1214k
Gwefan Cymru-Catalonia / la Web de Gal·les i Catalunya - Wales-Catalonia
Website. Dros Gyfanfor a Chyfandir:
Sef Hanes Taith o Gymru at Lanau y Môr Tawelog ac
yn ôl, Trwÿ brif Daleithau a Thiriogaethau yr Undeb Americanaidd
Gan William Davies Evans. Aberystwÿth: Argraffwyd
gan J. Gibson, Swyddfa'r ‘Cambrian News’ MDCCCLXXXIII (1883)
http://www.kimkat.org/amryw/1_testunau/sion_prys_008_dgac_08_1214k.htm
0001z Y Tudalen Blaen
..........1863c Y Porth Cymraeg
....................0009k Y Gwegynllun
..............................0960k Y
Gyfeirddalen i Gywaith Siôn Prys (testunau Cymraeg yn y wefan hon)
........................................1208k Y Gyfeirddalen i'r Llyfr
Hwn (Dros Gyfanfor a Chyfandir)
..................................................y tudalen hwn / aquesta
pàgina
|
0860k y llyfr ymwelwyr |
Gwefan
Cymru-Catalonia
|
Adolygiadau diweddaraf: |
|
Cynllun
y Llyfr Gordestun |
Rhan
1 Tudalennau 1-22 |
Rhan
2 Tudalennau 23-49 |
Rhan
3 Tudalennau 49-76 |
Rhan
4 Tudalennau 76-103 |
Rhan
5 Tudalennau 103-126 |
Rhan
6 Tudalennau 126-151 |
|
Rhan
7 Tudalennau 151-173 |
Rhan
8 Tudalennau 173-200 |
Rhan
9 Tudalennau 200-227 |
Rhan
10 Tudalennau 227-250 |
1217k
Hysbysebion Cefn y Llyfr |
Mynegai
- Amryw |
|
PRESWYLWYR
Y GRAIG.
Y mae yn
New Mexico ac Arizona bobl ryfedd a elwir Pueblo Indians, hyny ydyw,
Indiaid Pentrefol, y rhai, yn wahanol i lwythau crwydrol, rhyfelgar, ac ysbeilgar
y Tiriogaethau, a chwenychant fyw mewn pentrefi; llafuriant y ddaear, ac y
maent o duedd lonydd a heddychol. Y mae yn bosibl eu bod yn ddisgynyddion rhai
o bobl Montezuma, ac hyd yn nod y cyn-frodorion ag oedd yn meddianu y wlad cyn
i'r Azteciaid ddyfod iddi.
Triga y dosbarth iselaf o honynt mewn tyllau ac ogofeydd. Y rhai hyn “nid ydynt
bobl rymus, eto hwy a wnant eu tai yn y graig.” Y mae gweled penau gwalltog
rhai, a breichiau croen-gochddu eraill, yn chwifio allan o'r creigiau yma a
thraw, yn ddigon i beri i un feddwl fod y mynydd yn feichiog o fodau dynol, a
bod haid o'r cyfryw, fel (x174) locustiaid, ar gael eu hunain yn rhyddion i rodio allan
megys ninau. Gelwid trigfanau o'r fath yma yn pueblo (pentref), a
disgynai y preswylwyr i'r dyffrynoedd i drin y ddaear. Yr oedd pobl debyg
iddynt, neu waelach na hwy, yn y wlad y trigai Job ynddi. “Rhai a dorent yr
hocys mewn brysglwyni, a gwraidd meryw yn fwyd iddynt. Hwy a yrid ymaith o fysg
dynion (gwaeddent ar eu hol hwy, fel ar ol lleidr) i drigo mewn holltau
afonydd, mewn tyllau y
{PUEBLO - CARTREF
YR INDIAID PENTREFOL}
ddaear ac yn y creigiau. Hwy a ruent yn mhlith
porthi: hwy a ymgasglent dan ddanadl.”Onid oes, er hyny, addewidion i rai fel
hyn?”Y diffaethwch a'u dinasoedd, dyrchafant eu llef, y maesdrefi a breswylia
Cedar; caned preswylwyr y graig, bloeddiant o ben y mynyddoedd.”
Gwehilion
y llwythau sydd yn trigo mewn ogofeydd a thyllau yn y creigiau. Preswyliant,
gan amlaf, mewn pentrefi gwneuthuredig o dai tebyg i dai adobe y
Mexicaniaid. Saif y pentrefi hyn, rai ar (x175) wyneb y ddaear, eraill yn pwyso ar
graig, ac eraill ar gopa craig uchel. Y mae yn amlwg fod dyogelwch yn wyneb
ymosodiadau y llwythau rhyfelgar mewn golwg yn eu cynlluniad - maent yn un,
dau, ac weithiau tri uchder llofft.. Aethum gyda chyfaill trwy wlad o laswellt
twffiog, garw, rhwng creigiau garwach, i weled pueblo, gan fwriadu curo
wrth ddrws y ty cyntaf yr aem ato; ond nid oedd yno ddrws, na mynediad i fewn
nac allan trwy nac ystlys na thalcen. Gwelid colofn las o fwg yn ymfodrwyo i
fyny o gorn a ymgodai oddiar dô gwastad. Clywem swn ymddyddan hefyd, fel swn
cwynfanau tanddaearol, dwfn, a phell. Barnem oddiwrth hyny fod yno fodau dynol,
os nad yn hollol fyw, heb gwbl ddystewi ar ol marw, neu rai yn dyfod i fyny o fro
y marwolion. Wrth i ni godi ein golygon i graffu yn fanylach ar y golofn fwg i
weled a allem ganfod rhith ysbrydion yn ymddyrchafu o'r lle y clywem y lleisiau
dyeithr, dwfn, a phell, wele dwffyn du mawr megys o flew llathraidd, geirwon a
hirion yn ymddyrchafu o'r tÿ. Safodd enyd, fel y saif morlo a'i ben uwchlaw y
don, ond yn fuan dyna ymysgydwad, ymestyniad tuag i fyny - ysgwyddau a chorff
yn ymddangos! Tybiasom ei fod yn debyg i ddyn. Safodd ar ei draed mor syth a
phawl, mor llonydd a delw, mor ddystaw a drychiolaeth, mor welwddu ag angeu,
mor ddiraen a'r bedd, ac mor ddifrifol a phe newydd adael Hades. A oedd y
goleuni yn ei ddalla fel nad allai edrych arnom yn graff? Tybiem hyny, oblegid
wedi aros enyd a'i wyneb yn syn-gyfeiriedig atom, a ninau yn ceisio dyfalu beth
a gymerai le yn nesaf, pa un ai suddo yn ol i'w dwll, ai lledu allan ei wrthban
llaes ac ehedeg ymaith, ynte diflanu yn y fan; gwelsom ef yn plygu yn isel, a
chlywsom swn megys o'r ddaear drachefn. Ymuniawnodd y bôd i'w gyflawn hy^d ar
hyn, ac wele ail fôd cyffelyb iddo yn dyfod i fyny, ac un arall, ac un arall
drachefn a thrachefn, nes y gwelem ar ben y ty dyrfa o fodau syn a dystaw. Yn
ddiweddaf oll tynwyd ysgol i fyny, a gosodwyd hi ar yr ochr allanol i'r
adeilad, ac ar hyd-ddi daeth y dyrfa ryfedd i lawr ac atom. Cawsom ysgwyd
dwylaw â hwy, wrth yr hyn y deallasom mai dynion oeddynt, canys teimlem fod
ganddynt gnawd ac esgyrn. Darfyddodd ein hofergoeledd, a throesom i gael golwg
fanylach ar yr adeiladau, ac wele yr holl bentref yn fyw o Indiaid, rhai ar
benau y tai, rhai yn disgyn, a rhai yn dyfod atom. Nid oedd yno fawr o gyfnewid
meddyliau. Gan na fedrem ni nac (x
176) Indianaeg nac Yspaenaeg, na hwythau na
Saesonaeg na Chymraeg, nis gallem wneud yn well na cheisio edrych yn llon ar
ein gilydd. Mor debyg i esgyrn pydredig mewn bedd yr oeddwn yn gweled eu crwyn,
ac mor salw ac afler eu gwedd, fel nas gallwn wrth ystyried mai o'r un
dechreuad yr oeddwn i a hwythau, ac mai o'r un fath ddefnyddiau yr ydym yn
wneuthuredig, lai na themilo grym yr ymadrodd “Pridd wyt ti, ac i'r pridd y
dychweli.” Byddai rhai wrth baentio eu hunain wedi gwneud eu gwynebau rhuddgoch
yn fflamgoch. Trwy dwll yn y ty^ yr ant i'w tai, a thynant yr ysgol ar
(xPRESWYLFA GYNES).
