1212k
Gwefan Cymru-Catalonia / la Web de Gal·les i Catalunya - Wales-Catalonia
Website. Dros Gyfanfor a Chyfandir:
Sef Hanes Taith o Gymru at Lanau y Môr Tawelog ac yn
ôl, Trwÿ brif Daleithau a Thiriogaethau yr Undeb Americanaidd
Gan William Davies Evans. Aberystwÿth: Argraffwyd
gan J. Gibson, Swyddfa'r ‘Cambrian News’ MDCCCLXXXIII (1883)
http://www.kimkat.org/amryw/1_testunau/sion_prys_008_dgac_06_1212k.htm
0001z Y Tudalen Blaen
..........1863c Y Porth Cymraeg
....................0009k Y Gwegynllun
..............................0960k Y
Gyfeirddalen i Gywaith Siôn Prys (testunau Cymraeg yn y wefan hon)
........................................1208k Y Gyfeirddalen i'r Llyfr
Hwn (Dros Gyfanfor a Chyfandir)
..................................................y tudalen hwn / aquesta
pàgina
|
0860k y llyfr ymwelwyr |
Gwefan
Cymru-Catalonia
|
Adolygiadau diweddaraf: |
|
Cynllun
y Llyfr Gordestun |
Rhan
1 Tudalennau 1-22 |
Rhan
2 Tudalennau 23-49 |
Rhan
3 Tudalennau 49-76 |
Rhan
4 Tudalennau 76-103 |
Rhan
5 Tudalennau 103-126 |
Rhan
6 Tudalennau 126-151 |
|
Rhan
7 Tudalennau 151-173 |
Rhan
8 Tudalennau 173-200 |
Rhan
9 Tudalennau 200-227 |
Rhan
10 Tudalennau 227-250 |
1217k
Hysbysebion Cefn y Llyfr |
Mynegai
- Amryw |
|
(x126)
AMGYLCHOEDD
Tref
ieuanc, bardd, iachusol, a rhinweddol wrth droed y mynydd, uchel,
Pum’
milldir o
Ychydig filldiroedd yn ogleddol o'r trefi hyn y mae
Monument Park, lle yn gymysg â choedlwyni gwyrddion; y mae creigiau a cholofnau
o dywodfaen coch a gwyn yn sefyll i fyny yn bob maintioli a desgrifiad, rhai
mor gyfluniaidd a phe byddai dwylaw dynion wedi eu gwneud a chynion.
Ymddangosai rhai. fel pyrth bwäog, eraill fel pigdyrau, eraill fel eingion gof,
eraill fel delwau cerfiedig, ac eraill fel bedd-golofuau.
Yn nes i Manitou y mae Gardd y Duwiau (Garden of
the Gods), lle y gwelir meini ar lun dynion, eraill ar lun menywod a
gorchudd-leni drostynt, eraill ar lun delwau a duwiau yr hen ddwyreinwyr, a
chanddynt benau adar, llewod, ychain, &c. Safant rai wrthynt eu hunain,
eraill yn ddau neu dri
(x128)
(xLLUN: MANITOU, COLORADO)
(x129) yn nghyd, ac eraill yn gynulleidfa o fodau dystaw, llonydd, prudd, a
sobr. Wrth edrych arnynt o un cyfeiriad ymddangosent yn fathau neillduol o
greaduriaid byw. Wrth
edrych arnynt o gyfeiriad arall ymddangosent yn fathau eraill o greaduriaid
hollol wahanol. Byddai creigiau eraill yn eu plith ar ffurf adeiladau,
eglwysdai pinaclog, a chaerau tyrawg. Pe gosodid dyeithr-ddyn yn ei gwsg i lawr
yn y lle
(xLLUN:
rhyfedd
hwn, ac iddo ddeffro ar noson oleu leuad, yr wyf yn sicr y meddienid ef gan
deimladau rhyfedd - nid ofn llewod nac eirth, er yn wir gallai fod ganddo achos
i ofni - y rhai hyny, ond amheuaeth parthed ei wir sefyllfa, pa un ai yn y byd
hwn ai yn y byd arall - y byddai. Tra yn cerdded yma gwelais fonion coed
perffaith wedi (x130)myned
yn geryg perffaith. Gellir treulio diwrnodau yn y fangre hon a gweled
rhyfeddodau newyddion yn dyfod i'r golwg yn barhaus.
(xLLUN:
Tua
milldir i'r gogledd o Manitou y mae Ogof y Gwyntoedd (Cave ef the winds),
yn yr hon y mae deuddeg a thri-ugain o neuaddau ac ystafelloedd eang, trwy y
rhai y gall dyn gerdded yn uniawnsyth. Gwelir ynddynt gyflawnder o goed-feini (basalt)
a rhew-feini (stalactites), y rhai a grogant o'r nenfwd fel pigynau o
rew. Y mae rhodio wrth oleu llusern yn yr ogof hon, a gwrando ein hadlais,
rhwng ystafelloedd.ac agenau agos a phell, fel lleisiau ysbrydion, yn cynyrchu
yn y fynwes y fath deimlad dorus ag a feddianai ddyn a safai ei hunan yn Ngardd
Duwiau wrth oleu'r lloer.
Yn
gyfagos eto y mae Ute Pass, sef toriad rhamantus rhwng creigiau
uniawnsyth, uchel, a mawreddus, yn yn rhai y mae rhai o'r ogofeydd, tyllau, a
dwfr-ddisgyniadau rhyfeddaf.
(xLLUN: CRAIG YR EINGION)
â
llawer o wrthddrychau eraill yn y parthau hyn ydynt yn werth dyfod o bell i'w
gweled.
