1001k Gwefan Cymru-Catalonia. Erthygl gan Emrys ap Iwan. Fe ddyle’r brif ddinas fod yn agos i gyffinia De a Gogledd, sef o fewn y dalaÿth a elwid gÿnt yn Bowÿs,- dyweder, y wlad rhwng yr afon Mawddach a’r afon Ystwÿth, ac oddi rhyngddÿn hwÿ tua’r dwyrain, gan gynnwÿs Croÿsoswallt, Pengwern (Shrewsbury), a Llwÿdlo (Ludlow), trefi oÿdd yn perthÿn unwaith i dalaÿth Powÿs, ac a ddylen fod yn perthÿn iddi etto.

 

http://www.kimkat.org/amryw/1_testunau/sion_prys_019_ap_iwan_prif_ddinas_1895_2185e.htm


0001z Yr Hafan / Home Page

..........
1864k Y Fynedfa yn Gymraeg / The Gateway in English

....................
0010e Y Gwegynllun / Siteplan

..............................
y tudalen hwn

 

Gwefan Cymru-Catalonia
La Web de Gal·les i Catalunya

Cywaith Siôn Prys Aberhonddu
The “Siôn Prys Aberhonddu” Section
(Online Collection of Welsh Texts)

"Llond y We o Lên y Brython"
"(May) the web (be) full of the writings
of the Britons”

A Capital City for Wales
Translation of “Prif Ddinas i Gymru”
1895
Emrys ap Iwan
(
Robert Ambrose Jones, Abergele, Conwy 1851-1906)

 

(delwedd 6662)

 

Adolygiadau diweddaraf / Latest updates:
Dÿdd Mawrth 24 07 2000, 2005-09-21

 

 

 
 1001k Y tudalen hwn yn Gymraeg yn unig

 

 2188k Delwau o’r tudalennau gwreiddiol yn y cylchgrawn / Images of  the original pages in the magazine

Mae’r sylwadau wedi eu hychwanegu gennym mewn llythrennau oren.

Our comments are added in orange type

Rŷn ni wedi cadw at yr orgraff wreiddiol - yr oedd Emrys ap Iwan yn hyrwyddo orgraff a fyddai’n nes at deithi’r iaith lafar - serch hynny, y mae anghysondebau yn ei ysgrif.
We have kept to the original spelling - Emrys ap Iwan advocated a spelling system that would be nearer to the traits of the spoken language - however, there are inconsistencies in his essay.

 

···· 
PRIF DDINAS I GYMRU.
(Papur a ddarllenwyd i Gymdeithas Lenyddol Parkfield, Birkenhead) 1895

Y Geninen. Rhif 2, Cyfrol XIII. Ebrill 1895. Tudalennau 81-85
A CAPITAL CITY FOR WALES

(Paper read to the Parkfield Literary Society, Birkenhead). 1895

The Llek. Number 2, Colume XIII. April 1895. Pages 81-85.


{ORGRAFF}

(THE SPELLING SYSTEM)


Fe welir fy mod, yn gyttunol â’r hen arfer glasurol, yn dyblu n ac r i ddangos sain ferr, nid yn unig mewn geiriau amrysill, ond hefyd mewn geiriau unsill, pan y bydd y geiriau hynny yn enwau, yn gyfenwau, yn rhagenwau, ac yn ferfau.

You will see (“it is seen”) that, in accordance with the old Classical custom, I double n and r to indicate a short vowel (“short sound”), not just in polysyllabic words, but also in monosyllabic words, when these words are nouns, adjectives, pronouns and verbs.

 

Pan y bydd y geiriau yn rhagferfau, yn arddodiaid ac yn gyssylltiaid, nid wyf yn eu dyblu, am yr unrhyw resymau, ag y peidiwyd âg ysgrifennu gan yn gann, cyn yn cynn, pan yn pann, a dan yn dann, yn yr engraffau yma o’r Greal. - “Gan yr Arglwydd pennaf o hynn allan”: tud. 19. “Yn gyn newyddet ac y mae yr awr honn”: tud. 22. Pan doeth iessu grist dan y prenn”: tud 46.
When the words are adverbs, prepositions and conjunctions, I don’t double them, for the same reasons that people ceased to write (“it has been ceased with writing”) gann for gan, cynn for cyn, pann for pan, and dann for dan, in these examples from the Greal - (= with the chief Lord from now on) page 19; (= as new as it is at his time), page 22; (= when Jesus Christ came under the tree)