eu hol, rhag y gallai dyn drwg wneud defnydd
anmhriodol o honi. Ond y mae pueblos eraill, o wneuthuriad mwy diweddar,
yn meddu drws yn y mur, a math o ffenestri i gael ychydig oleuni i fewn. Am y tai o fwy nag un uchder llofft nid ydynt debyg i dai felly yn ein
gwlad ni. Y naill dy wedi ei godi ar ben y llall ydyw yr eiddynt hwy yn aml,
heb fod ynddynt ddim yn gydfesurol â’u gilydd ond fod yr uchaf o
angenrheidrwydd yn llai na'r isaf. Adeiladir amryw dai uchaf gyda thipyn o
bellder rhyngddynt ar ben y ty isaf. Gellir golygu yr adeiladau hyn, o'i
cydmaru â wigwams Indiaid eraill
AMAETHYDDIAETH.
Rhai
digyffelyb fel amaethwyr ydynt y bobl hyn. Y maent hwy, eu hanifeiliaid a'u
celfi yn rhyfeddol i edrych arnynt. Rhoddwyd math o ddysgrifiad o honynt gyda'u
hasynod yn marchnadfa goed
(xAREDIG YN MEXICO NEWYDD)
Nid llai
celfydd nag erydr y bobl hyn ydynt eu cludfèni, canys y mae yn eu plith ambell
ffermwr mor gefnog ag i feddianu peth mawr felly. Y mae y fèn yn gynwysedig o
ddwy olwyn, echel (axle), pawl, a blwch, neu gawell. Y ddwy olwyn ydynt
ddau bren crwn haner troedfedd neu fwy o drwch, wedi eu llifio allan o fôn
coeden fawr, a thwll trwyddynt i'w sicrhan wrth yr echel. Yn gydiol â'r hwn y
Mae y pawl, yr hwn, fel y crybwyllwyd, a sicrheir gerfydd yr iau wrth benau yr
ychain. Yn gorphwys ar yr echel a'r pawl y mae y blwch neu gawell uchel, yn yr
hwn y cludir y pethau a gludir. Wrth ystyried y pwysau sydd felly yn dyfod ar
benau yr ychain, rhaid credu mai y truenusaf o'r holl anifeiliaid ydynt hwy. Y
fath ydyw yr anghydfod gwichianllyd sydd rhwng yr echel a'r olwynion pan fyddo
y cerbyd yn myned fel y mae y creigiau yn diasbedain gan eu swn. Un tebyg ydyw
y cerbyd hwn i'r twlyn, neu y “wagen druck,” y clywais rai o Gymry
Wisconsin yn ddwced a arferid ganddynt hwy ar ddechreu eu hymsefydliad yno. Nid
oes ddarn o haiarn yn y cerbydau, erydr, nac arall. Dyrnant eu hy^d trwy beri
i'r ychain gerdded drosto. (x
178)
Pobl
ryfedd ydynt y rhai hyn. Er eu bod o'r un lliw ag eraill o Indiaid America, y
maent yn dra gwahanol eu tueddiadau a'u harferiadau. Y maent yn eulun-addolwyr
selog, a chanddynt eu duwiau bychain a hyll, wedi eu gwneud o bridd y ddaear,
yr un fath ag y gwnaed eu llestri pridd. Dyoddefasant lawer ar law eu
gorthrymwyr, yn Indiaid, Yspaeniaid, a Mexicaniaid. Ac y mae eu hanes yn profi
y medrant ryfela yn effeithiol pan fyddo raid mewn hunan-amddiffyniad. Y maent
yn darfod yn gyflym oddiar wyneb y ddaear; ychydig eto a'r lle a'i hadwaencodd
nis edwyn ddim o honynt mwy.
YR INDIAID CYMREIG.
Nid fy amcan yn hyn o sylwadau ydyw pleidio na gwrthwynebu yr hon athrawiaeth o
gyn-hanfodiad pobl wynion yn mhersonau Cymry ar gyfandir America, a rhediad
gwaed Cymreig yn ngwythienau yr hon genedl Aztecaidd, ond gan fod genyf ychydig
hatlingaul wedi eu casglu yn y parthau hyn, mi a'u taflaf i'r drysorfa - eler a
hwy i'r mint i'w profi, a gwneler â hwy fel y barner yn oreu.
Dyna Pecos, y dref, fel y tybia rhai, lle y ganwyd Montezuma, yr enwocaf o'r
brenhinoedd Aztecaidd, a'r lle y cadwyd yn fyw dros ganoedd o flynyddoedd y tân
santaidd a gyneuwyd ganddo. Dywedir mai ystyr yr enw Pecos yn iaith y brodorion
ydyw goleubryd brychlyd; yn arwyddo mai pobl o bryd goleu a brychni yn
eu gwynebau, neu frithni a wnelent ar eu cyrph, oedd yn trigianu y lle. Felly y
mae Pecos bron yn gyfystyr â Picts, Pictiaid, Brithwyr, pobl o Scotland. Yn
awr, os aeth lluaws o Ysgotiaid a Gwyddelod, fel y dywedir, yn gystal a Chymry,
gyda Madog ab Owen Gwynedd i America yn y ddeuddegfed ganrif, ni byddai yn
anmhosibl iddynt adeiladu dinas, ac i hòno gael ei galw ar eu henw.
