel y gwelwn yn y man, peth pwysig iawn i deithiwr ydyw ei
fod yn gofalu dweyd y gwir.
Cyn i neb arall groesi’r Bont Fer, troais o honi i lawr gyda’r afon ar hyd heol
Pen y Graig. O hon rhed llawer o ystrydoedd bychain culion, gyda thai newyddion
glân, a’r tai i gyd ar graig lâs olchwyd yn lân gan y gwlaw. Meddyliwn am dref
Basel o hyd, y dref sydd ar lan y Rhein, — yr oedd dwndwr yr afon a
glanweithdra’r tai a phryd y bobl yn gwneyd i mi feddwl er fy ngwaethaf fy mod yn
y ddinas honna, dinas y bu ei gweithwyr yn noddwyr i ryddid a’r Beibl pan oedd
tywysogion byd yn elynion iddynt. Ni welwn fawr o bobl Llanidloes ond hen bobl
a phlant, — hen wyr a hen wragedd mewn amlder dyddiau, a bechgyn a genethod yn
chware yn ei heolydd hi. Gwelais lawer gwyneb tarawiadol yn estyn allan o
ddrysau’r tai, — llygaid duon, trwyn enfawr, a gwallt gwyn. Saesneg siaredid a’r
plant, ond yr oedd pawb yn berffaith barod i siarad Cymraeg.
O dipyn i beth dois at yr eglwys, yr oeddwn wedi gweled ei thŵr anorffenedig
o bell, yn ymddyrchafu o fysg coed a llwyni. Y mae’r eglwys a’r fynwent mewn lle
prydferth iawn, ar fryncyn sy’n codi o lan yr afon; ac nid yw’r fynwent hon yn
ddistaw fel mynwentydd ereill, eithr y mae dwndwr tragwyddol y dwfr i’w glywed o
honi. Y mae’r fynwent yn llawn iawn,— bu Llanidloes yn lle pwysig, pan oedd
wyth gant o beiriannau nyddu’n mynd ar unwaith, — ac y mae’r beddau wedi eu palmantu
â cherrig a’u harddu â blodau. Y mae’r cerrig beddau’n dweyd hanes y dref,
dengys yr enwau fod Saeson o rannau gweithfaol Lloegr wedi ymgymysgu a
thrigolion y mynyddoedd i drin gwlan ac i’w weu’n wlanen. Woosnam, Hamer, Kay, Mills,
Ashton, Bowen, Maypole, Marshall, Roderick, — dyna gymysgfa digon rhyfedd. Ar
un bedd gwelais enw gwladaidd iawn, enw a’m hadgofiai am lawer hen ffermdy
clyd, — “William Shôn.”
Wedi tro o gylch y fynwent, un o’r llecynnau prydferthaf trwy Faldwyn i gyd, troais
i edrych ar yr eglwys. Y mae’n anodd i unrhyw adeilad edrych yn fawreddog a hardd
yng Nghymru, nis gall yr un adeiladydd ymgystadlu a’r hwn sylfaenodd y mynyddoedd;
y mae mynyddoedd Cymru’n gwneyd yr eglwys uchaf fel corach, a’r castell hynaf fel
creadur doe. Ond
“Aros wnant hwy byth yn iellanc,
..Er eu bod mor hen a’r byd;
Natur sydd yn cadw arnynt
..Swyn ei chreadigol wrid;
Engyl ar eu trumau safant,
..I ryfeddu gymaint rodd
Duw o hono ef ei hunan
..Yn eu mawredd, wrth eu bodd.”
(Iolo Caernarfon. “Oriau yng Ngwlad Hud a Lledrith.” 10.)
