0924k
Gwefan Cymru-Catalonia. Llythyra’ Newydd gan Fachan Ifanc. (Tarian y Gweithiwr
1895, 1896, 1897). Llith V. Gwareiddiad y Rhondda. " Dalwch y nghot i i fi
gal rhoi cwpwl o smacs i’r bachan yna sy’n galw’i hunan yn Gymro, fu’n sgriblo
pwt o lythyr yn y Darian ddwetha ar - WAREIDDIAD Y RHONDDA"
http://www.kimkat.org/amryw/1_testunau/sion_prys_032_bachan_ifanc_1_0924k.htm
Yr Hafan
..........1863k Y Fynedfa yn Gymraeg
....................0009k Y Barthlen
..............................0960k
Cywaith Siôn Prys (Testunau yn Gymraeg) - Mynegai
........................................y tudalen hwn
|
Gwefan Cymru-Catalonia
|
|
..a/ ARDDULL: Cymysgfa ryfedd o Gymraeg llenyddol a thafodiaith y
de-ddwyrain.
..b/ Yr ym ni wedi cadw’r orgraff wreiddiol
..c/ NODYN: Nid oes teitl i’r rhan fwyaf o’r “llithiau” yn y fersiwn wreiddiol
– i’r rhai dideitl, yr ym ni wedi bathio teitl a’i ddodi wrth rif y llith
..d/ I fynd at bob llith, defnyddiwch yr archwiliwr gan deipio ynddo x03, x12, x25, ayyb
CYNNWYS
(x01)
LLITH I Bachan Ifanc yn Broffwyd - Steddfod Genedlaethol 1900 yn Mhwll-yr-Afu
(x02) LLITH II Pishis Canu Steddfod Genedlaethol Cardydd 1897
(x03) LLITH III Marw Tom Elis
(x04) LLITH IV Llythyra orwth “One of the Winners, Pontypool” a “Jenny Jones, Y
Stics, Llanstephan”
(x05) LLITH V Gwareiddiad y
Rhondda
(x06) LLITH VI. Hen Sowdjwrs Shir Benfro.
(x07) LLITH VII. Marwnad ar ol Billy Got y 41st Rigmant, Penshwn i Hen ddynon,
Penshwn i Hen Fenwod
(x08) LLITH VIII. Diall pethach.
(x09) LLITH IX. Hen Wlad Fy Nhadau /
Hen Sgwibs Lletwith / Relwe newydd i ’Berdar
(x10) LLITH X. Gweid y Mhrofiad. Caru ar y Beic. Os y Beto.
(x11) LLITH XI. Llythyr orwth Dim Ots Pwy; Hen Betheuach – Tribannau
(x12) LLITH XII Y Wasg Sysnag; Rwpath i’r Merched
(x13) LLITH XIII Cân i Lord Tredecar
(x14) LLITH XIV Arath y Frenines.Y Bardd Newydd a Hen.
(x15) LLITH XV. Llythyr orwth y Labrwr Nos; Gwroniaid y Pwll Glo
(x16) LLITH XVI Ashantee. Rhyfal y Coliar Clawd.
(x17) LLITH XVII Nadolig wrth y drws; Mari Lwyd
(x18) LLITH XVIII Ffwtbol merched. Hen Bethach.
(x19) LLITH XIX Y Beirdds. Y Mynwod Anwl.
(x20) LLITH XX. O Bothti Rhai sy wedi bod Bothti; General Rowlands a Parti
Treorci.
(x21) LLITH XXI Y Mynwod yn Ymwroli.
(x22) LLITH XXII Beirniadaetha ’steddfotol
LLYTHYRA’
NEWYDD.
Gan FACHAN IFANC.
___________________________________________________
(x01)
LLITH 1.
(Bachan Ifanc yn Broffwyd - Steddfod Genedlaethol 1900 yn Mhwll-yr-Afu)
MISHDIR Y “DARIAN,” –
Ma pob haf yn dod a pher a fala, eirin duon a mwsharwms, blota cawl a Steddfod
Genedlaethol, nes nag yw a ddim yn rhyfadd fod y gan “O! na byddai’n haf o
hyd,” wedi dod mor boblogadd, wath ma bron pawb yn lico un o’r petha yna, ac yn
ol pob cownt i ni wedi gal yr wythnos hon, ma lot dychrynllyd (?) yn lico’r
Steddfod. ’Nawr, pidwch chi a chretti achos na cheso i ddini shar o honi, y mod
i yn jelws wtho chi a’ch short sy wedi bod yno. Dim shwd beth. O’n i yn watshan
y papyr bob bora, ac yn llio’n ngwefla ar ol darllan y reports fel taswn i wedi
enill shar o nhw munan, a o’n i yn chwerthin ha! ha! wth weld y preisis yn cal
u stopo ar y beirdds, achos na fydd gyta nhw ddim shawns i wafo yn ots na fi
odd yn ffaelu bod yno. Dyma beth w i yn galw yn
GYDYMDEIMLAD,
-- teimlo i gyd yr un peth, a ma isha cal y byd i’r mana cyn bydd a yn reit, a
ma barnwrs Steddfod Cardydd wedi profi bod nhw yn diall athroniaeth y pwnc.
Peth arall, o nhw yn diall athroniaeth mwy pwysig na hyny, sef bysa yr arian
trwm odd yn cal u cynyg am breisis i’r beirdds am u pishis yn ala’r garantors
yn bancrypts, a er mwyn iddi nhw fod yn siwr bysa tocyns yn spar iddi talu nhw
am jidjo y pishis, w i yn cownto u bod nhw wedi dangos point of busnes wrth
stydio economy yn ochir y committee. Wath fe all y beirdds shiffto heb docins
yn well na dim un class arall, wath ma nhw yn byw y rhan fwya o’u hamsar yn myd
yr ysbrydoedd, lle nag yw bara chaws ddim yn y ffashwn, a ma nhw yn gallu byw
yn hen, hen, ar scili Ceridwen; ac yn ol y lein ma’r Steddfod yn cal i chario
mlan nawr, dyw a ddim llawar o waniath pun a bydda nhw byw o gwbwl, wath ma
pethach erill mwy modarn yn dod i lanw’u lle nhw o hyd.
W i wedi gweid o’r blan y mod i yn stiwpid wth drio dilyn y beirdds, a ma
consyltashwn wedi bod rhyngto i a’r bachan sy’n labro’r nos pwy bwynt i gymryd
nawr, trw u bod nhw wedi mynd i’r down gred, a finau am gatw munan lan os galla
i, ac ar ol stydio yn galed, i ni yn dou wedi gweld fod yn rhaid i fi gymryd
pwynt newydd. I chi yn gwpod mod i yn fachan sy wedi troi yn mhob short o
ffordd, nes ma hi wedi mynd yn anhawdd gwpod ble ma cal ffordd newydd, ond
diolch i’n menydd mawr i, w i wedi ffindo platform yto, a w i yn folon i chi
ddoti a mwn print mawr
“BACHAN IFANC YN BROFFWYD.”
Ar ol i fi ddoti hwna lawr, fe allswn i feddwl y mod i yn clwad eco yn gweid,
dyna hen ffrwmpyn yto. Beth ma fe yn gwpod am “be sy i fod? “ Wel, os gen i
ddim i weid i ecspleinio munan yn well na rhoi program o’ch blan chi fel gwelas
i a munan, a gofalwch neid wara teg a fi.
EISTEDDFOD GENEDLAETHOL I900 YN MHWLL-YR-AFU.
Er mwyn bod yn mlaenllaw gyda’r mudiad cenedlaethol, a thori stroc tuhwnt i
Gardydd, y ma’n dda gyta ni hysbysu fod y pwyllgor yn gwitho yn galad i bwsho
rhwpath newydd miwn i’r hen sefydliad anwl, ac er mwyn enill serch y genedl,
dyna ni yn cal y fraint o fod yn perthyn iddi. Fe gewch enghraifft o’r hyn fydd
gyda ni i ddoti o’ch blan chi pryd daw’r amsar i ben.
RHESTR GWEITHREDIADAU’R ORSEDD.
1.-Deuddeg Italian a phob o Hurdy Gurdy yn barod wth bob Maen. 2.-Yr Archdderwydd
yn esgyn y Maen Llog, ac yn bloeddio yr englyn anfarwol canlynol O! arswyd dyma
orsedd - yr y beirdd Ar ben eu can’mlynedd, I wadu eu dinodedd A d’wed eu swn
nad oes hedd! (Clywch, clywch.)
3. - Yn y dyfroedd mawr a â’r tonau.”
4.-Yr Archdderwydd yn codi fel o freuddwyd, ac fel pe ddim yn gwpod pun ne’r
englyn ne’r emyn odd y gora.
5.-Doti ffugenwa ar y Beirdds, y Derwyddons, y Cantorions, a phob short o
bethach odd yn dod miwn i’r cysegr sancteiddiolaf. (Ma rhaid i fi weid gair y
munan fan hyn. Ma isha cal rhyw fashinery newydd i neid ffugenwa, a fe fydd yn
spec net i fachan iddi mowldo nhw, yn lle yr hen rhai stiwpid odd yn Cardydd.
Enghraifft. - Dyn wedi dod yma am Dro. Hanesydd Tai Bach ’Brafan. ’Sgrifenydd o
wlad Cathod heb Gynffona. Shorsyn Mab Dyn Diarth, &c. Pwy, yn mhen tri
mish, fydd yn cofio enwau rheina? Ond rhaid mynd mlan a’r program.)
6.- Penillion Telyn, hono heb ddod. Yr Hurdy Gurdys yn taro ton. Mwynhad
annghyffredin.
7.-Y beirdd yn cael eu gwefreiddio gan y miwsic, ac yn gneid miwsic u hunen fel
hyn
Beth yw telyn - beth yw tant ?
At anwyl blant Italia
Ma’r Britons wedi bod mwn niwl
Wrth ganu Rhiwl Britania,
Fel Hurdy Gurdys mas o ddet,
Ond bechgyn net sy yma.”
(Clywch, clywch.)
8.-Yr Archdderwydd yn dechreu dod nol i’r hen hwyl, ond yr awdurdoda yn ala i
weid fod yn bryd starto’r Steddfod. Can yr Orsadd.
Y STEDDFOD.
1. - Can gan Dewi Hyfrydlais.
2.- Anerchiad gan y Llywydd yn gweid fod a wedi trafaelu nithiwr heb ddim ond
winwnsin yn i bocad a o Morlax i’r Steddfod, gan gymant y serch odd gento at y
Cymry.
3.- “O fryniau Caersalem ceir gweled,” &c.
4.- Beirniadaeth y Traethawd goreu ar “Bob llwyth, iaith, a chenedl, o’r amser
y daeth bywyd i ddadblygiad yn nghyntaf mewn llysieuaeth, anifeiliaeth, a phob
meidroliaeth ac aethau erill.” Disgwylir i’r awdwr ddosranu ei gyfansoddiad
mewn symledd cydweddol a natur addysgol yr oes, fel na bydd ei ysgrif yn faich
i’r darllenydd.
Y Feirniadaeth, - Yr ydym fel beirniaid wedi darllen yr haner dwsin
traethodau ar y testyn amserol hwn, ac yn gydwybodol nad oes un o honynt wedi
mynd at wreiddyn y testyn, nac wedi amlygu ond ychydig o wybodaeth amdano.
Atelir y wobr.
5.- Irish jig.
6. - Solo Tenor, “Cymro Dewr” - (ac yn gweld y fforinars yn mynd a’r Wyl
Genedlaethol oddarno, yr un shwt a’r gaffers yn mynd a Gwyl Mabon ddar y
coliars - dyna ddewr!)
7. - Yr Highland Fling yn ddyddorol dros ben.
8. - Englyn, “Modryb Gwen.” Dim teilyngdod.
9. - Y Prif Ddarn, Anthem newydd gan Morantho. Disgybleitho Davies-Jones. Wyth
o gorau yn cystadlu - dau o Llydaw, dau o Werddon, dau o’r Alban, un o Ynys
Manaw, a’r nall o Gymru! Ynys Manaw yn fuddugol. Yn tori yn fwy distinct na’r
lleill - dim cymant o gynffon yn y swn. Cynta gwpla gora’i gyd. Clapo mawr.
10. - Dyma ni yn awr yn dod at brif waith yr Eisteddfod. Fe fu - Awdl y Gadair
- yn cael sylw yn y gon bei days, a’r Bryddest hefyd fu yn hawlio sylw. Fe
ddath y prif ddarn corawl i symud milodd idd u gryndo, ond good bye i’r bloomin
lot. Ma’r hen ganrif yn ei bedd, ma’n rhaid cal newydd-deb, a fe fynwn a hefyd.
Mae pwyllgor anturiaethus wedi penderfynu gneid y Steddfod Genedlaethol 1900 tu
hwnt hyd yn nod i speciwlators Cardydd, a ma nhw yn hurio trwp o anturiaethwyr
i ffindo hen wehelyth yn tada ni yn mhob rhan o’r byd; ond y darganfyddiad gora
ma nhw wedi neid mwn cornal bach, yn mhart isha y lle pella sy yn Merica, fe
ddethon o hyd i’r PEDWAR dwetha o olafiaid Madog ab Owen Gwynedd yn cwato mewn
perth, a ma nhw yma heddy i roi perfformans ar y platfform yn lle Awdl y Gatar.
Ma nhw mor gyfarwdd yn y jobin, fel bydd a yn bleser i bawb gweld nhw yn mynd
trwyddo, a fe fydd yn beth newydd yn yr Wyl Fawr Genedlaethol. Gyda cymant a
yna o ragymadrodd, fe ddwa nhw mlan nawr i ddangos i ni, fel cenedl o’r un gwad
a nhwnta, fel odd u tada yn gallu scalpo pena er boddlonrwydd cyffredinol i’r
gwyddfodolion ni a gredwn.
Y peth nesaf ar y program yw i’r brodyr Madogaidd scalpo pena pedwar o’r beirdd
gora sy yn gwishgo peisha yr Ysteddfod. “ Y Gwir yn erbyn y Byd.” Diwedd – “
Bydd myrdd o ryfeddodau.”
___________________________________________________
(x02)
LLITH II.
(Pishis Canu Steddfod Genedlaethol Cardydd 1897)
Wn i ddim pun a i chi mewn shap i stydio ne bido, ond ma’n rhaid i chi a
Mishdres y Darian rhyngoch chi ach gilydd yn helpu i mas o’r trwpwl w ynddo
nawr gyta’r pishis canu sy’n dod mas ddar y Steddfod Genedlaethol. O’n i yn
synu wrth weld mor ddiened a diawan odd yr englynions yno o’r Archdderwdd lawr
i’r Archidiot mwya barddonol, ond w di i fi weld specimen o beth odd gen yn
brodyr anwyl sy yn byw yr ochor arall i’r moroedd o’n i ddim yn synu dim. Ma
nhw yn gweid wtho i’ ta’r farddoniaeth ora yw yr un mwya anhodd iddi diall, a
ta’r bardd gora’i gyd yw yr un fyddwch chi yn ffaelu i ddiall a o gwbl, a dyna
yr achos y mod i mwn shwd gonffiwshon nawr. Fe ddath y pishin canlynol mas mwn
papyr Sysnag sy yn cal i brinto yn Cardydd, a w i jest wedi mynd yn hurt wrth
dreio’i ddiall a, a w i yn moin i chi a’r darllenwrs gal shar o’r jobin,
“RHYFELGAN Y LLYDAWIAID,”
“Ton. - Ann hini gors.”
“Ni sy bob pryd, Lydawiaid, Lydawiaid, wyr Caled.”
“O ia! i’r rhyfel rymus wyr,
Y chwi sy gartre’n onest-wyr.
Y Saeson ffoant ben yn mhen,
Pan gydlefarom, “Tor ei ben,”
Yn mhob priodas clywir ter,
Ac hyfryd sain y “binion” {= biniou} ber.
O Riez Izel! Bro
decaf Ior,
O’i fewn mae coed, o’th gylch y môr.
Och! Lydaw, os rhaid d’adael di,
Mi wylaf chwerw ddagrau’n lli’.
Frodyr, glynwch,
wrth ’rhen bethau ´
Ffon hir, gwallt hir, hirion lodrau.
Ymgalonogwch, ddewrion mad,
Y chwi gaiff ferched goreu’r wiad,
Fy nhafod dynwn mas o mhen,
Cyn gwadu’r hen Lydawaeg wen.
Hawddamor it, Breiz Izel, fyg,
Hoff gartref derw preiff tal frig.
Er hyny, uwch holl bethau brau,
Carwn Iesu, Duw, ein tadau.
Brizenth a’i Cant,
Os byddwch chi yn dewish, syr, fe allwch ala’r pishin yna i –
Mr. T. WILLIAMS (Brynfab),
Nr. Pontypridd,
i gal gweld pun a caiff a ddod mas yn y cornal sy gyta fe i’r beirdds yn y
Darian, a falla gnaiff a remarcs arno, ne falla dotiff a fa yn y fasgad - dw i
ddim yn gwpod, ond w i yn gwpod nag yw a ddim yn i ddiall a ta beth.
Nawr, fe ewn mlan at rhwpath i ni yn diall i gyd - sef gwaith hen Gymro.
Dotwch chi ych twls printo mewn tiwn.
Carmen Britanicum, ad explanar,
Taliesini, Seculi sexti Poctarum.
PRINCIPIS.
Henffych well, Frederig, Ein goruchel wledig,
A’th gydwedd Augusta,
O hen edryd Gotha;
Cystlwm teg cyswynawl.
Rhwng cywreinieu breiniawl.
Debri di yr enwog,
Fechdeyrn gwych dyledog;
Dafydd i’th d’wysogaeth,
I Aberffraw helaeth,
Y freiniol breswylfa
Lle bu gynt dy gynna
Differ yno’r giwdawd
Rhag pob math ar anffawd,
Bid dy gledd a’th bennawr’
A’th saphwy gyfurddawr,
I gadw braint cynhwynawl
Rhag tra gwerin gythrawl.
Ac o claddwyd awen
Wyryf ddoeth ddysywen,
Eto hi adgyfyd
Yn ysblenydd hyfryd;
O feddau Beirdd celfydd
Tardda ddawn awenydd,
Blodeua Brythoneg
Megys gwydd ehoeg,
Bu bau mawl y beirddion
Yt ben-ffelaig Brython.
Gorddyar yr eigion,
Erddiganau eon
A’r creigiau ddadseiniant
Dy ryglyddus foliant
Pet bid y tan fragad
Cenhedled Augusta
Megys hen Elena
A gwrdd fraisg facwyon
I anturio ynghanon.
Boed eich dau’n ffynadwy,
Ac ar gynydd fwy fwy,
Mal Arthur gledd llachar
A’i fanon Gwenhwyfar.
W. Wyn a’i Cant.
Ma anerchiad priodasol felna yn interestin ac yn dytshin iawn, ond am yr un
cynta, gyta mod i yn meddwl ta pishin serch odd a, dyna fa yn troi at rhywpeth
arall. Beth odd yn fwy neis i fachan ifanc na
“Ymgalonogwch, ddewrion mad,
Y chwi gaiff ferched goreu’r wlad,”
ond odd a yn dod mor sytan ar ol y leins o’u blan nhw
“Frodyr, glynwch wrth ’rhen bethau,
Ffon HIR, gwallt HIR, HIRION lodrau,”
nes na wn i ddim pun o’r ddwy gwpled sy ora, na pun o nhw sy yn yn siwto i ora.
Fe weta i benill wtho chi nawr, ma’r hen stoc yn i wpod a i gyd
“Morgan bach, fy machgen anwyl,
Ie’r bachgen bach dinam ;
Aros, rho dy glust i wrando
Ar gynghorion dwys dy fam.
Paid a bod mor galongaled,
Paid a’m gadael wrth fy hun,
Heb na brawd, na chwaer, na chymhar,
Dan y tonau’n wael fy llun.”
Ma pawb yn diall hwna, dicon tebyg fod a wedi cal i atrodd mwn llefydd mor
gysegredig a’r Pafilion, lle ma nhw yn cynal y Steddfod Genedlaethol. Ond dyna
lle ma’r drwg, os dim shawns i enill ar bishis felna o gwbwl, wath dyw’r big
gyns ddim yn cwnto u bod nhw yp tw det, a dyma’r achos y mod i a’r bachan sy’n
labro’r nos yn ffeili dod a preisis o’r Nashonal. Dyw a ddim ifflyn o ots gen
i, cofiwch, pwy sy yn ffaelu enill y Gatar, ond w i yn cretu yn bod ni yn colli
tir mwn peth sy yn fwy pwysig, a ta pwy mor glyfar ma nhw yn treio bod nawr, w
i yn ffaelu gweld un Talhaiarn, Iorwerth Glan Aled, Mynyddog, na Cheiriog yn
cwnu nawr, ac os na chwniff neb o’r short yna, fe all y beirdds newydd a’r hen
dories cynghaneddol dowlu y spwng lan pryd mynan nhw i gadw gwres a theimlad
cenedlaethol rhwng erchwynion “gwlad y bryniau,” a chysgu ar obenydd cynhes -
Cymru Fu.
___________________________________________________
(x03)
LLITH III.
(Marw Tom Elis).
Rhy anhawdd yw troi golwg i un cyfeiriad heddyw ond at un amgylchiad - yr
amgylchiad cenedlaethol pruddaf a brofwyd gan ein gwlad er dyddiau ei phenaf
arwyr. Mae ein Tywysog wedi syrthio - ein gobaith wedi ei ddwyn oddiarnom -
seren loewaf ffurfafen, rhyddid gwlad; wedi diflanu. Mae Cymru’n wylo - mae
Prydain yn galaru, ac edmygwyr rhinwedd, talent, a phenderfyniad, yn
cyd-ocheneidio. Oh! Tom, Tom, paham y cefnaist arnom mor gynar ac mor sydyn ?
Yn nghanol dy waith, yn nghanol dy waith, yn nghanol dy ogoniant.
Y mae llywiawdwyr mewn hiraeth, pendefigion yn cwyno, ac arglwyddi yn brudd.
Mae hyd yn nod ei Uchelder Brenhinol Tywysog Cymru wedi datganu ei gydymdeimlad
â’r teulu galarus. Y mae y deyrnas yn teimlo’r golled o farw Tom Ellis, a phwy
a draetha golled Cymru? Bu ein gwlad yn gruddfan dan draed gormes yr oesau heb
un o’i phlant yn alluog i ddwyn ei hachos i sylw, a dadlu ei hawliau.
Agorodd y gwladgarwr anwyl, Henry Richard, y drws, daeth cenedlgarwyr ereill
i’w gefnogi, i roddi trwydded i feibion Cymru i gynteddau addysg, ac un o’r
rhai cyntaf i gymeryd mantais o hyny oedd T. E. Ellis, mab amaethwr cyffredin o
Gynlas, Meirionydd, a phwy fuasai yn well fel prawf i estroniaid, fod Cymru, er
yn fud y pryd hwnw, yn meithrin athrylith mor loew a’r haul, ond fod angen
addysg i’w caboli ? Ni wnaeth neb erioed well defnydd o’r manteision a ddaeth
i’w ran. Parodd iddynt fod yn elw iddo ei hun, ac i’w wlad a’i gydgenedl, a
chaiff “Cymru Fydd” dderbyn bendithion lawer o lafur ei fywyd. Dim ond un
diffyg sydd yn holl hanes ei fywyd - iddo gyrhaedd pen ei rawd mor gynar ar
ganol dydd. Gwelwch ef yn fab saith-ar-hugain oed yn eistedd yn mhlith y
doethion Prydeinig.