O'r ychydig eiriau Aztecaidd sydd genyf y mae y mwyafrif o honynt yn meddu cryn
debygolrwydd i eiriau Cymreig. Galwai yr Azteciaid y lleoedd hyny yn eu
dinasoedd a ddefnyddid at gynal cyfarfodydd mawrion cenedlaethol, gwleidyddol,
a llenyddol, yn estufa. Ai nid eisteddfa neu eisteddfod ydyw hyn? Enw
cyntefig dinas Mexico, yr hon a saif ar fynydd 7,000 o droedfeddi uwchlaw
arwynebedd y môr, ydoedd Tenochtitlan. Ai nid ystyr hyn a fod “Ty'n ochr
taith i'r làn?” Gelwid y deml fawr byramidol (x179) oedd ganddynt
yn neu yn agos i'r ddinas hòno, ac ar sail yr hon yn awr y saif yr eglwys
gadeiriol, yn Teocalli. Ai nid “Ty o allu,” neu “Ty y Gallu,” neu “Ty y
Galluog” (yr Hollalluog) ydyw hyn? Dechreua llawer o'u henwau trefawl gyda
(xHen Eglwys yn Mexico Newydd)
Te. Gelwir amryw leoedd ar uchelfanau
yn Tehua, “Ty uchaf,” efallai. Enwau lleawl eraill, yn ol y ffurf
Saesonaeg, a ddechreuant allai gyda Tla, canys tl neu thl
a ddefnyddia y Saeson am ll Gymreig. Gall mai lla, neu llan,
neu lle ydoedd ffurf wreiddiol y dechreuad yna. (x 180)Tlacopan (Llan-copa neu Lle'r gopa); Tlapallan
(Llali-bellaf neu Lle-pellaf); Tlascallans neu Llascallans ydoedd
enw llwyth o'r Azteciaid; Cayman (Cae-man neu Cau-fan) ydoedd enw afon; pueblo
(pentref), ai ni allai hwn ddeilliaw o “Pobl,” “Poblfa, “ neu le “poblog?”
Tua 200 o filldiroedd yn orllewinol o Santa Fe, lle
y terfyna New Mexico ar Arizona, y mae Indiaid Zuni, gweddillion yr hen
Azteciaid. Dywed un a fu yn aros yn mhlith y rhai hyny fod gan lawer o honynt
wallt goleu a llygaid gleision, a'i fod yn anhawdd iawn i un allu credu mai
Indiaid ydynt; a’u bod yn rhai glewion iawn yn eu bargeinion. Dywed yn mhellach
fod gan yr Indiaid hyn y chwedl ganlynol am danynt eu hunain: - Ddarfod i
gwmpeini o fwynwyr Cymreig a ddaethant gyda'r Tywysog Madog dros y môr yn a
diluw gwaed gwragedd - ddarfod, iddynt gael y fath dderbyniad croesawgar fel y
penderfynasant ymgartrefu yn eu plith. Nid aeth amser maith heibio, fodd bynag,
cyn i'r Zuniaid ladd yr holl wrrywaid Cymreig a chymeryd eu menywaid yn wragedd
iddynt eu hunain; ac fel yna y cyfrifant am fodolaeth y bobl oleu-bryd a’r
llygaid gleision sydd yn eu plith.
Agos i gan' milltir yn orllewinol o wlad y Zuniaid, sef
tua'r afon Colorado Chiquito, yn Arizona, y mae Indiaid Moquis (Madocwys, o
bosibl), y rhai, medd rhai, ydynt debycach i Gymry na'r Zuniaid. Trigant mewn
saith pueblo, neu dref, ar benau creigiau aruthrol, nad allodd y
Navajoaid, yr Apacheaid, nac unrhyw Indiaid peryglus eraill fyned yn agos atynt
i’w drygu. Siaradant iaith na fedr neb ond hwy eu hunain ei deall ac yn hynod
iawn, y mae trigolion y dref fwyaf, yr hon a elwir Harro, yn siarad iaith nas
gall pobl y trefydd eraill ei deall, ond gallant hwy siarad yn iaith y lleill.
Dichon mai disgynyddion yr Ysgotiaid neu y Gwyddelod a aethant gyda Madog ydynt
breswylwyr y dref neillduedig hon. Dywedir am y Moquis
Indians fod ganddynt wareiddiad o'r eiddynt eu hunain. Pan yn
DYFFRYN RIO GRANDE.
Bu yn y parthau hyn, ac oddiyma i lànau y Tawelfor,
fyd blaenorol o boblogaeth, pryd yr oedd trefi, adeiladau, meusydd, gerddi, a
gwinllanoedd yn addurno yr holl wlad. Ceir arwyddion amlwg o gyn-hanfodiad
cenedl o ddynion wedi cyrhaedd graddau o wareiddiad a chelfyddyd; ond daeth yr
Yspaeniaid llawruddiog a’r
(xLLUN: ADFEILION
AZTECAIDD)
am fath ddinystr tân a diluw gwaed dros y broydd,
fel y rhoddwyd terfyn ar y cyfnod hwnw megys mewn un dydd; a’r fath ydoedd sêl
ddâll y Pabyddion fel y dinystriasant bob ysgrifau ac arwyddluniau a allent
drosglwyddo i ni eu hanes. Ni adawyd o'r preswylwyr ond gweddillion; lleihaodd
ac ymddirywiodd y rhai hyny nes aeth y llwybrau yn anhygyrcd, a’r maesdrefi a
ddarfuant.
Wedi teithio 67 o filldiroedd yn ddeheuol o Lamy
daethum i Albuquerque, un o'r trefydd mwyaf a phwysicaf yn y diriogaeth; rhwng
yr hon a Santa Fe y bydd yn ymdrechfa am fod yn brif ddinas y dalaeth. Ugain
milldir islaw Albuquerque y mae pentref Isletta, lle dros ugain mlynedd yn ol y
gwnaeth yr afon dro rhyfedd â Mr. S. W. Cozzens a'i gydymaith, gyda Jimmy, eu
gwas, yr hwn ydoedd Wyddel. Pabellasant ar làn yr afon, yr hon oedd yno yn 300
troedfedd o led, gan fwriadu ei chroesi boreu dranoeth. Nid oes afon fwy
cyfnewidiol na hon yn y byd - ei gwaelod yn ddim amgen na threigl-dywod (quicksand)
peryglus. Yr ydoedd yn ddealledig (x 182) iddynt fod y man hwn yn
neillduol felly, ac nid bychan ydoedd eu pryder wrth feddwl cael eu mulod a'u gwagen
lwythog i'r làn arall. Pan ddaeth y boreu deffrowyd hwy gan waith Jimmy yn
datgan â llef uchel nad allai miliynau o arian ei demtio ef i gymeryd un cam
pellach yn y wlad reibiedig hòno. Nid ofn yr Indiaid gwaedlyd, ond rhywbeth
arall, ac yr ydoedd yn myned i gychwyn adref ar unwaith, y foment fendigedig
hono, a llefai yn diwys ar y saint santaidd am amddiffyniad. Buwyd yn hir cyn y
gellid cael eglurhad ar ddim ganddo gan gymaint ei gyffra. O'r diwedd gofynodd,
(xLLUN: SYCHU CIG
AR Y GWASTADEDDAU.)