Nis gwn ai mawredd trumau Phumlumon oedd yn gwneyd i’r eglwys edrych yn adeilad
distadl a diaddurn. Ond wedi mynd i mewn, gwelais yn union fod cyfoeth oesoedd
o fewn i’r eglwys hon. Nid oedd, mae’n amlwg, fwy na rhyw naw mlynedd neu ddeg
er pan “adnewyddwyd” hi; ond yr oedd yr hen golofnau cerrig gynhaliai ei bwâu a’r
nenfwd
(TUDALEN 202) ardderchog yn
dangos fod gwaith oesoedd eraill yn aros ynddi. Hwyrach fod y cerrig yn aros
ynddi. Hwyrach fod y cerrig yn aros er y seithfed ganrif, ac y mae’r derw wedi
bod mewn eglwys er ys dros saith gan mlynedd. Ail adeiladwyd yr eglwys tuag
amser dinistrio’r mynachlogydd, rhwng
O’r fynwent cerddais ymlaen drwy ystryd o dai o adeiladwaith canrif o’r blaen a
chyda lloriau fel y beddau o gerrig mân, nes y dois at dalcen y Bont Hir. Bum
yno ennyd yn gwylio’r Hafren a’r Glywedog yn ymuno a’u gilydd, ac yn aros hyd nes
y deuai hen ŵr welwn draw i ganol y bont. Cyferchais well iddo, a
rhoddasom ein dau ein pwysau ar ganllaw’r bont, i ysgwrsio. Dyn mawr, dros ddwylath
o hyd, oedd yr hen wr, un fu’n syth ac yn lluniaidd iawn. Yr oedd ganddo wyneb
tarawiadol ac yr oedd yn weddol lân, — trwyn Rhufeinig a thalcen fel thalcen mur.
Am dano yr oedd trowsus rips clytiog syml glân, — digon glân i ddydd gwaith beth
bynnag, a sane bach; gwasgod frethyn, a chôt ddisgynnai oddiar ei gefn crymedig
at ei arrau. Yr oedd blynyddoodd wedi ystwytho ei het i lun ei ben, ac yr oedd
yr haiarn ar flaen ei ddwy ffon wedi treulio yn agos i’w hanner. Yr oedd yn llawn
o ystraeon, ond nid oedd ganddo syniad clir iawn am amser. Bu’n byw ugeiniau o
flynyddoedd yn Llanidloes, ond am ryw gwm yng nghyfeiriad Llanbrynmair yr oedd
ei ysgwrs, dywedai mai yno’r oedd y fro dlysaf dan haul, a’r dynion cefnocaf.
“Yr oeddych yn ddyn cryf yn eich dydd,” ebe fi.
“Oeddwn,” meddai, “mi weles ddydd yr oeddwn i’n gryfach dipyn. Ond yrwan ’rydw i’n
rhy hen i ddim, ’dydw i da i ddim ond i fod ar y ffordd.”
“Rydech chwi’n cofio llawer iawn o bethau?”
“Ydw, ond ’mod i’u bur ddotlyd, ’rydw i wedi gadel fy nwy a phedwar igien. ’Rydw
i’n cofio Llanidloes dipyn yn llai, ’rydwi’n cofio’r amser y bydde’r wlad yma i
gyd yn byw ar beth dyfe ynddi hi, ac mi weles y sached gynta o fflŵr ddaeth
yma erioed yn cael ei gwerthu fan acw o flaen yr Hall. Ond mae’r Hall wedi heneiddio
erbyn hyn, fel y finne, dyn a’m helpo.”
“I’r Eglwys y byddwch chwi’n mynd?”
“Choelia i fawr! Rydw i’n perthyn i grefydd, Methodus ydw i.”
“Ond y mae yma berson da, a chiwrad da iawn?”
“Oes, medde nhw, mi glywes gamol y ciwrad lawer gwaith, ac mae’r person yn eitha
dyn, am wn i. Ond Saesneg gewch chi gennyn nhw bob gair; welwch chwi’r eglwys acw,
does neb yn torri’r Gymraeg ynddi Sul na gwyl na gwaith. Mae nhw’n deyd mai un
o Rydychen ydi’r ciwrad, a does neb ddaw oddyno’n medru siarad Cymraeg.’’
“Howld on, ’rhen bererin, un o Rydychen ydyw gweinidog capel y Methodistiaid
hefyd.”
“Ie, a bachgen neis iawn ydi o, a bachgen neis anghyffredin oedd yma o’i flaen
o. Ond am gapel Saesneg y Methodistiaid ’rydech chi’n meddwl, ac am y capel
Cymraeg ’rydw inne’n meddwl. Ma yma gapelydd braf yn Llanidloes, dene chi gapel
crand iawn gen y Sentars, ond yn capel ni ydi’r nobla. Ma yma bregethwrs da
iawn hefyd, ond y mae Cynhafal Jones yn un o’r pregethwrs mwya, mae o yn i
handwyo nhw i gyd. Glywsoch chi am dano fo’n,” —
“Good morning, a fine day.”