CYCHWYN
I
Pigyn
Pike yn
Llawer
yn misoedd yr haf ydynt yn ceisio cyflawni un orchest-gamp fawr yn eu bywyd,
trwy ddringo i ben y mynydd enwog hwn. (x132)
Meddianwyd finau gan yr un ysbrydiaeth, ac aethum mor uchelgeisiol a
phenderfynu dyfod allan yn y dosbarth blaenaf, sef rhai yn cyflawni yr orchest
trwy nerth en coesau a'u hanadl en hunain, ac a dreuliant noswaith ar y pigyn i
weled yr haul yn codi. Ar gefnau ceffylau a gedwir yn Manitou i'r dyben hwn y
mae y lluaws yn myned, ond anturiaethwyr ail-raddol y cyfrifir y rhai hyn. Saif
Manitou ychydig dros 6, 000 o droedfeddi uwchlaw arwynebedd
(xCAREG GYDBWYS, MANITOU,
y
môr. Y mae copa y mynydd, felly, tua 8,000 o droedfeddi uwchlaw iddi hihiau. Y
ffordd yno yn un milldir ar ddeg, ac, a thynu allan o hyn y filldir gyntaf am
ei bod yn wastad, y mae yn esgyniad o ddeng milldir yn ol y raddeg o wyth gant
o droedfeddi y filldir. I ddeall y daith hon, ddarllenydd, meddylia am rhyw riw
fawr chwarter milldir o hyd, a'i phen ddau cant o droedfeddi yn uwch na'i
gwaelod, . a'th fod yn dringo deg milldir o'r cyfryw riw - nid ar hyd ffordd
wneuthuredig, hyfryd, fel prif-ffyrdd Cymru, ond ar hyd llwybr cul o raian
mânaidd a threiglog, ar y rhai y byddai dy draed yn llithro rhyw gymaint yn ol
am bob cam a roddit yn mlaen; brydiau eraill ar geryg mânaidd, pigog, y rhai,
oddieithr i wadnau dy esgidiau fod yn dewion a gwydn, a fyddent yn sicr o dòri
trwodd at y traed; mewn manau drachefn yn gorfod bras-gamu megys i fyny
grisiau, o gareg fawr i gareg fawr, a bod yn dra gwyliadwrus i beidio gwneud
cam difeddwl, rhag i hyny beri i ti beidio meddwl am wneud cam byth mwyach.
(x133) Wedi cychwyn yn foreu o dref baradwysaidd
Manitou, a rhodio tua milldir o ffordd wastad, hyfryd, ac yfed o ffynonau
bywiol o ddyfroedd haiarn a soda, na choir en rhagorach, efallai, yn y byd,
cefais fy hun wrth droed yr esgynfa, ac yno yr ydoedd golygfa arddunawl
ryfeddol yn fy nghroesawu - y dyffryn tlws yn terfynu, a chreigiau aruthrol,
wedi en haddurno â bythwyrddion brenau, yn ymgodi ar unwaith o ddau tu i'r afon
wyllt a ffrochionai i lawr rhyngddynt;
(xGWESTDY YN MANITOU,
a
chan ddisgyn mewn dysglaerder a dwndwr o'r uchelder, chwareuai a neidiai o
graig i graig, a chwarddai trwyddi wrth gael gwaelod yr aig, mewn lle yn llawn
ei llonder. Yr oedd natur oll megys ar ei goreu yn fy nifyru a'm gwneud yn
galonog i'r daith - y nefoedd yn glir a'r hinsawdd yn ddymunol. Ond gormod o
ddillad ydoedd am danaf, a gormod y baich ydoedd ar fy nghefn, am fy mod wedi
darparu ar gyfer y gauaf gerwin y byddwn erbyn nos wedi myned iddo.
RHAN
GYNTAF YR ESGYNIAD.
Dechreuais
esgyn, ac wrth esgyn gwelwn uwch fy mhen ar y naill y law y meini mawrion a'r
cribau creigiog yn edrych i lawr arnaf mor fygythiol a phe baent y mynydau hyny
yn barod i syrthio arnaf Ond rhyngddynt byddai y cedrwydd caredig a'r pinwydd
siriol yn amneidio arnaf i fyned rhagof a pheidio ofni dim. Ar fy llaw
(x134) ddeheu yr oedd yr agen
ddofn, a dyfnder yn galw ar ddyfnder wrth swn eu pistylloedd; a hwnt i'r dyfroedd
a'r dyfnderau gwelwn eto haenau yn gorphwys ar haenau, creigiau yn crogi wrth
greigiau, colofnau tuhwnt i golofnau, a phinaclau uwch pinaclau, nes, i'm golwg
i, yr oeddynt yn cyffwrdd yn deg â nenfwd glas y nefoedd. I fyny ac i fyny yr
ymddirwynai fy llwybr cul, igam-ogam, o'r hwn, gan dewed y coed a' r creigiau,
nis gallwn weled yn mhell yn mlaen nac yn ol, nac i unrhyw gyfeiriad ond i
fyny; mewn agenau rhwng creigiau serth; weithiau yn croesi yr afon o'r naill
làn i'r llall, ond fynychaf ar fin y dibyn mawr. Er fod y daith yn drom,
teimlwn yn ddiolchgar fy mod heb geffyl, am fod genyf fwy o ymddiried yn fy
nhraed fy hun; ac heb arweinydd, am fy mod yn cael mwy o hamdden i ddal
cymdeithas â natur hardd yn ngogoniant ei gwylltineb, ac anadlu moliant “i Dad
y trugareddau i gyd.”
Yr oedd darnau metelaidd megys plwm ag arian claerwyn, copr dyfngoch, efydd, ac
efallai beth aur melyn, yn y ceryg a'r graian, yr hyn a barai i'r llwybr ac
ystlysau y creigiau fflachio dan y pelydrau. Ychydig uwchlaw y droedbont, lle y
croesais yr afon mewn un man, yr oedd maen mawr o faintioli ty yn ei chwbl
orchuddio, a hithau wedi gweithio ffordd iddi ei hun odditanodd. Gelwid y cwymp
hwn yn Sheltered Falls. Yn mhellach yn mlaen gwelais goeden fawr, ei bôn
yn bedair troedfedd o dryfesur, mwy na'r coed sydd yn tyfu yno yn awr, wedi
syrthio, a'i gwreiddiau yn sefyll i fyny o'r ddaear, ac yr ydoedd drosti a
thrwyddi oll yn gareg berffaith. Cadwai y rhisgl, y graen, a'r gwreiddiau eu
ffurf, er hyny, fel pe byddent eto yn bren.