“A b'le mae yr afon, ynte? “ Cyfeiriwyd at y lle y
tybid ei bod, pryd y throdd Jimmy allan eilwaith i lefain - “Dyna fe! nid yna y
mae heddyw; a sut yr aeth y diawl â hi i'r ochr arall, hoffwn wybod?” Pan
edrychodd y ddau deithiwr allan, wele, fel y dywedodd Jimmy yr ydoedd yn bod.
Cawsant yr afon yn rhedeg o'u tu cefn mor gryno, mor dawel, ac mor hamddenol a
phe byddai wedi arfer rhedeg yn y gwely hwnw er's can' mlynedd; aethant dros ei
hen wely mor ddyogel ag Israel yn myned trwy y Môr Coch. Mor dywodog ydyw
glanau yr afon hon fel y mae yn newid ei gwely pa bryd hynag y cymer hyny yn ei
phen; ac nid yw yn prisio na meusydd, na gwinllanoedd, na bueirth (corrals)
y ranchers, na phentrefi, nac arall - rhaid i bobpeth roddi ffordd iddi
hi ar rybudd (x 183) byr. Yr ydoedd gelyniaeth mawr {sic} rhwng dwy dref
o'r enwau La Mesilla a Las Cruces. Achos yr elyniaeth ydoedd eu bod yn sefyll
ar ochr wahanol i'w gilydd i'r afon - gelyniaeth o'r un natur ag a fyddai rhwng
preswylwyr dau blwyf gwahanol yn Nghymru y yr hen amser da sydd wedi pasio. Pan
ydoedd yr elyniaeth hon ar gyrhaedd pwynt peryglus, newidiodd yr afon ei gwely,
ac aeth y ddwy dref ar yr un ochr â'u gilydd, ac am hyny yn gyfeillion, ac yn
gydelynion i'r bobl oeddynt eto wedi eu gadael i fod ar yr ochr arall.
Wedi myned can belled a Rincon, 178 o filldiroedd yn
ddeheuol o Albuquerque, cymerais gangen ddeheu-ddwyreiniol or reilffordd yr
oeddwn arni i fyned 76 o filldiroedd i ei Paso Del Morte. Ar fy aswy gwelwn
fynyddoedd yr Organau, y rhai a elwir felly ar gyfrif mawr debygolrwydd eu
cribau uchel, rhwyllog i bibellau cerdd-organ. Ac yr oeddwn yn awr yn
nhiriogaeth yr Indiaid peryglus a elwid Apaches, y rhai oeddynt ar y pryd yn
gwrthryfela yn erbyn y llywodraeth. Y mae son yn bell ac agos am greulonderau
yr anwariaid hyn, yr hyn a barai nad oedd arnaf gymaint o chwant eu gweled hwy
na'u pentrefi ag oedd arnaf i weled Indiaid Pueblo. Nid yw yr Apaches erioed
wedi cael eu gorchfygu yn iawn; nis medr milwyr eu canlyn i'w llochesau yn y
creigiau; ac y mae eu harswyd hyd yn ddiweddar, ac eto i raddau, yn cadw
cyfoeth mwnawl parthau o Mexico Newydd ac Arizona rhag cael eu tynu allan.
Ychydig cyn fy mynediad ar hyd y ffordd hen darfu i
rywbeth fyned allan o le yn y gerbydres, fel y bu raid aros peth amser mewn parth
anghyfaneddol i'w hadgyweirio. Yn y cyfamser aeth y teithwyr allan i weled yr
amgylchoedd, ac aeth dyn a dynes yn rhy bell, fel erbyn iddynt ddychwelyd yr
ydoedd y gerbydres wedi myned. Gan y gallai yr Apaches ofnadwy eu canfod a
syrthio arnynt yr ydoedd eu sefyllfa yn bobpeth ond dymunol. Canfuasant hefyd
fintai o'r anwariaid yn disgyn o'r mynydd ac yn brysio tuag atynt. Yr ydoedd eu
pryder yn awr wedi cyrhaedd pwynt uchel; eu hunig obaith ydoedd dyfodiad
cerbydres arall, ond nid oedd cerbydres i'w chanfod er y gallent weled yn mhell
yr Apaches er hyny yn parhau i ddynesu gyda phob brys. Pan oedd pob gobaith bod
yn gadwedig bron wedi ei ddwyn oddiarnynt, wele gwmwl bychan o fwg, megys cledr
llaw gw^r, yn ymddangos ar y gorwel (x184) draw, ond bu yn hir cyn
rhoddi arwydd o gynydd neu o ddynesiad. Iddynt hwy yn awr yr ydoedd mynyd o
gyfeiriad y mwg yn gymaint ag awr, ac awr o gyfeiriad yr Apaches yn ddim ond
mynyd. Gall fod amser felly yn pleidio eu gelynion aeth
gobaith eto yn wan. Ond nid oeddynt yn deall holl awdurdod y mwg hwnw. Gwelwyd
ef gan yr Apaches hefyd, yr hyn a barodd arafu eu camrau, canys nid oedd eu
nifer yn ddigonol i gyflawni ysgelerder felly yn ngolwg y gerbydres. Cafodd y
trueiniaid y cysur o weled ei bod yn dyfod.
(xLLUN: MYNED I’R
Ond gan nad oedd yno orsaf, beth os gwrthodai
aros? Trefnwyd i’r ddynes sefyll o'i blaen i wneud arwyddion - oblegid dynes
ydyw brenhines
Erbyn
fy nyfod i ei Paso, cwr deheu-orllewinol Texas, teimlwn fy mod yn mhell iawn;
ond, ys dywedai Siencyn Ddwywaith, gan edrych o'i amgylch pan ddywedodd rhywun
wrtho fod ei fferm yn mhell iawn – “Pell o ba le, dywedwch ?” Wel, pell o bob
man y bum ynddynt, ac o bob man yr oeddwn ar fedr myned iddynt, agos 1,700 o
filldiroedd o
(xLLUN: GORSAf MARCH-GERBYDAU –
hynod
henafol. Gwisgai y dynion croen-dywyll hetiau goleu, isel, gyda chantelau
llydain, cyfled â’r ysgwyddau, o amgylch yr hon y byddai llinyn addrnedig can
braffed â rhaff, gyda thwffiau; siaced gryno can belled i lawr â’r wasg, yna
llodrau llaesion. Am ganolau llawer o honynt y byddai gwregys lledr, llawn
ergydlwythau (cartridges), llawddryll (revolver), a chyllell
ddaufin mewn gwain. Y menywod a welid dan shawls brithresog, y rhai a
grogent yn
(x186) llaes dros y pen a'r wàr; yna gy`nau goleu, plaen o
luniau, blodeuog o liwiau, ac ar y Sabbathau a'r gwyliau yn gymen a glân.