Fe welir fy mod hefyd, am resymau amlwg i lenorion craff a darllengar, yn arfer

You can see (“it will be seen, it is seen”) too that, for reasons obvious to writers who are observant and fond of literature, that I use


o yn lle aw;
o instead of aw

 

a yn lle au (eu) ddiaccen;
a instead of unaccented au (eu)


e yn lle ai ferfol;

e instead of ai in verbs (= in conjugated verbs)


ay, ey yn lle ae;

ay, ey instead of ae


oy yn lle oe

oy instead of oe


odd yn lle oedd

odd instead of oedd


is, ist yn lle ais, aist, mewn berf

is, ist instead of ais, aist in a verb


eus yn lle euas, mewn berf

eus instead of euas, in a verb


n yn lle nt, mewn berf

n instead of nt, in a verb


ied yn lle iaid;

ied instead of iaid


fo, o yn lle efe non-antithetic;

fo, o instead of non-antithetic efe (= not used for contrast)

yng-, fyng- yn lle yng ng-, fy ng-

yng-, fyng- instead of yng ng-, fy ng-


yngh-, fyngh- yn lle yng ngh-, fy ngh-

yngh-, fyngh- instead of yng ngh-, fy ngh-


ymh-, fymh- yn lle yn mh-, fy mh-

ymh-, fymh- instead of yn mh-, fy mh-


ynh-, fynh- yn lle yn
nh-, fy nh-

ymh-, fymh- instead of yn mh-, fy mh-


ne, pe yn lle neu,
pei;

ne, pe instead of neu, pei;


sc, sp yn lle sg, sb

sc, sp instead of sg, sb

Am fod y pwngc hwnn yn un amserol a phwysig, ac nid am fod gennyf fi ddim manteision neilltuol i ymdrin âg ef, yr wyf yn ewyllysio dwyn eich sylw atto.

Because this subject is one [which is] timely and important, and not because I have any special qualifications (“advantages”) to deal with it, I wish to draw your attention to it.

 

Yn y dyddia hynn, y may Ymreolayth ne Ymlywodrayth i Gymru yn bwngc cynhyrfus; ac os yw yn debygol y cawn ymlywodrayth cyn hir, y may yn hen bryd ini gydsiarad am eisteddfa’r llywodrayth, rhag ini, trwy benderfynnu yn rhy fyrbwyll, ddwyn aflwydd ar ein gwlad ne fyned i ymddadlu pan y delo’r adeg ini gydweithredu.

These days, Home Rule or Self-government for Wales is a lively issue; and if we are likely to get (“if it is likely that we will get”) self-government before long, it’s about time that we talked together about the seat of government, in case, through deciding too precipitously, we adversely affect our country (“bring failure / misfortune on our country”), or start quarrelling (“or go to quarrelling”) when the time has come for us to work together.

 

Er fod y gwŷr sy’n cynnrychioli Cymru yn y Senedd Ymmerodrol bronn i gyd erbyn hynn yn credu, ne o leiaf yn proffesu, fod yn iawn i’r Cymry, ac i bob cenedl wahanedig arall, gayl llywodreythu eu hunain fel y gwelon nhw yn dda; ac yn credu ymhellach fod caythiwed cenhedlig mor adgas ac afresymol a chaythiwed personol; etto, y mayn, gan mwyaf, yn rhy ofnus, yn rhy gáll, ne yn rhy rywbeth, i dreythu eu barn yn ddifloysgni am bwngc a alle gyffrói rhagfarna lleol eu hetholwyr.

Although the men who represent Wales in the Imperial Parliament by now almost all believe, or at least profess, that it is right for the Welsh people, and for every other separate nation, to be allowed to govern themselves as they see fit, and what’s more (“further”) believe that national enslavement is as objectionable and as unreasonable as personal enslavement, they are however too afraid, or too circumspect, or too something, to express their opinion in no uncertain terms (“without speech impediment / without inarticulateness”) about an issue which could excite the local prejudices of their voters.

 

Pan y bydd raid ymaflyd yn y pwngc pigog hwnn, y may yn hawdd gennyf gredu y disgwylir i gynnrychiolwyr Morgannwg deyru mai Cayr Dyf a ddyle fod yn brif ddinas Cymru; am ei bod hi yn dref fawr a chyfoythog; ac i gynnrychiolwyr sir a bwrdeisdrefi Cayrnarfon deyru mai ym Man-gor ne Gayrnarfon y dyle Senedd Cymru fod, am fod y trefi hynny yn fwy Cymreigaidd eu hiaith, eu hyspryd a’u hanes.

When it will be necessary to get to grips with (“get hold of”) this thorny issue, I find it easy to believe that the representatives of Morgannwg (“Glamorgan”) will be expected to insist that Caer-dydd (“Cardiff”) should be the capital of Wales; because it is a town [which is] large and rich; and that the representatives of the boroughs and county of Caernarfon insist that the parliament of Wales should be in Bangopr or in Caernarfon, since these towns are more Welsh as regards their language (“are more Welsh their language”), their ethos (“spirit”), and their history.

 

O achos hynn, y mae y rhai sy’n wleidyddion wrth eu swydd yn tewi â son am y peth y buasid yn disgwyl iddyn son am dano yn fynnych iawn.

Because of this, those who are politicians by profession keep quiet about the thing that they would be expected to talk about (“go‑silent with mentioning about the thing that it would-have-been expected to them mention about it”) very often.

 

Ond hwyrach, wedi’r cwbl, fod yn ddoythach i wleidyddion, hyd yn noyd mewn ambell bwngc gwleidyddol, ddilyn y genedl na’i harwain.

But maybe, after all, [it is] wiser for politicians, even in [the case of] some political issues (“even in an occasional political issue”), to follow the people (“the nation”) than to lead them (“to lead it”).