Wedi esgyn bedair milldir, heb gyfarfod â neb na chlywed swn neb na dim amgen
twrf y dyfroedd, sïanau yr awelon, a chathlau yr adar, daethum i olwg ty newydd
o gyffion, gerllaw i'r hwn y safai dau geffyl cyfrwyedig, wedi eu rhwymo, a dau
ddryll yn gorphwys wrth y mur, ac oddifewn cefais ddau ddyn ieuanc golygus, y
rhai a ddywedent wrthyf mai gwyr cyfiawn a heddychol oeddynt hwy, yn llafurio y
ddaear, yn porthi anifeiliaid, ac yn hela gwyllt filod er mwyn eu crwyn, a'u
bod, o hoffder at wylltineb natur a pherffaith dawelwch, wedi dewis y gilfach
anghysbell hono i godi ynddi weddw-dy. Gofynais pa fodd yr oeddynt yn gallu
llafurio y ddaear a phorthi anifeiliaid rhwng u creigiau geirwon felly.
Atebasant fod yno ddarnau bychain o wastadeddau ychydig yn uwch i fyny, lle y
codant gloron ac yr ymhyfrydent (x135) gyda'i gwartheg. Synent yn fawr fy ngweled yn unig ac ar draed, heb
gymaint ac arf ychwaith i amddiffyn fy hun pe deuai ymosodiad. Dywedent fod
eirth, jaguars, neu lewod y mynydd, a panthers yn gwneud eu hymddangosiad
yn achlysurol, ac y byddai yn gysur mawr i deithiwr unig feddu moddion
amddiffynol pe deuai achos. Yr oeddwn wedi clywed o'r blaen fod y creaduriaid
hyn yn llechu yn ystlysau Pike's Peak, a gwnaeth ymadroddion y brodyr hyn i'r
peth ddyfod adref dipyn yn ddifrifol, ac nid heb radd o ddrwgdybiaeth y gallwn
feddwl am danynt hwythau. Aethum i ddyfalu beth a
allai beri iddynt hwy ddewis byw felly yn mhell oddiwrth drigfanau dynol. Fodd
bynag, gan fy mod wedi gosod fy meddwl ar sangu copa'r mynydd, a gweled fy mod
eisioes wedi dringo llawer; penderfynais fyned rhagof. I fyny yr aethum, gan
ddilyn yr afon wyllt trwy fylchau culach a rhwng creigiau erchyllach nag o'r
blaen. Yn sydyn cefais fy hun yn wynebu lle agored, tua deugain cyfer, efallai,
o ddaear agos a bod yn wastad - llecyn gwyrddlas, tyner, gwyrddgoed mwynion yn
tyfu
RHAN UCHAF YR ESGYNIAD.
Wedi myned trwy y baradwys hon dechreuais drachefn ddringo'r rhiwiau geirwon.
Nid oedd gweddill y daith agos mor ddymunol, oblegid, yn un peth, ei bod, er yn
arw, yn fwy llwydaidd a diaddurn. Dechreuodd y mwynder ymadaw, ac aeth y
gwyrddlesni i ymddangos lawr obry yn mhell ar ol, a, gwaeth na'r oll, aeth fy
llwybr â mi oddiwrth yr afonig gyfeillgar. Bu raid dringo y chwe' milldir olaf
heb ddwfr, a daeth syched angerddol arnaf. Daethum i'r uchder hwnw nas gall
prenau dyfu ynddo, a rhoddais ffarwel i'r cyfeillion hyn. Wrth barhau i
ddringo'r llethrau moelion, aethum i deimlo yn llesg a lluddedig iawn. Yr oedd
egin gwanaidd, gwanaidd yn parhau i'm sirioli, er fod y gwynt yn chwythu yn
gryf a'r hinsawdd yn oer. Ymddangosai hefyd. flodau llai, gwanach a (x136) phlaenach na llygaid y dydd, eu lliw yn
fetelaidd fel plwm, ac yr oeddynt mor frau fel y byddai ymaflyd ynddynt yn eu
malurio. Yr oeddwn yn awr yn y diriogaeth hono y mae llawer yn methu myned gam
yn mhellach gan deneudra yr awyr - teimlant y fath anhawsdra i anadlu, eu cnawd
yn chwyddo a’u gwaed yn tori allan trwy eu genau, eu ffroenau, lieu eu
clustiau, fel y rhaid brysio i fyned i lawr. Nid oeddwn i, fodd bynag, yn
teimlo yr anhawsderau yna. O ran yr anadl, credwyf y gallwn gadw yr un
cyflymdra o'r gwaelod i'r pen, ond yr oedd y coesau yn myned yn ddiffrwyth, ac
nis gallwn bellach gerdded dros ddau ddwsin o gamrau heb gael pump neu ddeng
mynyd o orphwysdra; aethum i ddymuno fel Richard III. ar faes Bosworth – “A
horse ! a horse! My kingdom for a horse !” Yr oedd yr egin a'r blodau olaf yn
awr wedi diflanu allan o olwg, ac nid oedd yn fy amgylchynu ond ceryg a
chreigiau yn eu noethlymder. Aeth y pigynau cymydogol i ymddangos odditanaf,
a'r wlad yn gyffredinol wedi myned yn un llen niwliog, pell yn y gwaelodion. Gwelwn
heolydd
Yr
oedd ymddygiad y mynydd hwn ataf yn dra gwahanol i’r hyn a addawodd. Pan oeddwn
haner can' milldir oddiwrtho gwahoddai fi i bleser-deithio ar hyd-ddo, ac hyd
yn nod pan oeddwn yn cyffwrdd â’i droed yn
NOSWAITH
AR Y MYNYDD.