Yr oeddwn wedi gweled perchennog y llais main merchedaidd ddywedodd y geiriau
hyn yn troi o’n cwmpas er ys meityn. Dyn byr di-farf oedd, a’i awydd am siarad
a ni’n gryf, a’i swildod yn gryfach na hynny. Daeth atom o’r diwedd, ac yr oedd
fel pe wedi dychrynnu wrth glywed ei llais ei hun. Yr oedd het lwyd feddal am
ei ben, a’i chantel wedi ei droi i fyny un ochr; gwisgai drowsus o rips gwyn newydd
ei olchi, a chôt o frethyn llwyd-goch. Yr oedd golwg di-daro arno, er ei swildod;
safai’n syth, ond gan edrych i lawr, gydag un law ym mhoced ei drowsus a’r llall
ym mhoced ei gôt. Ni fuasai neb byth yn dweyd oddiwrth ei ymddanghosiad beth oedd
ei oed na’i grefydd na’i gyflwr bydol. A phe buasai raid penderfynu oddiwrth ei
wyneb a’i lais, ni fuasai neb yn medru dweyd prun ai dyn ai dynes oedd.
“Good afternoon,” ebe finne. “Can you speak Welsh?”
“Medra,’n dda,” meddai’n awchus. “Mi fedra i whlia Saesneg, ond mae’n well gen
i Gymraeg. Iaith fy mam ydi’r Gymraeg, ond dysgu’r llall ddaru mi. Rwan mae’r ysgolion
yn gyrru’r Gymraeg o’r wlad, does dim ond ambell hen nyddwr fel y fi am siarad Cymraeg.
Oeddech chwi’ch dau yn siarad am y Siartwyr?”
(TUDALEN 203) “Nag oeddym. A wyddoch chwi rywbeth am danynt?”
“Gwn; ’rown i yn i canol nhw.”
“Yn eu canol, does dim posib eich bod yn ychwaneg na deugain oed; ’doeddech chi
ddim wedi eich geni yn
“Oeddwn, ’roeddwn i’n naw mlwydd oed yn y flwyddyn honno, ac yn i canol nhw.”
A thra’r oedd gyrroedd o ddefaid a throliau gwlan a mwnwyr yn pasio dros y bont,
dechreuodd yr hen wr hwn, — oherwydd yr oedd yn drigain oed, — adrodd yr helynt
rhyfedd hwnnw. Darluniodd fel y canodd “corn Rhyddid” i alw’r brodyr i ymgynnull
ar y Bont Hir; a’r pregethu tanllyd wrth dalcen y bont. Ar ganol y cyfarfod dyna
waedd fod y cwnstabliaid wedi dal rhai o’r Siartwyr a’u bod yn eu cadw’n
garcharorion yng ngwesty Trewythen Arms. Cododd swn digofus oddiwrth y
dorf, a dyna bawb fel un gŵr yn troi o’r bont ac yn rhedeg i ganol y dre “i
dorri ffenestri.” “Ac yr oeddwn inne yn i canol nhw.” Torrwyd ffenestri’r gwesty’n
gandryll, rhuthrwyd i’r ty, maluriwyd y dodrefn, a diangfa gyfyng gafodd y
cwnstabliaid am eu bywyd. “Mi gweles nhw’u dengid drw’r ffenest. A’r Siartwyr fu’n
rheoli’r dre yma am ddyddie. ’Roedd trefen braf ar bethe’r adeg honno. Ac yr oeddwn
inne yn i canol nhw.”
Ond, cyn hir deallodd Lord John Russell fod perygl yng Nghymru; a gwelwyd milwyr
yn cyrchu i Lanidloes o bob cyfeiriad, — o Drefalawyn dan lywyddiaeth Charles Wynne,
yr aelod dros y Sir, o’r Amwythig a Chaer a’r Iwerddon. Dylifasant i’r dref, — “ac
yr oeddwn inne yn i canol nhw. Mi ddengodd y Siartwyr i’r wlad i ymguddio, a’r cavaldri
ar i hole nhw i’w ffeindo nhw maes, a mi gweles nhw’n dwad i’r dre rhwng y cyffyle.