Y gwladwr ieuanc Cymreig yn rhesi meibion y bendefiaeth; ac er mor dawel a
gwylaidd ei natur, ni fu yno yn hir cyn i lygaid eryraidd yr hen Gadweinydd
Gladstone syrthio arno, a chan fod ynddo yr adnoddau angenrheidiol i
ddyrchafiad a defnyddioldeb, y mae oes fer, fywiog, lwyddianus Tom wedi mwy na
phrofi fod yr hen gawr o Benarlag wedi adnabod ei ddyn. Tybiai llawer pan
benodwyd ef i’w swydd bwysig a chyfrifol nad oedd ei brofiad yn cyfiawnhau y
dewisiad, ond nid oes genym hanes fod neb o’i flaen wedi ei chyflawni yn well,
na chyda mwy o foddhad i’w blaid ei hun a’r wrthblaid yn o gystal; ac y mae dau
allu mawr Senedd Prydain ar lan ei fedd yn cyd-ddatgan eu cymeradwyaeth i’w
wasanaeth a’i allu, ac yn cyd-alaru am na fydd ganddynt mwy. Yr ydym yn cael yn
ystod y dyddiau presenol, er pan wnaed yn hysbys ddydd Mercher diweddaf, fod ei
ysbryd gloew wedi cymeryd ei ehedfa i fyd y gloewder, a’n gadael ninau mewn
prudd-der, yn y byd pruddglwyfus, gawodydd o syniadau cymeradwyol a hyglodus am
dano, gan bersonau unigol, a chan gymdeithasau, o’r pwlpud a thrwy y wasg, a’
fyddant yn anrhydedd i’n cenedl ar ddalenau hanesyddiaeth.
Yr ydym yn falch o honynt, ac yn diolch am danynt; ond credaf fod i’n gwlad a’n
cenedl, yn y presenol a’r dyfodol, rywbeth mwy sylweddol, pur, a pharhaol, yn
mywyd a marwolaeth Tom Ellis, nac hyd yn nod yn nathliadau edmygawl parchus y
cyhoedd, yn mhlith pob gradd o gymdeithas, yn y cyfwng ingol hwn i hen Walia
drallodedig.
Oes, y mae yn mywyd Tom drysorau gwerth eu cadw yn amgueddfa fywydol
cenedlaetholdeb Cymreig dros oesau i ddod. Bydd teithi ei oes fel darlunlen yn
daenedig o flaen llygaid ieuenctyd “Cymru Fydd.”
Gwir, y mae ef ei hun wedi argraphu delweddau hanfodol llwyddiant yn symudiadau
ei fywyd, ond bydd rhyw law hyfedr eto yn ofynol i’w portreadu mewn coflyfr o
hono, a’u gosod yn nwylaw ein Cymry ieuainc, fel y byddont yn elfenau i’w
symbylu at y pur, yr uchel, a’r clodforadwy.
Pryd hyn, ac nid cyn hyny, y ceir yr olwg gyflawn gyntaf ar werth gyrfa Tom
Ellis, a pha bryd y derfydd ei werth, rhaid gadael i’r dyfodol pell fynegu o
bwlpud anghof wedi goroesiad hanesiaeth.
Fel y crybwyllwyd o’r blaen, cafodd Tom drwydded i gynteddau addysg, ac ni fu’n
segur yno. Buasai Cymru mor ddiamddiffyn heddyw a chan mlynedd yn ol oni bai
fod pyrth addysg wedi eu hagor; a gallai na fyddai anrhydedd Tom Ellis yn uwch
na bod yn fuddugol ar gerdd neu draethawd, mewn eisteddfod leol, oni bai ei
nodded hi iddo, a’i ymlyniad ef ati hithau.
Gwelodd ef ei gwerth, a theimlodd hyny, ac amlygodd ei ddiolchgarwch am ei
bendithion trwy gofio fod ereill i ddyfod ar ei ol. Aberthodd gyfran helaeth
o’i oes fer i ledaenu addysg ac hyrwyddo ei llwybrau hi trwy gymoedd a threfydd
tlodion ei wlad. Yn hyn y daeth ei wladgarwch yn amlwg gyntaf, a bu hyn yn
agosaf peth i’w galon hyd geulan ei gynarol fedd. Gwyddai ef trwy brofiad os
oedd dyfodol uwch i Gymru, mai trwy y cyfrwng hwn yn unig yr oedd i gyrhaedd
hyny, ac ni adawai gareg ar y ffordd i’w rwystro tra bu nerth ynddo ef i’w
symud. Yr oedd llenyddiaeth ei wlad, crefydd ei wlad, dysgeidiaeth ei wlad, a
rhyddid ei wlad, fel yn un yn glymedig wrth ei galon. Yr oeddent gydag ef bob
amser, yn mhob man, ac o dan bob amgylchiadau. Ganwyd ef yn Nghymru, bu fyw i Gymru,
a bu farw dros Gymru. Mae Cymru heddyw yn wylo dagrau’n hidl ar ei fedd yn
mynwent Cefnddwysarn, ar fynyddoedd oerion Meirion. Wedi i ti, Gymru dlawd,
dywallt dy ddagrau yn helaeth i lonyddu arteithiau dy deimladau, cymer seibiant
dros ychydig, ac yna cwyd dy ben, a diolch dy fod wedi cael y fraint o godi gwr
o fath Tom Ellis. Er bered fu ei oes, gwnaeth fwy na mil o Feibion Can mlwydd
drosot ti, a thros dy blant! Faint o feibion ein gwlad a’i efelycha? Mae ei
gamrau yn werth eu dilyn. Bu yn wir arwr, a syrthiodd ar faes y frwydr ac ar ei
fynwes dlysau gogoneddusach na “Chroes Buddug” fyddant yn dysgleirio yn ei
goffadwriaeth “Tra môr, tra Brython.”
___________________________________________________
(x04) LLITH IV.
(Llythyra orwth “One of the Winners, Pontypool” a “Jenny Jones, Y
Stics, Llanstephan”)
Dyma fi wedi cwmpo miwn i ddwr twym yto dros y mhen a’n nghlysta, a dim ond
o’ch achos chwi wyr Byrdar. Fe wddoch mod i wedi gweid dicyn yn biwr am danoch
chi a’ch shampions cerddorol a barddonol yn y Darian ddwetha, a nawr rw i yn
cael y bai ta rhw Shoni naill ochr w i, a mod i yn ych laddro chi a’r sebon
gora sy idd i gal yn y farchnad. Ma’r Postman wedi bod yn trampo yn fishi iawn
at y drws yma yn cario epistola o bob short i fi, orwth bob short o garitors o
wahanol fana, nes w i a’r fenyw lle w i yn lodjo bron mynd i gretu ta yn yn ty
ni ma Home Offis Prydain Fawr. Fe ddath y llythyr cynta ato i o Shir Fynwa, a
wth gwrs un Sysnag yw hwnw, a o ni yn gorffod catw Dic Shon Harri wth yn ochor
yn handy i esbonio meddwl rhai o’r geira mawr diarth. Falla fod a’n well i fi
ddoti a lawr yma fel ceso i a, a rhyngo chi a’r darllenwrs a’ch Dics chytha
bothti diall y contents: -
“Pontypool,
12 / 8 / 1897
MR. BACAN IFANC,
What a combustion of idle twaddle, and intolabl vanity you displayed in your
unpalatabl and indijestive puffing creations last week in the Tarian. Heaven
protect us. Is there no qualities, no exellence, no jenius, no nothing in
nobody unless his postal address is Aberdare ? I am quite willing for you to
blow up your own bubles. But why call the attention of the whole country to
them only ? You dwell upon puffing that non-whiskered young bardic fellow, for
simply that he brought with him from Newport a bundle of sticks, in the shape
of a rude piece of furniture, that no parson of an English refined taste, would
give it place in his back kitchen, what you boast to call “The National Prize
Chair, 1897.” But not one word is said by you of the glorious capture of the
grand prize of ₤200 by the sweet and sublime singers of Gwent, and under
the adjudication of the most talented and acknowledged musical authorities. O
no, they are not Aberdarians, nor Glamorganites, and so are not supposed to be
winners on Eisteddfodic platforms, according to the estimation of such narrow
and fickle-minded nonensities as you, and other dwellers of our Western hills.
What a flood of spleen and slander is casted upon us, because your Merthyr
favourites are not always favoured. We quit - enjoy the intense jelousy, and
the honourable prize. We boast not, but mean to win again. Take that for a
salter.
Yours, &c.,
ONE OF THE WINNERS.”
Clywsoch chi shwd lap a lol ariod? Beth ma fa yn boddrach sha fi am u canu?
Wetas i ddim am deni nhw, ma’n wir, a wetas i ddim am Gor Dan Bach hefyd, wath
fe allwn i feddwl fod gormod wedi cal i weid am y fysnas, ta pun o nhw odd y
gora, er ma’n dreni fod neb yn cal cam, ond ma’r atnod yn gweid, “Ofer dadl
wedi barn.” W i wedi gweid lawar gwaith, fel gwddoch chi, yn y llythyra cyn y
mwstwr hyn, nag w i ddim dros cal barnwrs Sysnag yn yn steddfota ni o gwbwl, na
dim byd arall Sysnag o ran hyny. W i yn moin catw yr hen wyl yn yr hen ffashwn,
mwn brethyn cartre, paish a bedgwn, a het a chantel. Fe fydd yn siwr o fod yn
fwy cysurus na wedi’i decoreto mwn mwslin tena, a shitan slip, a rhw sheinins
fforin felna. Pryd i ni yn ala i moin fforinars i fesur a phwyso’n canu ni, ma
nhw yn dishgwl i ni gwmpo miwn idd u steil a’u tast a’u rhegiwleshons claiar ac
annghynyrfus nhw’u hunan, a ma’n anhodd i Gymry mynyddig, poethwad, hewydus,
carlamog, gwresogol, ddofi eu hysbrydoedd a mwslo eu heneidiau canyddol, i’r
safona a’r strains amddenol, a’r si saws, a’r come day go day steil a
fawrygir gan farnwyr sy’n dod ar dramps blynyddol i’n steddfota cenedlaethol
ni. Diwch anwyl! Fe af i hobl yto os na finda i, a fe dyna’r blwmin lot
Seisnigyddol a fforinol yn y mhen yto, a falla ta’n niwadd i fydd cal yn
asasinato, fel y bachan yna yn Spain yr wythnos ddwetha - Senor Canovai, wath
ma’r cantwrs mor ddanjeris a’r Anarcists bob tamad, a arno i ofan fod hwna sy
wedi sgrifenu ato i o Bontypwl, wth i iaith a, yn gallu iwso refolfar gystal a
Mical Angino Goili; a beth ddaw o honoch chi a’r litl biwties os collwch chi fi
mwn catostroff fel yna? Fe fydd yn rhaid i fi employo Wmffra Huws a’r bachan
sy’n labro’r nos, yn ddetectifs i gymryd car o hono i, a trw bod nhw’ch dou
wedi bod yn Casnewydd am wthnos gyta’r Boys o ‘Erin Go Bra,’ ma nhw wedi cal
lesins i ddysgu’r ffordd i iwso’r Shilelah, a fe alla i deimlo munan yn weddol
saff o dan u gwyliadwriaeth awdurdodol a barddonol nhw. Cymered y bachan yna
sgrifenws Sysnag ato i yr hynt,
- “Will ye der to tred on the tail of my coat?”
Ma’n bleser gen i droi orwrth y cwestshwn yna, a’r hen lythyr Sysnag pigog, at
lythyra w i wedi dderbyn orwth fechgyn a merched o’r ffynona a glana’r môr o
wahanol barta o Gymru, fel Llanfair, Llandrindod, Llanwrtyd, Porthcawl,
Llanstephan, ac Aberystwyth, a mana erill tw niwmoras tw menshon, a ma nhw i
gyd yn gweid yn respectabl am dano i, a ma amball un o’r ffeminein jendar sy
wedi ala ato i, yn sgrifenu yn lyflee ac yn dytshin dros ben, nes ma nhw wedi
ala rhw feibareshons swyngyfareddol, ysbrydgynyrfiol, calon orchfygol,
edmygedigaethol, ynfflamychol, a fuo bron a gweid nefol trwyddo’i gyd. Fe licwn,
er mwyn parch iddi nhw, a chredit i munan, iddi printo i gyd y tro hyn, ond fe
elan a gormod o’r peth yna ma sgrifenwrs clasical yn galw “gofod” arno, a ma’n
well i chi ddod a speshal edishon o Darian Dwr y Môr a’r Ffynona, i gal
gneid lle iddi nhw’u gyd. Falla bod yn well i chi gal un yn spesiman, yn lle bo
chi yn ffeinto mwn syspens wrth aros, a fe tynaf a mas o’r bwndel ar randam fel
tynu lotry, yn lle bod chi’n cretu mod i’n pico’r un gora. Gadewch weled, ie,
dyna fe fel dath a i law, -
Y Stics, Llanstephan,
Awst 13eg.
ANRHYDEDDUS FACHAN,
Gobeitho na fydda i ddim yn ych insylto chi wth gymryd y cyfleusdra hyn i ala
gair o’n nheimlad mwn llythyr atoch. W i yma ys dros wythnos, ac er fod y
tywydd yn dda, a bod yma fechgyn glan a merched serchus, alla i ddim gweid fod
popath fel y dymunwn i, isha na fysech chi yma gyta ni yn gwenu arno ni, fel
ma’r houl mawr yn gwenu genol dydd yn y ffurfafen uwchben! Ma gyta ni ferched
shwd respect, a shwd estimeshon annhraethadwy am danoch, fel na alla i ddim doti
lawr ar bapyr hanar ych gogoniant yn mhob dull a modd, heb son am dynu llun ych
physiog anwl. I chi quite yn lady’s man, a gobeithio parwch chi felni. W i wedi
bod yn stydio yn galad ys cetyn beth yw y cwalities gora all fod yn perthyn i
fachan ifanc, a dw i ddim wedi ffindio neb o nhw wedi dod lan i’r un marc a
chi. [Lol botes, lol
botes! pwff, pwff. - GOL.] I chi yn llanw’n llycid ni, a’n clysta ni, a’n
calona ni yr un pryd. I chi yn Elderedo o fwyniant i bob perchen pais, gan ych
bod wedi yn hamddiffyn, mewn amsar ac allan o amsar, bob cyfla i chi’n gal. Bendith ar ych pen glân weta i, a sgreched bob litl
biwty, “Amen.”
Dros chwaeroliaeth y Stics,
Gyda XXXXXXX,
JENNY JONES.
O.Y. - Fe fyswn wedi doti sent yn y llythyr, ond o ni ofan byse’r fenyw lle i
chi yn lodjo yn geso wetin, ma orwth y merched odd a wedi dod, a w yn deall ta
hen greaduras speitffwl yw hi, a bod arni ofan colli lodjar piwr fel chi. -
J.J.
[Mr. Gol., - Os w i yn cal y ngorfodi i ffindio llythrena i brinto shwd stwff a
hyn, w i yn rhoi notis ’nawr mod i’n myn’d i jaco y jobin. CYSODYDD.]
Wn i ddim beth yw y rheswm fod y merched anwl i gyd yn bownd o ddoti ol-ysgrif
idd u llythyra biwtiffwl, yn enwedig pryd ma nhw yn ysgrifenu ato i. Ma nhw fel
sa nhw yn cal rhw newydd flas o hyd wth wilia sha fi, ond dw i ddim yn gweid
hyn i frago munan, wath i chi yn gwpod, nag os dim o’r deleit hyny yndo i o
gwbwl. W i bownd o weid atnod ganu wrth Jenny Jones cyn cwpla.
Jenny brydferth, Jenny anwl,
Ma dy lythyr rhyfedd rin,
Wedi citsho yn fy meddwl,
Fel electric serch-fasheen;
Buan gwnaf i’r toffs i gilio
O fy mlan fel lot o grics,
Os y deuaf i’th gofleidio,
I Lanstephan yn y Stics.
Cofion serchus at fechgyn a merched dwr y môr a’r ffynona yw dymuniad u hen
bartnar nhw,
Hedd a chan fyddo i chwi
Yn loniant eto ’leni.
___________________________________________________
(x05) LLITH V.
Gwareiddiad
y Rhondda
I weld cyfieithiad Saesneg o’r testun hwn ewch at: For an English translation
of this text ("Civilisation in the Rhondda") go to: 0925
Dalwch y nghot i i fi gal rhoi cwpwl o smacs i’r bachan yna sy’n galw’i hunan
yn Gymro, fu’n sgriblo pwt o lythyr yn y Darian ddwetha ar -
WAREIDDIAD Y RHONDDA
Wn i ddim llawer am dano, na beth yw i seis a, na beth yw i bwysa fa, a dyw a
ddim gwahaniath gyta fi beth all a fod. W i yn folon sefyll rownd ne ddwy o’i
flan a, trw bo fa wedi insylto y martnars i, sef bechgyn Cwm Rhondda. Odd a’n
gweid fod e a rhw Sais wedi bod yn consylto sha’u gilydd yn y Fenni bothti
ignorans bechgyn y Cwm. Wn i ddim yn bwy bart o Fenni odd y ddau ar y pryd, os
nace yn y ty mawr sy yn ben draw’r dre, man lle ma’r rhai sy’n arfadd wilia’n
dwp yn lodjo.
Odd y disgwrs odd rhynto fe a’r Sais yn depig iawn i steil y rhai sy yno.
Isha troi y Rhondda i gyd yn Sysnag odd ar y Sais, medda fe, ond i ni yn gwpod
yn weddol beth fyddai’r rysult o hyny, wath i ni wedi gweld yr effath mwn mana
erill o’n gwlad, lle ma’r dylanwad wedi dod i befformans, a tysa dicyn bach o
gymshan Cymrag yn y Cymro, fysa dim isha iddo fynd ymhell o’r man lle o nhw yn
wilia i gal ilystreshons o wareiddiad Seisnigol fysa yn ddicon i gauad ceg
lydan-agored ei gyfaill Hengistaidd.
Ma cymodd glofaol a gweithfaol Mynwy er’s blynyddoedd bellach wedi syrthio
llawar o ddegrees yn ish nag o nhw, yn achos fod cymaint o fforinars
wedi emigreto yno o Wlad yr Haf, Henffordd, Dyfnaint, a phartha erill, ac mae
eu hiaith ishel, a’u hanfoes, a’u dylanwadau anheilwng, yn codi gwrid i wyneb
yr hen drigianwyr Cymruaidd sydd wedi eu geni yno, ac maent wedi effeithio yn
niweidiol ar y brodorion ieuainc sy’n cal eu codi yno yn bresenol.
Mae y Sais-ddyfodiad yn iwso y terma mwyaf atgas yn eu leferydd y gall
Belzebub ei hunan droi mas o’i ffactri frwmstanaidd. Y mae pobpath y sonant
amdano yn "bloody this" a "bloody that", a
damniant eu llygaid i anwn am y peth lleiaf ne ddim; ie, galwant Dduw yn dyst i
bob trybini wnant mewn termau mor anystyriol a gwawdluniol na feiddia un gwir
Gymro ddychmygu am danynt, ac na chlywyd mo honynt yn merwino clustiau
bryniau a mynyddoedd Gwent cyn eu dyfod hwy yno ar eu pererindod begeryddol ac
yspeiliol.
Hwynt-hwy sydd yn cyflawni mwyaf troseddau yno, ac hwynt-hwy sydd yn
difwyno cymeriad moesol cyntefig y tir, a buasent yn waeth nac ydynt oni bai
fod y Cymry yn aberthu eu capeli a’u hiaith i draethu efengyl iddynt er mwyn eu
gwareiddio a’u crefyddoli, gan nad oes yno ond ychydig o engreifftiau o honynt
hwy eu hunain yn myned i drafferth o godi capel iddynt eu hunen; ond wedi
iddynt gael gan y Cymry ganiatau pregethu yn Seisnig, buan y byddant yn
monopoleiso yr addoliad i gyd yn yr iaith fain, a gwell gan y Cymry hyny, na
gadel iddynt fyned ar ddysperod bythol yn eu rhyfyg pendemonaidd.
Pam na fuasai Cymro, ac ynta yn gwpod y pethau hyn, gan ei fod yn trampo yn
y cylchodd yna ys cetyn nawr, yn cauad ceg y Sais am ddylanwad gwareiddiol y
Saeson yn Nghymru? Ond ma Cymro i hunan yn gweid fod isha gwareiddio,
rhesymoli, a chrefyddoli y Rhondda. Fe wddoch chi a fi, syr, fod isha gneid
hyny yn mhob man. Ond pam Cwm Rhondda?
W i wedi trampo munan dicyn bach yno, a w i yn gwpod amcan lled dda ffordd
ma pethach yn sefyll yno. Ma Cymro wedi bod rhyw ddydd Llun Mabon, medda fe, a
ma fa yn gweid yn i bwt llythyr fod bechgyn Rhondda fel gwartheg a lloi. Ma’r
ilystreshon yn deilwng o fe’i hunan, ac yn brawf nag yw a’n gwpod llawar am y
Cwm, ond beth welws a ar wincad llycad llo yn Steshwn y Porth, a ffordd gwydda
fe pwy nashonality odd y rhai ma fe yn sôn am danynt.
Ma yn y Rhondda Fawr a Rhondda Fach agos i gan’ mil o bob llwyth, iaith a
chenedl bron, a’r Cymry yn cal y bai am u pechodau nhw gyd, a nid y Cymro hwn
yw’r cynta i bwynto bysadd yn y lein yma, ond trw fod e yn esgus teimlo yn
wladgarol, fe ddyla ddishgwl miwn i bethach cyn joino a Sais penchwiban i dduo
caritor ei gyd-genedl.
Os dim dowt nag os llawar o Gymry anywath yn y cymydd hyn, fel mwn cymydd
erill, ond w i yn cretu fod y rhai sy felna wedi dysgu hyny gen y fforinars
sy’n heidio i’r glofëydd o wahanol barthau o Loegar, a gwletydd erill. Dim ond
cymryd golwg deg ar fechgyn a merched Cwm Rhondda, fe allwn gwnu u pena mor
ychel a un part o Gymru ne Lloegar mwn moesoldeb, rhesymoldeb, a chrefyddoldeb
A yw Cymro wedi cal golwg ar ieuenctyd y Cwm yn y capeli mawrion ardderchog
sydd yn brithio’r ardaloedd o Pontypridd i Flaenycwm? A wyr efe rhywbeth am y
miloedd bechgyn a merched sydd yn mynychu y rhai hyn yn wythnosol a Sabbothol?
A glywodd yr oracl symudol hwn rwybeth eriod am dalentau addysgol bechgyn
Rhondda ym mhob galluoedd barddonol, cerddorol, a llenyddol?
Onid yw’r Cwm wedi dyrchafu ein cenedl yn gyfan yng ngwydd y byd mewn ystyr
gerddorol? Ai cyfiawn i farnwyr gwibiog mursenaidd fel hyn i alw sylw y byd
newyddiadurol Cymreig at anwareiddiad dyffryn poblog, yn herwydd iddo ddigwydd
gweld rhyw dwr o chwilgrots yn chwareu rhompian ar ddydd Gwyl Mabon, pan oedd
ei fawrhydi samwnaidd yn digwydd mynd heibio? Ma gormod o ddweyd ie, ie, gyda
syniadau fforinaidd am danom fel cenedl.