Byddai
y tai yn hynod blaen a difywyd oddiallan, ond plaenach oddifewn. Ychydig
ddodrefn wnai y tro. Eithriadau rhyfedd fyddai cadeiriau na byrddau yn
ystafelloedd y gwir Fexicaniaid. Gwnai y llawr y tro fel cader a bwrdd, a'u
bysedd yn llawer gwell na chyllill a ffyrch. Nid at ddybenion bwytâol na
naddawl y gwnaed y cyllill gloewon a gadwent wrth eu gwregys. Cynwysedig ydyw
eu bwyd o tortillas, bara heb ei lefeinio - nid anhebyg o ran ffurf i
fara radell, neu fara crai Cymru; chilli hefyd, sef pupyr cochion (Cayenne
pepper). Synwn weled cymaint o hwn yn crogi yn rhaffau o godenau cochion a
gwyrddion gerllaw y tai. Defnyddir pupyr cochion yno yn helaethach nag y
defnyddir wynwyn yn Nghymru. Frejolies eto, sef pys neu ffa, a garlleg.
Anfynych y defnyddir cig, am nad ydyw, ond lle y byddo rhaid iddo gael ei
gogino gyda digonedd o bupyr cochion a garlleg. Dywedir y bydd Mexicaniad wedi
eu galw ar enwau rhyw seintiau gwarcheidiol neu y santaidd yn berffaith
ddedwydd os bydd ganddo becaid o ffa a rhaffaid o bupyr cochion, ac na weithia
ddim tra fyddo ganddo ronyn o'r naill neu y llall.
Y
mae y bobl hyn yn fwy celfydd fel amaethwyr nag Indiaid pueblo, ond nid wyf yn
meddwl y talai i neb o Gymru fyned atynt i ddysgu amaethu. Eu peiriant dyrnu a
wneir i fyny o nifer o ddefaid neu eifr, haner cant, fwy neu lai, weithiau
gynifer i chant, wedi eu gosod i drotian a neidio dros yr yd mewn cylch. Mor
dda y mae yr anifeiliaid hyn wedi eu haddysgu at eu gwaith fel y symudant pan
symudant, ac y safant pan safant, mor rheolaidd â milwyr.
Bum
tua'r milwrdy (barracks). Ymwisgai y milwyr mewn dillad gwynion, yr hyn
a barai i'w crwyn ymddangos yn llawer tywyllach.Gerllaw yr oedd ugeiniau o
honynt yn golchi eu dillad ac yn golchi eu hunain mewn llyn llwyd a budr, yr
hwn a wnaethpwyd i'r dyben hwnw. Ond y peth mwyaf doniol a welais yn y parth
hwn ydoedd ymladdfa ffyrnig rhwng dau ddyn. Am a wn i na wnai rhai yn bwriadu dilyn
yr alwedigaeth hòno yn dda i fyned atynt i gael gwersi. Ymaflai un dyn yn y
llall â’i ddwylaw, ac ysgydwai ef hi â’i holl nerth. Yna ymaflai y llall ynddo
yntau, gan wneud megys y gwnaed iddo ef yn gyntaf; ac felly yr ysgydwent eu
gilydd ar yn ail nes byddent wedi blino, a’r hwn a flinodd fwyaf, neu yr un
fyddai (x187) wedi gwneud mwyaf i orchfygu ei hun, fyddai yn y diwedd wedi cael ei
orchfygu. Nid ydyw taraw â dwrn yn feddylddrych ganddynt - at y llawddrylliau
a'r cyllill yr eir pan êl y gwres yn ormod i'w gau mewn cylch ysgwyd.
Gyda
yr eithriad o'r ymladdfa ddigrifol hon, ni welais ddim câs yn eu plith. Meddant
fel dynion ymddangosiad lluniaidd, a llawer yn eu plith yn hardd. Mor amddifad
o ffenestri arddangosol, ac o arwyddgraffau (signs) ydoedd y dref fel
nas gellid yn hawdd wahaniaethu rhwng siopau a thai eraill; ac nid yw y
gwestywyr yn meddwl am ffordd i ddenu; ond gyda math o ostyngeiddrwydd sarug,
cymerant amynt nad oes ganddynt ddim yn gyfleus, er y bydd ganddynt, efallai,
bobpeth yn ol ffasiwn y wlad. Nid ydynt yn meddwl fod addurniant celfyddydol
i'w gymhwyso at ddim ond eu , dillad goreu a'u heglwysdai. Gwelir y rhai hyny,
er yn henaidd, yn meddu colofnau a thyrau oddiallan, a llawer o ddelwau a
lluniau eraill oddifewn. Wrth ystyried hefyd fod agos bob lle yn eu gwlad wedi
eu galw ar enwau rhyw seintiau gwarcheidiol neu y santaidd groes, gellid tybio
eu bod yn bobl dra chrefyddol, ac eto ni cheir o fewn terfynau cred bobl yn
meddu llai o grefydd ymarferol; maent Y mae y bobl hyn yn fwy celfydd fel
amaethwyr nag Indiaid pueblo, yn dywyll eu deall ac yn bechod eu buchedd.
Yn
El Paso cefais ben y reilffordd newydd i
(xLLUN: ADFEILION YSPAENAIDD -
filldiroedd
yr oeddwn yn Deming, y lle y daw teithwyr i fewn o'r gogledd-ddwyrain i fyned i
(xLLUN: Y DYN DYFODOL)
ond
yn ei chyfoeth mewnol y gall
CACTUS.
Heblaw
y trumiau mynyddig a welid draw, draw, nid oedd ar y gwastadeddau hyn ddim i
dynu sylw neillduol ond y llysiau rhyfeddol, a elwir cactus, neu prickly
pears, neu “gelligenau pigog.” Dywedir fod dros dri chant o wahanol
rywogaethan o honynt. Ymddengys rhai o honynt can lleied ag wyau bychain,
gwyrddion, pigog, llygeidiog yn tyfui allan o'r ddaear; eraill yn amryw ddail
crynion, tewion, fel tafodau drain-bigog; eraill yn dwffiau mawrion a bychain o
ganoedd o ddail, neu yn hytrach gleddyfau hirion, tewion, triminiog, mor
flaenllym â nodwyddau ac mor gelyd â phrenau. Byddai syrthio yn drwm ar un o'r
tyffiau hyn, rhai o honynt yn droedfeddi o dryfesur, yn farwolaeth i unrhyw
ddyn. Allan o rai o honynt y tyf megys pren main, uniawn, digangau a diddail,
i'r uchder o tua 15 troedfedd. Yn eraill y gwelir y pren uniawn yn tyfu yn
gyntaf, a’r twffyn canmil-cleddyfau yn gryno ar ei ben. Y .mae eraill fel math
o brenau yn taflu allan ganghenau, a dail pigog yn tyfu allan o'r canghenau
hyny. Yn eraill y mae y dail pigog, tewion, a chelyd yn tyfu yn gyfrodedd ar
hyd yr un pren o'r gwaelod i fyny. Tyfa un math, yr hwn, efallai, a ddylid alw
yn balmwydden, i’r uchder o 60 troedfedd. Hwnw ydyw y rhyfeddaf o honynt
oll, nid yn unig ar gyfrif ei faintioli,
ond hefyd ar gyfrif ei liw a’i lun. (x190) Y mae tryfesuredd ei bren rhychbantiog yn dair
troedfedd wrth y ddaear, a chan feinhau yn raddol terfyna fry yn berffaith
flaenllym. Allan
o hono, drosto oll, y tyfa pigau blaenllymion o fodfedd i dair modfedd o hyd. Y
mae gan rai o'r llysiau pigdwraidd, pigog, rhychbantiog, a chawraidd hyn bump
neu chwech o bigdyrau pigog a rhychbantiog fel hwythau yn tyfu allan o honynt
tuag i fyny, fel yr erbyn myned i'r lle ddylai fod yn plaza (paire canol y
dref), nid oedd ymddangosai darlun o honynt yn debyg i'r darluniau a wneir o
ganwyllbren y tabemacl. Y mae lliwiau gwyrdd a melyn y rhywogaeth hon yn
cymeradwyo eu gilydd yn dra rhagorol, Ymddengys un blodeuyn ar y brig unwaith
yn y flwyddyn, a rhoddant ffrwyth a werthfawrogir gan yr Indiaid. Gelwir hwn yn
boss cactus. Gwna yr aderyn a elwir woodpecker dwll ynddo yn agos
i'w frig, ac yn y twll hwnw y maga ei blant Heblaw hyny dywedir mai y neidr
gynffondrwst, y fadfall, a'r ddylluan ydynt yr holl greaduriaid byw a welir yn
mharthau enwocaf y cactus. Daear uchel, dywodog, ar waelod creigiog nas
gall coed na llysiau oraill ffynu ynddi, ydyw cartref brasaf y llysiau rhyfedd
hyn.