Wedi
yfed dwfr, ymdwymno, a dyfod dipyn ataf fy hun, a chylymu darn o ledr dan y
gweddill esgid oedd genyf, aethum allan i weled yr amgylchoedd. Gallai fod copa
y pigyn yn ddau gyfer oddiarno, oll yn geryg cochion, geirwon, mawrion o'r fath
a ddysgrif- iwyd; ar y canol yr oedd adeilad isel a phlaen o'r un defnydd, ac
ynddo bedair ystafell; y preswylwyr oeddynt Sergeant O'Keef a Major Criben,
arsyllwyr y llywodraeth, a gwaedgi mawr. Oddiamgylch yr oedd llygod, daear
wiwerod rhesfrithion, ac adar tebyg i adar y tô. Cysylltid y ty^ hwn, trwy
wifren bellebyr, â
(x138)
“Fair Cynthia
with her starry train
Shall linger o'er thy silent rest,
And waft one soft sweet spheric strain
To Erin dear, among the blest.
ERECTED
By Sergeant John and Norah O'Keef in memory ef their infant daughter,
Erin O'Keef, who was destroyed by mountain rats at the
U.S. Signal Station on the summit of Pike's Peak,
May 25th, A.D. 1876.”
Yn anffodus, yr ydoedd graddau o gymylau a niwl yn rhwystro i mi gael yr olwg
eangfawr ar ganoedd o filldiroedd a gawn pe byddai yn hollol glir. Gallwn, er
hyny, weled prif bigynau eraill y Mynyddoedd Creigiog a'r brif gadwen yn y gorllewin
draw - yr eira gwyn am danynt, a'r olwg arnynt yn ogoneddus o arw ac oer.
Gwyliais yr haul yn machludo yn y gorllewin. Ond yn y dwyrain yr ymddangosodd y
rhyfeddod fwyaf ar y pryd, canys gwelid yno gysgod du Pike's Peak ar yr awyr yn
ymgodi yn uchel o'r terfyngylch, gyda dau gorn dysglaer o oleuni yn ymddyrchafu
oddiwrtho, y naill yn fyny-ogleddol a'r llall yn fyny-ddeheuol. Ar ol cael
lluniaeth, cynaliwyd cyfarfod difyrus o bedair rhan - awr bob rhan. Yn y rhan
gyntaf rhoddodd y ddau arsyllydd i mi ddysgrifiad o'r modd y maent yn byw. Tair
milldir islaw y mae afonig a choed yn tyfu, ac yno y mae ty arall perthynol
iddynt a dau ddyn yn byw ynddynt, y rhai hyny, gyda'u hasynod (a elwir burros),
a gyfarfum ar fy ffordd i fyny. Ar gefnau yr asynod hyny y dygir coed, dwfr,
lluniaeth, a phob rhyw beth i'r orsaf. Deuant i fyny yn llwythog, a rhaid
iddynt gario digon yr haf erbyn y gauaf; oblegid trwy gydol misoedd meithion y
gauaf y maent yn cael eu cau i fyny fel nas gall fod negesau rhyngddynt a neb
ond trwy gyfrwng y gwifrau. Dangosasant i mi drysorfäau llawnion o bob moethau
a darpariaethau. Meddent lyfrgell ragorol, ac yr oedd agwedd galonog arnynt.
Gwaith ail ran y cyfarfod ydoedd ceisio dal i fyny gymeriad Prydain yn wyneb ymosodiadau ofnadwy y Sergeant, a chyda llaw, gallaf grybwyll ddarfod i ti gael llawer o'r gwaith hwn yn ngwahanol barthau y wlad. Adnabyddir fi gan lawer yn sir Aberteifi fel Americanwr selog, a chofir am danaf gan lawer yn America fel un yn teimlo gormod dros Brydain. Y mae gan rai pobl gibddall yn (x139) Mhrydain y fath syniadau gwrthun am America rhagfarn front tuag ati, a chan rai pobl anwybodus yn America yr un modd y fath syniadau cul am Brydain a chasineb ati, fel y mae dyfod i wrthdarawiad â’r cyfryw yn pergylu yr heddwch ar y pryd. Elai y Sergeant ar y pen yma yn babwyr gwyllt, a bron na thybiwn ei fod yr awr hòno yn myned i wisgo ei arfau, disgyn o'r mynydd, croesi yr Atlantic, a rhoddi maethgen iawn i Loegr. Da oedd fod y Major yn ddyn arafaidd, oeraidd, a chall, oblegid hyny a waredodd y mynydd rhag myned yn fflam.
Gwaith y drydedd ran ydoedd cydmaru ein gwahanol ieithoedd â'u gilydd. Yr oeddym ni ein tri yn cynrychioli tair cangen o'r cyff Celtaidd - Sergeant O'Kief y Wyddelig; Major Criben y Fanawaidd; a minau y Gymreig. Gwyn fyd na buaswn wedi gwybod am hyn cyn cychwyn o Gymru, fel y gallwn fod wedi gofyn i'r Proffeswr John Rhys ddyfod gyda mi i gael ei berffeithio; oblegid er ei fod wedi dringo yn uchel iawn fel ysgolhaig Celtaidd, yr wyf yn sicr y byddai bod yn gadeirydd y cynghor Celtaidd hwn ar gopa Pigyn Pike, yn mhell uwchlaw holl ysgolheigion y byd, yn ddyrchafiad mawr iddo. Mor bell ag yr oeddym ni yn gallu myned, cawsom fod priod-ddull (idiom) y tair iaith yn dra thebyg, ac amryw eiriau bron yr un fath. Ond er ein bod yn dri chefnderwyr, a phob un yn meddu ei briodiaith, wedi dyfod o'r un gwreiddiaith, rhaid oedd i'n hymddyddan fod yn estroniaith y Sais. Diweddwyd y rhan hon o'r cyfarfod trwy i'r Sergeant adrodd rhigwn o brydyddiaith yn iaith y Gwyddel; y Major ddameg y deng morwyn yn iaith Ynys Manaw; a minau y Salm cyntaf yn iaith Adda Jones.
Gwaith olaf y
cyfarfod ydoedd fy nysgu i yn nirgelion pellebryddiaeth ac awyrsylliadaeth: -
Pike's. - Enw yr orsaf.
Noddy. - Uchder y gwlaw-fesurydd (barometer): 30·04.
Female.- Uchder yr hin-fesurydd (thermometer) – 18º.
Grief. - Swm y lleithni: 70.