 

Gan y disgwylir i bob un ohonyn hwy ofalu mwy am barth o Gymru nag am Gymru i gyd oll, fe ddichon i lenor fod yn fwy diragfarn na’r gwleidyddion enwocaf yn un o ddau benn eithaf Cymru, wrth ystyried y lle gora i fod yn eisteddfa’r Senedd Gymreig.

Since every one of them is expected to look after (“since it is expected to every one of them looking after”) a part of Wales than for the whole of Wales, a writer can be less prejudiced (“more unprejudiced”) than the most well-known politicians in one or two of the furthest ends of Wales, in considering the best place to be the seat of the Welsh Parliament.

 

Senedd ne heb senedd, y may yn resyn ac yn rhyfedd na bay Ynghymru ryw ddinas a gyfrifid yn brif ddinas.

Parliament or no Parliament (“or without a Parliament”) it is a pity and a wonder that there is not any city in Wales (“there is not some city”) which was held to be (“was counted as”) a capital city.

 

Nid yn unig nid oys ganddi brif ddinas, eithr ni bu ganddi chwaith erioyd brif ddinas yn ystyr priodol y gair; ac fe ellir priodoli ei hymraniada, ei hymrafeylion; ïe, ei darostyngiad hefyd, a llawer o’i hanffodion dilynol, i’r ffaith honn yn unig.

Not only has it not got a capital city (“not only IS there not with it a capital city”), but it has never had a capital city either (“but it HAS not BEEN with it either ever a capital city”) in the real sense of the word (“in the appropriate sense of the word”), and its divisions, its feuds, indeed, its abasement too, and many of its consequent woes, can be attributed to this fact alone.

 

Ac y may y ffaith na bu iddi benn tref yn dangos na bu iddi bendragon chwaith; ac am hynny pa fodd y gallesid disgwyl iddi wrthsefyll yn hir ac llwyddiannus ymosodiadau’r {sic = ymosodia’r} Seyson?

And the fact that it has never had a main town shows that it has never had a leader either; and for that reason (“and for that”) how can it be expected to withstand (“how can it be expected to it to withstand”) over a long time and successfully the attacks of the English?

 

Yn wir, ni wnn i oys hanes am genedl mor fach ac mor ymrannedig wedi ymgynnal cyhyd yn erbyn gallu mor fawr ac mor unedig.

Indeed, I don’t know if there is a history of such a small and divided nation (“a nation so small and so divided”) hasstood its ground (“maintained itself”) so long against a power [which is] so big and so united.

 

Tywysogion taleythol, ac nid tywysogion gwladol, ydoydd tywysogion Cymru; ac mewn llysodd gwledig, ac nid mewn dinasoedd {sic = dinasodd} cedyrn a phoblog, yr oyddyn yn gyffredin yn byw.

The princes of Wales were princes of provinces and not princes of a land (“[it is] provincial princes, and not country princes, that were the princes of Wales”); and generally they lived in rural courts, and not in strong and populated cities (“and [it is] in rural courts, and not in strong and populated cities generally they lived”)

 

Y may yn wir y gelwir y ddau Lywelyn yn dywysogion Cymru oll; ond yn hytrach mewn enw nag mewn gwirionedd yr oeddyn hwytha yn dywysogion Cymru: canys yn gymmaint ag mai trwy orthrech yr ennillasan hwy awdurdod ar rai o’r tywysogion eryll, ni chawsan gan y rheini mo’r gefnogayth a ddylsen ei chayl.

It is true that the two Llywelyns are called princes of all Wales; but it is in name more than in fact (“but rather it is in name than in truth”) that they were princes of Wales; because inasmuch as they won authority over the some of the other princes through coercion, they didn’t get the support from them that they should have got (“because e princes of Wales; because inasmuch as [it is that] through coercion they won authority over some of the other princes, they didn’t get from those anything of the support that they should have got it”)

 

Pe buase yn amser y ddau Lywelyn brif ddinas i Gymru oll pan oyddyn hwy yn ceisio bod yn dywysogion i Gymru oll, y mae yn bur debygol y buase’u hymdrechion yn fwy llwyddiannus; canys lle bynnag y bo prif ddinas, y mae yno fwy o undeb, mwy o adnodda, a gwell arfa.

If there had been a capital city for all Wales in the time of the two Llywelyns when they were trying to be princes for the whole of Wales, it is highly likely that their efforts would have been more successful; because wherever there is (“there may be”) a capital city, there is more inity there, more resources, and better instruments.