HENAFIAETHAU.
Yr ydys wedi crybwyll am weddillion henafiaethol er dechreuad
y daith trwy New Mexico, a gallesid nodi llawer eraill; ond dichon mai yn
Arizona y ceir y rhai rhyfeddaf ar y llinell hon i California. Saif Tucson (p.
5,000) 307 o filldiroedd yn orllewinol o El Paso. Hona mai hi ydyw y dref henaf
yn America o’r rhai ag sydd eto yn fyw; ond, yn anffodus, nid oes yn awr neb a
fedr benderfynu y ddadl rhyngddi hi â Santa Fe. Fel y canlyn y desgrifir Tucson
gan deithiwr 25 o flynyddau yn ol: - “Tucson y pryd hwn ydoedd brif dref y
diriogaeth, gyda phoblogaeth o 600, agos eu haner yn Fexicaniaid a'r gweddill
yn gymysgedd o Apachos, Pimos, Papagoes, a gwddf-dorwyr. Dichon na fu o fewn
muriau unrhyw ddinas y fath gydgasgliad o ysbeilwyr ceffylau, hap-chwareuwyr,
llofruddion, oferwyr, a dyhirod o bob math. Gellid meddwl mai bryn fuasai y lle
ar y dechreu, a'i fod wedi ei daraw a'i chwalu gan fellten farnol, ac mae
gweddillion y difrod ydoedd y tyllau priddlyd, llwydaidd, drygsawr, a thruenus
yn y rhai y mynai y tw^r hwn o lygredigaeth anadlu. Nid oedd na mur gwyn na phren
gwyrddlas i'w ganfod. Yr oll a groesawai y llygaid ar bob llaw oeddynt hen
gysgodfeydd (x191) (sheds) o dai, hen redyll, hen grochanau a
llestri tyllog, hen fueirth (corrals) wedi syrthio, ceffylau meirw, cw^n
byw, Indiaid meddw, plant noethion, mulod, moch, a phob aflendid! Ni welais o'r
blaen y fath olygfa o fewn terfynau gwareiddiad; cefais fy llwyr lenwi o
ffleidd-dod. Nid oedd yno fonda (ty cyhoeddus) o fath yn y byd, ac erbyn
myned i'r lle ddylai fod yn plaza (parc canol y dref), nid oedd i ni ond
perffaith ddyryswch, heb allu gwybod i ba le i fyned. Cawsom o'r diwedd hen
adfail wag o bridd. Yno taenasom ein gwrthbanau ar lawr o bridd, a choginiasom
ein hymborth ar aelwyd bridd; a phan ddaeth y nos daethom a'r oll a feddem -
wagen, mulod, a chwbl o fewn y muriau pridd, a bolltiasom y drysau; barnasom
mai y peth goreu fyddai myned ymaith, ac ymaith yr aethom yn foreu.” Y mae y
dref yn llawer iawn rhagorach na'r desgrifiad yna yn awr - adeiladau o ddulliau
diweddar wedi eu codi, a’r trigolion o ansawdd uwch; ond y mae wedi colli yr
enedigaeth-fraint o fod yn brif ddinas y diriogaeth am fod Prescot wedi ei dwyn
oddiarni.
Deng milldir o Tucson y mae hen eglwys enwog San
Xavier del Bac, 115 troedfedd o hyd wrth 75 troedfedd o led; y mae ar ddull
croes, wedi ei hadeiladu gan y cenhadon Jesuitaidd 200 o flynyddau yn ol. Y mae
oddifewn ac oddiallan wedi cadw ei chadernid a'i haddumiadau yn rhyfeddol, ac y
mae hon hefyd yn hardd iawn, fel y mae yn bleser edrych arni. Y mae yn rhyfedd
meddwl fod y fath adeilad costfawr a mawrwych wedi sefyll i fyny trwy yr
oesoedd yn nghanol Indiaid tlodion, mwy na haner noethion. Daw y rhai hyn ati i
ddweyd eu gweddïau boreuol mewn agorle ar ei thu gorllewinol. Ar ei thu deheuol
y mae lleiandy, yn yr hwn y mae pedair o chwiorydd trugaredd yn ymweled i'r
cleifion ac yn addysgu yr Indiaid.
Tua 12 milldir yn ogleddol o orsaf Casa Grande, ac
yn ddeheuol i'r afon Gila y mae Casa Grande (Ty Mawr), yr hwn a saif i fyny yn
adfail fawreddog yn nghanol amryw filldiroedd o hen adfaelion eraill, y rhai a
amgylchir gan gamlas o'r afon Gila. Y mae y ty hwn yn 63 troedfedd o hyd, 45
troedfedd o led, a chymaint ag sydd yn aros o'r muriau yn 40 troedfedd o
uchder, ac yn bum' troedfedd o drwch. Bu, o leiaf, yn bedwar uchder llofft;
medda amryw ystafelloedd hirgul. Y mae dwy adfail eraill llai yn gyfagos.(x192) Bernir iddynt gael eu codi 800 o flynyddau yn ol. Y maent mewn
cadwraeth dda, ond dywedir nad yw y mwyaf o'r rhai hyn ond bychan o'i gydmaru a
rhai eraill. Y mae seiliau un adeilad yn 350 o droedfeddi o hyd wrth 150 o
droedfeddi o led. Ceir yn eu plith ddarnau o lestri ac arfau celf. Os
disgynyddion yr hen gyn-frodorion ydynt y Pimos, y Maricobas, y Cuchans, y
Mojaves, y Papagoes, y Zunis, a’r Moquis presenol, rhaid eu bod wedi ymddirywio
yn fawr. Ni wyddant hwy ddim am ddechreuad yr adeiladau hyn, ac nis gallai y
cenhadon gael gan Indiaid 300 o flynyddau yn ol ddim eglurhad arnynt. Dywedir
fod glànau y Gila yn uwch i fyny yn meddu adfeilion llawn mor rhyfedd. Ceir yn
y diriogaeth un hen gamlas fawr 60 milldir o hyd a 50 troedfedd o led, gyda
llynoedd gwneuthuredig o ddirfawr faintioli. Ar feinben mynydd serth, 3, 000 o
droedfeddi uwchlaw y dyffryn, y mae castell cadarn, mawr. Deuir yn achlysurol o
hyd i lestri llosg-gladdu (cremation urns), yn y rhai y ceir lludw a
darnau llosgedig o esgyrn dynol. Y mae arwyddluniau (hieroglyphics)
dynion, anifeiliaid, adar, ymlusgiaid, &c., wedi eu cerfio yn ddwfn a'u
paentio yn y creigiau.