Dyledswydd Cymro a’i fath ddylai fod, i roddi amlygrwydd o’n rhagorion pan
y crybwyllir am ein diffygion. Fel y crybwylla awdwr yr ysgrif arweiniol yn y Darian
ddiweddaf, y mae ymddigiadau Cymry ein cymoedd yn fil mwy teilwng na’r dull
a gymerir gan yr estroniaid a dryfrithant ein gwlad ar ein gwyliau, ac nid yw
Cwm Rhondda ar ôl i un Cwm arall yn Nghymru yn y cyfeiriad moesol a gwaraidd,
ond cymeryd y Cymry fel safon, ac nid anwariaid estronol.
Fel gwetas i wthoch chi ar y dechra, syr, dyma fi wedi rhoi cwpwl o glowts i’r
Sais a’r Cymro, ac os bydd isha rhacor arni nhw, ma dicon o stoc gen i wth law
i scwaro dwsan o libellars digonshans felna, a gwell i’r ddou bido dangos u
trwyna yn y Rhondda yto, rhag ofan bydda nhw yn bygynad fel
"gwartheg," a brefu fel "lloi," ac yn fwy "true to
nature" ym mhob shâp o’r creaduriaid yma, na fel o nhw yn gweid wth u
gilydd fod bechgyn y Cwm.
Am drio towli lluwch
Ar garitor y Rhondda
Fe ddyla’r "llo" a’r "fuwch"
Gal bobo eitha gosfa.
Gwell yw i’r Cymro a’r Sais,
I aros yn y Fenni,
A pheidio codi llais
Byth mwy am ein moesoli.
Ma yn y Fenni fan
Sy’n taro’r ddou i’r mymryn,
Gan fod eu penau’n wan
Rhaid clymu’r ddou a chordyn;
A’u cadw yno’n rhwym
Nes byddant wedi gwella,
Neu fe gant roesaw twym
Os deuant i Gwm Rhondda.
Atnod. – “Câs gwr na charo’r wlad a’i maco.”
___________________________________________________
(x06) LLITH VI.
Hen Sowdjwrs Shir Benfro.
Can’ mlynadd i nawr y dangosws gwyr Shir Benfro dicyn o dwtsh
i’r Ffrancod, trw i’r mynwod anwl droi mas yn u shawls cochion i ala ofan arni
nhw gyd. Odd cwality ffamws yn yr hen fama slawar dydd, a odd i gwlad yn acos
at u calona nhw, a pryd gwelson nhw’r fforinars yn dod miwn idd i preserfs nhw
fuo nhw fawr o amsar cyn listo i ymladd yn u herbyn. W i yn cretu fod yr un
stwff yn yn merched nina tysa hi yn mynd yn bwsh, wath i ni yn cal gweld yn
hunen yn fynych yr ymladdan nhw i’r dwrn os gnewn ni rhwpath yn u herbyn nhw.
Fe fydda yn well gen i unrhyw bryd i sefyll batl gyta Ffrenshman na sefyll batl
gyta un o ferched Shir Benfro, ne un o ferched rhw shir arall yn Nghymru, wath
os dim lwo yndi nhw o gwbwl. Triwch chi nhw, syr, ffordd mynwch chi, fe fynan
gario’r dydd. Fel ma nhw’n gweid ma rhaid i ni neid, a fel ma nhw’n dewish ma
rhaid i ni fynd, ac yn ol u ordors nhw ma ma’n rhaid i ni fiafio. Clipars yw’r
biwties bach am gal u ffordd, ac os na cha nhw rhwpath, fe’i mynan a, bei wc ne
bei crwc; a dyna shwd gwality sy isha mwn sowdjwrs. Penderfynu concro, deled a
ddelo.
Odd yr hen Labwtshar yn gweid pwy ddwarnod yma yn yr House o Comons na allws
merched a mynwod ddim amddiffyn u gwlad. Ma hyny yn dangos nag yw a ddim llawer
o scolar hanesyddol, ne fe fysa yn gwpod am blyc hen ferched Shir Benfro ys
can’ mlynedd yn ol. Ond w i yn mynd o mhwynt yn lân yto. Meddwl gweid ticyn o’n
i fod y Dyfedwrs yn mynd i gatw Canmlwyddiant y Fuddugoliaeth yr wythnos hon, a
ma hyny yn beth eitha priodol allwn i feddwl. Gobeitho ca nhw hwyl gyta’r
gwaith, a fe licwn i joino gyta nhw (er ta nid mochyn w i). Falla alwch chi fi
lawr, syr, yn Speshal Corespondent, i roi cownt yn y Darian ffordd aiff hi mlan
yno, a fe na i bob peth galla i neid yr yfent yn sycses. Fe fydd yn idea dda yn
ol y marn i i’r merched ifenc fydd yno i gyd i wishgo dillad cochon fel yr hen
fama gynt, a trw ta bachan o Byrgwein yw Dyfed, ac yn fachan ifanc smart hefyd,
w i yn cynyg ta fe fydd yn u comando nhw, a’i fod ynta mwn shiwt yn depig i’r
hen Iarll Cawdwr, odd yn comando yr hen rijmant can’ mlynadd yn ol, wath dyw
shiwt yr orsadd farddol ddim yn shiwto i acto offisar sowjwryddol. O’n i wedi
meddwl gweid pishin o ganu ar yr amgylchiad, ond gan. fod Dyfed a beirdds da
erill yn perthyn i’r shir, fe gwplaf gyta’r atnod Sysnag Jingoaidd -
“We don’t want to fight,
But by jingo if we do,
We got the ships - we got the men,
And we got the (women) too.”
___________________________________________________
(x07) LLITH VII.
Marwnad ar ol Billy Got y 41st Rigmant, Penshwn i Hen Ddynon, Penshwn i Hen
Fenwod
Dotwch ych hunan yn barod i lefan, ma Billy Got y 41st Rigmant wedi marw. W i
yn teimlo run shwt a’r fenyw hyny oedd wedi claddu’i gwr, a odd rhw ddyn wedi
galw hibo, a odd hwnw ddim yn gwpod i bod hi wedi gladdu a. Fe ofynws y dyn
iddi yn ddicon diniwad shwd odd John y gwr, a odd y fenyw yn dicwdd bod yn byta
swpar ar y pryd, a fe wetws - “Ma John, druan, wedi mynd i’r byd arall,” meddai
hi, “ ag os sefwch chi i fi gal cwpla’r basnad cawl yma, fe gewch glywad gen i
lisha!” Rhwpath felna w i’n teimlo ar ol Billy, ag ar ol i fi gwpla’r cawl
rhagymadroddol yma, fe lefa i ar i ol a. Fe fydda i yn dishgwl i chi a’r
darllenwrs i golli dagra gyta fi. Ma Morian wedi ’sgrifenu hanas i fywyd a. Ma
pishin o ganu gyta fina ar ol y pwr dab, a falla caiff hanas Morian a mishin i
ddod mas yn llifyr i gatw’r cownt am dano i’r oesa sy’n dod.
MARWNAD
Ar ol y diweddar General Billy, Ledar y Welsh Rigmant.
Ma sowdjwrs y Rigmant yn llefan i gyd,
A’r officars hefyd yn llefan run pryd,
Fod Billy y Ledar o’r byd wedi mynd,
Ma’n rhaid tywallt deigryn ar ol yr hen ffrynd.
Ar ol yr hen ffrynd, ar ol yr hen ffrynd,
Ma’n rhaid tywallt deigryn ar ol yr hen ffryiid.
Rodd wedi trafaelu dros hanar y byd,
A fe odd y boy odd yn ledo o hyd,
Pwy all dynu llunia teimlada Tim dlawd
Am golli’r hen bartnar odd iddo fel brawd?
Ar ol yr hen ffrynd, &c.
Rodd Tim wedi ddysgu a’n ddoniol o gute,
Odd a bron cystal scolar a’r Marcwis o Bute,
A tysa fa’n trio fe nelwn i fet
Y cesa fa’r jobin o Poet Loret.
Ar ol yr hen ffrynd, &c.
Rodd Billy a Timothy’n ifad ar shar,
Pan o nhw yn martsho trw Gwm Aberdar,
Ond druan o Billy all a nawr ifad dim,
Ma’r peint bob dyferyn yn dod i shar Tim.
Ar ol yr hen ffrynd, &c.
Ma nhw’n gweid ta rhiwmatic rows stop ar ei wynt,
Ond bai iddo fyw fysa’n marw yn nghynt,
Yn awr isha stwff idd i stwffa fa sydd,
A’i gadw a byth yn Miwseam Cardydd.
Ar ol yr hen ffrynd, &c.
Odd i gyrna fa’n hir os ta byr odd i gwt,
Ma nhw’n gweid ta nid Cymro odd Billy run shwt,
Ta beth odd a druan mae mor farw a hôl,
A Morian a fina yn brudd ar ei ol.
Ar ol yr hen ffrynd, &c.
Ffarwel, Billy bach, daeth dy yrfa i ben,
Ti gefaist dy barchu yn hen Walia Wen,
Y ti odd y pet gan bawb yn y Martsh,
Ond nawr ma dy goesa mor stiff a Stiff Startsh.
Ar ol yr hen ffrynd, ar ol yr hen ffrynd,
Ma’n rhaid tywallt deigryn ar ol yr hen ffrynd.
Alwch bob o gopi o’r Farwnad i Tim, a Cyrnal Cwirc, a un i’r Frenhines, a
dotwch fwrnin du rownd iddi, a falla cewch chi a fi bob o fedal nol, a “Gwell
anga na chwilydd” arni nhw.
PENSHWN I HEN DDYNON.
Ma’n dda gyta fi fod y dynon mawr yn yr House o Commons yn dechre acor i llyced
bothti rho’ ticyn o help i hen ddynon ar ol ffaelu gwitho. Ma’n gwilydld na
fysa nhw wedi dechra’n nghynt, wath ma miloedd o hen withwrs caled wedi cal
marw o isha bwyd, ar ol slafo’n galad trw’u bywyd. Ma llawar hen goliar clawd
wedi ala hanar can mlynadd yn y pwll glo, a wedi ffaelu, mor ddigownt a hen
geffyla. Yn yr amsar ma nhw wedi gwitho ma nhw wedi doti ffortshwns yn boceti’r
mishdri, a doti miloedd o buna yn mocad Budjat y wlad, a wetin yn cal i ala i’r
workws i farw, a odd yno i’r bedd mwn hen gart
“Rattle his bones over the stones,
He’s only a pauper, who nobody owns.”
Ma plismans, a postmans, a sowdjwrs, yn cael penshwns ar ol bod dan y
Llywodraeth am ucian mlynadd, ond os bydd gwithwrs calad yn ala tri ucian
mlynedd cha nhw ddim. Pwy wara teg yw hyny? Ond gwath yto, ma gwyr y Parlament
yn cal miloedd am lanw rhw ofis am dair neu betar blynadd, a llawar o Lords,
Marcwisis, Dukes, a Prinsis, a big guns erill yn cal penshwns, achos bod’u hen,
hen, hen dadcu nhw wedi bod yn helpu un o’r hen frenhinoedd i wisgo’i drowsis,
ne wedi rhoi bocs snuff i rw hen frenhinas. Tysa rhai o’r Em Pees yn cropo coin
rheina fysa dim isha bod mor gynil i roi ticyn i hen withwrs. Ma’n drenu meddwl
bod y wlad mor dwp, a bod shwd beisha o hen rascals yn robo’r dyrnas o filodd
bob blwyddyn, a neb o’r membars a dicon o blyc yndi nhw i drio doti stop ar y
game. W i yn dishgwl bydd rhai o nhw yn tampo at y gwaith pryd y daw y Mesur
hwn mlan, onte fe fydda i yn lled depig o binsho’u clusta nhw.
Nawr, ma gen i boint arall, a fe all un o fembars Cymru neid stroc trwyddo fa
os cymra nhw’r hynt, a dyma w i yn sujesto roi,
PENSHWN I HEN FENWOD.
I chi’n gwpod mod i wastad yn cymryd part y ladies, ag os yw hen ddyn yn werth
penshwn, pam nag yw yr hen fenyw hefyd? Ma nhw yn helpu gora galla nhw, a gwithwrs
net yw llawar o nhw. Ond din nhw yn slafo’n galad i gwni plant, i ddod a nhw’n
ffit i helpu i droi wheels masnach y wlad? Beth fydd rhw 5s. yr wythnos idd i
ranu rhwng yr hen ddyn a’r hen fenyw? Fe ddylan gal bob i goron cyn galla nhw
fyw’n didy a chal ticyn o gysur yn y byd, a dicon bach fydd hyny os na fydd
rhwpath arall yn dod miwn. Gobeithio gnaiff Mrs. D. A. Thomas, fel cadaryddes y
Woman’s Libral Sosiashwn, gymryd pwnc yr hen wracadd lan ac ymladd am u reits
nhw. Os starta nhw fe droia nhw waith mas, a fe naiff hi i D. A. i foto drosti
nhw, ne fe gaiff y brwsh ne’r pocar ar draws i ben, a serfo fa’n reit hefyd.
Nawr, Mrs. Thomas fach, a’r merched i gyd, dyma fi wedi rhoi hint i chi.
Pitshwch miwn i’r pwnc, a fe fyddwch yn fwy na choncwerwrs. Os na ryndyff y
membars arnoch chi, cerwch lan i’r House o Commons a bombardwch nhw mas o’r Ty
fel gnath Cromwell slawar dydd, a chofiwch yr atnod –
“Dyfal donc a dor y gareg.”
___________________________________________________
(x08)
LLITH VIII.
Diall pethach
W i yn mynd i weid stori wthoch chi heddy am hen fachan odd wedi cymryd at y
jobin o ladd bugs. Fel odd yn parchus arweinydd yn gweid yr wthnos ddwetha, nag
odd dim gair Cymrag i gal ai “blackmailing,” os dim gair Cymrag iddi gal hefyd,
trw wpod i fi, ar “bugs.” Wath ma rhaid i fi fynd yn mlan yn ol y iaith w i yn
diall pethach. Wth weid stori ma rhaid dechra’n deidy a chwpla yn deidy hefyd.
Wn i ddim beth sy matar arno i pryd bydda i yn starto gweid rhwpath, ma rhwpath
arall a isha’i weid yn yn nhowli i ddar y ffordd. Ond ta beth, w i yn bownd o
weid y stori hyn. Odd hen fachan wedi cymryd at y jobin o ladd bugs, a odd a
wedi dilyn yn mlan am spel, a odd a yn mynd yn mlan yn deidy gyta’i fysnas, ond
fe ddath rhw greatur sy yn blino’r byd yma o’r enw Oposishon i fyw yn yr un
stryd a fa, a odd hwnw wth gwrs yn mynd i neid marc, a fe ddotws sein fawr
uwchben y drws i adferteiso’i hunan
Bartholomy Swindlburg,
BUGER.
Beth nath yr hen fachan yr ochr draw i’r stryd pryd gwelws a hyn, ond cymryd
lesn orwtho, a doti sein lan hefyd,
John Jones, BUGER,
No conectshon with the Buger oposeit.
Falla nag i chi ddim yn diall pethach fel w i yn trio gweid, ond arno i ma’r
bai am hyny. Achos nag yw dynon ddim yn diall pethach wth weid yn blaen wthi
nhw, ma isha esponiada, ac yn fynych iawn ma isha fwy o esponiad ar bethach
plaem nag ar bethach tywyll, a dyma yw sylfaen dadleuon bob amser, achos fod un
yn cretu fod a yn gallu gweld mor gwic a’r llall.
Nawr am ’sponiad ar y ddwy sein w i wedi ddoti. Ma rhai yn mwmian ta ’run peth
yw llwynog a bachan ifanc, a o’n i wedi meddwl bob amsar bod cetyn o waniath
rhyngti nhw. Ma bachan ifanc yn mynd i wilia gyda’i wedjan yn y dydd amball
waith, ond wth gwrs pryd bydd gyta fa betha pwysig i weid wthi, ma fa yn lico
cal cornal bach iddi hi a fe wth’u hunen yn y nos, ond ma llwynog yn cwato yn y
dydd, a gneid i fysnas ar hyd y nos. W i yn gobeitho fod cymant a hyna yn
ddicon o ’sponiad i fi gal wara teg i wilia sha Marged Jones, yr hen wedjan,
a’r litl biwties i gyd, heb iddi nhw ddowto dim y mod i yn meddwl u plyfio nhw
(er bod nhw yn cario mwy o blyf ar u pena na w i yn lico yn fynych iawn), ond
ma gen i fwy o olwg arni nhw na allwch chi feddwl, a licwn i ddim symud un
plyfyn sy yn perthyn i un o honynt, os bydda hyny yn tynu un “cufydd oddiwrth”
eu “atractifnes” - ma hwna yn well gair fan hyn na “maintioli,” fel ma’r gair
yn wreiddiol, wath nid wth u seis w i’n mesur y litl biwties, wath ma rhai o’r
rhai bach mor anwl gen i a’r 12 stone matrons. Pob un yn ol i dast yw i yn
marchnad y merched, a ma gen i dast da iawn yn y lein yna. Ma’r hen wedjan o
Windsor yn ecscliwded, wth gwrs, wath i ni gyd bownd o’i charu hi, ne fe gewn
yn transporto, a wara teg, dim ond amball un sy ddim yn folon canu “God save
the Queen,” ond w i yn canu o nghalon wtho i munan witha -
God save the litl biwties all,
The big and litl, short and tall;
I do adore them every seis,
And wish to lift them to the skies:
But after to the skies they’ll go,
How we will do I do not know.
We men will have to do our duties,
And God will send some other biwties.
Dyna jobin geso i i sefyll yn y fan yna - odd rhw ysbryd awenol, ys gwetws y
beirdds, wedi citsho yndo i oltwgeddar, a dyna beth odd yn od yw ta ysbryd
Sysnag odd a, a odd a yn mynd a fi na wn i ddim i ble, nes i’r fenyw lle w i yn
lodio bipan dros yn ysgwydd i pryd o ni yn ysgrifenu y leins dwetha, a fe mwrws
i ar ochor y mhen, nes i fi golli yr ysbryd Sysnag i gyd. Wedi i fi ddod i
munan, wth gwrs, mi ofynas iddi am esplaneshon o’i hacshwns hi, a fuo i fawr o
amsar cyn i gal a.
“Beth yw’r ‘other litl biwties’ wyt ti yn mofyn?” meddai hi, “ Oti ni ddim yn
ddicon da i dy shiwto di a dy short ?”
“Beg pardon, mam,” wetas ina, “ meddwi am yr odl o’n i - ‘duties a biwties.’”
“Ti a dy godl a dy odl - acta’n strait ac yn driw. O ti yn meddwl wth dy fod yn
gweid dy nonsans yn Sysnag nag odd neb yn dy ddiall di. Fe gaiff y bachan sy’n
labro’r nos dy gymryd di mwn llaw yto, a phartô dy bac i fynd odd yma gynta
gallu di.”
Welwch chi mwn shwd ffordd ddiniwed ma bachan yn cwympo i ofid. Dw i ddim yn
meddwl fod nemor i un, pryd ma fa yn gweid neu ysgrifenu rhwpath, yn meddwl fod
hanar cymant o gonsicwens yndo, nes fod rhywun arall yn ffindo hyny mas. Dyna’r
achos fod cymant o Fashodas yn y byd - yw isha na bydda ni yn diall yn gilydd.
Ma papyra Ffrainc a Lloegar wedi bod yn spowto am y fysnas hyn, dim ond isha
cal testyn odd ar y boys i weid rhwpath arno, a wedi dechra gweid, odd isha
sponiad ar hyny, a ma hi wedi mynd erbyn heddyw mor seriws, fel ma arno i ofan
aiff hi’n wath. rhwng Ffrainc a Lloegar na ddigwyddws hi rhyngo i a’r fenyw lle
w i yn lodjo, ond dw i ddim yn gwbod yto pun o nhw fydd rhaid cwnu y “pac” ys
gwetws my dear at home. Tyswn i yn cal yn ffordd, fe fyswn i yn rhoi notis to
cwit i’r Sirdar a Marchand, a ala scwlmishdir i Fashoda, a doti y Kaliffa yno
fel plentyn bach i ddysgu o dano, a gweid wtho, os byddi di yn fachan da a
dysgu dy lesns yn deidy, fe gei di dy le yn.ol. Di ni ddim yn moin dy broperty
di. Ma gyta ni ddicon yn barod, ond i ni yn mofyn dy weld titha yn cal yr un
fraint a nina, wath dyna yr esgus odd gyta ni yn dod i dy ladd di a dy dylwyth,
odd i ddod a ti i’th le. Nawr i ni wedi dangos gallwn ni dy dowli di a dy
gonsarn i ebargofiant o flan y canons. Cymer wers gan fachan piwr fel John Bwl,
a bydd fyw fan hyn yn Fashoda yn lle fod Ffrainc a ni yn boddrach a’n gilydd i
bun o ni mae hi yn perthyn. I ni yn gwpod ta ti pia hi trw deg, ond wyt ti wedi
bod yn fachan drwg, a odd isha rhoi lesn i ti, a fe gest gystal dwy lesn a gas
bachan ariod yn Omdurnam a Kartoum. Falla gallwn ni neud dyn o honot ti - diall ti dy seis, a fe watshwn ni y
cei di wara teg. Heddwch, boys, a gwiddwn -
“Y Gwir yn erbyn y byd.”
___________________________________________________
(x09)
LLITH IX.
Hen Wlad Fy Nhadau / Hen Sgwibs Lletwith / Relwe newydd i ’Berdar
Shwd hwyl canu sy yndo chi yn yr amser glawd yma? W i yn diall ych bod chi yn gallu printo miwsic, a w i
bron cretti ych bod chi yn cownto fod cantwr gyta chi hefyd. Ond ta beth am
hyny, ma shap cantwr arnoch chi, a ma’r diwn w i yn moin i chi ganu arni nawr
yn ddicon cyfarwdd i bob Cymro, a i chi yn un o rheiny, ond fod ticyn bach o
liw Scotchman yn lliw ych gwallt chi a’ch mwstash chi, ond dyw hyny ddim byd,
wath ma’r Scotsh, a’r Irish, a’r Cymry nawr wedi joino gyta’u gilydd yn Iwnion
mawr yr Eisteddfod Genedlaethol fel Celts, a ma nhw yn doti y mysl ar y Saeson
yn fishi, bishi. Dyna un od w i i gilo o’r pwynt fyddai i yn dechra arno. Ma
shwd lycad cwic gyta fi i weld pethach, a a shwd gymala ystwth gen i i fynd ar
u hol nhw, fel ar ol i fi gal sent ar rwpath, wddoch chi ddim yn y byd mawr
ble, na phw bryd cewch chi atal arno i ar ol i fi gal start. Ond ma’n rhaid i
fi starto nol nawr at y man lle o ni yn dechra. W i yn moin i chi ganu gyta fi
yr hen gan anwl
“HEN WLAD FY NHADAU” (up side down).
(copyright).
Ma “Hen Wlad fy Nhadau” yn ddiflas gen i
Gwlad mishdirs, a gwithwrs, gollasant eu bri;
Mae’i agents fel spowtwrs, a sowdjwrs tra mad
Yn ymladd bob dydd dros ein gwlad.
Cydgan.
Gwlad, gwlad, wy’n fecso am fy ngwlad,
Tra paro’r streic, dewch ar eich Beic
Yn bartnar i fi sha Klondeic.
Ma’r mishdir yn damshal y gwithwr dan drod,
A Hen Wlad fy Nhadau yn wath nac ariod,
Yn starfo ma gwracedd a phlant trwy y brad,
A llefain ma pawb yn y wlad.