Head. - Cyfeiriad y gwynt ac ansawdd y tywydd: I'r deheu ac yn glir.
Lawyer. - Cyflymdra'r gwynt: 36m. yr awr a chyson.
Dyma gyflwr yr awyr y dydd hwnw, ac fel yna y pellebrwyd i Washington pan oeddwn yno. Dywedent i mi fod yn hynod o ffodus, gan i mi gael un o'r diwrnodau llarieiddiaf yn y flwyddyn. Ar ol hyn (x140 ) ceisiasom gysgu; ond yr oedd caledwch fy ngwely ar y llawr, blinder y dydd, teneudra yr awyr, yr adgof am y gareg fedd, gyda thrwst y llygod a swn y Sergeant yn rhegu ei gi yn nghwsg ac yn effro, yn peri na chefais gysgu amrentyn. Aethum yn glafaidd, megys o glefyd y môr, yr hyn, meddent wrthyf, ydoedd rhan pob newydd-ddyfodiaid i'r uchelder hwnw.
TRANOETH.
Codais yn foreu i weled yr haul yn codi. Yr oedd yn fwy niwliog a chymylog na'r noson flaenorol. Rhwng mai haner goleu ydoedd a’r gwynt cryf yn chwythu y niwl a'r cymylau gyda chyflymdra gwyllt dros y creigiau geirwon, y rhai yn filoedd ac yn filoedd a ymddiflanent ac a ymddangosent fel pe byddai yr holl fyd yn furum ferw, yr oedd yr olygfa yn fwy erchyll na'r môr garwaf a welais erioed. Yn ffodus ciliodd y cymylau mwyaf ymaith mewn pryd, safodd eraill ar yr awyr, a chwareuai y lleill, tra byddai y pelydrau yn gosod arnynt y lliwiau mwyaf gogoneddus - coch dysglaer, yn graddio o'r dyfnaf i'r ysgafnaf, a chyda hyny amryfal liwiau yr enfys, oll mor danbaid, mor doddedig, ac ar faes mor eang ac amrywiol, ac yn cynwys y cymylau rhyfeddaf - rhai yn wynion, rhai yn dduon, rhai yn haenau, rhai yn rowliau, rhai yn wlanog, a rhai yn rhesi. Rhyfeddol gynydd y gogoniant ar y rhai hyn oll fel y dynesai yr haul anweledig at y gorwel ydoedd olygfa nas gall na bardd na darluniedydd byth ei gosod allan; a phan ddaeth yr haul ei hun i'r golwg atebodd y flapiau niwl a ehedent heibio ddyben rhagorol trwy fy ngalluogi i edrych arno trwyddynt. Ymddangosodd cysgod rhyfedd y mynydd hefyd ar yr awyr yn y gorllewin, ond y tro hwn yn amddifad o'r ddau gorn goleu. Beth a allai fod yr achos o'r gwahaniaeth, nis gwn, oddieithr mai adlewyrchiad o eira gwyn y mynydd - gadwyni gorllewinol oedd yn peri y cyrn goleu.
Y gamp nesaf ydoedd disgyn. Torwyd coesau botasau Major Criben, a chyda gwifrau o bres rhwymwyd y lledr dan fy esgidiau, ac felly y cychwynais. Yr oedd hanesynau yr arsyllwyr a'u hadroddiadau am nerth a chreulonder y jaguar, ac ddarfod i ddyn gael ei golli wrth ddisgyn o'r lle hwn yr wythnos flaenorol, megys ag y collwyd llawer cyn hyny, yn peri fod arnaf fwy o ofn disgyn nag oedd arnaf i esgyn. Mwynhawyd yr ofn hwnw wedi mi {sic} ddyfod i lawr can (x 141) belled a'r coed, lle y cyfarfyddais â dau ddyn yn myned i fyny ar gefnau ceffylau, canys canfyddais ôl palfau, mwy o lawer na phalfau unrhyw gi, yn rhodio i lawr y llwybr, a hyny mor ddiweddar fel yr oedd wedi dinystrio rhanau o ôl carnau y ceffylau a gyfarfum. Tybiwn mai wedi myned i'r afon i gael dwfr yr oedd y bwystfil, ac y gallwn gyfarfod âg ef ar ei ddychweliad, ond diolch i'r nefoedd, ni chefais gymaint a'i weled. Byddai yn well genyf dalu am gael golwg arno mewn gwylltfilodfa (menagerie). Cerddais yn galed heb gymeryd hamdden i orphwyso, hyd yn nod yn y llecyn gwastad a hyfryd; ac yn mhell cyn cyrhaedd y gwaelod yr oedd fy nghoesau wedi gwrthod myned â mi. Yn wyneb hyn nid oedd genyf ond eu taflu yn mlaen, yr un fath yn hollol ag y teifl dyn goes o gorcyn fyddo ganddo. Bum dri diwrnod ar ol hyn heb allu cerdded braidd ddim. Hwn ydoedd y blinder mwyaf a brofais erioed. Bum ar gopa Pike's Peak! Da genyf hyny. Ond nid wyf yn meddwl y bydd arnaf flys gwneud taith gyffelyb eto.
TWMPATHAU
RHYFEDD.
Wele fi eto ar y reilffordd o Colorado Springs i Pueblo. Pa bethau ydynt y mil-filoedd twmpathau yma, pob un gymaint a dwsin o dwrch-dwmpathau yn nghyd? Y rhai yna ydynt breswylfeydd y morgrug. Mewn un man nis mllwn weled ond y rhai hyn ar bob
(xLLUN: CRAIG-GOLOFNAU HYNOD)
tu i'r reilffordd mor bell ag y gallwn
ganfod. morgrug cochion, mawrion ydynt, a gallu yn eu safnau. Y mae miloedd lawer
o honynt yn trigianu mewn ystafell - ac wrth ystyried y.oedd ac orielau cywrain
yn yr un ty; ac wrth ystyried y miloedd tai sydd yn
agos at eu gilydd, rhaid
fod nifer y trigolion yn aruthrol fawr, a chan nad oes un diogyn, nac araf, nac
anfedrus yn eu plith, y mae y gwaith a gyflawnant uwchlaw ein dirnadaeth. Diau
y byddai dysgrifio eu holl ddeddfau ac arferiadau, a chronicle eu rhyfeloedd,
anturiaethau, a'u prif symudiadau, yn llenwi cyfrolau mawrion.