ANIALWCH GILA.
Wedi olwynaw o honom bellder mawr i'r gorllewin o Casa
Grande, aethom rhwng bryniau geirwon, llymion, a charegog, yn rhoddi arwyddion
eglur eu bod rhyw gyfnod pell yn ol wedi cael eu goleuo gan ffrwydriadau
tanllyd o'r ddaear - y mae y pigynau o liw a llun crasboethedig, a'r llosgfalwy
(lava) yn gorchuddio yr bell waelodion. Ac
yn awr yr oeddym mewn anialwch gwag erchyyll fel anialwch
Wedi
teithio 247 o filldiroedd yn orllewinol o Tucson daethum i Fort Yuma, ar ar làn
yr afon Colorado, lle yr ymarllwysa y Gila iddi, 100 milldir yn ogleddol o
Lynclyn Mexico. Ymwasgara y Gila i rai milldiroedd o led cyn yr ymarllwysa i'r
Cafodd
y dref hen ddechreuad dyddorol. Yn fuan wedi i
ANIALWCH
Wedi croesi yr afon Colorado yr oeddwn mewn gwirionedd yn y dalaeth fwyaf,
gyfoethocaf, ac enwocaf yn yr Undeb - California, gwlad yr aur dylun, y ffrwythau
mawrion, y cnydau hunandyfol, y perllanoedd, a'r gwinllanoedd digyffelyb -
gwlad y bythwyrddion feusydd, a'r anniflan brenau a'r hinsoddau iachusol -
gwlad llanerchau, yr hon sydd yn meddu tragywyddol haf, na wywa byth ei blodau
braf, nad oes byth auaf yn ymweled a hi, na rhew nac eira yn difa ei
phrydferthwch - gwlad, y dywedir fod bendithion y moroedd a'r wybrenau,
bendithion y mynyddoedd a bendithion y dyffrynoedd, yn etifeddiaeth iddi. Ai
felly ei cefais? Nage, eto, o gryn lawer, Dros gant a haner o filldiroedd yn
ogledd-orllewinol o Yuma, nid oedd fawr i'w weled ond anialwch, a pharthau o
hono mor llwm o bobpeth, ond tywod gwyn, ag y gallai anialwch fod; mewn parthau
eraill ymddangosai yma a thraw rywogaethau o sage brushes, a rhyw lysiau
gwael eraill. Gelwir hwn yn Anialwch
Tua pharth y pantle rhyfeddol hwn y mae tua 25 milldir ysgwar o ffynonau llaid,
rhai yn oerion, ond y mwyafrif yn boethion, ac o dewdra sucan neu uwd, yn berwi
ac yn pwffian allan o'r ddaear. Y maent yn bob maintioli, o 200 troedfedd i
lawr - rhai yn gydwastad â’r ddaear, ac eraill yn codi yn bigfain i'r uchder o
25 troedfedd. Y mae eu harogl yn ddrwg, ac yn achlysurol clywir ynddynt dyrfiau
tanddaearol. Weithlau tywyllir awyrgylch yr anialwch hwn gan gymylau o dywod yn
cael eu cludo gan wyntoedd cryfion. Gorlifir parthau o hono ar adegau eraill
gan yr hyn a elwir yn doriad cwmwl ar y mynyddoedd, pryd y bydd afonydd o 30
troedfedd o ddyfnder yn rhuthro trwy y pantiau tywodog. Dywedir fod yn
mynyddoedd San Jacinto, ar y tu aswy, dyrfiau nad ydys eto yn deall yr achos o
honynt; clywir twrw sydyn fel pe tanid deg o gyflegrau yn nghyd, a hyny
weithiau dair gwaith neu bedair mewn noswaith, brydiau eraill bydd amryw
ddiwrnodau rhyngddynt - deffroant bawb o fewn cylch clywedigaeth, ac ysgydwant
y tai yn waeth nag unrhyw ddaeargrynfäau cyffredin.
(x 196)
DYFFRYNOEDD
Y DEHEU.
Wedi
dyfod i fyny o waelod y môr, a theithio llawer drachefn, gan gadw mynyddoedd
San Bernardino ar ein de, a mynyddoedd San Jacinto ar ein haswy, a myned trwy
fwlch San Gorgonio, 2, 600 o droedfeddi uwchlaw arwynebedd y môr, daethom i
olwg dyffryn San Bernardino, ac yno gwelais rhywbeth tebyg i California -
meusydd cynyrchiol, gwinllanoedd, perllanoedd, afal-llanoedd,
aur-afal-llanoedd, &c. Codir o'r ddaear ddau gnwd y flwyddyn - haidd yn
gyntaf, 50 mesur yr erw; yna Indrawn, o 50 i 60 mesur yr erw; ac o'r cnwd a
elwir alfalfa, cnwd a dy^f o hono ei hun wedi ei hau unwaith, yr hwn
sydd yn talu yn well na phobpeth arall, codir pump neu chwe' cnwd {sic} yn
flynyddol.
Pedair
milldir oddiwrth orsaf Colton y mae tref San Bernardino (p. 6,000), yr hon, yn
nghyda'r amgylchoedd, yn 1847, a feddianwyd gan Seintiau y Dyddiau Diweddaf. Yn
gymaint a'u bod dan erlidigaeth yn
Dwy filldir a deugain yn mhellach ac yr oeddwn yn
Ninas yr Angylion, Los Angeles (p. 12, 000), 249 o filldiroedd yn ogledd-
orllewinol o Yuma. Hon ydyw y dref fwyaf ac enwocaf yn neheubarth
DROS
FYNYDDOEDD A DIFFAETHWCH.
Dyma
wlad ryfedd iawn! Ni pherthyn iddi gyffredin neu ganolig o ddim, ond ob peth
mewn eithafedd - eithaf diffaethwch neu eithaf ffrwythlonedd - tragywyddol auaf
neu dragywyddol haf - rhew ac eira gwastadol neu wyrddlesni gwastadol. Ar ol
teithio canoedd o filldiroedd dros anialwch poethlyd a chrasdir diffaeth,
daethum i ddyffrynoedd paradwysaidd
(x198)
rhamant-wyllt drachefn, deuwn i wlad fras, na cheir ei rhagorach, efallai, dan
ser y nef.