Gwlad, gwlad, wy’n fecso am fy ngwlad,
Tra paro’r streic, dewch ar eich Beic
Yn bartnar i fi sha Klondeic.
Bu’r “Plenary Powars” yn rhwstro bob cnoc,
Y “Minimum” nawr ydyw’r hen stymlin bloc;
A rhwng rhw hen fforinars felna o hyd,
Ma Cymru’n ddisgres i’r holl fyd.
Gwlad, gwlad, wy’n fecso am fy ngwlad,
Tra paro’r streic, dewch ar eich Beic
Yn bartnar i fi sha Klondeic.
Er gwaetha gelynion, bu Cymru ariod
Yn enwog trwy’r oesau - yn uchel ei chlod;
Ond nawr ma y streic fel yr hen “Suddas Ddu,”
Yn tori calona y llu.
Gwlad, gwlad, wy’n fecso am fy ngwlad,
Tra paro’r streic, dewch ar eich Beic
Yn bartnar i fi sha Klondeic.
Nawr i chi yn gwpod fod shew o ganu baleti bothti pob man. Ma’n cantwrs gora ni
mas yn Lloegar, a Scotland, a’r Werddon, yn dangos u cwalities, a ma yn dda gen
i bod nhw yn gneid shwd waith piwr, a bod y netifs yn y gwletydd yna yn gwiddi
encor gyta nhw; ond w i yn moin iddi nhw ddiall nag os dim leisens iddi nhw
ganu y gan yna heb gonsylto sha fi yn gynta; ond trw fod Mabon yn diall y diwn
mor dda, rw i yn rhoi liberty iddo fe iddi chanu hi ble myno fa - yn Ffrainc a
Beljam, yn Germany a Rwsia, a phob lle bydd a yn lico, ar y condishwn fod a yn
gweid ta fi yw’r Hother, a ta cân speshal i’r Darian yw hi, wetin fe fydd
y fforinars trw Iwrop i gyd yn ala i moin y Darian bob wythnos, a falla caf i
infiteshon i roi tro i’r gwletydd yna iddi nhw gal golwg arno i. Ond bydd hyny
yn profoco y fenyw lle w i yn lodjo, a fe allwn feddwl mod i yn gweld hen jib y
bachan sy’n labro’r nos yn hongian fel cwt buwch achos y mod i yn gallu tori
shwd stroc mwn gneid pishis o ganu fydd yn distyrbo y byd i gyd. Beth yw’r ots
gen i am deni nhw. Mynd ymlan yw’n mysnas i, a’u gatal nhw i lingrach yn ol u
dileit. Wel, w i yn gobeitho gnaiff y gân yna fwy o effect na ma dim arall sy
weti dicwdd yn y confferensis i setlo popath, ac y gallwn ni ganu yto fel
arfadd –
“Mae Hen Wlad fy Nhadau yn anwyl i mi.”
HEN SGWIBS LLETWITH.
Os neb yn enjoyo strait hits y bachan yna sy yn scriblo “Wales Day by Day,” yn
y Mail, yn fwy na fi. Ma nhw yn reffreshin bob amser, ac yn orijinal hefyd; a
pryd bydda i yn melancoli, ma darllan i golofn a yn acto fel majic i ddod a fi
yn ol i’n lle, a ma hyny yn llawar gwell na mod i yn gorffod prynu Patent
Metsyn; ond w i am weid, gair yn dawal yn i glust a, a dyma fe - Dw i ddim yn f
olon i fod a yn pwynto i ganon bob dydd at y gwithwrs sy ar y streic, a trio
towli slyrs arni nhw mwn ffordd sly. Os os amball gnoc yn mhlith y gwithwrs yn
tynu disgrês ar y boys erill, dyw a ddim yn deg doti nhw gyd yn yr un bwndal.
Fe wyr “Day by Day” yn eitha da fod gwithwrs Cymreig yn weddol sensibl, ac yn
gallu acto, ar gyfartaledd, mor jentlmanly a fe ne fi mwn unrhyw gyfeillach, a
ma fe i hunan wedi clapo’u cefna nhw am hyny lawer gwaith; ac os os amball
fforina yn y rancs, all y mwyafrif ddim orwth hyny. Y mae newyddiaduron Lloegar
bron yn gyffredinol yn cydymdeimlo â sefyllfa y coliars clawd, a os i nhw yn
darllen i humors e, falla a nhw i etrach ar y streic fel rhyw “huge joke,” a bydd
hyny yn sychu ffynon trugaredd. Ma dicon o allu yn “Day by Day” i bico sleishis
o ddonioldeb o feusydd mwy cydweddol a’i natur ddoniol na’u cipio o gybyrddau
gwag anneddau prudd y miloedd sydd heddyw yn gwingo dan bawenau yr hen arthes
newyn, laddodd y dyn yna yn Nhreorci yr wythnos ddiweddaf, ac sydd yn lladd mwy
na ma’r cyhoedd yn gwpod yn iawn. Da ti, boy bach, tro drwyn dy ganon i bwyntio
at Santiago y tyraniaid sy yn gneid u gora i starfo dy gydwladwrs.
RELWE NEWYDD I ABERDAR.
Ma shew o son wedi bod am gal Relwe newydd i Byrdar o Gardydd, trw’r Canal; ond
ar ol ymladd yn galad am amsar hir, ma’r cyfan wedi mynd yn fflat. Wth gwrs
ofynso nhw ddim i fi beth odd i neid, ond tysa nhw wedi bod mor gall a hyny,
odd gyta fi un argiwmant fydda yn smasho argiwmants y Taff a’r Rhymni yn
yfflod. Fe fysa Lord Leven yn gweld y drifft yn gwmws. Yr iws mwya sy yn cal i
neid o’r Canal yn awr yw boddi cwn a chatha, a fyswn i yn mynd a’r Lord am dro
ar hyd “Banc y Canal” o Byrdar lawr i Mountain Ash ar ddwarnod twym, a fe
fentra i bysa fe yn gweid – “Fill it up at once, make a railway - make
something of it.” Buasai yn fendith cael Relwe, a llawn cymaint bendith cal
gwared o’r fath afiechyd.
___________________________________________________
(x10) LLITH X.
Gweid y Mhrofiad. Caru ar y Beic. Os y Beto.
I chi’n gwpod am yr atnod sy’n gweid “Cân di benill mwyn i’th nain, fe gân dy
nain i tithau.” W i wedi bod yn gweid yn dda am y gwrbyneddig Hercomar sy’n
glyfar i dynu pictshwrs, wath ma fa yn acto yn drwmpyn ato ni Gymry bob amsar,
a ma fa wedi rhoi shiwt o ddillad gorsadd i Hwfa Mon. Nawr ma fa wedi ala
presant i fi o’n llun yn y steil ddwetha, a w i yn moin i chi ddoti a miwn yn y
Darian yr wthnos hon, fel bo’n wedjis i yn i gal a mwn pryd iddi fframo fa
erbyn yn Dolig, a falla bydd rhai o nhw yn gweid u meddwl am dano wthoch chi
yto. Weta i ddim gormod y tro hyn am dano, yn lle bo chi yn meddwl mod i’n moin
brago munan.
GWEID Y MHROFIAD.
Ma’n shew o beth i ddyn i allu gweid fod a wedi mynd trw bart o’i ofid yn y byd
yma. Ma rhai yn cisho gweid ta’r amsar mwya dedwydd yn u hanas nhw odd y tymhor
carwriaethol, ond w yn ffaelu gweld hyny. Meddylwch chi am fachan ifanc yn
gorffod aros mas ar y tywydd or yma am awr ne ddwy idd i wedjan ddod i gwrdd a
fa, a fe allwn i feddwl fod amball ferch yn cownto’i hunan yn glyfar os bydd
Twm ne Dai yn aros iddi nes fod u coesa nhw fel coesa côd, a’u danadd nhw yn
rhinco yn erbyn u gilydd nes bod nhw yn ala ofan ar gwn yr ardal ddod yn acos
ati nhw. I chi, syr, wedi mynd trw’r parapharnelia i gyd, a fe licwn i gal
cownt gyta chi ffordd ethoch chi trwyddi, i fi gal dilyn ych moshwn chi, wath w
i yn cretu ych bod chi yn weddol glyfar wth garu sha Mishdres y Darian, fel i
chi gyta phopath arall. Dw i ddim yn moin clwad beth o chi yn weid wthi, na
ffordd o chi yn citsho am deni, dim ond jest cal hint gyta chi ffordd yw’r
ffordd ora i garu, a fe wn i am lawar run shwt a fi munan, a want cal gwpod yr
un peth. Falla
byddwch chi yn barod i weid run shwt a’r Sais – “The proof of the pudding is in
the eating.” Dyw hyny ddim yn deg ar gwesthswn fel hyn, wath beth i chi’n well
o gatw’r secret? I chi wedi mynd trw’r perfformans, a’r peth llia allwch chi
neid yw doti bachan ar y ffordd reit i neid i ddiwty fel carwr.
Dyna sy yn hurto i’n lan bothti’r fysnas yw fod cymant o wahanol short o garu.
Ma amball un yn mynd a’i wedjan dan i fraich i bob man, iddi dangos hi i bawb,
fel sa fa’n falch fod a’n fyw, a ta dim ond fe all gal wedjan. Ma un arall yn
cwtshan mwn rhw gornal tywyll, ac yn cwato’r ferch ifanc yn i facintosh ne’i
ofarcôt, fel sa fa ofan i neb idd i gweld hi, a thwcid hi ddarno. Ma amball
gwpwl wetin yn trin u gilydd wth bawb, ac yn prioti o dan ych trwyn chi, heb yn
wpob i neb. Plan arall hefyd yw caru trw lythyron, a phob ochr yn iwso shwd
ecspreshons blydcyrdlin nes yn ala i i ffeinto, run shwt a’r llythyr caru odd
Shon Wmffra, Llansamlet, yn son am dano yn y Darian ddwetha. W i yn ofan y
steil hyn o garu, achos fod y merched yn catw’r copies, a’u rhoi nhw i’r
cyfreithwrs gal bildo Breetsh o Promish yn erbyn y bechgyn. Ma’r son nawr fod y
telephon yn cal i ddoti ar waith i gario secrets caru o galon i galon, ne o
glust i glust fydda ora i weid falla. Ma rhai wedi bod yn trio’n myrswatio i
bothti bod ffashwn mwn parta yn Nghymru o garu yn y gwely, ond w i yn rhy shei
i wilia am rwpath felni. Dyma beth w i yn moin pwynto ato (er y gallwn i weid
am lawar short o garu, heb beth w i wedi enwi) yw y steil ddwetha, sef
CARU AR Y BEIC.
W i yn gwpod na alla i ddim gweid yn meddwl ar y pen hwn, wth sgrifenu’n deidy
mwn rhyddiaith, felly fe gymras yn hypnoteiso gyta’r awan i fi gal gneid pishin
o ganu, a fe fuo getyn cyn cal mesur odd yn taro i ddod ag ecspreshons y
nheimiad i mas yn reit, ond fe ceso fa yn y diwadd, sef “Wyres Fach Ned Puw.” Gryndwch
chi nawr, a dysgwch y diwn i boys yr Offis.
A welsoch chi shwd beth ariod
Sy’n dicwdd yn y byd?
Ma rhw ffashwn od yn dod
O hyd, o hyd, o hyd.
Ond dyma’r clipar ar bob un,
Mae hon yn don, “Myn Deic,”
Sef bachan llon a geneth gun
Yn caru ar y Beic.
’Rwyf wedi caru lawer gwaith
Mwn llawar dull a modd,
Ac r’oedd fy wedjan, dyna’r ffaith,
Bob amsar wrth i bodd.
Ac aem yn bwyllog ar ein hynt,
Ac amball gusan bach
Oedd i mi’n well nag ucian punt,
I wneud fy mron yn iach.
Rhw garu dwl, dihwyl, didan,
Di-ffeelin, od o ffol,
Yw gyru ar y Beics ymlan,
Neu ynte yru nol.
Nid oes dim shawns i roi eich braich,
Rownd idd ei gwest fach ddel,
Ond mynd fel ellyll - O myn diaich,
Shwd garu - Wel, wel, wel!
Rhen ffashwn garu rhowch i fi,
Ma hono’n well gan’ mil
O weithiau, beth ddywedwch chwi?
Na charu ar y wheel.
Os yw pob bachan o’r un farn,
Fe ewn i gyd ar streic,
A sefwn nes bo’r Wyddfa’n sarn,
Cyn caru ar y Beic.
OS Y BETO.
I chi yn gwpod fod a’n ffashwn gyta ni Gymry i alw Beto ar amball i wraig odd
yn arfadd cal i galw yn Elizabeth pryd odd hi yn ferch ifanc; ond nid Beto
felni w i yn feddwl nawr, ond y plan sy gyta dynon nawr pryd bydd cystadleuaeth
mwn rhwpath, yw mentro coin ar bob ochor. Ma’r fysnas hon wedi dod mor
gyffretin nawr fel ma nhw yn beto ar bopath bron. Slawar dydd odd dim son am
feto ar ddim ond rasis a batls, a rhwpath o’r short hyny; ac odd dynon odd yn
arfadd gneid hyny yn cal u cownto ishlaw sylw; ond ma’r system wedi dod miwn yn
ddiweddar i’r Steddfod, i’r Lecshwns, ac i bob bransh allwch chi feddwl am
dano, nes ma dyma yw hobi y dydd. Beth i chi’n feddwl yw holl frwdfrydedd a’r
awydd sy am gal gweld y Sportin Papers a’r Ffwtbol Edishons, &c.? Os bydd
rhwpath yn mynd mlan yn y lein hyn, ma’r dynon, a’r plant, a’r mynwod, yn
casglu yn dyrfaoedd bothti shop a’r papyra, ac yn stretsho’u gwddyca am yr
hira, ac yn acor u llyced am y mwya, i gal gweld pwy sy wedi enill y ras, ne’r
fatl, a’r Ffwtbol Contest. Beth yw yr holl betruso sydd arni nhw? Nid am fod
gyta nhw rhw olwg neillduol ar y gwahanol gystadleuwyr, wath falla na fydda nhw
wedi gweld dim o nhw ariod, ond ma nhw wedi beto ar rhw ochor ne’u gilydd, a
isha cal gwpod y result sy arni nhw, fel bo nhw yn gwpod sefyllfa’u poceti; ac
ar ol dishgwl dros y cownt, fe fydd rhai yn gneid gwep cyhyd a ffidls, a rhai
erill yn wen o glust i glust, ac yn werthin mor iachus a tysa nhw wedi enill i
ffortshwn. Ma’r hen system fetyddol hon yn ddinystr cenedlaethol, ac wedi
diweddu yn angeuol i ganoedd erioed yn mhob gwlad. Ma Cymru wedi bod yn weddol
lan o’r fysnas, ond ma lle i ofni fod “Cymru lan” yn dirywio yn y cyfeiriad
hyn, gan fod y betting fraternity yn cal u cownto yn bobol respectable. Pwy
allu ddaw allan i gadw y llifeiriant dinystriol hwn o’r tir, fel bo’r hen atnod
anwl ganlynol yn para’n wir:
“Pa wlad, wedi’r siarad sydd
Mor lan a Chymru lonydd?”
___________________________________________________
(x11)
LLITH XI.
Llythyr orwth Dim Ots Pwy; Hen
Betheuach – Tribannau
Tysa chi mor gul ych meddwl, a mor smwt ych barn, ac mor jelws ac amball
hen iolyn w i yn napod, chesa ddim ddod mas yn ych papyr chi os na fysa fa’n
dod mas o’ch nodl chi. Fe wyddoch i fi weid gair ne ddou yn biwr ac yn ddecha
yr wythnos ddwetha yn y Darian am fynywod parchus Cwmparc, a phob mynywod erill
sy’n dangos plyc, a ma rhw hen fenyw o fachan wedi ala llythyr dienw ato i, i
mlagardo i am hyny. Ma dicon hawdd gwpod ta hen goward yw a, ne fysa’n doti ’i
deitl ar i stwff ne o’i flan a, fel w i yn arfadd gneid wastod; wetin fe fyswn
yn gwpod ble iddi fwrw fa. Ond w i yn gwinto pwy yw’r boy, a rhyngoch chi a fi,
ma fa yn perthyn i’r comitee sy’n gwitho yn erbyn y mynywod bothti’r Doctor.
Dyma fi yn ala copi i chi o’r llythyr alws a, a fe gatwa yr un sgrifenws e yn
saff, ac os caf i afal pwy un o nhw sy wedi ’i ala fa, fe gaiff e ddawnso heb
ffidl o flan y nghaffls i, ne o flan y Judje:
TREORCI, NEAR CWMPARC,
Medi 7fed, 1896.
Y BACHAN IFANC.
Fu gyta fi ddim llawar o gewc arnot ti ddar wyt ti yn sgriblo yn y Darian, ond
ma dy waldod di yr wythnos ddwetha yn profi i fi fod rwm tw let yn dy glopa di,
a ta gora gyd pwy mor gyntad a’i di i ala dy holidays i Benybont. Ma mynywod
erill, am wn i, yn ddicon anodd idd u trafod, heb i ti stwffo rhacor o gonsait
yndi nhw. Fe ddyla pob dyn yn i sensis fod yn gwpod rhwpath am beth ma fa yn
sgrifenu, cyn ala miwn i bapyr cyhoeddus, ond dicon hawdd deall nag wyt ti ddim
yn gwpod llawar am drics y rhyw deg neu “litl biwties,” fel wyt ti’r ionc dwl
yn u galw nhw. Cymhar di at un o nhw, a fe gei di weld i biwty hi wetin, a fydd
yn hawddach wilia sha ti. Os na, wyt ti’n gwpod trw brofiad, fe ddyla fod dicon
yn dy hen glopa di i wpod am u acshwns nhw ariod. Chlywast ti ddim am Efa yn
twyllo’r pwr dab gwirion Adda? Chlywast ti ddim am Dalilah yn gneid y dirty
tric hyny o’r bachan cryfa fu yn y byd ariod, sef Samson? Yr un peth i nhw i
gyd os ca nhw siawns, ond dyma ti yn dy “Llythyra” diened yn u seboni nhw a
chwnu’u llewisha nhw o hyd, ac yn u hanog nhw i joino’u rijmants gyda’u gilydd
yn erbyn dynon sensibl, pryd ma’n ddicon anodd u trafod nhw un ar y tro.
Dim racor o dy nonsens di yn y lein yna, ne os dwi di byth i Gwm Rhondda, weli
di byth o Offis y Darian wetin.
Yn fyr, ac i bwrpas,
DIM OTS PWY.
“Byr ac i bwrpas,” wir! Fe allwn i feddwl dy fod ti wedi bregawthan gormod o
getyn heb weid dim ond dwli, a chwnu hen grach am Efa a Dalilah, fel ma hen
glymyngwn cadachaidd ar enw dynon wedi bod yn gneid ddar dechreu’r byd. Mawr
cymant y pelto sy wedi bod ar fynwod ddar ma nhw wedi dechra son am “Woman’s
Reit.” Ma isha’r platfform cymdeithasol i gyd ar rai short o ddynon. Welwch chi
shwd waew sy ar y boy hyn achos fod y merched a’r gwracedd wedi cwrdd a’u
gilydd unwaith. Dyw a ddim yn folon iddi nhw acor u cega, druain bach anwl.
Beth nelsa fe tyse fe yn gallu? U muzzlo nhw fel cwn Efa? Os bydd pethach ar
lun dynon yn cwrdd i drafod rhw gonsarn digownt, mawr fel ma nhw yn wthi u
gilydd lan yn y papyra, ac yn cynyg fod speetsh hwn a’r llall yn cal u printo
a’u gwasgaru ar hyd y byd, fel pe bydda’u cyfogiad wedi trawsnewid y
cyfundraethau creadigol i gyd.
Rhowch wara teg i’r Cymro,
A wara teg i’r Sais,
A wara teg i’r merched,
Os di nhw’n gwisgo’r bais.
HEN BETHEUACH.
Ma llawar o son yn y dyddiau presenol am gadw ein nodweddion cenedlaethol, ond
ma’n rhaid i ni ddiwygio llawar iawn, neu ar ol y byddwn. Ma hyd yn nod
“Gorsadd y Beirdds “ yn Nghasnewydd, o flan llyced yr Archdderwydd, Morian, ac
Eifionydd, wedi gorffod ildio i bethach newydd ddod miwn, megis canu hymnau
crefyddol, canu Sysnag gyta’r delyn, ac areithio Sysnag tu fiwn i’r cylch
cysegredig; ond dw i ddim yn mynd i roi lesn ar y pwnc hyn yn awr, wath w i yn
meddwl sgrifenu cyfrol yr un seis a’r Light of Britannia ar y
mater yna cyn pen un dydd a blwyddyn. Beth w i yn tynu ato yw fod isha i ni fel
cenedl i neid rhwpath i gatw meddylia a theimlata ieuenctyd Cymru tu fiwn i
gylch ein nodweddion cenedlaethol. Ma llawar o areithio, pregethu, a sgrifenu
bothti fod hapchwareuon a llenyddiaeth ysgafn tramoraidd yn enill tir yn ein
gwlad. Yn ddiddadl fod hyny yn wir hefyd. A phwy ryfadd? Di ni ddim yn paratoi
dim i atab natur ysgawn a chwareus y do ifanc. Allwn ni ddim dishgwl iddi nhw
fod mor felancolaidd a dynon mwn oed. “Pan oeddwn fachgen, fel bachgen y
meddyliwn,” medda un bachan call, a ma isha llenyddiaeth ysgawn a difyrus idd u
atab nhw. Os dim isha i’r lenyddiaeth hyny fod yn ishal a llygredig. Ma hen
chwedlonau Cymreig ar gof a chadw, pe ond eu casglu at eu gilydd, lawn mor
ddoniol a difyrus a dim a geir yn Sysnag. Cafwyd llawar o honynt yn “Cymru Fu,”
a gyhoeddwyd er’s chwarter canrif yn ol, ac y mae miloedd o wits gwreiddiol a
miniog o eiddo ein hen dadau ar lafar gwlad yn deilwng o’u cydmaru a dim sydd
yn dod mas yn y dyddia hyn yn y “Comic Cuts,” “Yankey Yarns,” &c. Ma hefyd
ddigon yn Nghymru allant gynyrchu rhai erill, heb fod ynddynt ddim yn llygredig
na dichwaeth. “Y mae amser i chwerthin, ac amser i wylo.” Ma digrifwch yn
angenrheidiol, a llawenydd yn anhebgorol i’n hiechyd, onte fe awn yn gronics
stoicaidd a phendrwm. Nodwedd arbenig hen dadau Gwent a Morganwg oedd canu “Tribanau”
i’w gilydd er difyrwch a mwynhad, ac y mae yn ddrwg gen i fod yr hen fesur
hyawdlym yn cael ei ymlid o arferiad. Bu hen gyfaill yn adrodd wrthyf am y
digrifwch a gaent gynt wrth eu hadrodd, a chofiai hwynt yn rhigl. Dyma rai o
nhw: -
Gwenllian Forgan wisgi,
A wnei di ddod i’m helpu;
I ddodi pontbren dros y nant,
Bydd dda gen gant fyn’d drosti?
Dywedir er’s peth oesa
Mai buwch o’r fro sydd ora’,
Ond cyn boddlonir cyflawn serch,
Rhaid yw cael merch o’r blaena’.