 

Fel y mae {sic = may} yn haws i’r cyffredin garu eu cenedl pan y bydd-hi wedi ymgorffoli mewn un person, sef mewn ymmerawdwr, mewn brenin, mewn tywysog, ne mewn pennayth, felly y may yn haws iddyn hefyd garu eu gwlad pan y bydd-hi wedi ymgrynhoi o rann ei bywyd a’i donia mewn un ddinas. Y brif ddinas yw cálon gwlad; ac o honi hi ac iddi hi y may holl wayd y genedl yn rhedeg.Y may y rhann fwyaf dyddorol a phwysig o hanes gwledydd y ddeyar yn gynnwysedig yn hanes eu prif ddinasodd. Ni a gawn sylwedd hanes Lloygr yn hanes Llundain; ac y may hanes Paris yn grynhoad o hanes Ffraingc. Fe ‘scrifennodd Mignet, Michelet, Carlyle, ac eryll, Hanes y Chwyldroad yn Ffrainc. O rann dim a ddwedan am Ffrainge ar wahan i’w phrif-ddinas fe fuase yn llawn mor briodol iddyn alw eu llyfra yn Hanes y Chwyldroad Ymharis; canys Ymharis y cynneuwyd y tân yno y ffaglodd-o ffyrnicaf, ac yno y diffoddwyd ef. Trwy ymwascu ynghyd yn yr un ddinas fe allodd rhyw dri chant o ddynion beiddgar gipio awena’r llywodrayth a gosod eu harswyd ar yr holl wlad. Ped arosasen yma a thraw yn en cartrefi, fe ymgollase y rhann fwyaf o honyn ynghanol y lliaws; ac ni allase’r rhann leiaf a galluoccaf wneyd llawer o ddrwg nac o dda. Yn lle bod yn frenhinodd y dychryniada, terfysgwyr lleol a fuasen ar y gora.

O brif ddinas y gellir dylanwada rymmusaf ar y wlad: ac os yw prif ddinas yn rhoi cyfleustra i rai dynion i wneyd mwy o ddrwg, y may-hi hefyd yn rhoi cyfleustra i ddynion eryll i wneyd mwy o dda. Gan fod yn rhaid i ddaioni a drygioni wrthwynebu eu gilydd y may yn well iddyn wneyd hynny mewn mann amlwg, ac o fewn hyd braich ar lannerch gyfyng. Yn y cyfryw le y gellir yn ora orchfygu drygioni trwy ddaioni.

Cymru ydyw yr unig wlad yn y Deyrnas Unedig nad oes iddi brif ddinas; ie, hyhi, hyd y gwnn i, ydyw yr unig wlad wareiddiedig ar y ddeyar heb iddi ryw fath o brif ddinas.
Y may llawer gwlad heb senedd; ond nid oys odid un heb brif ddinas. Y may prif ddinas, hyd yn noyd heb senedd ynddi, yn fanteisiol i wlad ac yn gosod mesur o urddas arni; canys heb Gayredin ni fuase’r Alban ond enw deyaryddol, sef enw ar Ogledd Prydain ne Ogledd Lloygr; ac heb ddinas Dulyn fe fuase’r Werddon yn is ei chyflwr nag ydyw-hi yn awr. Os dywed rhywun fod Cymru yn rhy fechan ac yn rhy dlawd i gayl prif ddinas, yna y may-hi yn rhy fechan i fod yn wlad ac yn rhy dlawd i gynnwys cenedl. Ond nid hynn a hynn o erwau sy’n gwneuthur {sic} rhann o’r ddeyar yn wlad, ac nid hynn a hynn o ddynion sy’n gwneuthur {sic} pobl yn genedl; eithr gwayd, cydymdeimlad, priod iaith, priod hanes, cyffelyb naws a chyffelyb anian. Cenedl fach oydd y Groygied; er hynny, yr oydd ganddyn gymmaint o hawl i fyw ag oedd gan y Persied. Cenedl lai fyth oydd yr Iddewon; ond er colli eu gwlad, y mayn wedi mynnu byw yn hwy na’r Assyried a’r Caldeied. Nid yw y Cymry bobl nerthol, mwy na’r cwningod; er hynny y may naw byw cath ynddyn hwy ac yn eu hiaith: ac y may yn ddiogel imi broffwydo na bydd marw y genedl na’r iaith hyd oni pheidian a heyddu byw. Y may y Cymry yn unyn - yn unit, mor wirioneddol â’r genedl fwyaf ar y ddeyar: ac undod, ac nid maint, sy’n rhoddi i bobl yr hawl i gayl eu cyfrif gyd â’r cenhedlodd. Y may y wladwriayth ymhob gwlad wareiddiedig yn cydnabod fod dyn bychan o gorffolayth yn gystad â dyn mawr. Pa bryd, tybed, y bydd-hi yn ddigon gwareiddiedig i gydnabod fod cenedl fach yn gystad â chenedl fawr? Y may yn arw dweyd mai anffyddwyr gan mwyaf, sef discyblion Auguste Comte, sydd etto wedi myned yn ddigon Cristionogol i gondemnio gwaith cenedl gref yn arglwyddeythu ar genedl wann heb ofyn ei chaniattád. Cristionogion oydd y rhai olaf i gondemnio gormes bersonal yn yr Americ; a hwynhwy, y may lle i ofni, a fydd y rhai olaf i gondemnio gormes genhedlig yngwahanol bartha’r byd. Pa grefydd bynnag a fydd yn ddigon grymmus i gymmell cenhedlodd yspeilgar i adferu y gwledydd a yspeiliasan, ac i edifarhau a gwneuthur iawn am eu camwedd, y may yn sicr mai honno a argyhoydda’r byd ei bod o Dduw.