Pa bethau ydynt y
twmpathau eraill yna, mwy annyben na thai morgrug, a thwll yn nghanol bob un o
honynt? Y rhai yna ydynt breswylfeydd cwn y ddaear (prairie
dogs) - creaduriaid bychain,
(xLLUN: CWN Y PRAIRIE)
llwyd-felynion,
mwy a thrymach na llygod Ffrengig. Rhedant a chwareuant o amgylch, ond y foment
y gwelant y gerbydres yn dynesu, rhedant bob un at ei dwll twmpathog, a chan
eistedd yno (x143) cyfarthant â’u holl egni. Ond wedi myned hyd bellder ergyd careg atynt,
ymddiflanant. Y mae y Mexicaniaid yn eu bwyta. Dywedir fod ci y prairie,
dylluan y prairie, a’r neidr gynffondrwst yn hoffi trigo yn yr un ty.
Diau mai y ci ydyw y gwir berchenog, ac y mae yn amheus fod i'r lleill groesaw.
Pa
bethau eto ydyw y bryniau bychain, crynion, cryno, pigfain yna, tebyg i dai y
morgrug, ond llawer iawn mwy o faintioli? Ymddangosant hwythau hefyd yn aml yn
yr un llanerch. Gwynt-fryniau (wind-hills) neu dywod-fryniau (sand-hills)
y gelwir y rhai yna. Dywedir mai nydd-droadau y gwynt yn cydgasglu holl dywod y
parth yn un pentwr a roddodd gychwyniad iddynt, ac yna ychwaneg o dywod wrth
gael eu chwythu o dro i dro yn glynu wrthynt, nes i'r crugiau, fel lluwchfeydd
eira, fyned yn fawr; ac y mae amser erbyn hyn wedi eu sefydlu a'u caledu nes y maent,
fel y ddaear o'u hamgylch, yn orchuddiedig gan y fath egin a llysiau gweiniaid
ag sydd yn tyfu yn y parthau hyn. Gwelir bryniau wedi eu ffurfio gan ddyfroedd
yn mhob gwlad, a rhai wedi eu ffurfio gan ddaear-chwydiadau mewn llawer gwlad,
ond wrth odrau y Mynyddoedd Creigiog yn unig y gwelais fryniau wedi eu ffurfio
gan wyntoedd!
PUEBLO, COAL CREEK, A CANYON CITY.
Gair yn dynodi tref ydyw Pueblo, ac yn mlaen rhoddir
dysgrifiad o Pueblos, New Mexico, ac Arizona. Am y Pueblo hon, y mae fel tref
Indiaidd a Mexicanaidd yn hen, yn cynwys rhai tai adobe, y rhai a
ddysgrifir yn mlaen yn hanes Santa Fe. Ychydig allan o'r dref y mae pentref o dugouts,
sef preswyldai wedi eu gwneud mewn agen neu doriad yn nghanol bryn neu graig,
a'r muriau allanol wedi eu wneud o bolion, plethedig â gwiail, ac wedi eu dwbio
â chlai, a'r ddaear ei hun yn dô iddynt. Gellid meddwl fod holl geudod y ddaear
yn dân gan fel y byddai colofnau o fw^g yn ymddyrchafu oddiwrthi. Clywais rai
Cymry, ag sydd yn awr yn trigo mewn palasau, yn dweyd mai mewn dugouts felly
y dechreuasant eu byd yn y gorllewin. Ond ni thrigai yn y dugouts
hyn a welais i namyn Mexicaniaid croenllwyd-ddu. Ac yma y cefais yr olwg
gyntaf ar y genedl hòno ac adgofiwyd fi yn rymus o'r darluniau Beiblaidd a
chwareuant o amgylch, ond y foment y gwelant y gerbydres yn welais o'r hen
ddwyreinwyr, oblegid yr oedd y gwragedd gyda'u shawls llaes, y rhai a
wasanaethent hefyd i gysgodi y pen, y wàr, a'r cefn, (x144) ac
yn cario eu hystenau dwfr yn eu dwylaw ac ar eu penau, yn null Rebeca wrth y
pydew.
Fel
tref ddiweddar ac eiddo dynion gwynion y mae
(x145)
Y
GRAND CANYON Â’R ROYAL GORGE.
Son
am olygfeydd mawreddog a rhamantus! Yn awr, ynte, am danynt - golygfeydd nad
ydynt ail i Raiadr Niagara nac unrhyw wrthddrychau daearol eraill. Y mae pobl o
bob cwr o'r wlad ac o'r byd gwareiddiedig yn dyfod i weled y man hwn.
Cysylltwyd â’n cerbydres yn Canyon City gerbyd arsylliadol (observation
car), heb dô iddo, fel y gallem weled y rhyfeddodau. Bwlch gorddwfn o
ddeuddeg milldir o hyd wedi ei wneud gan yr afon Arkansas yn y mynydd ydyw y
Grand Canyon, a'r rhan ryfeddaf o'r bwlch hwn yn doriad neu agen gul yn y
graig, filldir a haner o hyd, ydyw y Royal Gorge. Y mae y toriadau dyfnion hyn
a wna yr afonydd yn nhywodfaen y ddaear yn un o arbenigion y Mynyddoedd
Creigiog, ac yn gwneud i fyny rai o'r golygfeydd mwyaf gwyllt, mawreddus, a
chynhyrfus y gellir meddwl am danynt. Ymddolena yr afon ar hyd y gwaelod, gan
gyflymu, rhedeg, neidio, cwympo, ffrochio, a thyrfio dros, dan, rhwng, a heibio
meini mawrion, fel y gwna y Towi tuagYstrad Ffin. Ar bob tu iddi yr ymgyfyd yn
uniawnsyth y creigiau mwyaf a welais erioed. Nid yw yr haul byth yn pelydru,
yma, ond fry, fry, ganoedd, ie, filoedd o droedfeddi y gwelir rhibyn main o lâs
dwfn y nefoedd. Gellid meddwl mai y gwaith hawddaf yn y byd fyddai i un daflu
careg o'r naill làn i'r llall, ond nid oes hanes am neb wedi gallu taflu careg
mor bell ag iddi syrthio yn yr afon, ac eto nid oes ond 35 o droedfeddi rhwng y
glànau a'u gilydd mewn unman. Dyfnder yr agen hon ydyw 2, 008 o droedfeddi. Yr
un peth o ran dyfnder ydyw y toriad hwn ag a fyddai agen yn y Wyddfa, pe yr
holltid hi trwy ei chanol, fel ag i wneud gwaelod gwastad o Beddgelert i
Lanberis. Ychydig a feiddiant edrych i lawr i'r toriad hwn fwy nag unwaith, ac
y mae un gipdrem yn ddigon i grëu yn y meddwl feddylddrych o'r gair “dyfnder”
na freuddwydiodd am dano o'r blaen, ac nad anghofia tra fyddo byw.