Hen widw, pan brioda,
Ceintachu fydd fynycha’,
Ac ni fydd terfyn ar ei stwr
Am Tomos, ei gwr cynta’.
Taw, taw, fe wyr hen wreigan,
Yn well na myn’d i glebran,
Mae mwriad i am hon o hyd,
A digon byd o arian.
Pe bawn i’n widwar heddy’,
Nid awn i fyth i garu
Un ferch ifanc - mi wna’ lw,
Mi fynwn widw deidi.
Fi wela Ynys Cynon,
Fi wela lan yr afon,
Fi wela Bentra Aberdar,
Lle gora gar fy nghalon.
Beth wnai di ag Ynys Cynon ?
Beth wnai di a glan yr afon?
Beth wnai di a Phentra Aberdar?
Lle gora gar dy galon.
Caf laeth yn Ynys Cynon,
Caf ddwr ar lan yr afon,
Caf gwrw gwych yn Aberdar,
O’r gora gar fy nghalon.
Dyn helpo’r bachgen gwirion,
Fe helodd haner coron,
Wrth dreto merch o Aberdar,
Mae hiraeth da’r ei galon.
Dyna fel odd yn hen dadau ni yn difyru’u gilydd, ac fe licwn weld yr hen steil
yn dod ’nol yto, a gadewch i ni gofio’r atnod, - “Yr hen a wyr, a’r ieuanc a
dybia.”
___________________________________________________
(x12) LLITH XII
Y Wasg Sysnag; Rwpath i’r Merched
Mâ’r ôs hyn yn mynd mlan mwn rât dychrynllyd gyta phobpath. Ma un record yn
maeddu record arall, a’r record arall yn maeddu record i hunan, a wn i yn y byd
mawr ble stopiff y records. Fe ellir dweyd am deni nhw fel odd y bardd Morwyllt
yn gweid am i “Filgi,” –
.......“Mellt try dan am wyllt redeg
.........Erys o d’ol ar ras deg.”
Ma rasis dynon, rasis ceffyla, rasis beisicls, rasis ffwtbols, rasis
infentions, rasis canu, wrth drio maeddu records u gilydd, yn mynd “strim,
stram, strellach,” fel nag yw a ddim yn bosib hyd yn nod i fachan ifanc nimbl
fel fi allu dilyn nhw, heb son am hen wr gwraig fel chi. Dw i ddim yn meddwl
fod injin daioni yn mynd yn nghynt yn awr nag odd hi slawar dydd, wath ma
cymant o opstacls ar y leins yn deleio’i phrogress hi, a gormod o lygej gyta hi
i gario wrth fynd o steshwn i steshwn. Ar y llaw arall, ma ecspress drygioni yn
maeddu record yr hen amsar gynt yn yfflon jibets. Ma’r cownt i ni’n gal bob
dydd yn y papyra am y twyllo, swinglo, lladd, a llabyddio, yn ddicon i ala’r
horors ar Belzebub, ac ala Lusiffer i ffits. Ma’r wasg Sysnag yn ecsposo pob
short o garitors, ac yn gweid mor glyfar ma scamps diegwyddor yn gallu twyllo’r
byd, a ma’r stwff hyny yn dod i ddwylo iengtyd anystyriol, a llawar o nhw yn
cretu galla nhwnta ddodjo cymdeithas fel odd yr hen griminals yn neid. Ma’r
budreddi mwyaf drewllyd yn cal shwd resephon, a’r cyhoeddwrs yn cal shwd
intrest piwr am deni nhw, nes ma argraffiada newyddion yn dod mas bob dydd mwn
rhw ffurf ne’u gilydd o hanas Charley Peace, Dic Turpin, &c., nes ma refflecshon
o honi nhw iddi weld yn blaen yn y gweithredodd cythreulig sy’n cal u cyflawni
bron yn ddyddiol yn y byd. Pwy all ddychmygu dylanwadau niweidiol shwd
lenyddiaeth ddrewllyd? Fe ddyla membars yr House o Comons a’r House o Lords
joino gyta’u gilydd i sprago wheels masheenary shwd drash melldigetig. Os dim
dowt gen i na fysa Cymru mor ddued a Lloegar yn y lein hyn tasa’r Wasg Gymrag
mor llygretig a’r Wasg Sysnag, wath ma doti llyfra drwg o’r short yna yn nwylo
plant o feddylia tynar yn gwenwyno’u natur nhw. Trw drugaredd, ma’r stwff sy’n
cal i gwco i blant Cymru o gwality refers oltwgeddar. Teisenau bach pur o ffwrn
rinwedd sy’n cal u hestyn iddi nhw, a dyna beth ma nhw yn enjoyo, a ma gran
iach ar u caritors nhw achos hyny. Ma’r dynon da sy gyta ni yn yn gwlad yn
partoi bancwets i’r plant yn y cyhoeddiada mishol yn gneid mwy o ddaioni na all
neb weid, a dyna achos, nol y marn i, fod Cymru mor lân a ma hi orwth greims sy
mor fynych yn duo gwletydd erill. Ma tuedd at ddarllan yn geino o hyd yn mhlith
y plant fel ma addysg yn cynyddu, a w i yn cretu ddylsa ni bartoi racor ar
gyfar y rhai bach. Plan da allwn i feddwl fydda i rw brintar Cymrag speciwleto
i ddod a phapyra dima wthnosol o ddifyrwch diniwed iddi amiwso nhw, a
gwrthweitho dylanwad y trash Sysnag sy’n enill tir yn mhlith plant ysgolion
dyddiol Cymru. Dylid cymysgu ticyn o lawenydd a digrifwch yndi nhw fel
amrywiaeth, yn lle bod nhw yn rhy ddefoshynol. Dyw a ddim yn neis i weld
plentyn yn ormod o hen ddyn : “Pan oeddwn blentyn, fel plentyn meddyliwn,” medda
rhw fachan ich chi’n gwpod am dano; a w i yn cofio Cynddelw enwog yn gweid rhw
dro ma “Peth chwithig iawn fyddai gweld cyrn hwrdd ar ben oen bach.”
RHWPATH I’R MERCHED.
W i yn cretu hefyd yn bod ni ar ol mwn cwcan dicyn ragor o lenyddiath at dast
yn merched anwl ni. Ma bwyd sy’n siwto stymoca eliphantaidd arglwyddi’r
greadigaeth yn rhy drwm i apiteits delicet y rhyw deg. Ma’r Seison wedi diall
hyny, a ma any amount o lyfra a phapyra yn cal u printo sy’n siwto’u palet nhw,
a ma nhw yn gallu u dijesto nhw heb ala’r beil ar y litl biwtis. Ma merched yn
moin dicyn o gownt am y ffashwna. Shwd flota, a phlyf, a ribana, sy’n shiwto yn
u heta a’u boneti nhw. Pwy seis yw’r leg o myton sleefs i fod leni, a phwy
gylers sy’n mynd yn y sesn. Ma nhw hefyd yn lico darllan amball stori garu
ddoniol ac effectif, a chal dicyn o gwcin instrycshons. I ni yn fwy o hen
stoics na nhw o getyn, ac yn cownto nag os dim isha dim yn speshal iddi nhw,
ond bod rhaid iddi nhw enjoyo run stwff a nina. Arno i ofan fod llawer o’n
merchad yn troi at y Sysnag, achos nag i nhw ddim yn cal wara teg yn y lein
hyn. W i yn trio rhoi amball friwshonyn bach iddi nhw amball waith, a w i yn
cal compliments gyta nhw am hyny. Tyswn i’n diall y patrwna yn dda, fe ddelwn a
ffashan plets o’r niwest steil mas yn y llythyra, a fe newitwn yr hedin sy gen
i yn LLYTHYRA’ AT Y MERCHED yn lle Llythyra’ Newydd. Os na naiff cyhoeddwrs
Cymru rhw fwfmant yn y lein hyn, fydd gyta fi ddim i neid ond starto offis y
munan, a chal masheen printo speshal, ac engejo cwpwl o ladies respectabl a
thalentog i’n helpu i, a os dim dowt gen i na fydd y speciwleshon yn paying
consarn, ac y caf i y matroneiso gen merched Cymru o Gargybi i Gardydd, a fi
fydd yr hero of the day yn y ffeminein sircl, a fe fyddan i gyd yn gweid yr
atnod hyn fel atrodd pwnc,-
.......................................Efe i ni yn mofyn,
................................I’r rhyw deg efe yw’r dyn.
___________________________________________________
(x13) LLITH XIII.
Cân i Lord Tredecar
Ma nhw yn gweid wrtho i fod dynon mawr y wlad yn lico catw y gwithwrs yn ddigon
ishal, fel bo nhw’n gallu gaffro nhw’n well. Wel, wy’n cretu fod y tywydd wedi
joino gyta’r gwyr mawr hefyd, a ma’r ddou bowar cryf hyn fel dou elephant yn
damshal dynon clawd i farwolaeth bron ar hyn o bryd. Dw i ddim dros rytag y
gwyr boneddigs lawr hefyd, wath ma llawar o nhw yn acto’n first class shag at y
clodion pan ma’n nhw’n u gweld hi’n mynd i bwsh, a falla bod llawar yn u trin
nhw na fysa ddim haner cystal tysa nhw up the ladar. Dyna’r trueni na fysa rhai
sy a dicon o arian gyta nhw yn speculato i roi gwaith i bawb. Wy’n gweld bod yr
Em Pees yn dechra acor u llyced nawr i ffindo gwaith i rai sy’n starfo, ond ble
ma nhw wedi bod c’yd? Own i’n meddwl wastod bod specs cryf gyta dynon fel nhw i
weld y’mlan yn mhell, a bod nhw’n darllan y llifyr mawr yna ma nhw’n galw
“Arwyddion yr Amsera” arno. Ma’r llifyr hyny’n gweid, os nag wy’n camsyniad, ma
dyma fel bysai ar ol stopid cymant o bylla, a gwitha harn, a dur, a gwitha tin,
a phob short o lefydd lle odd dynon yn enill bara chaws. Wy’n Radical i’r bôn,
fel gwddoch chi, a fe licwn weld y Disestablish yn paso gystal a neb, ond wy’n
folon i dowli a mla’n am spel yto nes bo’r membars yn setlo ffordd i gal gwaith
i’r miloedd sy’n secur, yn lle bod hi’n mynd yn ddisestablish rhwng cyrff ac
eneidiau gwithwrs trw bob part o’r wlad.
Ma arno i isha gweid gair ne ddou o bothti’r pwnc hyn wrth Lord Bute, a Lord
Dunraven, a Lord Tredecar, pryd cwrdda i a nhw, ne fe allwch chi ala’r Darian
iddi nhw, os mynwch. Ma nhw wedi cal u shar o goin bob un o’r wth y gwitha sy
ar u tir nhw, a din nhw ddim yn folon speco dim er lles gwithwrs. Ma’n well
gyta Lord Dunraven i sgwandro tocins ar rasis bata yn erbyn y Yancies na chwmpo
dim dima o’r royalties ar y glo sy’n cal i gwni ar i dir a, er fod lot o
bylla’n secur nawr o achos ffaelu talu ffordd. Beth yw’r ots gyda fe; dyw e
ddim wedi ala dima iddi shinco nhw, ond ma fa’n watshan pob cnepyn o lo ddaw
lan, a dyw’r Slidin’ Scale ddim yn cwmpo dim ar i gownt e byth; ond tyswn i ar
y Scale, fe rown i eitha wad o 100 per cent iddo mwn bothti wincad, a w i yn
ffaelu diall na fysa Twm Isac yn mwstro o bothti peth fel hyn, wath ma fe’n
lled gwic i weld twlla, a ma fa wedi dangos bod a’n gwpod cetyn, os nag yw a’n
gweid llawar. Nawr, Twm bach, dyna fi wedi rhoi point i ti: gwitha arno fel
canon boy. I ti’n gweld shwd mae sha top y Rhondda.
Ma’n rhaid roi clowtan i Lord Bute hefyd. Beth ma fa’n pido starto’r pwlla sy
gyta fe’i hunan; ma rheiny bound o dalu’r ffordd, wath os dim royalties gyta fe
i dalu i neb. Tysa nhw yn talu dim iddo, ond jest dod a’r ddou pen i gwrdd, fe
ddyla u catw nhw i fynd, er mwyn y dynon sy’n talu grownd rent iddo. Wy’n gwpod
gall a ffwrdo o’r gora, wath ma dicon o dabs yn dod miwn iddo o bob man, os nag
os rwyn yn cael shar gyta fa; falla fod rwyn yn cal gormod gyta fa, os i ni yn
cal rhy fach.
Ma nhw’n gweid ta short o fachan piwr yw Lord Tredecar, os byddwch chi’n i
gwmpni a. Fe welas fod a wedi bod yn spowtan yn Cwrdd Blynyddol y tafarnwrs yn
Casnewydd wthnos cyn y dwetha bothti’r House o Lords, ag odd a’n gweid shwd
fechgyn i smaco gwaith o nhw: iddi nhw gwpla araeth Mrs. Victoria (?) cyn cino,
ond fod gwyr yr House o Cymmons wedi bod dros wthnos, a dim wedi cwpla’r jobin
yto. Bod yn werth i’r Commons gymryd leson gyta nhw, ac odd y tafarnwrs yn
werthin yn iawn, a fe roison iddo ifad wetni, fel i ni’n arfadd gneid ar ol i
fachan ganu cetyn o ganu piwr. Tysa’r gwr byneddig yn starto gwaith harn ne
waith dur sha Shir Fynwa, i roi start i gwpwl o filodd iddi nhw gal tamad o
fwyd, fe fysa’n getyn well trwmpyn, a fe ddela ysbryd Ifor Hâl i glapo’i gefan
a, ac ysbryd Dafydd ap Gwilym hefyd i ganu iddo fa ar ben y pren lle odd a’n
cwato o’r wth y merched slawar dydd. Cywydds odd Dafydd yn arfadd neid, achos
odd dim o mesura y “Daisy Bell” a “Stylish Marriage” mewn ffashwn yr amsar
hyny, a lled depyg ma rhwpath fel hyn bysa fa’n canu nawr i Lord Tredecar: -
O! my lord, nawr dyma le,
Rhag aflwydd, dyro gyfle
I budlars a balars gal bwyd,
A rhyw genel rhag anwyd;
Agor waith rhyw gwr o Went,
Yn deilwng, o dy dalent,
A fel Ifor Hâl hefyd,
Heddyw’n biwr gwna dda’n y byd.
O’r dicon sy’n “Tredecar,” (Olnodyn: Enw ei breswylfod)
Rho un spec o’r arian spar;
I lu Gwent, rho le i gal
Ciniog, ne ddwy, i’w cynhal;
Treni bod y truain bach
Yn llwgi’n fechgyn llegach.
Dera a shar o d’arian
I roi scwt i withwrs gwan;
Rhoi lliw tân têr allet ti
Ar nos yr hen ffwrnesi;
Da, boy bach, tro bwynt dy ben
At engur grytiau anghen
Yn hafal i’r hen Ifor,
Eitha’ stamp, O! rhana’th stor;
’E gei dal, ’e gei delyn,
A gwên Duw, os gwnei di hyn;
’Dyw arian, pan ai di i orwedd,
Yn werth y baw wrth borth y bedd.
Ar elor ei di i rywle,
O! my lord, meddwl am le –
Respectabl.
Own i’n meddwl gweid lot racor o bothti’r pwnc hyn, ond fe a’th ysbryd Dafydd
ap Gwilym i shwd hwyl, fel ma’r barddonwrs yn arfadd myn’d, nes iddo fa dwcid
cetyn o le’n llythir i.
___________________________________________________
(x14) LLITH XIV
Arath y Frenines.Y Bardd Newydd a Hen.
Ma arno i ddicon o want joino’r Milisha, ne listo at y
Regiwlars, ne ddringo i ben y North Pole; wath er cymant w i yn slafo i drio
dod a’r hen fyd yma iddi le, trw wilia, sgrifenu, a phoeni, para’n dwp w i yn
ych gweld chi a.’r blwmin lot i gyd, o Sam Corcyn lan at y Frenines. Tysa pawb
wedi gryndo arno i ddar w i yn sgrifenu i’r Darian, fe fysa’r byd wedi dod o’r
shap sy arno’n awr, a bysa’r milflwyddiant yn pipan dros bena mynydda ’n gwlad
ni; ond tra bydda i yn wsi wth bwsho cerbyd goleuni mlan, ma rhw hen gnoc ne’i
gilydd yn doti sprag yn y wheel, ne rhw hen ffwl yn pwsho’n ol. Ma rhwpath fel
hyn yn ddicon i’n ala i i frago munan, a gweid nag os neb yn diall pethach ond
y fi, a rhw un ne ddou arall. Ma politishans yn gwlad ni run shwt a’r hen fuwch
hyny, ar ol iddi gal i gotro, yn rhoi cic i’r stwc nes bod y llath i gyd ar hyd
y lle. Pwy iws catw buwch felna? Dyna fel ma’n membars nina wedi gneid. Ma nhw
wedi bod am flynydda yn spowto o un man i’r nall, ar hyd y wlad, ac yn yr House
o Commons; ond ma nhw wedi cico beth odd yn dod o’u spowts nhw wth gico’u
gilydd, fel nag i ni ddim yn well o gwbwl yn awr. O ni wedi cretu bod ni yn
mynd i gal stwcad o lath Dadgysylltiad gyta nhw, ond fe gas hwnw gic pryd odd a
jest yn llawn; ond ma stwc Disestablish mor wag a bu ariod; a ma rhai o nhw yn
trio’i gasglu a nol, a rhai erill yn gweid am i atal a’n llonydd, a spowto Home
Rule i Gymru yn i le fa. Dyw’r hen fenyw Vic yn i harath ddim yn son dim am “
Wales,” nac yn promish dim i’r loyal subjects sy’n byw yma, er yn bod ni
yn ala gwell cantwrs iddi na neb, ac yn ala votes of condolence iddi
pryd ma isha. Fydda i’n bownd o roi scriwad iddi am hyn yto pryd cwrddai a hi.
Alla i ddim bero shwd gontempt a hyn, a fe ddyla’n Em Pees ni gico row o bothti
a, os os rhywfaint o blyc yndi nhw. Dyma well jobin iddi nhw gyd, na ffraeo
sha’u gilydd, o Garnarfon i ’Byrdar. Os nag yw Cymru yn werth son am deni yn
arath y Frenines, ma’n well i fembars Cymru aros yn nhre i areithio ar
“Llewelyn ein llyw ola’,” neu ganu “ Hen Wlad fy Nhadau,” a phleto casts dynon
yn y County Court, ne’r Asisis.
Y BARDD NEWYDD A HEN.
Dyma hi wedi mynd yn scwabl rhwng y beirdds yto. Ma nhw yn bownd o gal amball
rap o fatl, onte nid nhw fydda nhw. Ma rhw fachan o’r enw “Elphin,” yn y
Geninen, yn bombardo bildins dychmygol yr anturiaethwrs Northpolyddol,
anherfynedigaethol, a chaosyddol sy’n cwnu yn y dyddia hyn yn y byd barddonol
Cymreig. I chi yn gwpod ta newydd ddod i ddysgu gneid pishis w i, a rhaid i fi
bido bod yn rhy glyfar wth wilia am y canons hyn, onte fealla aiff un o nhw a
fi ar adenydd eryradd awen, lan, lan, trw’r cymyla a’r eangdera, a’n ngatal i
yno ar sgimbran diddymdra i benddelwi am fil o flynyddodd ac un dydd. O’n nhw
yn ddicon beiddgar a hedegog i neid rhw dric felni un amsar, a pwy iws i fachan
o’n short i i drio dilyn shwd atarn a hyn. W i yn diall amball bishin o waith y
beirdd mawr slawar dydd fel -
............................................“Dwyn ei geiniog dan gwynaw,
..............................................Rhoi angen un rhwng y naw.”
Neu –
............................................“Dyma ben ar bob aberth,
.............................................A dyma waed mwy ei werth.”
Eto –
............................................“Edrych yn y drych hwn dro
..............................................Yrr galon graig i wylo.”
Ac amball benillion bach sensibl sy yn nes ato i na “ Georgum Sidas,” ond ma’r
Eliphantod a’r Lefiathianod Newydd sy’n cwnu nawr mas o’n niall i. Beth w i
wedi cal yn nysgu yw taw gwirionedd yw sylfan barddoniaeth. Dyma fel odd un
bachan da yn y grefft yn gweid: -
“Y mae i ddychymyg ei ran arbenig yn nglyn a barddoniaeth; a byddai son
am fardd, heb ddychymyg o ryw fath, yn wrthddywediad mewn gair. Ond y mae pob
gwir farddoniaeth, serch hyny, yn hawlio cael stamp gwirionedd ar ei
holl gynyrchion cyn y cant eu harddel ganddi. Gwirionedd yn yr ystyr uchaf yw
barddoniaeth i fod. Nid addurn ar wirionedd ydyw, ond gwirionedd yn ei addurn
a’i ogoniant uchaf.”
Ond ma’r boys newydd sy’n hedfan lan yn ffurfafenau y Pryddestau Coronog yn y
ngatal i a’r hen stamp i ishta ar arffad gwirionedd; tra bydda nhw yn cymryd
trips yn yr uchelderau eangfawr ar gefnau dychymyg a beiddgarwch na wyr neb yn
y byd mawr i b’le ma nhw’n mynd, na phw bryd dwa nhw nol. Ma nhw yn yn ala i
gofio am y bachan ath ar gefan ceffyl diarth; ond wedi i’r ddou starto yn
weddol deidy, fe gollws y bachan gontrol ar y ceffyl; a phryd o nhw yn mynd ar
garlam gwyllt, dyma ddyn odd yn i napod a yn gwiddi –
“B’le i ti’n mynd?”
“Wn i ddim,” medda’r bachan, “gofyn di i’r ceffyl.”
Dychymyg sy’n riwlio yn rhy fynych gyda’r newyddioniaid pryddestol hyn; a tysa
chi yn gofyn iddi nhw beth ma nhw’n moin gweid fel a’r fel, os gyta nhw ddim
gwell ateb nag odd gyta’r bachan a’r ceffyl – “gofynwch i ddychymyg.” Ma’r
class hyn o feirdds yn catw lein yr anfarwol Islwyn -
...............................“Rhowch i hon dragwyddol heol,”
yn u poceti wasted, fel lisens Pedlars, rhag ofn i Blismen Barddas ddod am u
traws nhw, a’u cospi nhw am sheto’r rhefeniws. Odd Islwyn ddim yn meddwl i hona
fod yn lisens iddi nhw fynd dros ben cloddia rheswm a chlogwyni anrhefn, i
gaddug anelwig. Odd a am gal heol i dramwy ar hyd-ddi beth bynag fydd ei hyd
neu ei lled hi. Yr un paent sy gyta rhain at bob pictiwr, a’r un sway sy gyta
nhw yn iwso’r brwshis ar bob testyn. Ta beth bydda nhw’n canu, o’r Dryw Bach
i’r Eryr, o’r Lygoden i’r Eliphant, rhaid cal y terms newydd miwn rhwffordd.
Dyma spesimen o un o nhw, yn Mhryddest Goronog Eisteddfod Llangordiniog: -
...........................................PRYDDEST: “Y FERFA DROL.”
..........Ardderchog “Ferfa,” - mae’n dy enw di
..........Rhyw swyn barddonol; dysglaer yw dy fri;
..........Henafol gerbyd! Y mae traddodiadau
..........Am danat ar goflyfrau’r pellaf oesau;
..........Cyn son am “Orsedd Beirddion Ynys Prydain,”
..........Yr oeddet ti, fel heddyw, yn erefain.