Er pan rannwyd Cymru yn sirodd, y may y sir mewn un peth yn rhagori ar y Dywysogayth; canys y may i honno ei phrif dref, ond nid oys i’r Dywysogayth mo’i brif ddinas. Tri lle sydd yn anwyl gan y Cymro, sef yr hen wlad, yr hen sir, a’r hen ardal, ne’r hen gartref. Ni wyr o ddim am ddinas sy’n fawr ac yn anwyl gan bob Cymro. “Cas gwr [medd efo] ni charo y wlad a’i Ië, y wlad, y WLAD yw pob peth ganddo fo; ond yngolwg yr Iddew yr oydd y wlad yn ymgolli yngogoniant ei phrif ddinas. Nid oydd
Judea a’i man drefi ond dail o amgylch y blodeuyn, sef o amgylch Cayrsalem, perffeithrwydd tegwch. Hirayth am ei brif ddinas, ac nid am ei ddinas enedigol, ne am wlad . Judea, oydd ar yr Iddew ym Mabilon, - “ Os anghofiaf di, Jerusalem, anghofied fy neheulaw ganu. Glyned fynhafod wrth daflod fyngena, oni chofaf Jerusalem, goruwch fy llawenydd pennaf.” Ac nid am fod Cayrsalem yn ddinas Duw - nid am hynny yn unig, yr oydd hi mor gu gan yr Iddew, eithr am mai hi oydd mann cyfarfod y genedl, ac am mai yno yr oydd eisteddfa’r llywodrayth, - “Yno yr escyn y llwytha.” A pha ham yr escynnen-hwy yno?” Canys yno y gosodwyd gorsedd-feingcia barn, gorsedd-feingcia ty Dafydd. “Y may prif ddinas - pob prif ddinas lywodreythol yn enwedig - yn gyrchfa’r genedl; ac am ei bod felly, y may-hi yn crynhoi nerth y genedl, yn cydgyfeirio ei dymuniada, ac yn rhoi unoliayth i’w chymmeriad, i’w hanes, ac i’w hamcanion. O eisia prif ddinas, nid oys i hanes Cymru ddim unoliayth: a hynny sy’n peri fod ei hanes i lawerodd mor annyddorol. Yr ydys yn blino ar ddarllen am gynnifer o ymladdfeydd diamcan; am amryw o dywysogion yn ymosod ar eu gilydd pan oydd y gelyn cyffredin yn gwylio ger llaw; am y tywysog hwnn ac arall yn ymosod yn ofer ar y gelyn ar wahan i’r tywysogion eryll; am lawer tywysog yn ymladd yn bybyr dros ei dreftadayth ei hun heb ofalu nemmor am annibyniayth ei wlad; ac am ambell dywysog yn ymuno âg estronied yn erbyn ei gyd-wladwyr, er mwyn heleythu ei feddianna’i hun, ne er mwyn ymddïal ar ryw dywysog Cymreig ag yr oydd o yn ei gashau ne yn cenfigennu wrtho. Chwara teg i’r ddau Lywelyn ac Ywain Glyndwr, yr oyddyn hwy yn wyr a chanddyn gálon lydan, a llygad i weled ymhell; yr oyddyn yn gwybod eu meddwl eu hunain, ac yn gwybod beth oydd ar Gymru ei eisia; a phe buasen wedi eu geni dri chann mlynedd yn gynt, y mae yn ddiáu y buasen wedi newid hanes Prydain: ond erbyn eu hamser hwy yr oydd Lloygr wedi myned yn rhy gref, a Chymru, trwy ei rhyfelodd cartrefol, wedi myned yn rhy wann i’r tywysog medrusaf allu gorfod ar yr amgylchiada.

Er pan welodd y Cymro Newydd na raid iddo ddim ofni ymgystadlu yn weddol lwyddiannus â meibion el feistres Seisnig yn athrofeydd Prydain, y may-o yn dechra dyrchafu ei benn, ac yn codi ei law at ei wyneb, er mwyn chwilio a oys ganddo flew ar ei en, ar ei gerna, ac ar ei wefus uchaf: ac ar ol cayl hyd i rai blewiach yma ac accw, y may-o yn eu trin a’u troi, yn ol dull Randolph Churchill; ac wrth fyned trwy yr ymarfer corfforol hwnn y may-o yn teimlo nad yw weddus iddo fod mwyach fel bachgen dan amgeleddwyr a llywodreythwyr Seisnig, a’i bod yn bryd iddo bellach fynnu breintia etifedd cyflawn oyd, a bod yn feistr arno’i hun ac yn ei dy ei hun. Heb arfer ffugur, y mae Cymru heddiw yn adgoflo ei bod yn wlad, a bod corff ei phobl yn genedl, ac yn teyru y dyle Lloygr ei chydnabod yn genedl, trwy adferu iddi freintia cenedl. Ond y may y rhann fwyaf o’r Seyson yn gwawdio’r syniad yma, gan ddwedyd wrthym yn synnedig. “Cymru yn wlad! y Cymry yn genedl! Pa le, attolwg, y may’ch prif ddinas? A glywyd son erioyd am genedl heb iddi brif ddinas? “ Nid yw yr edliwiad hwnn, y mae yn wir, yn profi nad ydym yn genedl; eithr y may-o yn profi mai anffawd fawr i genedl ydyw bod heb brif ddinas; ac fe orfydd ini deimlo hynny pa bryd bynnag y gofyn am cynnrychiolwyr Cymru am yr un fraint ag y may y Gwyddelod yn gofyn am dani; canys ni bydd ar y cryf gywilydd arfer yr escus gweylaf dros beidio âg ildio i’r gwann.