’Down i ddim yn i canol nhw pryd hynny.”
Nid oedd y dyn mawr na’r dyn bach yn gwybod beth oedd Siartaeth, a cheisiais esbonio
iddynt. Dywedais am swyn egwyddorion rhyfedd y Chwyldroad Ffrengig, — rhyddid, cydraddoldeb,
brawdgarwch. Dywedais am y deffroad gwleidyddol y gwelodd Siartwyr Llanidloes
ei fore.
“Braint oedd cael byw y dyddiau hynny, A nefoedd bod yn ieuanc,”
ebai bardd oedd ya Geidwadwr selog cyn diwedd ei oes. Dywedais mai nid torri ffenestri
a lluchio cerrig at gwnstabliaid oedd unig amcan hen wroniaid Llanidloes, — ond
croesawu bore rhyddid oedd iddynt hwy fel bore cyntaf teyrnas Dduw. Yr oedd tlysni
meddyliau am fyd heb drueni wedi eu dallu, yr oedd eu brwdfrydedd wedi dallu eu
ffydd.
“Pe gwneid y Cymry mor aiddgar dros wleidyddiaeth ag ydynt dros grefydd,”
meddai gwleidyddwr o Sais am danynt yr adeg honno, “byddai eu sel yn gaffaeliad
amhrisiadwy.” Nid dynion di-werth oeddynt, ond dynion yn pryderu ddydd a nos am
gyflwr eu cyd-ddynion, bu un o leiaf o honynt yn ymladd dros y caethion yn yr Amerig,
dynion diwyd a gonest oeddynt pau ddaethant o’u carchar. Ac erbyn hyn y mae eu meibion
wedi cael ymron yr oll a geisient hwy. Dywedir i mi fod gwaed y Siartwyr yn Llanidloes
eto. A ydyw hynny’n wir?
Yr oedd y dyn mawr a’r dyn bach yn dechre blino ar ysgwrs fel hyn, hawdd oedd gweled
eu bod yn ceisio dyfalu beth oeddwn, ac y buasent yn hoffi ymgom fwy personol. A
phan dewais, dechreuodd y dyn bach bysgota am wybodaeth, —
“Blonged i ffatri’r ydech chi?”
“Buasai’u dda gennyf feddu ar wybodaeth am weithrediadau llaw-weithfeydd.”
“Gwerthu slêts?”
“Ni fyddaf byth yn dweyd fy hanes fy hun wrth undyn. Ar egwyddorion, nid ar bersonau
y byddaf yn traethu fy syniadau.”
“Dim ods, syr, dim ods yn y byd. Meddwl roeddwn i fod gennoch chi ryw newydd.
Ma hi’n bur fllat yma yrwan, syr, y mae cannoedd o dai’n segur.”
“Mae digon o waith, ebe’r dyn mawr, “cael dynion i’w neyd o ydi’r gamp.”
“Ie,” ebe”r bach, “ond rhaid mynd o Lanidloes i’w gael o. Mae pawb yn ffond iawn
o’i gartre, a ’rydw i wedi treio pob peth i gael bod yma. Mi fum yn y ffatri
tan losgodd hi, ac yn y gwaith mwn tan stopiodd o. Ma yma le braf, ma’n biti
gorfod mynd oddyma. Cerwch chi i fynu hyd y ffordd yma, gael i chi weld brafied
gwlad ydi hi.”
Cerddais innau dros y bont, a dringais y bryn yr ochr draw iddi, heibio ffatri
losgwyd, ffatri heb ddim ond muriau moelion a chorn simddeu uchel yn aros ar
lan y dŵr. I ba gyfeiriad bynnag yr ewch o Lanidloes, byddwch yn y mynydd
toc, ymysg creigiau ac eithin melyn. A daeth awel gynnes drwy’r cwm i’m cyfarfod,
awel oddiar Blunlumon, yn llawn o iechyd adfywiol. Ar fy ffordd gwelais lawer
ffatri ar lan aberoedd mewn hafannau dymunol, a bechgyn gyda gwynebau deallgar yn
cario beichiau o wlan. Meddyliais am olygfeydd erchyll a thrueni a themtasiynau’r
trefydd mawr, a gwelais mor iach a dedwydd y dylai bywyd fod yn y gweithfeydd
hyn. Hwyrach y daw’r amser pan y defnyddir gallu dwfr aberoedd Cymru, ac y gwelir
ochrau ein mynyddoedd yn llawn o weithfeydd prysur dedwydd. Ac erchylldra a phechod
y trefydd mawrion ni bydd mwy.