..........Pwy a’th ddarlunia? Rhaid cael pwyntil seraph,
..........A llen o aur, cyn gellir gwneud un argraff
..........Ar feddwl gwan y byd o’th werth anferthol.
....................Fe eilw rhai di’n Whilbar,
..........Ond ni wneir hyny fyth gan unrhyw scolar;
..........Mae’n rhaid cael llygad bardd,
.......... ..........A chrebwyll tincar,
..........Cyn gellir dy ddarlunio i foddlonrwydd,
..........A gweled ynot ddarlun pur perffeithrwydd.
..........Mae’th freichiau coed yn lledu fel i dderbyn
..........Rhyw nafy mawr cyhyrog i dy ddilyn
..........Ar hyd yr heol, neu dros blencyn cul;
..........’Rwyt ti fel angel, yntau megys mul;
..........Dy olwyn hefyd sydd fel cysawd claer
..........Osodwyd yno gan gelfyddgar saer,
..........I droi o hyd, tra’r ydwyt yn dy waith,
..........Fel un o fydoedd yr eangder maith;
..........Dwy goes sydd genyt, ond ni cherddant gam,
..........’Rwyt yn eu cario ar dy daith fel mam
..........Yn cario’i phlant; - maent hwy’n rhy stiff
..........I wneuthur dim ond helpu cymryd whiff;
..........Beth am dy fol? Defnyddiol ydyw hwn
..........I dderbyn iddo ef y llwyth a’r pwn
..........Sydd eisieu cludo. O! “Ferfa, Ferfa Drol,”
..........Gagendor anmhlymadwy yw dy fol.
..........Mae rhyw ysbrydiaeth yn fy ngyru mlan
..........I ganu iti, anwyl “ Ferfa” lan.
............................................................Jeremiah Jupitar
Jones,
Dyma fi wedi gweid dicon o meddwl wthoch chi, syr; ond os dim isha i ni’n dou
foddrach sha nhw - y beirdds newydd na hen. Wetin, fe gwatwn gyta’n gilydd wth
gefan yr atnod – “Rhwng gwyr Pentyrch a’u gilydd.”
___________________________________________________
(x15) LLITH XV.
Llythyr orwth y Labrwr Nos; Gwroniaid y Pwll Glo
Ta yn bwy shap y byddwch chi byw yn y byd hyn, da ne ddrwg, ymdrechol neu
esgeulus, fyddwch chi na fi na ddim byw heb fod rhw gomplaints yn yn erbyn ni.
Dos neb yn y byd yn teimlo’n satisfied os na fydd gyta fe rhwpath i weid, ne
neid, fydd yn profoco yr un nesa ato fa. Triwch chi rhw boint ddar o’ch chi’n
grotyn bach, fe ffindwch chi fod yn philosophy i yn reit yn y pwynt hyn. Wrth
mod i yn meddwl am bethach fel hyn, te ddath stori hen wr bynheddig o ni yn
napod yn net i’n ngho i, a dyma hi. –
“Pryd o’n i yn grotyn bach,” medda fe, “odd y côtsh mawr yn rytag o un lle i’r
llall, cyn i’r trains ddod i fodolath, a odd yr un ysbryd yn y plant pryd hyny
ac sy nawr am fynd yn mlan, a’r ffordd gynta i fynd mlan odd mynd gyta r côtsh,
a beth o ni yn neid er mwyn mynd yn mlan odd jwmpo ar gwt y côtsh; on o ambell
hen grotyn stiff yn ffaelu cal gafal yn i gwt a, a’r ffordd odd gyta hwnw i gal
dicyn o bleser idd i ened (neu’r lle y dyle ened fod), odd gwiddi ‘Whip
behind,’i dynu y rhai odd wedi llwyddo, i ddod lawr run man a fe.”
Ma’n introducshon i yn lled hir y tro hyn, ond fe fyddwch yn cydymdeimlo yn nêt
a fi ar ol i fi weid be sy wedi ala’r gwaew arno i. I chi yn cofio pryd
dechreas i sgrifenu i’r Darian, fod y “ Bachan sy’n labro’r nos” wedi rhoi
ticyn o help i fi neid pishis o ganu, a nawr w i wedi dod i allu gneid nhw
munan; ac achos bod fi wedi dod lan felna, ma fa wedi ala’r llythyr hyn ato i
Y PWLL GLO,
Chwefror 17eg, 1896.
BACHAN,
Fysa’n dda gen i allu dy gyfarch fel “Anwyl Fachan,” ond ma dy acshwns di yn
doti ffwl stop arno i i neid hyny, heb acto rhagrithiwr. Pryd o ti a fina yn y
slwdj a’r baw, o ni yn bartnars piwr, a odd dim dicon o gomplinients genti i fi
yn y Darian am beth o’n i yn neid drosto ti. Ar y nghefan i dest ti
mlan, ac ar y nghefan i wyt ti wedi byw, a nawr dyma ti yn troi dy gefan
arno i. Ma dy dric di yn ddicon i ala fi i weid na nâ i ddim dros un bachan
ifanc arall. Yr hen snot diddiolch. Ma llawar o dy short di yn y byd, fel ma’r
gwitha’r modd. Ar ol i ni fel gwithwrs ych pwsho chi lan, i chi yn anghoflo o
ble i chi wedi dod, a fe ddylach gal ych boddi i gyd. Ond bai i fi roi start i
ti i neid pishis o ganu, fysa ti ddim yn gallu wafo fel wyt ti gyda’r beirdds,
y big guns, a’r Royal Family, a swagro dy bishis dy hunan o flan i byd. Ond cer
di mlan yn dy bomp, a fe watsha i shawns y dy dwmlo di rhw getyn. Gan obitho
aliff y nodyn hyn dicon o waew yn dy fasged fwyd ti, os nag wyt ti yn rhy
ddigonshuns i ddim, y terfynaf.
Yr eiddot yn wrol,
LABRWR NOS.”
Welsoch chi shwd impiwdants ariod? Wedi i fi’i ddarllan a, fe dampas ar y nhrad, a fe ddotas yn het ar y mhen,
a 6s. 8c. yn y mhocad a fe startas i ddishgwl am Morgans y cyfreithiwr, i gal
libal arno, ond fe gitshws y fenyw lle w i’n lodjo yn gwt y nghot i, a fe
nhynws i nol. “Cymar bwyll, bachan,” meddai, “y mae’r dyn yn dweyd cetyn mawr o
wir am danot ti a llawar arall, a ma fa wedi bod yn bartner piwr, ac yn eitha
trwmpyn i ti, trw wpot i fi a darllenwrs y Darian.”
Dyma hi yto, meddwn ina, yr un hen ysbryd ag sy yndo ni fel Cymry ddar y
dechra, a ma fa’n para o hyd. Tynu yn gilydd lawr yw motto’r Cymry, yn lle
cwnu’u gilydd fel cenedlodd erill. Os daw rhw Gymro lan trw anfanteishon, dyna
ni yn pwynto’n bysadd ar i ol a, a gweid,
“Welwch chi fe, shwd slebyn ma fa wedi mynd, a os dim llawar o amsar ddar pryd
odd a’n tori glo, ne yn weelo whilber.”
Beth yw’r ots beth odd a? Beth yw a nawr yw’r pwnc, a beth sydd isha gwiddi, “ Whip
behind,” achos fod a wedi dala cerbyd llwyddiant. Fe fydda’n ffitach lawar
bod ni’n gwiddi, “Hip, hip, hwre!” gyda’r boys sy’n cwnu yn y byd o’n plith ni
fel gwithwrs. Falla bod yn well i fi bido tynu libal ar y “Labrwr Nos” y tro
hyn, ond iddo fihafio’i hunan o hyn i mas.
GWRONIAID Y PWLL GLO.
Ma’n dda gen y nghalon i weld ticyn o gyffro yn y wlad bothti dangos parch i’r
bechgyn dewr sy’n mentro’u bywyta i achub u cydwitliwrs yn amsar exploshon. Odd
Judge Owen yn gweid fod y dynon yn haeddu cal medals llawn cystal a sowdjwrs a
sailers, am risco’u bywyta dros erill, a ma pob sens yn gweid hyny hefyd. Dos
dim un o’r damweinia hyn yn cymryd lle yn yn gwlad ni nag os dicon o
engreifftia o’r dewrder mwyaf arwrol, ond ni roddir dim iddynt i adgofio y
gweithredoedd dyngarol hyn. Yn lle fod y mater yn cwmpo i’r llawr, fe ddyla
arweinwyr y glowyr, a’r Permanent Relief Committee, gymryd y peth mwn llaw a
unwaith, i gefnogi dewrion ein glofeydd, yn en beiddgarwch dihefelydd yn
rhuthro i wyneb angeu’i hunan i waredu eu cyd-ddynion o grafangau dychrynllyd y
danchwa! O! na enid rhyw ddarganfyddwr dyngarol a fedr osod ffrwyn seians i
atal carlamiad dinystriol yr ellylles ddifrodawl hon. Y mae ymddygiad y rhai
sy’n beiddio i ogofau angeuol hon:
I ddu dwll lle ni ddaw dydd - o’r haul
Fyth rhwng ei baradwydd;
Un oes o nos yno sydd
Yn rhyw gaos tragywydd,
a hyny tra mae anadl y danchwa heb oeri, er achub eu cyd-ddynion, mor deilwng o
Victoria Cross, ag un milwr a’i gwisgodd erioed. A phwy sy’n esbonio yr atnod
ganlynol yn well na hwy. –
“Gwell angeu na gwarth.”
___________________________________________________
(x16) LLITH XVI.
Ashantee. Rhyfal y Coliar Clawd.
Ma shew o ysgrifenu wedi bod ariod bothti shwd le dychrynllyd yw rhyfal, a ma’r
pictwrs arswydus o eni nhw yn ddigon i ala blan ych gwallt chi i bwynto at ser
y nefodd - dynon wth y milodd yn cal u bwtshera, ac yn bwtshera’u gilydd, nes
bod u gwad nhw yn rhytag yn afonydd am filldirodd. Ac i beth? I bleso
whims rhyw hen sciwerod diened a dideimlad. Ma shew o frago shwd wlad olaedig
ac efangyladd yw Prydan Fawr, ond ma’i hacshwns hi yn fynych iawn yn gweid ta
hen goward digonshans yw hi shag at wletydd clawd. Dyma hi nawr yn shiglo’i
phen, a chwni’i dwrna, a shaffo o flan hen grotan fach o wlad, sef
........................................................... ASHANTEE.
Ia, John Bwl a’i goesa tew, a’i freicha hir, a’i fola pwdin yn wafo o flaen hen
frenin bach dwy drodfadd, ac yn galw ar i Genarals a’i Fedgors, Liftenants a’i
Gaptans, Corporals a’i Sarjants, a milodd o sowdjwrs, i fynd mas mwn bothti
dic, i roi wipsi i blant barbaradd, isha na bysa hwnw yn gneid beth odd e’n
weid wtho, er nag yw hwnw yn perthyn dim iddo fa. Odd yn dda gyta fi weld y
pishin odd gyta’r bachan sy’n sgrifenu’ch Leedin Articls chi’n y Darian
ddwetha. Odd e’n gweid tysa slebin o fwli fel Rwsha, ne Merica, yn insulto
John, bysa fa’n trio gneid rhw setlmant shag e, os bysa shawns rhwffordd, ond
pryd bydd e’n meddwl ta fe yw’r boss, ma fe yn dangos i gaffls yn gwmws. Tysa
dim llawer iddo fa ala cwpwl o ddeligats i Ashantee fel gnath a i Berlin slawar
dydd, i drio cal “Peace with honor,” ys gwetws e. Na, ma fa’n cretu gall
a scwaro cownts y pwr dab hyn, a dod nol i frago ta fe yw’r bachan idd u plamo
nhw! Yr hen bothall ishtag yw a. Dyw a ddim wedi gatal i hen ddeleit o wado
rhai llai na fe’i hunan ddar pryd ath a a’n gwlad ni. Ond nid yn wado ni’n deg
nath a, ond sheto’n hen ddynon ni, trw bromish rhoi Tywysog Cymrag i ni; ond yn
lle acto prinsipl, a rhoi shawns i Gymro pur, beth nath yr hen gnaf, ond bwco
gwraig y brenin i Gastell Carnarfon i dwmlo ar lurginyn o Sais, a galw hwnw yn
Brins o Wales. Dyna fi yn gweid i drics brwnt a yn i wyneb a. Ma arno i ddicon
o want ala at frenin Kumasi, a’r pwera bach trw’r byd i gyd, i ofyn iddi nhw
joino a ni, y Cymry, a dial Arabi Pasha o Ceylon i’n ledo ni gyta’n gilydd i
roi eitha twmlad i “Bwl” a’i gonffederets. Fe fu Rhufan un dwarnod yn wthu a
wafo fel fe, a gweid ta hi odd mishdres y byd; ond b’le mae’i ’nawr? A mor
wirad a bod “John Bwl” yn mindo busnas pawb, a’i fys yn llycad pobun, fe gaiff e
sgriwad rhw dro doriff i asgwrn cefan ynta, wath ma fa yn gwanhau’i unan wth
watshan y Teritories ma fa wedi dwcid yn mhob part o’r byd. Ma’n well i fi atal
e a’i fysnes ’nawr, wath fe gewn ddicon o gownt am i ddodjes a ar ol iddo
ddechra mwrdro’r Ashantees.
........................................................... RHYFAL Y COLIAR
CLAWD.
Odd hen sowdjwr yn gweid wtho i, pryd bysa nhw yn nghenol tan a mwg y rhyfal,
nag o nhw ddim yn gwei’d nag yn teimlo danjar. Rhwpath tebyg i nina yn y gwitha
ma. Wrth bod ni’n byw yn nghenol yr angen a’r tlodi, yr anhapon a’r lladdfeydd,
i ni fel san ’i yn dod mor gyfarwydd yndi nhw, nag i ni ddim yn u gwel’d na’u
teimlo nhw, na gneid dim notis o nhw. Beth tysa dyn diarth clyfar, fel amball i
MP ar Correspondent, yn cal golwg lawn ar dicwddiadau sy’n cymryd lle bob dydd
yn ngwitha glo Deheudir Cymru? Dyna le bydda pictwr bron mor dorcalonus a batl
Crimea. Gwel’d tad ifanc heb gal hanar dicon o frecwast falla, a chrwstyn sych
yn i focs, yn starto sha’r gwaith. Ma fa’n rhoi cusan i’r babi bach ifanca o
dri ne bedwar, ne os bydda nhw wedi cwni fe roiff bobo gusan iddi nhw i gyd, ag
off ag e, mor hapus a sy bosib o dan yr amgylchiada. Ar ol mynd lawr i berfadd
y ddaear, a chyrhadd i dalcan du, y mae yn pwno arni am i fywyd bach am rhw
ddou ne dri swilt y dydd, i gal tamad i’r teulu a fe’i hunan. Dyw a ddim yn
gwel’d danjar, nag yn teimlo ofan. Er fod y top yn sgyrnu, a’r gas yn wthu, a
llawar o bethach erill yn i fycwth a, dyw a yn fynych iawn ddim yn cal amsar i
feddwl am deni nhw. Ond Oh! dyna garag o’r top yn cwympo fel melltan ar i ben
a, ac yn i daro fa i dragwddoldeb ar unwaith. Ma’r wraig a’r plant yn ddifeddwl
a llawan, a falla bydd hi drian yn fishi yn partoi swpar gora gall hi erbyn daw
Tomos sha thre. Ond dyna gnoc wrth y drws; ac ar ol i acor, ma un o’i bartnars
yn i ddillad gwaith, a’i wynab yn ddu, yn sefyll yno - yn ffaelu gwpod ffordd i
ddechra gweid i negas; ond cyn iddo weid dim, ma Mari’n gwpod bod rhwpath y
matar, ac yn dechra llefan. Ma fynta wetin yn trio stopid i gofid hi - yn gweid
fod Tomos wedi cal ticyn o anhap, a chyta hyny ma corff y gwr a’r tad ifanc yn
cal i gario i’r ty, a hanas gwirioneddol yn gweid i hunan. Pwy iws i fi drio
darlunio’r amgylchiad - ma isha Raphael i dynu pictwr o hono, a ma pethach fel
hyn yn dicwdd bob dydd; ond i ni wedi arfadd cymant o nhw fel nag o’s fawr o
gownt am denynt, ond u claddu nhw o’r ffordd. Ma’n wir fod ticyn bach o notis
yn cal i neid pryd bydd ecsploshan ne rhwpath felni yn cnoco cwpwl o ganodd i’r
byd arall ar unwaith. Y pwnc mawr yw, Oti dynon sy’n agorad i’r amgylchiada yma
yn cal u talu a’u cydnabod fel dyla nhw? Oti’r byd tufas i’r gwitha yn gwpod
dicon am deni nhw? Oti ledars y gwithwrs yn dangos y petha hyn yn ddicon
pointed wrth ddadlu reits y gwithwrs? Fe adawa i y cwestshwna yna i’r sawl fo’n
dewish idd u hatab.
Ma canodd o hen liprynod yn yn gwlad ni yn enill ffortiwns, ne’n u cal nhw, ar
gefna gwithwrs clawd, mewn swyddi segur, dan lywodraeth yn gwlad ni; ac ar ol
bod yndi nhw am dicyn o amsar, yn reteiro i gal penshwns biwtiffwl, fel odd
“Wmffra Huws” yn gweid yr wthnos ddwetha; ond ar ol i’r coliar clawd, a phob un
arall bothtu’r gwitha slafo am u os mwn diffyg air, a dwr, a danjar, a mwn
’wys, a thraffarth, a chlodi, beth yw u penshwns nhw? Creitha glas, coesa co’d,
a’r bedd.
...............A welaist ti’r glowr yn disgyn i’r dyfnder,
......................Mewn cawell o haiarn, wrth linyn o ddur?
...............A duwch ei wyneb yn cuddio ei wyneb,
......................A niwl amgylchiadau yn cuddio ei gur;
...............A welaist ti ef cyn yr hwyr yn dychwelyd,
......................A’i esgyrn yn ddrylliau, a’i waed hyd y lle?
...............Neu’n gorff ar ysgwyddau ei gydweithwyr diwyd,
......................Fel pruddaidd gynhebrwng yn myn’d tua thre?
...............Os naddo, foneddwr ucheldrwyn, sythgefn,
......................Rho dro i ben globwll rhyw ddydd ar dy daith,
...............Cei yno olygfa na cheisi drachefn -
......................Golygfa uwch ardeb un pwyntel nac iaith;
...............A gwn y dywedi, os oes genyt galon -
......................Os oes ynot deimlad - os gwyddost beth yw,
...............Fod glowr yn treulio ei oes mewn peryglon,-
......................Fod glowr yn deilwng o gyflog i fyw.
___________________________________________________
(x17) LLITH XVII
Nadolig wrth y drws; Mari Lwyd
NADOLIG WRTH Y DRWS.
Nace sha chi’ch hunan w i yn wilia y tro hyn, wetin otw i ddim yn doti “Mishdir
y Darian,” fel arfadd, wrth ddechra’r llythyr. W i yn moin i chi ala Xmas Card orwtho
i i ddarllenwrs y Darian i gyd, a’r englyn hyn arni :-
|
Pryd o’n i’n grotyn bach, w i yn cofio un bachan, odd yn cal i gownto dicyn yn
dwp yn i ffordd, yn wilia am yr enjoymant odd a’n meddwl gal yn ’Dolig, a odd
hen wag yn dicwdd i glywad a, ac yn gwpod shwd un hurt odd a, fe feddylws am
blan i brofoco’r bachan, a fe ofynws i’r cwmpni oedd yn dicwdd bod yno, os o
nhw wedi clywad bod gwyr mawr Llyndan wedi towli dydd Nadolig yn mlan am wech
wthnos achos bod y tywydd mor wlyb? “Jawch, bosib,” medda Dai, druan. “Ma fa’n
eitha gwir,” medda’r hen wag, “ fe ddarllenas a yn y papyr.” “Dyma hi yto,”
meddai Dai, “os bydd rhwpath o ochor y gwithwrs i gal ticyn o enjoymant, ma
nhw’r hen snobs yn y Parlament, a phobman, yn treio doti stop arno ni, a dyma
nhw nawr yn mynd i dowli’r jolifficashon gora’n y flwyddyn idd u shiwto nhw, yr
hen hymbygs! “
Wel, dw i ddim wedi clwad fod Balfour na Salsbri yn mynd i dowli y Nadolig
leni, ta beth, er cynddrwg i nhw, wetin fe allwch ddishgwl iddo gymryd lle gyta
bod chi yn cal y Darian yr wythnos hyn, a trw bod ni fel Cymry yn lico
canu cystal, tyma fi yn dod at ych drysa chi, anwl ddarllenwrs i gyd i ganu
pishin bach o waith y munan.
.........................COMPLIMENTS Y TYMHOR.
.........................Dyma’n ’Dolig wedi dod,
..............................A’r cyfnod wedi gwawrio,
.........................I ni ganu pwt o gan,
..............................O anian i’n dihuno;
.........................Trowch y tant, fe ganaf i
..............................Nes byddwch chi yn dawnso.
.........................’Rwyn cam gweled geneth fwyn
..............................O dan y “Llwyn Cusanu,”
.........................A bachan smart fel fi’n y fan
..............................Yn twcid cusan ’ddarni;
.........................A hitha’n esgus bod yn swrth,
..............................Yn gweid “For shame” wrth Shoni.
.........................Ma Shoni pan yn nghwmni Nel,
..............................Yn tori swel digynig,
.........................Mae’n swagro gyta’i wedjan dwt,
..............................’Run shwt a gwrboneddig;
.........................Mewn gwir fwynhad ma fe a hi
..............................Yn dwli ddydd Nadolig.
.........................Ma ambell un o feddwl smwt
..............................Am reido wrth gwt yr injin;
.........................Un arall sydd yn horn jig
..............................Nadolig gyda’r delyn;
.........................Ond gwell gen i gal geneth lan
.............................A chanu can ac englyn.
.........................Yn fishi iawn bu’r gwracedd glan
..............................Yn gneid y “dishan wila,”
.........................A herwi pwdins o bob rhyw
..............................I foddio duw y bola;
.........................Ma nhw a’r plant a’u gwyr yn cwrdd,
..............................Nawr wrth y bwrdd i wledda.
.........................Ar deulu’r plyf bu mwrdro blin,
..............................I bleso dyn trachwantus;
.........................A gloddest fawr Nadolig wneir
..............................Ar gyrff yr ieir a’r Twrcis,
.........................Ac ar y gwyddau rhif y ser,
..............................Mae’n amser torcalonus.
.........................Wrth neid post mortem ar yr wydd,
..............................Neu ar y clacwydd, druan,
.........................Bydd miloedd wrth eu gwir fwynhau,
..............................Yn llio’u gweflau llydan;
.........................Wrth stwffo’i fol bydd llawar un
..............................Yn mynd ’run llun a ffetan.
.........................Rhw sport a gwledd wna’r Sais yn sgwar,
..............................Ond ’Steddfod gar y Cymro;
.........................Ni charwn i i neb gal cam,
..............................’Rwyf am i bawb enjoyo;
.........................Llwydd i bob un b’le bynag trig,
..............................Nadolig pan y delo.