Os yw bossibl, fe fydde yn ddoythach i’r Cymry benderfynnu ymha le y bydd eu prif ddinas cyn gofyn yn ffurfiol am Ymreolayth. Yr wyf wedi addef eisys mai gorchwyl pur anodd a fydd hynny; ond anodd ne amgen, yr wyf yn credu y bydde yn well i’r Cymry eu hunain ddewis eu prif ddinas na gadel i Senedd Prydain ddewis drostyn. Wrth ddewis, ni fydde yn wiw i’r sirodd poblog gayl mwy o bleideba na’r sirodd amhoblog; onid e fe all eisteddfa’r llywodrayth fyned i gongl amghyfleus, megis Cayr Dyf ne Gayrnarfon. Pe dadleuwn dros dref ne fangre neilltuol, mi a fyddwn yn euog o gyfyngu ar ryddid pobl eryll: ond nid yw yn afresymol imi ddisgwyl y cyttune’r rhann fwyaf o drigolion Cymru â’r ammoda rhyddion hyn:-

Yn mleynaf, Fe ddyle’r brif ddinas fod yn agos i gyffinia De a Gogledd, sef o fewn y dalayth a elwid gynt yn Bowys,- dyweder, y wlad rhwng yr afon Mawddach a’r afon Ystwyth, ac oddi rhyngddyn hwy tua’r dwyrain, gan gynnwys Croysoswallt, Pengwern (Shrewsbury), a Llwydlo (Ludlow), trefi oydd yn perthyn unwaith i dalayth Powys, ac a ddylen fod yn perthyn iddi etto.

Principally: The capital city should be close to the borderlands of the South and North, that is, within the province formerly called Powys, - let us say (“let it be said”), the land between the Mawddach river and the Ystwyth river, and from [the area] between them towards the east, including Croesoswallt (“Oswestry”), Pengwern (“Shrewsbury”), and Llwydlo (“Ludlow”), toens that once belonged to the province of Powys, and ought to begin to it once more.

 

Yn wir, fel y mae Cymry Llanddwyn wedi ail-feddiannu Llansanffraid-ym-Mechain a throi yr hen gappel Seisnig yn gappel Cymreig, felly y dyle Cymry pob mann, trwy gynnorthwyo’u gilydd i brynnu tai a thirodd, ne trwy ryw foddion eryll, geisio ail-feddiannu yr holl oror hyd at yr Hafren a Weaver, fel ag i wneyd Cymru Fydd yn gyfartal eu maint â Chymru Fu, sef â Britannia Secunda y Rhufeinied.

Indeed, just as the Welsh people of Llanddwyn have reoccupied Llansanffráid ym Mechain and have turned the old English chapel into a Welsh chapel, so should Welsh people everywhere, through helping each other to buy houses and land (“lands”), or through other means, attempt to reoccupy all the borderland  as far as the [river] Hafren (“Severn”) and the Weaver, so as to make the Wales of the Future the same size as the Wales of the Past, namely [the same size as] .the  Britannia Secunda of the Romans.

 

Fe ŵyr rhai ohonoch fod y Gymru honno yn cynnwys Sir Fynwy a Sir Henffordd (Herefordshire), ynghyd â rhanna o Sir Gayrloyw (Gloucestershire), Sir Gayrwrangon (Worcestershire), Sir Amwythig, a Sir Gayr, gan gynnwys Cayrlleon a Birkenhead. Y may y Cymry ar hynn o bryd yn rhy ychydig o rifedi i ymchwalu, fel y Seyson, dros y byd; am hynny os mynnan ymgadw yn genedl, rhaid iddyn dros dymmor ymwascu at eu gilydd rhwng yr Hafren a’r mor.

Some of you know that that Wales contained the county of Mynwy (“Monmouthshire”) and the county of Henffordd (“Herefordshire”), the county of Amwythig (“Shropshire”), and the coutny of Caer (“Cheshire”), including Caerllion (“Chester”) and Birkenhead. The Welsh at presnt are too few in number to disperse themselves all over the world, like the English; so if they want to continue as a nation, they must over a certain period (“over a season / time”) jpin together (“squeeze together”) between the [river] Hafren (“Severn”) and the sea (= The Celtic Sea)

“y dyle Cymry... geisio ail-feddiannu yr holl oror hyd at yr Hafren a Weaver” (map wedi ei ychwanegu gennym i ddangos bwriad Emrys ap Iwan - a map we have added to show Emrys ap Iwan’s intention)

 

(delwedd 0470)

 


Pe bay hynn yn amhossibl, fe fyddo peth arall yn bossibl; canys ni fydde yn anodd i broffwyd gwladgarol a dawnus berswadio’r trigolion rhwng Cymru a’r Hafren i ymgynghreirio â ni, a hyd yn noyd i ddyscu ein hiaith yn ein hyscolion; o achos Cymry ydyn hwy gan mwyaf o rann gweydoliayth. Yn wir, y mayn hwy yn fwy o Gymry na thrigolion gorion Maysyfed, am ddarfod i Cromwell ar ddiwedd y rhyfel cartrefol droi y rhann fwyaf o’r sir honno yn drefedigayth Seisnig - yn fath o Ulster, trwy sefydlu ynddi rai milodd o’i hen filwyr.