Rhedai
y reilffordd ar hyd glàn yr afon, ar y gwaelod, ac mewn un man elai ein cerbydres
dros bont, nid yn groes, ond ar hyd yr afon, gan gyfynged y lle. Gan fod yr
afon yn gwneud troadau mynych a sydyn rhyfeddol, ac nas gallem o ganlyniad
weled yn mhell yn mlaen nac yn ol, gwelem ein hunain yn barhaus megys wedi ein
cau i fyny mewn pwll dwfn, ac eto yr oedd ein cerbydres yn cael lle i fyned, a myned
yr oedd hefyd, nid yn araf a hwyrdrwm (x146) fel
y byddant arferol o wneud troadau ar reilffyrdd llydain ond myned yr
oedd hon fel Jehu ynfyd - yn ei bwrw ei hun yn
(xLLUN:
(x147)
mlaen helter-skelter, ffordd a fynai, ffwrdd i hi. Bron na thybiem weithiau ein
bod ar gael ein taflu yn deilchion yn erbyn craig fawr a safai yn hollol o'n blaen;
ond gyda hyny o gwelem yr agerbeiriant bychan, dewr, a ffyrnig yn cyflymu
heibio ei chongl fel llycheden, ac yn tynu y gerbydres fel neidr
chwim-ddolenawg ar ei ol. Unwaith teimlwn yn sicr yn fy meddwl ein bod yn myned
trwy dwnel, oblegid ymddangosai fel be na byddai ond rhan olaf y gerbydres
allan o'r graig. Ond yn y man dyna yr agerbeiriant eto yn y golwg, wedi
darganfod llwybr iddo ei hun i fyned heibio, ac, fel ysgyfarnog ddychrynedig,
cyflymai ar hyd-ddo, a ninau yn glynu wrtho megys am ein hoedl - y gerbydres yn
gwyllt-gyflymu tuag i fyny, yr afon ffrochionllyd yn gwyllt-gyflymu tuag i
lawr, a phob peth symudadwy yn ymddangos megys mewn brys mawr i ffoi rhag i'r
crogawl greigiau syrthio arnynt! Byddai wynebau y teithwyr gan syndod wedi
anghofio eu hunain; cegau rhai yn gystal a'u llygaid yn llydain agored, eraill
yn codi eu dwylaw, ac heb neb yn dyweyd dim, torem allan i chwerthin yn uchel -
rhyw gongl neu bigyn rhyfedd yn neidio i'r golwg yn y goruchafion, neu rhyw dro
cywrain a sydyn yn cael ei wneud, nes gogleisio ein teimladau yn rhyfedd! Pwy,
yn wir, a allai beidio chwerthin wrth weled natur ramant-fawr a chelfyddyd
gariad-wyllt yn chwareu y fath ystranciau digrifol gyda eu gilydd? Un hardd,
fawreddog, ac addurnawl iawn ydyw natur yn ngogoniant ei gwylltineb; ac, yn
wir, un eofn arni, feiddgar, ac ardderchog ydyw celfyddyd; cydmarant yn
rhagorol mewn glan briodas.
Y
DAITH I LEADVILLE.
Wedi
myned o honom trwy y
(xLLUN: SOFLIEIR Y MYNYDDOEDD CREIGIOG)
Yn mhellach yn mlaen daethum i gymydogaeth y
gefaill-lynoedd (twin-lakes), y rhai a safant dros 9,000 o droedfedd
uwchlaw arwynebedd y môr, a hwn ydyw y pwynt uchaf yn y byd y gwelir badau
arno. Llawer yn misoedd yr haf ydynt yn dyfod yma i ymbleseru. Y mae golwg tra
dymunol ar y llecyn, yr hwn a gysgodir yn dadol fynydd Elbert ac eraill. Y mae copa y blaenaf yn
ymestyn 4,000 o droedfeddi uwchlaw y llynoedd.
Daethum i Leadville, yr hon y mae ei bodolaeth a
chyflymdra ei chynydd megys gwyrth, a'i phoblogneth wedi ei geni megys mewn
diwrnod.
Yn y flwyddyn 1877 y dehbreuodd Leadville fod
yn.bentref; yn awr y mae yn ddinas gyda mwy na 40,000 o breswylwyr. Y mae ynddi rai adeiladau gwychion a heolydd trefnus. Nid oes hanes am
ddinas mor fawr wedi cynyddu mor gyflym. Y mae ganddi fwngloddiau cyfoethog o
aur, arian, a llawer o fwnau eraill; ac fel mewn achosion cyffelÿb y mae y
mwnau hyn wedi gwneud llawer o dlodion yn gyfoethogion mewn amser byr, a rhai
cyfoethogion yn dlodion; canys y mae daear o aur ac arian, pa le bynag eu ceir,
yn sicr o fod yn (x149) gyrchfa anturiaethwyr o bob
gradd - doethion ac ynfydion hefyd. Bu y ddinas hon yn gyrchfa dyhirod o bob math.