.........................Yn awr wrth gwpla hyn o gan,
..............................I gadw’ch capa’n gwmws,
..........................Dymuno’r wyf i bawb lwc dda,
..............................I ala gwila ffamws;
.........................Nadolig llawan i chi gyd,
..............................Tufewn i’r byd a’r Betws.
..........................................MARI LWYD
Na fel odd yr hen
ddynon odd yn arfadd a hi yn i galw, “Fari Lwyd.” Odd i yn arfadd bod mewn bri
mawr yn amsar Nadolig slawar dydd, ond os fawr o son am deni nawr. Otw i ddim
moin dangos y munan yn rhw scolar clyfar, ond fe glywas hen ewyrth i fi yn
gweid am deni (a odd a yn glyfar, os dim dowt gen i), ta orwth enw'r Forwyn
Fair, ne Mair Dda, odd yr enw wedi tarddu, a bod y beirdds slawar dydd yn iwso
y gair “lwyd” am dda, fel “Dwn Lwyd,” &c. Ta beth am hyny, odd y Fari Lwyd
odd yn arfadd dod bothti amsar y Gwila ddim yn depyg i fenyw, wath fe gwelas i
ddi rai troion. Pishin o bren wedi cal i naddu run shap a pen ceffyl ne gaseg,
os os rhw waniath yndi nhw, o bob lliw, a'i geg a wedi cal i neid mwn ffordd
gallsa'r bachan odd yn i witho fa, i shiglo lan a lawr o gordyn fel sa fa'n
fyw. Odd y bachan yn perfformio miwn o'r golwg dan sheet wen fawr yn i gwato
fa'i gyd, a bachan arall yn i ledo fa wrth ffrwyn a rhipan coch ne las, fel
ledo ceffyl.
Odd cwmpni yn myn’d â’r “Feri” rownd trw’r dre ne’r pentra, a chyn bysa nhw yn
acto odd un part o’r cwmpni yn myn’d mewn i’r ty, a chauad y drws yn erbyn part
arall. Wetin, fysa y rhai odd mas yn dechra “pwnc” trw dwll y clo, a’r rhai odd
miwn yn “pwnco” yn u herbyn nhw. Odd amball un yn lled ddoniol wrth y gwaith, a
os bysa rhwun clyfar tu fiwn, odd a’n catw y “Fari” mas nes odd y boys jest a
sythu. Rhwpath fel hyn odd y pwnco,”-
.....Tufas,-
.............................“Agorwch y drysa,
..............................Gadewch i ni wara,
..............................Mae’n ôr yn yr eira
....................................Y Gwila.”
.....Tufewn,-
.............................“Cer odd na’r hen fwnci,
..............................Ma d’anadl di’n drewi,
..............................A phaid a baldorddi,
....................................Y Gwila.”
.....Tufas,-
............................“Ma’r gasag o’r perta,
..............................Gadewch i ni wara,
.............................Mae ’phen yn llawn cnota
....................................Y Gwila.”
Tufewn,-
.............................“Yn lle bo chi’n sythu,
..............................Wel, ledwch y “Feri”,
..............................I fiwn i’m difyru’r
....................................Nos heno.”
Wetin fe fysan yn martsho miwn dan ganu rhw hen lol fel hyn, -
............................ “Ti dy lodl lidl,
..............................Tym tidl odl idl,
..............................Tym, tym, tym.”
Os bydda merch ifanc yno rhwla, odd y “Feri” yn starto mwn wincad, a’i phen yn
acor, a’r ferch yn screchan, fel gall merched screchan, yn uwch na hwtar
Dowlash. Ar ol perfformio felni am spel, o nhw yn doti cap ne het yn ngheg y
“Feri” i fyn’d rownd i gasglu at yr achos, ac o nhw yn llwyddo i neid coin piwr
cyn cwpla’r “Gwila”.
Dyna fi wedi rhoi cownt lled acos i chi shwd odd y “Feri Lwyd” yn cario
mlan; ond ma addysg a goleuni wedi’i hala hi mas o’r wlad erbyn hyn, ac anaml y
ma son am deni, a dyw hyny ddim colled yn y byd am wn i. I ni yn lico cofio am
hen bethach er hyny, a dyna rheswm mod i wedi gweid cymant am yr hen arferiad
hyn, a w i yn cretu bydd llawar o hen ddarllenwrs y Darian yn mynd nol o
ran u meddwl at yr hen amser gynt wrth gofio am rw Nadolig y gnetho nhw, fel
gnaiff llawar y Nadolig hyn, sef mynd i “glwb y rhacs.” A fe wetan yr atnod hyn
ar yn ol i:-
.............................“Dyw amsar ddim yn aros,
..............................Ond wrth ei waith o hyd.”
___________________________________________________
(x18) LLITH XVIII:
Ffwtbol merched. Hen Bethach
Fel i chi’n gwpod cystal a fina fod rhai obrif drefydd yn gwlad ni wedi cal u
bendithio yn ddiweddar, trw drugaredd, o fisit gen
Y WOMANS FFWTBOL CLYB.
Nawr, ma gyta ni rhw idea shwd beth yw a, a beth yw y New Woman up to dêt. Ond
bysa bod y fforiners yn dod i ddangos amball dwtsh fel hyn i ni, wn i ddim beth
ddela o honon ni, na pwy shap fydda arno ni. Ma’n mynywod ni yn rhy shei i roi
cic i’r ci ne’r gath, pryd y bydda nhw ar y. ffordd, heb son am fynd mas i’r
ca, lle bydd canodd o ddynion yn dishgwl arni nhw, i gico y belan letar, er bod
yn mynywod ni yn gwpod y ffordd i gico row shai gwyr os bydda nhw mas yn
hwyr, ne rhwpath felni, a ma’n well gen i hyny na bod nhw yn cico ffwtbol.
Ond ta beth, trw bod nhw yn smart, a fina yn fachan ifanc, fe ddath pwynt
clyfar i mhen i fynd i gal interfiw gyta un o nhw, fel ma reportars Sysnag yn
gneid. I gal bod yn sportsman jeniwein, fe dorchas yn nhrowsis lan at y
mhen-glyna, a fe ddotas seinat ar y mys bach, a ffon yn fy llaw, a shigar rhwng
y nanadd, a off a fi. Wedi cyrhadd y lle o nhw’n aros, fe alas y nghardan miwn
i un o nhw, wath o ni yn cownto bod un o nhw ar y tro yn ddicon i fi drafod, a
fe ddath ato i mwn bothti wincad, a fe gwnas yn het, a fe blycas y nghefan, a
fe wetas yn boleit: -
“Good day, Miss Nicarbocar.”
“Good day, Sir,” medda hitha.
“As you know,” meddwn i, gan gwrlo’n mwstash o mysadd, iddi gal gweid y seinat
odd ar y mys bach i “I am Bachan Ifanc y Darian.”
“I understand, and am proud of the honour of meeting you,” medda hitha.
“O’r boy ag e,” meddwn i.
“Beg pardon, I am not a boy,” medda hi yn safej.
“I was not mean you be boy, but I was say - o’r boy ag e - bout myself,” wetas
i, “but you look like a big boy in them trowsis, but you look pretty boy.”
“Thank you, Mr. Bachan Ifanc,” medda hi, “for that compliment.”
Trw ta Cymry yw darllenwrs y Darian, falla bod yn well i fi weid y part
arall o’r interfiw wrthoch chi’n Gymrag.
“Beth odd ych amcan chi, Miss Nicarbocar, i ddod lawr ato ni yn Nghymru i
ddangos ych gallu cico?”
“Wel, odd gyta ni racor nag un amcan. I ni yn teimlo at yn secs, ac yn gwpod
fod merched Cymru yn mhell ar ol u hos, a bod isha rhoi start iddi nhw shag at
u modarneiddio nhw, a dod a nhw up to dêt yn y New Woman era, yn lle bod nhw’n
llusgo ar ol fel hen fwnwod y ganrif o’r blan.”
“W i wedi bod yn wilia sha rhai o’n merched ni, a o’n nhw yn gweid wrtho i y
dylasach chi gal ych hors whipo am dynu disgres ar y rhyw fenwaidd, trw wishgo dillad
fel dynon, a dangos ych coesa i bawb.”
“O!” medda hi, “oti’n coesa ni ddim mor shapus a choesa bechgyn, bod isha i ni
fod a chywilydd idd u dangos nhw, a dysgu’r ffordd idd u iwso nhw ? Ma’n dillad
ni yn cuddio’n crwyn ni mor berffaith a tysa peisha a froca am dano ni, a ma
pob comon sens yn gweid na alla ni ddim cico
yn ddecha yn rheiny.”
“Allsa chi ddim dewish rhw ricriashwn mwy unol a’ch natur chi fel llestri gwan,
na cicio ffwtbol?”
“Fysa dim isha i chi a’ch short alw llestri gwan arno ni tysa’r gem hyn wedi
cal i dysgu i ferched y cynoesau, ond falla nag odd dim cymant o isha iddi nhw
ddysgu deffendo u hunen a sy arno ni fynwod yr ôs hon. Ma dynon wedi mynd mor
ddigaritor a dideimlad yn awr, fel ma nhw yn wado a chico’u gwragedd mor
ddidrugaredd a tysa nhw yn gwn, a pheth iwsful iawn i bob menyw fysa dysgu y
ffwtbol gêm fel bydda’n nhw yn gallu cico’u gwyr yn ol os bydd taro.”
“Wel wir, i chi yn wilia yn gwic, Miss Nicarbocar,” meddwn ni, “ond fysa yn
well gen i i chi roi cusan i fi na roi cic.”
Fe smeilws yn y ngwynab i mor neis, a fe wetws nag odd hi ddim yn arfadd rhoi
cusan i fachan ifanc, ond bod greso i fi helpu munan. I chi yn gwpod, syr, shwd
un shei w i, a fe ffaeles yn deg a macu dicon o galon i gymryd yr hint, wath fe
ath rhwpath trwyddo i bob tamid, felswn i yn mynd i ffeintio, a fe ddishgwlas
am yn ffon i gal starto, ond odd i ddim fel sa hi yn folon i fi fynd mor
gyntad. Wrth shiglo dwylo, fe wetws bysa’n dda genti gwrdd a fi rhwbryd yto,
ond fe fydd yn getyn henach pryd gweliff hi fi, wath o ni yn teimlo dicyn bach
o’i hofan hi, bysa hi yn iwsoi thrad a gneid ffwtbwl o fi.
Os dim isha i fi gynghori merched Cymru i bido dilyn ffashwn y merched hyn. Na,
na, ma’n well gyta nhw dori marc mwn steddfod, ne gonsart, na cico ffwtbol, a diolch
am hyny. Dw i ddim yn erbyn i fechgyn a merched ifanc gal enjoyo’u hunen i’r
man eitha mwn ffordd respectabl, ond ma’r ffwtbal epidemic yn anoddefol, a
reports y papyra dyddiol am deni nhw yn ddicon i ala dolur llyced ar ddynon
sensibl, a ma fod merched yn mynd bothi’r wlad i neid shews cicyddol o’u hunen,
yn insult ar y rhyw deg, a fe ddylan gal i transportio i Shinbyctw, nes
bod y rhiwmatic yn dofi u
coesa nhw.
........................Arwdd ddrwg ma arno’i ofan,
........................Yw gweled merch mewn dillad bachan,
........................Trowsis byr at ben i chlyna,
........................Er mwyn dangos snap i choesa.
........................Ma nhw’n meddwl bod nhw’n glyfar,
........................Achos bod nhw’n dod’o Lloegar,
........................Merched glan yn cico ffwtbol,
........................W i’n gownto’n afresymol.
........................Peth od iawn os na chawn eto
........................Weled merched bach yn bocso;
........................Hynod iawn fydd gweid Miss Bwlet
........................Yn y ring yn wado Corbet
........................Smoco sigaretsa chico,
........................Reido beisicl a bocso :
........................Licwn i byth weld yn wejan
........................Wedi dilyn steil y New Woman.
HEN BETHACH.
I ni, fel Cymry, yn leico son am hen bethach, a hen bobl odd yn yn gwlad ni ys
canodd o flynydd yn ol. Ma’n he-afieithwrs ni yn gwitho’n galad i ffindoj hen
witha’n teidiau ni fel beirdds a llenorion. Bachan piwr i neid jobin felna yw
Charley Ashton, y plisman llenyddol o ddinas Mawddwy. Ma fa nawr yn wilo mas
a’m bob llyfr sy wedi cal i brinto yn Nghymru yn y can mlynadd dwetha, a ma bob
sens yn gweid bod cetyn o drwpwl i neid hyny, a lled depyg na ffindiff a ddim o
nhw gyd. Nawr, ma gen i blan i sparo’r rhai fydd yn byw mhen can mlynadd yto i
fynd i’r holl hobl yna, a dyma fe: - W i yn cynyg bod lle yn cal i neid yn un
o’n iwnifersities ni at y pwrpas, a bod copi o bob Ilyfr gaiff i brinto o hyn i
mas yn cal i ala yn streit yno, a doti pob bransh o lyfra ar u pena’u hunen,
fel gall y sawl fydd yn dewish, yn mhen mil o flynyddoedd falla, fynd yno yn
streit’ i ddishwl am y Ilyfr fydd a’n mofyn, yn lle bod gwaith wilo yn mhob
twll a chornal fel sy nawr. Fe fyddai hefyd fel moniwments i’r awdwrs, a fasa
fa ddim yn ffol o blan i bob awdwr ala’i lun gyta’i lyfr, fel gall y’n olafiaid
ni gal rhw idea slwd foys odd yn byw cyn iddi nhw gal u geni, ahfe fydd y
llunia hefyd yn bictwrs piwr i ddecorato’r rwm. Dyna fi wedi towli’r hynt yn yn
ffordd i munan, a falla cymriff rhw bartnar clyfar at i witho fa mas, a fe
ffindiff hwnw fod gwir yn yr atnod, - “Yn mhob llafur mae elw.”
___________________________________________________
(x19) LLITH XIX.
Y
Beirdds. Y Mynwod Anwl.
O ni ddim yn folon iawn i’r bachan “Shoni Hoi” yna i weid mor gas a gnath a am
y beirdds yn y Darian dwetha. Fe wddoch fy mod i wedi stretsho yn galad
i baso fel bardd ar Orsadd Llanelli, a ma fod e yn galw ffoliaid ar y blwmin
lot o ni wetin, yn fwy na alla i fero, er, wara teg iddo, odd a ddim yn gweid
dim am dano i munan. W i fel sa ni yn spelian fod a wedi cal i dwtsh gen yr
ysbryd sy’n trin pobpath os na fydd e yn i ddiall a. Hen garictor clawd yw
hwnw, fel y canddo yn gweid fod y grapes yn ala rincod ar ar i ddanadd a
achos fod a’n ffeili cal gafal arni nhw. Ma shew o gintach wedi bod ariod
bothti’n cynghaneddion, achos bod nhw yn rhy glyfar i bob cocosyn idd u diall
nhw, a ma Shoni yn gweid bod nhw mor “ddienaid a dramad o rwbitsh.” Ma
ilastrashon Shoni mor rwbitshyddol a fe’i hunan. W i yn eitha bolon iddo fe
sgrifenu yn y lein ma fwya o ddileit gyta fe, a fe ddyla fynta fod yn folon i’r
beirdds gal dicyn o enjoymant yn u lein nhwnta. Odd a’n wado ar y
pethach sy’n dod mas yn Golofn Farddonol y Darian. Fe ddyla fe gofio bod
hono wedi bod yn Infant School farddonol i rai o ser glouwaf ffurfafen
farddonol Cymru heddyw, ag os nag i nhw gyd yn gallu tori marc ychal, ma’n well
bod nhw yn ala’u-hamsar felna na bod nhw yn crynhoi bothti’r corneli i wilia, a
wafo am hwcs a sprags, a drams rwbitsh; a gweid shwd dynwr piwr yw “ Bowlar,” a
shwd gicwr cas yw “ Bocsar,” a ta hen bartin yr yffach sy ar hedin No. 9. Walla
ta rhwpath felna sy’n shiwto Shoni; ac er mwyn iddo fa gal wara teg yn y Darian,
beth ta chi, syr, yn i engago fa i sgrifenu cwpwl o lythyrau yn y lein yna, ac
os gwela i byddan nhw yn cymryd yn dda, a gneid lles i’n cenedl ni, ac yn
dderbyniol gan y darllenwrs, fe joina i gyta fa i sgrifenu amball lythyr yn yr
un steil, wath w i yn eitha trwmpyn shag at y Shoni Hois fel w i at yr Em Pees
a’r Lords. Fe gynghora i Shona i gatw’n bartnars a’r beirdds i gyd, rhag ofan
iddi nhw foycoto fa, a wetin, fe fydda yn lletwith iawn arno ta fa yn dicwdd
marw; dotiff dim un o nhw gymant a phenill ne englyn ar i garag bedd a Lled
debig ta jocan ticyn odd y boy, wath ma pob Cymro yn lico barddoniaeth, a os na
fydda nhw yn gallu diall pob gair, ma nhw yn gallu teimlo y peth byw, os
bydd hwnw yndo ta yn bwy fesur fydd a wedi cai i gyfansoddi. W i wedi dala
notis lawar gwaith pryd bydd pregethwr wedi bod yn slafo’n galad trw’r wthnos i
neid pregeth, a wedi cretu bod gyta fa ideas naiff i’r gynulleidfa i neido pryd
bydd a yn u gweid nhw. Ond druan bach, fydd dim mwy o gyffro yn u plith nhw na
ta fa yn gweid “carag a thwll.” Beth ma fa yn neid yn y dilema, er mwyn cael
ticyn o fywyd yn y cwrdd, ond gwiddi ar dop i laish yr hen benill anwl, -
..........................“O fryniau Caersalem ceir gweled
...............................Holl daith yr anialwch i gyd,” &c.,
a thyma stem i’r lan ar unwaith yndo fe a’r gynulleidfa. Er bod nhw wedi clywad
yr hen emyn lawar canwaith o’r blan, ma’r peth byw sy yndo yn fywyd o hyd, a ma
rhaid ta stoic o ddyn na fydd yn i deimlo fa. Er ta gwisg wael sy am lawar hen
emyn Cymrag, ma rhwpath yndi nhw na all un Poet Loret Sysnag bwsho idd i stwff
e.
Er nas gellir dishgwl cyfanwaith clyfar a dysgedig gan feirdd (ieuanc ran
fwyaf) y Golofn Newyddiadurol Gymreig, credaf fod llawar o berlau tlysion yn
cael eu gatal yn ddi-sylw gan y Shoui Hois criticyddol, a fyddent yn cael eu hystyriad
yn addurniadau yn nghynyrchion beirdd Seisnig ganddynt. Shwd beth yw cal enw
mawr? Wetin, os dim ots beth sy gyta nhw, ma u pobpath nhw yn bownd o fod yn
fawr. Dw i ddim yn erbyn darllan gwitha bendigedig y beirdds mawr Sysnag. Na,
na. Fe ddyla dynon ifanc yn gwlad ni neid fwy o hyny, ond dw i ddim yn folon
dishgwl ar witha ’n beirdd ni’n hunen trw spectol rhagfam, a gweid “W i’n napod
hwna, dyw e ddim llawar o gownt.” “Profwch bob peth, a deliwch yr hyn sydd
dda.” Dim ond gair ne ddou o ni yn meddwl weid yn y dechra yn nghlust y bachan
Shoni yna, ond fe neidws y mwnci ar y nghefan i, a odd a pallu mynd i lawr. Dyna fa wedi
ngatal i o’r diwadd, a fe drof at rhwpath arall.
Y MYNWOD ANWL.
Dw i ddim wedi gweid dim os cetin am deni nhw, a ma’r fenyw lle w i yn lodjo yn
bycwth rhoi notis to cwit i fi os na cha nhw shar o’n ideas biwtiffwl i yn y Darian.
W i yn apolojeiso iddi nhw gyd os pechais i, a ma’n dda gen i bod nhw yn cymryd
dileit i ddarllan y Darian, yn enwetig y mishis y munan. Ma cymant o bethach
yn galw sylw a w i yn ffaelu’n deg a gweid pobpath run pryd, ond w i’n gwpod
galla nhw weid sopyn mwn ticyn bach o amsar, a dw i ddim yn moin u tynu nhw am
y mhen. Fe welas rhw ffwl yn sgrifenu mwn papyr Sysnag yn gofyn – “Is woman
worth marrying?” Ne yn Gymrag – “Oti menyw yn werth ei phrioti?”
Clywsoch chi shwd sens ariod? O ni yn cretu ta ar gownt hyny goddefws Adda fynd
dan oparashwn i dynu pishin o’i hunan i gal gneid menyw yn y dechra, a fe allwn
i feddwl wrth weld amball ferch ifanc smart, ta’r pishin gora odd yn perthyn
i’r hen fadder gas i dynu hefyd; a beth ma’r hen lap lal yna yn gofyn shwd
gwestshwn, gwetwch chi? Ond dyna, beth odd a’n pwynto ato odd, na allsa’i wraig
e ddim gneid crysa gwaith iddo fa, na gwella dillad y plant, na golchi, na
ffwrno bara. Fod a wth brioti un fenyw yn gorffod catw dwy ne dair. Odd rhaid
cal morwn i neid y gwaith, medda fe, a menyw i olchi, a dressmaker i
neid dillad i wraig a’r plant.
O ni yn gweid yn y munan pryd gwelas i y llythyr na fysa dim iws iddo fa wilia
felna yn y Darian ne fysa mynwod Cymru yn i fombardo fa cyn pen fawr o
amsar. Ond tyna, yn Lloegar odd a’n byw, a odd a ddim yn gwpod dim am gwality
mynwod Cymru, a fe ddath rhw fachan mas yr wythnos ar ol hyny yn yr un papyr i
weid gair am ferched yn gwlad ni, sy wedi ala y gwracedd Sysnag mas o’u cof, a
ma hi wedi mynd yn row ddychrynllyd. Ma’n ddrwg gen i weid bod rhai o nhw yn
danod bod llawar o’n mynwod ni yn ishta ar geryg y drysau o fora sboi nos yn
watchan pawb yn paso. Fe gewch wpod gen i yto shwd troiff y ddadl mas, a fe
watsha i na chaiff The Women of Wales ddim cam genti nhw. Ma’n rhaid i fi neid
atnod fach y munan i gwpla’r llythyr hwn –
.......................Nid yw’r gwracedd oll yn wyn,
...................................Mwy na ninau;
.......................Nid yw’r haul bob pryd ar fryn
...................................Yn rhoi’i wenau.
.......................Llwyd, a brith, ariod yw’r byd,
...................................’Nol pob hanes;
.......................Aed y rhai sy’n wyn i gyd,
...................................Bothti’u busnes.
___________________________________________________
(x20) LLITH XX.
O Bothti Rhai sy wedi bod Bothti; General Rowlands a Parti Treorci.
Os ticyn nol i chi’n cofio fod Hwmffra Huws yn crafu i ben, a tynu’i wallt mwn
gofid wrth drio ffindo gair Cymrag am y gair Sysnag “Outing,” a trw nag
yw Morien ddim wedi dod mas idd i helpu a i neid gair, a fod Hwmffra a fi yn
ddou drwmpyn, fe droias i’n Nicshonari i munan (wath ma gen i Ddic speshal at y
gwaith yn ots na fe na Morian na neb arall o’r sgriblars), a fe ffindas air
splendid am Outing mwn bothti dic yn y Nic i, a ma greso iddo fa’i iwso fa pryd
bydd taro, a dyma fe: Outing – Myn’d o bothti. Shwd waith mawr? Wrth bo
fi yn rhoi explanashon fel hyn i chi a fe, a’r darllenwrs parchus i gyd, fe
ddath i mhen i weid gair na ddou y tro hyn
O BOTHTI RHAI SY WEDI BOD BOTHTI.