Ar fynydd
Esgynasom o'r dyrys anialwch hwn i fynydd uchel, lle, ar gopa bwlch Tehachapi,
y cyrhaeddasom y pwynt uchaf ar y reilffordd hon, yr hwn sydd 3, 964 troedfedd
uwchlaw arwynebedd y môr. Oddiyma i Caliente, 25 milldir yn mhellach,
disgynasom 1,674 o droedfeddi, drwy 17 o dwnelau a thros laweroedd o bontydd a
thrawstgweithau, ac yr oedd y dyfnder mewn manau yn aruthrol. Ond y peth
rhyfeddaf ar y disgyniad hwn ydyw y peirianwaith rhyfeddol a elwir yn ddolen (loop).
Y mae yn 3,795 troedfedd o hyd a'i hymyl uchaf yn 78 troedfedd yn uwch na'i
hymyl isaf. Pa beth ydyw? Y reilffordd ydyw, wedi ei gwneud i droi a chroesi ei
hun amryw weithiau, fel ag i fod ar ffurf gwddf-ddolen. Yn mhellach y mae troadau
eraill a elwir corkscrew; ac ar waelod y disgyniad y mae Caliente, 146 o
filidiroedd o Los Angeles, a 336 o filldiroedd o San Francisco.
DYFFRYNOEDD Y GWASTADEDD.
Y mae dyffryn San Jaquin, yn nghyda pharthau Tulare
a Kern, yn fath o ucheldir gwastad 300 milldir o hyd, ac ar gyfartaledd (x199) yn 35 rnilldir o led, rhwng Mynyddoedd y Glanau a Mynyddoedd Sierra;
ac y mae yn un o'r llanerchau amaethyddol enwocaf yn y dalaeth enwocaf hon.
Dyfrheir ef trwy wlawogydd, ond rhaid cael camlesydd hefyd, o ba rai y mae
amryw yn 40 milldir o hyd, o 100 i 275 troedfedd o led, a thuag 8 troedfedd o
ddyfnder. Mewn rhai achosion gwneir artesian wells, sef twll main i
orddyfnderau y ddaear at wythien ddyfrawl, yr hon, os bydd wedi deilliaw o le uwch
na'r fàn hòno, a fwria ei chynwys i fyny gyda nerth niawr. Ranches ydynt
y tiroedd yrna gan amlaf. Y mae ranche gymaint yn fwy na fferm ag ydyw
fferm yn fwy na gardd. Yn agos i'r llinell yr oeddwn arni mae ranche 73
o filldiroedd o hyd wrth 20 milldir o led, ar yr hon y cedwir 85,000 o wartheg
a 40,090 o ddefaid. Codir dau gnwd y flwyddyn o haidd a gwenith, a chwe' chnwd
o alfalfa. Nid oes eisieu ysguboriau nac hyd yn nod doi helmi beu deisi
y^d. Ni ddaw y tymor gwlawog nes bydd yr holl hadau wedi eu dyrnu a'u dwyn i
ddyddosrwydd, ac ni ddaw rhew ac eira o gwbl. Am bob math o ffrwythau coed, y
maent yn gyflawn yn y fro. Ceidw rhai o'r ranchers hyn eu crefftwyr a'u
llaw-weithfaoedd at wneud eu peirianau a'u celfi eu hunain. Gan un o honynt y
mae yr aradr fwyaf yn y byd, yr hon a elwir “Great Western.” Pwysa tros
dunell. Tynir hi gan 80 o ychain, a gwna gwys ddyddiol o wyth milldir o hyd,
pum' troedfedd o led, a thair troedfedd o ddyfnder. Aradr arall a elwir “Samson,”
eiddo yr un perchenog, a dynir gan 40 o fastard-mulod, ac a ddefnyddir at wneud
cwteri, o ba rai, yn nghyda chamlesydd, y mae 150 o filldiroedd ar y ranche,
heblaw dwy artesian well, y naill yn 260 a'r llall yn 300 o droedfeddi o
ddyfnder, y rhai yn ddibaid a fwriant i'r uchder o 12 troedfedd uwchlaw y
ddaear ddwy golofn o ddwfr, saith modfedd o dryfesur bob un, gan roddi
cyflenwad dyddiol o 80,000 o alwyni. Nis gallai amaethwyr cyffredin wneud dim
â'r tiroedd hyn, am na feddent gyfoeth digonol i sychu y corsleoedd nac i
ddyfrhau y crasdir, ond medr eu perchenogion cyfoethog beri i'r naill
wasanaethu y llall; a phan ddarffo iddynt wneud camlesydd a phob diwylliant
angenrheidiol, amcenir gwerthu y tiroedd yn ffermydd llai yn ol dymuniad y
prynwr. Yn Madera, yn y dyffryn hwn, 297 o filldiroedd o Los Angeles a 185 o
San Francisco, yr arferir disgyn yn awr i fyned 70 milldir yn (x200) ddwyreiniol i weled y coed mawrion a dyffryn Yesomite, y rhai nad
ydynt ail i'r penaf o ryfeddodau naturiol y byd. Yn
Lathrop, daeth ein ffordd i reilffordd y Central Pacific, yna troisom i
gyfeiriad gorllewinol. Yn Antioch, daethom at Bau Suisin, yr hwn sydd barhad o
Bau San Pablo, yr hwn, yntau, sydd fraich fewndirol o'r Môr Tawelog. Ychydig yn ddeheuol o
Antioch y mae Nortonville, lle y mae sefydliad o glowyr Cymreig. Ychydig yn
ddeheuol drachefn y mae mynydd Diablo, o ben yr hwn y gellir gweled megys “Holl
deyrnasoedd y byd a'u gogoniant.” Ymgyfyd yn fawreddog rhwng dyffrynoedd
Sacramento a San Joaquin i'r uchder o 3,856 o droedfeddi. Gellir gweled
oddiarno 40,000 o filldiroedd ysgwar o dir, yn cynwys prif ddyffrynoedd,
mynyddoedd, afonydd, bauoedd, a dinasoedd California, heblaw pellder mawr o'r
Môr Tawelog. Wedi cadw y bauoedd rhag-grybwylledig ar ein deheulaw dros rai
oriau, a rhedeg dros wlad fryniog, greigiog, ac amrywiol ei golygfeydd, daethom
i Oakland (p. 35,000), oddiar wharf yr hon y cymerwyd ni gan agerfad yn
groes i Bau San Francisco, yna yr oeddwn mewn gwirionedd yn y ddinas enwog.
Y TUDALEN NESAF: 1215k Rhan 9 Tudalennau
200-227
Ble'r wÿf i? Yr ÿch chi'n ymwéld ag un o dudalennau'r Gwefan
“CYMRU-CATALONIA”
On sóc? Esteu visitant una pàgina de la Web “CYMRU-CATALONIA” (=
Gal·les-Catalunya)
Weørr àm ai? Yùù ààrr vízïting ø peij fròm dhø “CYMRU-CATALONIA” (= Weilz-Katølóuniø)
Wébsait
Where am I? You are visiting a page from the
“CYMRU-CATALONIA” (= Wales-Catalonia) Website