Pe buase terfynna Cymru Sydd yn ymestyn cyn belled i’r dwyrain a therfynna Cymru Fu, y may yn ddiddadl genn’ i mai PENGWERN (Shrewsbury), penn tref yr Amwyhtig, a fuase’r brif ddinas fwyaf cyfleus i Gymru; a hwyrach may Pengwrn a fydd-hi etto yn y dyfodol pell: ond, ar hynn o bryd, y may yn rhaid iddi fod yn nes i For y Gorllewin.

Yn ail, Fe ddyle’r brif ddinas fod nid yn unig ynghanolbarth Cymru, ond ond hefyd mewn ardal Gymreigaidd ei hiaith a’i defoda, ac heb fod yn neppell o’r mann lle y may pedair tafodiaith Cymru, sef tafodiaith Gwynedd, tafodiaith Powys, tafodiaith Gwent, a thafodiaith Dyfed, yn ymgyfarfod. Y mae i’r pedair tafodiaith hynn en rhagorieytha yn gystal a’u diffygion; ac y may yn wiw i’r brif ddinas fod mewn mann lle y gall-hi gyfrannogi o ragorieytha’r pedair, ac nid mewn mann lle y bydd-hi yn rhoi mantais i un dafodiaith i orfod ar y tair tafodiaith arall. Y may iaith lafar Cymru ymhell o fod yn unffurf; a thrwy osod y brif ddinas yn agos i gyffinia’r pedair talayth a enwyd y geilld yn esmwythaf ei gwneyd yn unffurf. Heb law hynny, y may Cymry y pedair Talayth hynn yn gwahanieythu yn fawr o rann eu cymmeriad; ac wrth osod y brif ddinas ynghyrraydd dylanwada’r pedair talayth, fe ellid disgwyl i’w thriogolion gyfuno ynddyn eu hunain, a hynny yn weddol gymmesur, holl deithi a rhinwedda’r genedl.


Yn drydydd, Fe ddyle’r brif ddinas fod mewn mangre y bydd yn hawdd myned iddi o wahanol gyfeiriada. Os bydd mynyddodd ne frynia o’i hamgylch, fe ddyle fod ynddyn amryw fylcha llydain, a chydwastad âg iseldiroedd Cymru, fel y galler gwneyd y brif ddinas yn bryffwnt ffyrdd heyarn a ffyrdd cyffredin y wlad.

Yn bedwerydd, Hi a ddyle fod mewn ardal y bo digon o le iddi, ymehangu; canys hyd yn noyd pe dewisid tref fechan yn brif ddinas, y mae yn debygol yr ay-hi yn y mann yn dref fawr, os nad y fwyaf Ynghymru, - yn enwedig os bydde-hi yn eisteddfa’r lywodrayth. Os bernir fod grym yn y gosodiad hwnn, yna y may yn rhaid cau allan Abertawe, Llanidloys, Dolgella, a Ban-gor, hyd yn noyd pe na bae un rheswm arall yn eu herbyn.

Yn bummed, Fe ddyle’r brif ddinas fod mewn sefyllfa fanteisiol i iechid ei thrigolion - os yw bosibl, ar dir â’i ogwydd tuag afon fawr. Ni raid colli amser i brofi fod iechid pobl yn dylanwadu nid yn unig ar eu moysa ond hefyd ar eu dealltwriaÿth.

Yn olaf, Y may yn wiw i’r dref a wneir yn brif ddinas ryw hen hanes ne draddodiad fod Ywain Glyndŵr, pan oydd-o yn ceisio gwneyd y Dywysogayth yn Gymru rydd ac yn Gymru gyfan, wedi cynnal senedd ym MACHYNLLETH, yn gwneyd y dref honno mor ddyddorol i’r Cymry ag unryw un ynghanolbarth y wlad; a chann fy mod yn son am Machynlleth, mi allaf ddweyd ei bod hi, yn fy marn i, o ran ei safle ac amryw betha eryll, mor gyfaddas i fod yn brif ddinas ag unryw dref Ynghymru. Y may yn wir mai tref go fechan a marwaidd ydyw hi ar hynn o bryd; ond nid pa beth ydyw-hi sy’n bwysig, eithr pa beth a ellir ei wneud ohoni. Y may ar lanna’r Ddyfi yn ardal Machynlleth le i ddinas fawr a gwych; a dinas fawr a gwych a fydde yno cyn hir, pe codid yno senedd- dy i wneuthur deddfa, a barnedigeytha i Gymru.