Fel i chi’n gwpod fod sesn bod o bothti jest dod i ben. Ma llawar o hen ddynon
a hen fenwod, bechgyn a merched ifanc, hen fatshilars a hen ferched gweddw,
wedi bod bothti yn ddiweddar yn nwr y môr a’r ffynona, yn y wlad ac yn y dre, a
phob man gallsa nhw feddwl am dano, er mwyn rhwpath ne’u gilydd. Ma hen
fatshilars yn myn’d am Outing, ne bothti felna, er mwyn tampo mas o’u
gofid am bythownos ne fish. Hen ferched gweddw yn mynd i drio dala rhwshort o
bysgotyn, tysa fa ddim ond hen witwar clawd a salw, heb un dant yn i ben, ond
fod a mwn shâp i neid gwr o fa, a fe ddywa nhw ag e i shâp wetyn rhwfodd neu
gilydd, os bydd dod ynddo o gwbwl. Bydd hen ddynon a hen fynwod yn mynd bothti
yn yr haf i drio dod yn iangach; dishgwl, am iechyd, enjoyment a rhicriashwn ma
nhw, i gâl mystyn ticyn ar ’u hamsar yn manorani r byd; ond am y bechgyn a’r
merched ifanc, ma dicon o esgus gyta nhw i fynd o bothti i wilo am wedjis a
sponars newydd. Ma llawer cownt smala i roi am deni nhw yr haf hyn fel pob haf
arall. Ma llawar o winco wedi bod o bob ochor. Ma merched y wlad yn cretu ta
miliwners yw bechgyn y gwithe, wth ’u gweld yn tori dash yn nwr y môr a’r
ffynona, a ma’r idea yn rhai o nhw drien, os ca nhw fechgyn o Ferthyr, Byrdar,
ne Gwm Rhondda, yn wyr, y byddai nhw yn dod i’r gold digins; ond “not for
Joe,” allan nhw fentro nag os dim fwy o gilt yma nawr na sy yn ngha’r tatws
a’r erfin yn Shir Gâr, Shir Byrteifi, a Shir Benfro. Ma rhai o’r Shoni Hoys o’r
ochor arall yn meddwl ta merched ffermwrs werth ’u milodd sy yn y wlad i gyd, a
nag os dim ond isha iddi nhw gwni’u bysedd a rhoi winc, y galla nhw gal sawl
fyna nhw; a fe gewch glywad amball un ar ol dod nol wedi bod bothti felna, yn
brago gallsa nhw fod yn jentlemen ffarmwrs tysa nhw’n dewish, ond nag o nhw
ddim yn i weld a werth weil i atal y wedjis odd gyta nhw yma er mwyn cwpwl o
foch a defed, ne lo a biwchod; ma nhw ddicon o loi ’u hunen allwn i feddwl. Ma
pob short o honom ni yn y byd ys gretws yr hen wraig pryd gwelws hi’r mwnci, ac
wrth fynd am amball Ouitng i ni’n cal golwg ar yn gilydd, a ffeelo pyls
un a’r nall. Gobeithio bydd y rhai sy wedi bod bothti leni ’u gyd wedi cal rhw
feniffit mwn rhw shap ne gilydd, a bydda nhw’n weddol hapus nawr hyd haf 1896.
..........Ma’n rhaid i’r rhai fu bothti - call a ffol,
..........I droi eu gwefla fyny, a dod nol;
..........Ma’n galed iawn i Shoni Jones, mwstash,
..........I ddod i dori glo yn lle tori dash;
..........Ond dyna fel ma’ r hen fyd yn troi
..........Ar bob rhyw Shoni, - fel y “Shoni Hoi.”
..........Rol bod o bothti’n nwr y môr am fish,
..........Ma dod yn ol mor gas a chwmpad prish;
..........Cysanu’u gilydd – wetin shiglo llaw
..........Mae Dai a Gwen, a llefan fel y glaw,
..........Y dod yn ol sy’n spoilo’r peth i gyd
..........Fe ddyla fod yn ddwr y mor o hyd.
..........Mynd bothti i’r ffynona sydd yn ffein,
..........I wara croquet, - ifad dwr selein;
..........Ma’n rhaid i rhai fydd yno wara’u part,
..........Ma’r dwr yn dysgu pawb i fod yn smart,
..........Ma’nt yno’u gyd a bywyd lond eu col,
..........Ond dyna’r jobin gwitha, yw dod nol.
..........Ar ol mwynhau plesera rhif y gwlith,
..........Rhaid i bob un.fynd nol, fel giar i’w nyth;
..........Ma’r “dod yn ol” fel “dydd ar ol y ffair,”
..........Ma’n rhaid cal cyfraith i ddiddymu’r gair.
Yr wythnos ddwetha o’n ni’n cintach fod yn gwlad anwl ni wedi colli shalc, a w
i yn teimlo felni nawr, ond beth am y, dynon “drws nesa” - y Saeson? Ma
darllan’ a chlwad am fel ma nhw yn mynd mlan yn ddicon i ala un dyn o gomon
sens yn Pharisead, a gweid diolch i Dduw nag w i ddim run shwt a nhw. Os gytan
ni ddim geira i weid u hanas nhw fel mae a yn u papyra nhw’u hunen, - “Horibl
Trajedy,” “Teribl Slawter,” “Criwel Crime,” “Birmingham Bwtshary,” “A Maniac
Abroad,” “Love’s Venjans,” “Jack the Ripper agen,” &c., heb son am y common
crimes nag u nhw yn sylwi dim byd arni nhw, fel “A Burglar under the bed,” “A
Notorias Swinglar,” “Capture of a Land Shark,” “A Clue to the Silver Robbery,”
&c. Beth ta’n gwlad fach ni yn herweddi stwff felna bob wythnos? Hipocret
ne bido, yr w i bownd o weid, diolch i Dduw nag i ni ddim felna ta beth. Dw i
ddim yn lico sgrifenu ar bethach o’r short, a ddotas i ddim o’r testyn lawr
achos hyny, wetyn, tyma fi yn gatal y testyna yna i, gyd i sgriblars y Penny
Horibls.
GENERAL ROWLANDS A PARTI TREORCI.
Nawr w i wth y modd i weid gair ne ddou bothti y testyn hyn. Bachan piwr yw Huw
Rowland - yn stico at i iaith a’i freed. Odd ecspreshons y canu yn bancwet
Cardydd wedi coclish cymant arno, fel odd a yn bownd o ala i moin y parti lan i
wlad y Johnny Fortnights, idd i gyd-officars a, a big guns erill, a’r Prins o
Wales incliwded, i gal ticyn o flas canu y Rhondda. Odd yr hen foy yn enjoyo yn
biwr, medda nhw, wrth glywad y coliars yn tiwno mor grand. Fe wddoch ta mwn
pethach erill ma deleit y Prins wedi bod, ond lled debyg fod a wedi darllan yn
llythyra i yn y Darian, pan fuo i yn rhoi lesons iddo os cetyn yti ol, a bod
hyny wedi’i gonferto fa. Ma’n shew o beth mod i wedi gallu troi pwynt deleit
bachan o’i short e, a ma fa yn dangos ticyn o sens fod a yn gryndo arno i. Fe
licwn gal clywad gen G.wilym Rhondda, ne William Tomos, os bu’r Prins yn holi
rhwpath am dano i wath i ni’n dou yn shew o bartnars pryd i ni’n cwrdd, ond dyw
hyny ddim yn aml, fel ma gwitha’r modd iddo fe. Fe glywas fod y parti yn mynd i
ganu i’r hen wraig.ei fam heb fod yn hir, a fyddan wetin yn “Royal Treorci Boys,”
a “Royal Gwilym Rhondda.” Llaw bidr yw Gwilym i bwsho pethach mlan. Er nag yw a
ddim bachan stowt, ma dicon o blyc yndo ddar w i’n cofio, a dicon o fynd yndo
hefyd; ac am y ledar, William Tomos, ma fa fel y banc, yn llawn o sens, yn
llawn o brinsipl, a llawn o fiwsic, a ma fe a’i barti yn glod i “Hen Wlad y
Menig Gwynon.”
..........Ma stwff yn nghôr Treorci,
....................Os yn wir, os yn wir,
..........A ma nhw wedi cwnu
....................Otin wir, otin wir,
..........Er nag i nhw ond coliars,
..........A labrwrs nos a haliars,
..........Ma’r Prins a nhwnta’n bartnars,
....................Oti’n wir,
..........A falla bod nhw’n “gendars,”
....................Falla wir, falla wir.
..........Rhaid gwiddi “Sweet Treorci,”
....................Rhaid yn wir, rhaid yn wir;
..........A “Penybanc” am deni,
....................Rhaid yn wir;
..........Am ganu mwn shwd ffashwn,
..........Fe ddyla’r Prins rhoi penshwn,
..........I’r cor bob un feddylwn,
....................Dyna wir,
..........Ne falla ca nhw ffortshwn,
....................Falla wir, falla wir.
..........Wel diolch i Huw Rowland,
....................Ie wir, ie wir,
..........Am fynd a nhw i Scotland,
....................Ie wir;
..........A ma nhw’n mynd yn fuan,
..........I ganu i’r hen wejan
..........Sy’n riwlo Ynys Prydan,
....................Oti’n wir,
..........Rhoiff iddynt bob o gusan,
....................Gwnaiff yn wir, gwnaiff yn wir.
Gobeithio gnaiff hi. Amen gyta’r atnod – “God save the Queen.”
___________________________________________________
(x21) LLITH XXI Y Mynwod yn Ymwroli
Y MYNWOD YN YMWROLI.
Ma yn destyn fwy unol a’n nheimlata tynar i, na sgriblo am greulondar a
barbareiddiwch, a ma’n dda gen i fod y litl biwties yn dangos shwd blwc mwn
gwahanol fana yn ddiweddar. Fe glywas am rhw ffeirad pabaidd odd wedi enill
cymant o serch y merched a’r mynywod lle odd a’n byw, a bod gaffar y ffeirad
wedi ordro fa i symud i le araJI, ond o nhw ddim yn folon iddi golli a achos
fod a’n fachan piwr, a fe grynows rijmant o nhw bothti fa idd i stopid a i
fynd, a gorffod i Faer y dre ala rijmant o sowdjwrs i drio cal y ffeirad, pwer
ffelo, mas o’u gafal nhw; ac er i un o nhw gal i saethu’n farw, a llawar o’r
rhai erill i wowndo, o nhw ddim yn danto dim, a bu raid llusgo’r ffeirad o’u
gafal yn y diwadd. Odd rhaid fod a’n drwmpyn ne fysa’r mynwod ddim mor driw
gyta fa, a treni na fysa fa yn cal llonydd i aros gyta nhw, a fe ddyla’r Maer
gal y sac o’i jobin am interfeero yn y fysnas.
Dyna fwfmant bron yr un peth yn cymryd lle yn Cwm-parc hefyd bothti Doctor. Dw
i ddim yn mynd i bwsho nhrwyn miwn i setio pwy sy’n reit, ond w i yn lico plyc
litl biwties Cwmparc run cystal a partnars y ffeirad; ma nhwnta yn drwmps i’r
Doctor sy yno nawr, a di nhw ddim yn folon iddo gal matal, er ta Sais yw a. Ma
nhw wedi bod yn cynal conffrans o’i ochor a, a odd bothti dou cant o ferched a
mynwod wedi cwrdd, a dim ond un bachan o farbwr odd yn u plith nhw yn acto fel
cadeirydd, a fe nath i waith yn eligant, a dyna odd ora iddo fa hefyd, ne fysa
nhw fawr o amsar yn i shafo fe, a chribo i wallt a, os na fysa nhw yn i flingo
fa’n fyw, tysa fa yn mynd i ddangos i nonsans mwn shwd le a hyny. O nhw gyd yn
speetsho’n biwr digynyg dros gatw’r bachan yn y jobin, ac yn penderfynu stico
gyta fa tra bydd bwtwm wth i got a, ac ar ol iddi nhw weid y gair, ma shawns am
deni.
Dw i ddim yn cretu fod y Doctor wedi tynu danadd neb o nhw eriod, ne fysa dim
cymant o olwg gyta nhw arno. Ond ta beth, w i yn cownto bod cystal hawl gyta
mynwod i weid u meddyla a sy gyta dynon, yn enwetig ar y pwnc hyn, wath ma isha
Doctor arni nhw mor amal a sy arno nina, a gobeithio ca nhw wara teg. Ma’r
bachan barbwr yna wedi gneid stroc biwtiffwl, wath ma fa wedi enill teitl nawr
a fydd yn cal i napod dros y byd fel Ladies’ Chairman, fel nillws y Rocking Stone
Chairman i deitl e amsar streic yr haliars. Fe dyna i’n ngwt ato’i nawr gyta
pishin o ganu iddi nhw yn lle atnod,-
..........Hwre! i fynwod
Cwmparc,
..........Ma nhw wedi gneid
marc yn y byd;
.....................Ma’r holl litl
biwties,
.....................I’r Doctor yn
serchus,
..........A hefyd yn drwmpod
i gyd.
..........Hwre! i fynwod
Cwmparc,
..........Fe gymra nhw garc
shwd y bydd;
.....................Wath os ceir y
bais,
.....................Gyta Cymro ne
Sais,
..........Ma nhw’n depig o
enill y dydd.
..........Hwre! i fynwod
Cwmparc,
..........Ma’r Doctor fel
larc ar ei lwydd,
.....................Gyta’r ladies i
gyd,
.....................Fe all goncro y
byd,
..........Wi’n siwr caiff a
gatw ei swydd.
___________________________________________________
(x22) LLITH XXII Beirniadaetha ’steddfotol
Ma’n dda gyta fi weld bod beirniadaetha ’steddfotol yn cal dod mas yn y Darian,
fel o’n nhw’n arfadd slawar dydd. Fe welais ddwy feirniadaeth yn y Darian
ddwetha, ac o’n nhw yn lled dda a chownto pobpath gyta’u gilydd, ond fe allwn i
ddangos ticyn o dwtsh iddi nhw ar y pwynt hyn tyswn i’n dewish. I’ch chi’n
cofio pryd o’ch chi a fi’n grots fel odd y barnwrs pryd hyny’n arfadd gweid,
odd amball un yn cwni lan ar y platfform a’i fys bawd yn nhwil llewish i
wasgod, a bwndal o bapyra yn y llaw arall, ag ar ol peswch ddwywaith neu dair,
a dishgwl rownd i gal gweld os odd pawb yn dala notis, wetin fysa’n dechra ar i
fusnas run shwt a hyn, -
Derbyniwyd pedwar pishin ar y testyn, “Pryddest i’r Gath,” sef Huwcyn, Llai
na’r Lleiaf, Abracadabra, a Ifor Hail.
HUWCYN. - Ma pishin lled dda ar y cyfan gen hwn, ond fod a’n colli wrth
spelian, a ddim yn diall dim am yr h. Os yw a’n ifanc fe ddaw (‘n hen).
LLAI NA’R LLEIAF. - Da ar y cyfan yto, ond dyw a ddim wedi diall i destyn. Ma
fa wedi canu i’r “Cwrcyn” yn lle’r “Gath,” wetin ma fa mas o gystadliath.
ABRACADABRA.- Ma hwn yto yn dda ar y cyfan, ond dyw a ddim yn rhoi dicon o
ffling i’r awan. Dyw a ddim yn diall beth sy’n anhebgorol angenrheidiol yn y
testyn dyrchafedig hwn; ond mae a’n lled dda ar y cyfan, a fe allsa fod wedi
enill oni bai fod a ar ol y tro hwn. Daled ati.
IFOR HAL.-Dyma ni’n awr yn nghwmpni Homar o fardd. Ma fa’n citsho yn i destyn
fel dyn, ac yn dala wrtho fel gela. Y Gath sydd gyta Ifor o’r dechreu i’r
diwadd, o flan i thrwyn hi hyd at flan i chwt hi. Ma fa wedi gwishgo’r Gath yn
mloda’r awan, a fe ddyla y Bryddest hon gal i phrinto mwn llythrena o aur. Dyma
spesimen i chi fel ma fa yn dechra a fel ma fa’n cwpla. Ma fa’n starto fel hyn,
-
....................“Ardderchog Gath!
ma rhwpath ynot ti,
.....................Fel tigar pert, yn
llawn o nefol fri;
.....................Mor ysgawn wyt a’r
angel ar dy drod,
.....................Ni chlywodd.neb
di’n damshal dim ariod;
.....................Ac mewn cyfrwysdra
nid oes dim ond un
.....................Yn debyg i ti, set
y d--1 ei hun.”
Mor aruchel ac hedegog, mor ddyrchafedig a sublime. Y mae yn mynd rnlan fel yna
nes gallach chi feddwl bod chi yn gweld y Gath yn neidio, ac yn clywad y Gath
yn mewan.” Os dim un o’r beirdds erill yn twtsh fod y Gath yn lladd dim ond
llycod, ond ma Ifor yn gweid am deni yn lladd blac pats ac atarn bach, a
phobpeth. Ond i fynd yn mlan, gryndwch arno’n cwpla, -
....................“Y Gath! y Gath! y
Gath! fel sidan ma dy flew,
.....................Yr wyt ti witha’n
dena - witha’n dew;
.....................Am dwcid cig fe
gei di lawar cic,
.....................Ma hyny’n dysgu i
ti fod yn gwic,
.....................Good bye, puss fach, ma’r diwadd
wedi dod,
.....................Bydd son am danat
tra fo’r byd mewn bod.”
Heb os, nac oni bai, Ifor Hal yw’r gora o ddicon, a ma’r pishin ar y cyfan yn
un o’r pethach gora yn yr iaith. Rhowch y wobr iddo. Ar air a chydwybod,
...................................................................................UTHR
DDU.
Dyna fi wedi rhoi cownt fel odd y barnwrs slawar dydd yn arfadd gweid. Nawr,
oti ddi yn gwella yn y lein hyn yw’r pwnc? Ma’r
................................................PARCH. GURNOS JONES, LL.D.,
yn trio dangos i hunanyn getyn o slebyn wrth farnu yn ddweddar. Ma fa isha
introduso rhw fforin steil i ni, a doti numbars lawr i ddangos cwality’r
pishis, yn lle gweid yn blaem. Allwn i feddwl fod a’n depig fel sa fa yn scoro
i rai yn wara bwlbina ne dobinos, a ta 15 yw’r set. Rhwpath yn y steil hyn ma
fa’n treio neid. Meddylwch chi fod lot yn cynyg ar rhw destyn, gwetwch Gwilym
Meudwy, Bachan Ifanc, Hwmffra Huws, Morien, Cadfan, Brynfab, Watcyn Wyn. Hwfa
Mon, Gurnos, Ceulanydd, a Dyfed, fysa’r barnwr yn gneid fel hyn a nhw, yn lle
gweid lle o’n nhw’n colli a lle o nhw’n dda :-
......................................................NOD SAFLE – 15..
|
Gwilym
Meudwy |
9 |
|
Bachan
Ifanc |
4 |
|
Hwmffra
Huwa |
7 |
|
Morien |
7 |
|
Cadfan |
13 |
|
Brynfab |
12 |
|
Watcyn
Wyn |
14 |
|
Hwfa Mon |
14 |
|
Gurnos |
9¾ |
|
Ceulanydd |
14 |
|
Dyfed |
15 |
Efe yw y gore. Dyna’r cyfan ar ben, ac ofar dadl ar ol barn, os gwetws y dynon
mawr. Yr achos mod i wedi doti ¾ ar ol 9 ar gyfar enw Gurnos yw i ddangos mod i’n
byrticilar, yn lle fod a’n meddwl mod i yn sheto. Faint o les yw rhw gawdal
felna i’r rhai sydd wedi colli. Dyw a ddim ond clocyn i gwato diffyg barn
ne make up tric i sparo trwpwl i sgrifenu. Os dim sens mwn shwd
goblerath, a gwetwch chi wrth Gurnos mod i’n gweid hyny os mynwch chi, ond
cofiwch nag w i ddim yn gweid na all Gurnos neid yn nêt sa fa’n trio; a dw i
ddim yn gweid nag yw’r barnwrs ereill mor dwp a fynta. Y gwir am dano, ma nhw
mor depig idd’u gilydd, a mor ystrydebol, fel i chi’n teimlo ar ol darllan un
farniadaeth bo chi wedi darllan nhw’i gyd. Os dim byd yn beth ma nhw’n weid i
stretsho’r diall na stimulate ysbryd y bardd ifanc. Di’n nhw ddim yn rhoi
spectol i’r crebwll na brwsh i’r darfelydd. Di’n nhw ddim yn citsho yn llaw
plentyn yr awan i helpu a lan i ben twmpyn Parnasws. Ma standard barddoniath yn
cwni o hyd,ond ma standard barniadaeth yn sefyll yr un man, ag yn cwmpo nol yn
fynych run shwt a Sliding Scale y coliars.
Os na watshiff yr hen wariars, fe fydd boys y gwad newydd yn tampo idd’u stola
nhw, a fe gaiff yr hen git i gyd y dirty cic out. Fe gwniff rhw
Luther yn y byd barddol, a fe ddyscipliff hen fympwon Toriadd a bardd-babyddol
i’r gwtar, a fe fydd yn gweiddi o ben yr Orsadd – “Ac wele gnithpwyd pob peth
o’r newydd,” a fe fydd yr holl bobloedd barddol yn gweiddi nol - “Amen.”
Y steddfod yw Iwnifersity y beirdds, a fe ddyla barniadaetha fod fel Lectshars
y Proffesors yn y coledgis yn expando bocsis menyddia’r stiwdants. Fe all dyn
cyffretin weid pwy yw’r gora mwn cystadliath, ond fe ddyla barnwrs y’n dysgu
ni, trw bod nhw yn cal u talu am hyny. Fe ddyla y barnwrs stretsho cymint i
expleino be sy’n dda a be sy’n ddrwg, a ma’r cystadliwrs yn stretsho i enill y
wobor, a rhaid iddi ddod i fana hefyd. Ma dyddiau hen ffashwn – “Da ar y
cyfan,” a “Hwn yw’r gora,” wedi paso, a fe fydd Standard 15 a numbars Gurnos yn
farw geni. Rhag of an i fi ddod i drwpwl dyma fi’n darfod gyta’r atnod – “Yn
mhob llafur ma elw.”
DIWEDD.
DOLENNAU AR GYFER GWEDDILL Y GWEFAN HWN ...... Y Wenhwyseg - tafodiaith y
De-ddwyrain º |
Diweddariad diwethaf 03 08 2002 :: 2004-02-05
Sumbolau arbennig: ŷ ŵ
Ble’r wyf i? Yr ych chi’n ymwéld ag un o dudalennau’r Gwefan “CYMRU-CATALONIA”
On sóc? Esteu visitant una pàgina de la Web “CYMRU-CATALONIA” (=
Gal·les-Catalunya)
Weø(r) àm ai? Yùu àa(r) vízïting ø peij fròm dhø “CYMRU-CATALONIA” (=
Weilz-Katølóuniø) Wéb-sait
Where am I? You are visiting a page from the “CYMRU-CATALONIA” (=
Wales-Catalonia) Website
CYMRU-CATALONIA
Edrychwch
ar fy Ystadegau / Mireu les estadístiques / View My Stats