(TUDALEN 204) Bum yn syllu’n hir, oddiar ben bryn, ar y mynyddoedd sy’n
amgylchu Llanidloes, tarddleoedd yr Hafren a’r Wy. Cofiwn nad oes odid ardal ar
lannau’r afonydd hyn heb golli eu Cymraeg, ac y mae Saesneg yn ymlid yr hen
iaith yn galed i fyny hyd at ffynhonellau’r ddwy afon. Yr ochr hon i’r mynyddoedd,
Llanidloes yn unig sydd wedi cadw ei Cymraeg, a rhaid fod cariad ei thrigolion at
eu hiaith yn angerddol cyn y buasai wedi gwrthsefyll Saesneg cyhyd. Ni chlywir
gair o Gymraeg yn ei heglwys, mi glywais, — gobeithio nad yw’r hyn a glywais yn
wir; ni ddysgir Cymraeg yn ei hysgolion, — y dref wnaeth gymaint dros lenyddiaeth
Cymru; ei phulpudau Ymneillduol a’i haelwydydd yw unig nodfeydd yr iaith
Gymraeg.
“Peth digon pruddglwyfus,” ebe rhywun, “ydyw edrych ar iaith henafol yn marw yn
ei chwm olaf, ond pa golled sydd oddigerth i deimlad Cymro?” Y mae colled
anhraethol. Dowch i lawr i’r orsaf obry, edrychwch ar y llyfrau Saesneg werthir
yno, — llyfrau’n gwanhau meddwl, yn dirywio chwaeth, yn llygru moes, —
trwyddynt hwy y mae Saesneg yn dod i Lanidloes. Nid mater o golli iaith ydyw i
ardal golli ei Chymraeg, — cyll nerth ei mheddwl ar yr un pryd. Nid oes yn y byd
foddion addysg fel Llenyddiaeth Cymru; dalied pob Cymro ei afael yn yr hen
iaith, a dysged Saesneg hefyd.
Wrth ddod i lawr i Lanidloes yn fy ol, er mawr lawenydd i mi, cyfarfyddais weinidog
Bethel. “Rhaid i chwi ddod gyda mi heno i edrych am Hafrennydd,” meddai, “chwi
a’i cewch yn un wrth fodd eich calon.” A phenodasom awr i fynd.*
(*Oherwydd fod y bennod hon mor hir gadewir yr ymgom â gweinidog Bethel, a’r
ymweliad à Hafrenydd, a hanes Llanidloes, hyd amser arall,— GOL.)
Wrth adael ty yr hen frawd mwyn, gydag adlais ei “Landinam” yn fy nghlustiau, clywais
beth o Saesneg truenus y dre. Rhyw hanner Cymraeg hanner Saesneg ydyw, clywais
son am “top o’ town,” a chlywais am un yn gofyn i’w gariad, — “Wilt thou meet me
at Plwmp o’ the Hall, fach?”
Boreu drannoeth, yr oedd haul ar y mynyddoedd, a phenderfynais innau dynnu llun
neu ddau o brif adeiladau’r dref. Ond mor fuan ag y gosodwn fy nghamera a’i lygad
ar yr adeilad, byddai tyrfa o blant o’m blaen. Ni welais gymaint o blant yn unlle
erioed. Pa le bynnag y safwn, byddai tyrfa o honynt o’m cwmpas ymhen ychydig o
funudau, ac nis gwyddwn o ba le y deuent, mwy nag y gwyddwn o ba gyfeiriad o’r
awyr y daw brain i gae gwair yn ei ystodiau. Gwynebau plant oedd ar fy ngwydrau
i gyd, ond cefais ddarluniau prydferth gan arluniwr ieuanc o’r dref.*
(*J. T. Davies, China Street. Oddiwrth ei photographs ef y tynwyd y darluniau
inc sydd uwchben yr ysgrif hon.)