Pa dref bynnag a ddewiser yn brif ddinas, y may yn sicr yr eiff honno yn ddinas fawr, - er nad oes dim rhaid iddi fod y ddinas fwyaf yn y wlad, mwy nag y may Washington y ddinas fwyaf Ynhaleytha Unedig yr Americ. Dinasodd wedi eu gwneyd yn brifddinasodd o blegid ei safle fanteisiol ar y pryd, ac nid dinasodd wedi myned yn brifddinasoedd o blegid eu maintioli, ydyw y rhann fwyaf o brifddinasodd Ewrop. Ar y cyntaf, yr oydd y brif ddinas mewn llawer teyrnas yn llai eu maint na llawerodd o ddinasodd eryll yn yr un wlad. Fe adeiliwyd Berlin ar forfa tywodlyd, a St. Petersburg mewn cors anghyfannedd; ac fe’u gwnayd yn eisteddfa’r llywodrayth, pan oydd dinasodd mwy a hynach na hwynhwy yn bod yn Rhwsia a Phrwsia. Nid myned yn brifddinasoedd am eu bod yn ddinasodd mawrion a wnayth Berlin a St. Petersburg: yn hytrach myned yn fawr a wneythan am eu bod yn brifddinasodd, sef yn eisteddfeydd y llywodrayth. Y may Cayr Dyf yn ewyllysio cayl ei chydnabod yn brif ddinas Cymru, am mai hyhi ar hynn o bryd yw y ddinas fwyaf, - yr hwnn yw y rheswm gweylaf y gellir meddwl am dano. Fe fydde yn llawn mor resymol iddi deyru y dylid cyfrif Ardalydd Bute y dyn mwyaf Ynghymru am mai efo yw y dyn mwyaf ei gyfoyth. Diolch i drysora Morgannwg a Mynwy, fe bery Cayr Dyf yn dref fawr hyd yn noyd pe na’s gwnelid hi yn brif ddinas; canys hyhi ydyw Marseil ne Antwerp Cymru. Ymfoddloned, gan hynny, ar ei braint, heb chwennychu bod hefyd yn Baris ne Früssel Cymru. Y may arnom eisia mwy nag un dref fawr Ynghymru, ac un yn agosach i’r Gogledd na Mor Hafren. Rhodder, gan hynny, fantais i ryw dref Gymreig arall i fyned yn fawr, trwy ei gwneyd yn brif ddinas y Dywysogaeth ac yn eisteddfa’r llywodrayth.

Ni fynnwn i ddadla yn rhy gyndyn dros Fachynlleth, nac un dref neilltuol arall; ond yr wyf yn teimlo yn gryf y dyle’n prif ddinas fod yn rhywle ynghanolbarth Cymru. Fe fydde’i gosod yno yn ffordd effeithiol i dorri nid yn unig ar y pellter ffordd, ond hefyd ar y pellter teimlad, sydd rhwng De a Gogledd. Yr wyf yn credu y galle crefyddwyr wneyd rhywbeth i ddwyn dau benn Cymru yn nes at eu gilydd. Pa beth sy’n rhwystro yr Henurieythwyr Cymreig i rannu Cymru yn dair talayth eglwysig, fel yr oyddid gynt yn eu rhannu, yn wladol; sef yn dalayth Gwynedd, talayth Powys, a thalayth y Deheubarth? Wedi trefnu tair Cymdeithasfa, yn lle dwy, fe fydda raid cymmeryd darn o’r Gogledd a darn o’r De i ffurfio talayth Powys; ac felly fe ellid disgwyl i Dde a Gogledd garu Powys, ac i Bowys garu De a Gogledd. Yr un ffunud, os rhaid i Eglwys Loygr wrth bedair escobayth Ynghymru, pa beth a’i rhwystra yn y mann i wneyd yr escobeytha hynny yn ogyfartal â hen daleytha Gwent a Dyfed, Powys a Gwynedd. Os myn yr Eglwys Sefydledig ar ol ei gwneyd yn Eglwys Rydd, ac os mynn yr Eglwys Gatholig, wneuthur Cymru yn archesgobayth yr wyf yn gobeitbio y bydd llys y ddau archescob ynghanol y wlad, yn agos i hen dref ag iddi hen hanes. Yr wyf fi yn ddigon hayl fy mryd a’m calon i ddymuno llwyddiant unryw gyfundeb crefyddol a ddyfeisio ffordd i gyfanu Cymru ac i’w chadw yn Gymru Gymreig.


EMRYS AP IWAN
·····
 



Sumbolau arbennig: ŷ ŵ Nodlyfr 396

Ble’r wyf i? Yr ych chi’n ymwéld ag un o dudalennau’r Gwefan “CYMRU-CATALONIA”
On sóc? Esteu visitant una pàgina de la Web “CYMRU-CATALONIA” (= Gal·les-Catalunya)
Weø(r) àm ai? Yùu àa(r) vízïting ø peij fròm dhø “CYMRU-CATALONIA” (= Weilz-Katølóuniø) Wéb-sait
Where am I?
You are visiting a page from the “CYMRU-CATALONIA” (= Wales-Catalonia) Website

CYMRU-CATALONIA
 



 

Edrychwch ar fy Ystadegau / Mireu les estadístiques / View My Stats