Dywedir mai anfynych y gwawriai boreu dair blynedd yn ol na byddai son am rhyw
un neu rhyw rai wedi eu mwrdro ynddi yn ystod y nos. Er ei bod wedi gwella
llawer yn ei moesau a'i chrefydd, eto y mae lle. Deallwyf fod ynddi ac o'i
hamgylch lawer o Gymry. Saif dros 10,000 o droedfeddi uwchlaw arwynebedd y môr.
O'r lluaws sydd yn myned yno i wneud eu cyfoeth, ychydig sydd yn meddwl aros
yno i'w fwynhau, ond dewisant leoedd mwy tymherus.
(xLLUN: TY NEWYDD
YN COLORADO.)
Y mae gan Colorado awyrgylch sech, glir, ac iachusol
- mor sech ydyw fel y gwelir ysgerbydau anifeiliaid ar wyneb y maes, nid yn
braenu a drwgsawru, ond yn sychu i fyny. Gwelir y croen yn glynu yn dyn am ddim
ond esgyrn yn mhell ar ol i'r cnawd ddarfod. Mor glir ydyw hefyd fel y mae
gwrthddrychau pell yn ymddangos yn agos. Llawer troed-deithiwr, anghyfarwydd
o'r dwyrain, a gafodd ei dwyllo trwy hyn - cychwyn ar ben boreu gan amcanu
cyrhaedd y twyn draw cyn haner dydd, ond er cerdded yn galed nes byddai yn hwyr
brydnawn, byddai y twyn o hyd y'n ymddangos yn yr un pellder a phan gychwynodd.
Llawer yn cael eu blino gan ddiffyg anadl, gwall-dreuliad, &c., sydd yn
cael iachfâd yn y parthau hyn. Nid llai rhyfedd hefyd ydyw tuedd garegawl y
wlad. Rhai coedwigoedd a geir wedi myned yn geryg hollawl, er yn parhau i gadw
graen a ffurfiau coed. Nid anhebyg na fydd cyrph dynion, yn eu plith eiddo rhai
a ddarllenant y sylwadau hyn, yn mynwentydd y Mynyddoedd (x150) Creigiog, wedi myned yn gyrff o geryg, mewn
cadwraeth well na hen mummies yr Aifft.
GOLYGFA YN LA JUNTA.
Y mae yn awr ddwy ffordd o'r Afon Missouri at lànau y Môr Tawelog; y naill yn
gynwysedig o reilffyrdd yr Union Pacific a'r Central Pacific, trwy
Nebraska, Wyoming, Utah, Nevada, a California. Gwneir
y llall i fyny gan reilffyrdd Atchison, Topeka, and Santa Fe, a'r Southern
Pacific, yn myned trwy Kansas, Colorado, New Mexico,
(xLLUN: DWFRGIST
REILFFORDD ATCHISON, TOPEKA, A SANTA FE)
Arizona, a California. Hon ydyw y ffordd newyddaf, ac y mae yn llawnach o
ryfeddodau naturiol a henafiaethol na'r llall. Ar hyd y ffordd hon yr aethum,
gyda'r bwriad o ddychwelyd ar hyd y llall. Dychwelais o Leadville, gan hyny,
can belled a La Junta, pellder o 221 m., i'r dyben o gael pen y ffordd i'r
de-orllewin
Y mae yn arferiad gan lawer yn y parthau hyn i gario llawddrylliau (revolvers),
a hyny, efallai, yn gymaint o ffasiwn ag o ddefnydd. Fel yr oedd llonaid ty o
honom yn aros yn ngorsaf-dy La Junta, i ddysgwyl y gerbydres, daeth i fewn tua
haner nos bedwar dyn meddw. Amgylchynasant y stove ar unwaith, gan
glegar cynhadledd gecrus yn eu plith eu hunain, a chadw pawb eraill yn mhell
oddiwrth y tan.. Yr oedd dau greadur anneallus o honynt yn ceisio rhoddi
eglurhad annealladwy ar rhyw fater annealledig i'r ddau hurtyn anneallgar
eraill, a phryd nad oeddynt ond suddo yn ddyfnach i'r annealldwriaeth,
cynygiasant, yn y lle a'r amser hwnw, roddi prawf ar eu deall i drin
llawddrylliau; ond gyda hyny, wedi yn gyntaf wneud y ffordd yn glir rhyngddynt
a'r drws, dyma geidwad y blychau gyda cheisbwl cawraidd yn dyfod ar eu
gwarthaf, ac heb gymaint a dweyd “How d’you do?” allan y cawsant
fyned, dinben drosben, drwy y drws, fel (x151) pedair
pêl droed, a chanlynwyd arnynt, nes mai da iawn ganddynt o'r diwedd ydoedd cael
hyd i'w traed hir-golledig, a mwy ymddiried a ddangosasant yn eu traed nag yn
eu dwylaw. Gwnaeth gwadnau lledr eu hesgidiau well gwasanaeth iddynt na’u
llawddrylliau, oblegid pan gawsant ganiatad yr oeddynt yn rhedeg yn ogoneddus,
a'u gwynebau ill pedwar tua phedwar pwynt y cwmpawd. Ond gan eu bod hwythau
hefyd i fyned ar y gerbydres, dychwelasant yn sobr a heddychol, canys yn awr
ymddangosai pob peth yn eglur iddynt, ac ymddygasant o hyny allon fel plant da.
Mawr fel y mwynheid y dygwyddiad gan y gwyddfodolion - rhywbeth yn gyfnewid am
ddiflastdod y dysgwyl.
Y TUDALEN NESAF: 1213k Rhan 7 Tudalennau 151-173
Ble'r wÿf i? Yr ÿch chi'n ymwéld ag un o dudalennau'r Gwefan
“CYMRU-CATALONIA”
On sóc? Esteu visitant una pàgina de la Web “CYMRU-CATALONIA” (=
Gal·les-Catalunya)
Weørr àm ai? Yùù ààrr vízïting ø peij fròm dhø “CYMRU-CATALONIA” (=
Weilz-Katølóuniø) Wébsait
Where am I? You are visiting a page from the
“CYMRU-CATALONIA” (= Wales-Catalonia) Website