Erbyn i mi osod fy hun ar gyfer y Bont Hir, a bod yn barod i dynnu’r mwgwd
oddiar fy nghamera, yr oedd plant dan ei bwau, a thybiwn fod yr heu bont gadarn
yn gwegio dan y llwyth o blant oedd hyd ei chanllaw hir. Yr oedd digon o gerrig
crynion mân dan fy nhraed, ond cofiais dri pheth, — fod llygad fy nghamera yn
wydr; y medr plant, yn enwedig disgynyddion y Siartwyr —, luchio cerrig; a
dihareb estron, “Those whalive in glass housen shouldna thraw stanes.”
Yr oeddwn wedi meddwl mynd i Lan Gurig, i ddringo Plunlumon ac i holi’r dyn hysbys;
ond nid oedd amser. Er hynny cefais dro i’r cyfeiriad hwnnw, a mwynhau wrth weled
aberoedd mynyddig a blodau. Cefais ysgwrs hir â hen wr a hen wraig hefyd. Pan gyferchais
well iddynt, dywedodd hi, — “Swmol, swmol; ffordd ’rych chi’n ymgynnal heddiw.”
“Nid un o’r dre ydych,” meddai’r hen wr tal, gyda gwawr cwestiwn ar ei ddywediad.
“Sut y gwyddoch hynny,” ebe fi.
“Ych clywed chi’n siarad Cynraeg yr oeddwn; siaradith pobol y dre ddim Cymraeg,
ond pan fyddan nhw ar glemio. O mae’n biti fod yr iaith Gymraeg mewn cimin o amharch.
Mi geuson ni syndod mawr echdoe, mi ddoth brawd i mi, ac ’roeddwn i heb i weld
o er’s deugien mlynedd. Llawer o wahanieth sydd rhwng Llanidloes yrwan a deugien
mlynedd yn ol,” —
Ie, dywedodd yr un stori’n union ag a glywais ar y Bont Fer. Peth pwysig iawn i
deithiwr ydyw ei fod yn gofalu dweyd y gwir. Aeth yr hen wr a’i bladur i’r cae,
— llawer ystod hir a laddodd yn ei oes, — a throais innau’n ol, heibio i lawer
bwthyn prydferth a llawcr cae deintyr. Toc gwelwn gurad y dref yn fy nghyfarfod,
gŵr diddan, a llawer awr dreuliaswn yn ei gwmni. Temtasiwn fawr oedd troi’n
ol gydag ef, ac anghofio holl alwadau’r byd yn unigedd Llan Gurig; ond,
ymadawsom wedi ymgom fer, yr oedd ef yn prysuro i gladdu rhyw farw, a gwelais
labedi hirion ei got yn fflapio yn y gwynt ar ben yr allt cyn mynd o’r golwg.
Drannoeth yr oedd ffair yn Llauidloes, a bum yn ymwthio drwy dyrfa ryfedd at
drên bore bore. Yr oedd pobl Maesyfed yno, a’u Saesneg ysmala; porthmyn mawr a ffyn
onnen ystwyth dan eu ceseiliau; mynyddwyr Plunlumon a’u cwn a’u Cymraeg,— ond
nid oedd amser i ymdroi, yr oedd y tren yn dod draw, a minne i fod yn Llanfair
Muallt cyn hir brydnawn.
______________________________________________
Adolygiad
diweddaraf: 2011-02-15 23.48;
On sóc? Esteu visitant una pàgina de la Web
"CYMRU-CATALONIA" (= Gal·les-Catalunya) (català)
Where am I? You are visiting a page from the
"CYMRU-CATALONIA" (= Wales-Catalonia) Website (English)
Weə-r àm ai? Yùu àa-r víziting ə peij fròm dhə
"CYMRU-CATALONIA" (= Weilz-Katəlóuniə) Wébsait
(Íngglish)
Archwiliwch y wefan hon
---
Adeiladwaith y wefan
---
Gwaith cynnal a chadw
Cysylltwch
â ni trwy’r llyfr ymwelwyr: YMWELFA
